ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

فروع جديد احكام حج و تغيير و تبديل موضوعات سبب مى شود استفتاءات جديدى مطرح و فتاواى مراجع تقليد دربارۀ آنها و وظيفۀ مكلفان معيّن گردد.

در اين مجموعه تعدادى از سؤالهاى جديد حج به محضر مراجع معظم تقليد ارائه شده و پاسخ بسيارى از آن بزرگواران به دست آمده كه تقديم مى گردد. يادآورى مى شود: مواردى كه فتواى بعضى از مراجع عظام تقليد آورده نشده تا كنون به دست، نرسيده كه اميدواريم در آينده بتوانيم فتاواى آنان را نيز بر اين مجموعه بيفزاييم.

ص:10

ص:11

ص:12

اختلاف است، پس اگر كسى در اين مسأله مجتهد بود طبق نظر خودش عمل مى كند وگرنه طبق نظر مجتهد زنده عمل مى كند.

باقى ماندن بر تقليد ميّت در مسائلى كه در آنها تقليد و عمل كرده است، در صورتى كه مجتهدى كه از دنيا رفته با مجتهد زنده از نظر علمى مساوى باشند، بنابر اقوى جايز است، هر چند با اجازۀ مجتهد ديگرى بر تقليد باقى بوده و عمل كرده باشد؛ و اگر مجتهدى كه از دنيا رفته اعلم باشد، واجب است بر تقليد او باقى بماند و اگر مجتهد زنده بعداً اعلم شد واجب است در تمامى مسائل به او عدول نمايد.

آية اللّٰه تبريزى، آية اللّٰه خويى: اگر مجتهدى كه انسان از او تقليد مى كند از دنيا برود، در صورتى كه فتواى او در نظر مقلّد بوده و فراموش نكرده باشد، حكم بعد از فوت او حكم زنده بودنش است؛ واگر فتواى او را ياد نگرفته ( خويى: يا فراموش كرده است) لازم است به مجتهد زنده رجوع كند.

( تبريزى: و بعيد نيست در صورتى كه فراموش كرده است باز بتواند به فتواى او عمل كند.)

آية اللّٰه زنجانى: اگر انسان مجتهدى را در زمانى كه مى توانسته از او تقليد كند - يعنى در هنگامى كه مميّز بوده و خوب و بد را مى فهميده (هر چند بالغ نشده) - درك كند، مى تواند پس از مرگ آن مجتهد از او تقليد كند، خواه در زمان زنده بودن مجتهد از او تقليد كرده باشد يا از او تقليد نكرده باشد، در غير اين صورت، بنابر احتياط عمل كردن به فتواى مجتهدى

ص:13

كه از دنيا رفته جايز نيست.

و چنانچه مجتهدى كه انسان از او تقليد مى كند از دنيا برود حكم بعد از فوت او حكم زنده بودنش است، بنابراين اگر مجتهدى كه از دنيا رفته اعلم باشد يا در صورت تساوى به فتواى او عمل كرده باشد، لازم است بر فتواى او باقى بماند و اگر مجتهد زنده اعلم شده باشد، بايد به او مراجعه شود و اگر به فتواى مجتهد متوفى كه با مجتهد زنده مساوى است عمل نكرده باشد، از هر يك از آنها كه بخواهد مى تواند تقليد كند.

و اگر مجتهد پيش از عمل كردن به فتواى او از دنيا برود و انسان به فتواى مجتهد مساوى ديگر عمل كند ديگر نمى تواند به فتواى مجتهدى كه از دنيا رفته عمل نمايد.

آية اللّٰه سبحانى: ابتداى تقليد بايد از مجتهد زنده باشد و اگر مجتهدى كه انسان از او تقليد مى كند از دنيا برود بايد از مجتهد زنده تقليد كند ولى مسائلى كه آنها را ياد گرفته است مى تواند بر تقليد قبلى باقى بماند در اين صورت حكم بعد از وفات او حكم زنده بودنش است.

آية اللّٰه سيستانى: اگر مجتهدى كه انسان از او تقليد مى كند از دنيا برود، حكم بعد از فوت او حكم زنده بودنش است.

بنابراين، اگر او اعلم از مجتهد زنده باشد بايد - با علم به اختلاف در مسائل محل ابتلا ولو اجمالاً - بر تقليد او باقى بماند و چنانچه مجتهد زنده اعلم از او باشد، بايد به مجتهد زنده رجوع كند. و اگر اعلميتى در ميان آنها معلوم نشود يا

ص:14

مساوى باشند مخيّر است عمل خود را با فتواى هر كدام تطبيق نمايد مگر در موارد علم اجمالى يا قيام حجّت اجمالى بر تكليف مانند موارد اختلاف در قصر و تمام كه بنابراحتياط واجب بايد رعايت هر دو فتوا را بنمايد و مراد از تقليد در صدر اين مسأله صرف التزام به متابعت از فتواى مجتهد معيّن است نه عمل كردن به دستور او.

آية اللّٰه صافى: بلكه جواز بقا بر تقليد او در ساير مسائل نيز بعيد نيست. ولى اگر مجتهد ميّتى كه از او تقليد مى كرده، اعلم از حى باشد، بقا بر تقليد او، بنابر احتياط، واجب است؛ چنانكه اگر مجتهد حىّ، از ميّت اعلم باشد عدول به حىّ واجب است.

آية اللّٰه فاضل: مسأله باقى ماندن بر تقليد ميّت جايز است در صورتى كه مجتهد ميّت و مجتهد حىّ مساوى در علم باشند و چنانچه يكى از آن دو اعلم باشد تقليد از اعلم لازم است و در باقى ماندن بر تقليد ميّت، فرقى بين مسائلى كه عمل نموده ومسائلى كه عمل ننموده وجود ندارد.

آية اللّٰه گلپايگانى: اگر مجتهدى كه انسان از او تقليد مى كند از دنيا برود، بايد از مجهتد زنده تقليد كند. ولى كسى كه در مسأله اى به فتواى مجهتدى عمل كرده يا آن را ياد گرفته و ملتزم به عمل به آن شده باشد، اگر بعد از مردن آن مجتهد در آن مسأله به فتواى مجتهد زنده رفتار نكرده باشد، مى تواند در آن مسأله به فتواى مجتهدى كه از دنيا رفته باقى باشد.

ص:15

اگر چه احتياط مستحب آن است كه به فتواى مجتهد زنده رفتار نمايد.

آية اللّٰه مكارم: هر گاه مجتهدى كه انسان از او تقليد مى كند از دنيا برود، باقى ماندن بر تقليد او جايز است بلكه اگر اعلم باشد واجب است، به شرط اينكه عمل به فتواى او كرده باشد و يا حداقل فتواى او را براى عمل گرفته باشد.

عمل كردن به فتواى مجتهد مرده ابتداءً جايز نيست هر چند اعلم باشد بنابر احتياط واجب.

ص:16

آية اللّٰه سيستانى: اگر مطابقت با فتواى كسى كه مى تواند از او تقليد كند داشته باشد، الآن مى تواند به او رجوع كند.

آية اللّٰه صافى: در فرض سؤال، بعد از خاتمه اعمال نيت كند كه آنچه انجام داده ام بر طبق نظر فالأعلم باشد اشكال ندارد البته مشروط به اين كه هنگام احرام از مكّه جديد قصد قربت از او متمشى شده باشد.

آية اللّٰه فاضل: همين كه عمل مطابق فتواى مشهور باشد صحيح است و نيت رجوع و حتى گفتن و ارجاع دادن لازم نيست. بلى اگر سؤال كردند بايد گفت و اگر بعد از عمل متوجه آن احتياط شدند اعاده لازم نيست، هرچند اگر بخواهند طبق احتياط اعاده و عمل كنند مانعى ندارد.

آية اللّٰه مكارم: بعد از اعمال حجّ رجوع به فالأعلم مى كند و چون عمل گذشته او با آن هماهنگ است، اعاده لازم نيست.

آية اللّٰه سبحانى : همين كه عمل او با فتواى فالاعلم مطابق بوده و مجاز بوده كه به او مراجعه كند كافى است. واللّٰه العالم

ص:17

نظر مرجعى ديگر بر تقليد باقى مانده، ولى در بعضى از فتاوىٰ؛ از قبيل بلاد كبيره و شب مهتاب يا هر مسألۀ ديگر، به مرجع دوّم عدول كرده، بعد از وفات مرجع دوّم، در صورت بقا، نمى تواند در اين مسائل به مرجع اوّل برگردد ولى مى تواند به تقليد مرجع دوّم باقى باشد.

مسألۀ ١5: كسى كه مقلّد مرجعى بوده و بعد از وفات او به فتواى مرجعى ديگر به تقليد اوّل باقى بوده، پس از وفات مرجع دوّم، در صورت جواز بقا تنها در مسائلى كه طبق فتواى مجتهد اوّل عمل كرده مى تواند باقى بماند و اگر چند مرجع داشته و بعد از وفات هر كدام طبق موازين از ديگرى تقليد كرده و با اجازه بعدى بر تقليد باقى مانده و در نتيجه از هر مجتهد چند مسأله عمل كرده است، در آن مسائل مى تواند بر تقليد مجتهدين قبلى باقى بماند، ولى در هر صورت در مسائلى كه عمل نكرده بايد به فتواى مجتهد زنده عمل كند.

مسألۀ ١6: شخصى كه مقلّد مرجعى بوده، بعد از فوت آن مرجع اگر احراز و يا احتمال اعلميّت ميّت در بين نباشد، رجوع به مجتهد زنده جايز است و در صورتى كه مجتهد زنده اعلم باشد يا احتمال اعلميّت او در بين باشد، رجوع به او واجب است.

آية اللّٰه زنجانى: اگر انسان به فتواى مجتهدى عمل كرد، نمى تواند از مجتهد ديگر تقليد كند، مگر مجتهد ديگر اعلم از مجتهد اوّل شده باشد كه لازم است به فتواى مجتهد ديگر عدول كند.

ص:18

ص:19

آية اللّٰه سيستانى: جواب سؤال اوّل: اگر از رفتن به حج به حرج و مشقت زياد مى افتند حج بر آنها واجب نيست ولى بايد براى حج نائب بگيرند. جواب سؤال دوّم: حكم آن روشن شد.

آية اللّٰه مكارم شيرازى: با توجه به شرايطى كه ذكر كرديد، اينگونه افراد مستطيع نيستند و در صورت لزوم بايد نايب بگيرند و احتياط آن است كه عمره مفرده را به جا آورند.

آية اللّٰه صافى گلپايگانى: هر يك از افراد مذكور در سؤال كه براى رفتن به حج در حرج شديد قرار مى گيرند واجب نيست شخصاً به مكه مشرف شوند و در صورتى كه حج بر آنها مستقر بوده و مأيوس از رفع حرج مى باشند بايد نائب بگيرند و اگر حج بر آنها مستقر نشده و فعلاً استطاعت مالى دارند ولى استطاعت بدنى ندارند، بنابر احتياط واجب نائب بگيرند.

آية اللّٰه شبيرى زنجانى: ج١. در شرايط فوق افراد مذكور در سؤال مستطيع نيستند. ج٢. اگر حج بر عهده آنها مستقر بوده، بايد بدون تأخير براى انجام حج نايب بگيرند. هر چند اگر انجام حج براى خودشان ضرر اساسى نداشته باشد، شخصاً نيز مى توانند حج خود را به جا آورند. واگر حج بر آنها مستقر نبوده چنانچه الان استطاعت مالى دارند و از اين كه بعداً نيز بتوانند شخصاً حج بجا آورند، مأيوسند بايد بدون تأخير نايب بگيرند. والله العالم.

آية اللّٰه سيدمحمّد شاهرودى: اگر استطاعت مالى دارد، ولى

ص:20

استطاعت بدنى ندارد، بايد نائب بگيرد.

آية اللّٰه نورى همدانى: در هر دو مورد استطاعت محقق نيست و حج واجب نمى باشد.

آية اللّٰه جوادى آملى: ١. استطاعت مالى در فرض مزبور حاصل است، ٢. چون مباشرت عسر و حرج است نائب بگيرد.

آية اللّٰه موسوى اردبيلى: ظاهراً در صورتى كه از ساير جهات مستطيع باشند و بتوانند محرم شوند و وقوف در عرفات و مشعر الحرام ولو به نحو اضطرارى داشته باشند لازم است به حج بروند و محرم شوند و به وظيفه معذور در مثل طواف و سعى و رمى جمرات عمل كنند. جهات ذكر شده مانع از استطاعت نمى شود مگر آنكه رفتن به حج ملازم با جهات ذكر شده باشد و اين جهات موجب عسر و حرج بر اين افراد باشد و يا اين كه توان مالى اين هزينه ها را نداشته باشند.

آية اللّٰه سبحانى: محروم كردن افراد معلول كه استطاعت مالى براى خود و همراه دارند، جائز نيست. از آنجا كه ركن حج همان وقوف در عرفات و مشعر است، مى توانند از نظر وقوف به اقل اكتفا كنند. دو ساعت قبل از غروب از مكه حركت كرده، مقدارى در عرفات وقوف كنند، سپس به مشعر رفته پس از نيمه شب به سمت منا و از آنجا هم به مكه بروند. اعمال منا را نائب انجام دهد و در اعمال حج، طواف و سعى را خود انجام مى دهند.

ص:21

ص:22

مى دهند لازم است، مگر اين كه بيش از آن شرط شده باشد.

س5 - كسى كه در انجام حج بلدى نيابت دارد، آيا در برگشت از سفر حج نيز بايد به شهر منوب عنه برگردد يا لزومى ندارد؟

آية اللّٰه تبريزى: لزومى ندارد، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه سبحانى: خروج از مكه و يا رجوع به شهر منوب عنه لازم نيست.

آية اللّٰه سيستانى: لازم نيست.

آية اللّٰه صافى: برگشت به شهر منوب عنه لازم نيست بلكه در استيجار و تحقّق نيابت شرط بازگشت از مكّه مطلقاً معتبر نيست ولى اگر اجير كننده اجير را براى رفتن به حج و برگشتن به شهر منوب عنه اجاره كند، اجير بايد طبق قرار اجاره عمل نمايد، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: خير، لازم نيست، مگر اين كه در ضمن عقد اجاره شرط شده باشد.

آية اللّٰه مكارم: لزومى ندارد.

آية اللّٰه نورى: برگشتن به شهر منوب عنه لازم نيست مگر اين كه شرط شده باشد.

ص:23

نكرده است كه از مسجد شجره محرم شود يا ميقاتهاى ديگر، آيا اجير مى تواند از مسجد شجره به نيّت عمرۀ مفرده محرم شود وپس از آن به جحفه يا قرن المنازل برود وبراى عمرۀ تمتّع استيجارى محرم شود؟

آية اللّٰه تبريزى: در صورتى كه قرينه اى ولو از جهت تعارف بر احرام از مسجد شجره احراز نشود مى تواند از خود چهار ميقات ديگر نيز محرم شود، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه خامنه اى: در فرض مذكور اجير مى تواند از هر كدام از مواقيت معروف، به نيابت محرم شود. مگر اين كه اجير گرفتن در مدينه، قرينه باشد بر اين كه مستأجر نظرش مسجد شجره بوده كه در اين صورت بايد از مسجد شجره محرم شود.

آية اللّٰه سبحانى: ظاهر قرارداد اين است كه از مسجد شجره احرام ببندد زيرا مردم مدينه و كسانى كه وارد آنجا شده اند بايد از همان نقطه احرام ببندند.

آية اللّٰه سيستانى: ظاهراً اين استيجار منصرف است به احرام از مسجد شجره ولى اگر چنين نباشد يا تصريح به عدم تقييد كند اشكال ندارد.

آية اللّٰه صافى: اگر منصرف به احرام او از مسجد شجره نباشد مانعى ندارد، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: چنانچه عقد اجاره انصراف و يا ظهور عرفى در احرام از خصوص مسجد شجره را نداشته باشد

ص:24

اشكالى ندارد.

آيةاللّٰه مكارم: اگر منظور اين است كه عمرۀ مفرده را انجام دهد و بعد به ميقات برگردد براى عمرۀ تمتع استيجارى محرم شود مانعى ندارد، مشروط بر اين كه فاصله ميان دوعمره مطابق فتواى ما حفظ شود.

آية اللّٰه نورى: اگر قرينه اى در بين نباشد كه منظور مستأجر احرام از مسجد شجره است مى تواند.

ص:25

ص:26

خود را انجام دهد، واللّٰه العالم.

آيةاللّٰه فاضل: در فرض سؤال، عمره باطل است و تكليف خاصّى ندارد و چنانچه عمره به جهتى بر او واجب بوده است يا بخواهد يك عمرۀ مستحبى انجام دهد بايد به يكى از مواقيت برگردد ولو به ادنى الحل و محرم شود و اعمال را انجام دهد.

آيةاللّٰه مكارم: احرام عمرۀ مفرده منحصر به مواقيت معروف نيست. اگر اين شخص توجه مى داشت و نيت احرام را در حديبيّه كه نقطه اى است ميان جده و مكه يا محاذات آن تجديد مى كرد، عمره اش صحيح بود و همچنين اگر در جده نذر احرام كرده بود عمرۀ او بى اشكال بود ولى حالا كه هيچ يك از اين دو كار را انجام نداده احرامش باطل است و بايد به تنعيم كه ادنى الحلّ محسوب مى شود و امروز در كنار شهر مكه قرار گرفته، برود و از آنجا محرم شود و عمره را تجديد كند.

آية اللّٰه نورى: اگر بعد از اعمال متوجّه شود عمرۀ او صحيح است.

ص:27

آية اللّٰه تبريزى: چنانچه متمكن است، بنابر احتياط بين وظيفۀ مصدود و اتيان به عمرۀ مفرده جمع نمايد، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه سبحانى: كسى كه از يكى از مواقيت عبور نمى كند مى تواند از نزديك ترين نقاط به حرم محرم شود و يكى از آن نقاط حديبيّه است.

آية اللّٰه سيستانى: حديبيّه مانند تنعيم ميقات عمرۀ مفرده است براى كسانى كه داخل مكّه هستند چه اهل مكه باشند و چه حاجيانى كه پس از اعمال حج مى خواهند عمرۀ مفرده انجام دهند.

آية اللّٰه صافى: حجاج ايرانى براى انجام عمره تمتع بايد از يكى از مواقيت پنجگانه معروفه محرم شوند مانند مسجد شجره و جحفه و از حديبيّه مجزى نيست و همينطور براى عمره مفرده، لكن در عمرۀ مفرده اگر عصياناً از ميقات عبور كرده و از حديبيّه محرم شود عمره صحيح است و چيزى بر او نيست. و اللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: ميقات عمرۀ تمتع يكى از مواقيت پنجگانه معروفه است كه در مسألۀ ٩٨ تا ١٠٧ مناسك حج بيان شده است. و در صورت عدم عبور از آنها، لازم است از محاذى يكى از آنها محرم شود. لذا كسانى كه براى حج تمتع از جده به مكه مى روند. بايد به جحفه يا يكى از مواقيت معروفۀ ديگر بروند و از آنجا محرم شوند و الّا از محاذى يكى از آنها محرم بشوند. و در غير اين صورت احرام عمرۀ تمتع صحيح نيست.

ص:28

ولى ميقات براى احرام عمره مفرده علاوه بر مواقيت پنجگانه معروفه ادنى الحل نيز مى باشد امّا افضل اين است كه در حديبيّه يا جِعرانه يا تنعيم محرم شوند. بلى اگر كسى براى عمرۀ مفرده از يكى از مواقيت پنجگانه با تمكن از احرام، بدون احرام عبور كند مرتكب معصيت شده است ولى احرامش از حديبيه يا جعرانه يا تنعيم صحيح است.

بنابراين كسانى كه از جده براى عمره مفرده به مكه مى روند مى توانند از حديبيّه يا جعرانه يا تنعيم محرم شوند و معصيتى نيز مرتكب نشده اند چون از مواقيت پنجگانه عبور نكرده اند.

آية اللّٰه مكارم: ١- حديبيه ميقات عمره مفرده است (نه ميقات عمرۀ تمتع) براى كسانى كه از جده به سوى مكه مى آيند ٢ - از جواب بالا معلوم شد.

آية اللّٰه نورى: كسانى كه از جدّه به مكّه مى روند لازم است كه به جحفه بروند و از آنجا محرم شوند و افرادى كه از مدينه به مكه مى روند بايد از مسجد شجره محرم شوند. و در اين حكم فرقى بين اين كه قصد عمرۀ تمتع و انجام حجّ تمتع داشته باشد يا قصد عمرۀ مفرده داشته باشد نيست.

بلى كسى كه در مكه است و مى خواهد عمره مفرده انجام دهد مى تواند به حديبيه برود و از آنجا محرم شود.

ص:29

ص:30

آيةاللّٰه مكارم: براى زن لباس خاصى شرط نيست، خواه دوخته باشد يا غير دوخته و هر رنگى كه باشد، هر چند انتخاب رنگ سفيد بهتر است ولى جنس آن بايد حرير خالص نباشد.

آية اللّٰه نورى: بانوان مى توانند در لباس خودشان به هر نحوى كه هست احرام ببندند، چه دوخته باشد يا نباشد ولى حرير خالص نباشد.

ص:31

ص:32

بد بر او حرام است يا نه؟

آية اللّٰه تبريزى «ره» : استعمال طيب بر او حرام است و نسبت به گرفتن بينى از بو، چنانچه شخص بو را احساس مى كند ولو مختصر، گرفتن بينى از بوى بد جايز نيست.

آية اللّٰه سيستانى: استعمال و عطر زدن حرام است ولى اگر احساس بوى بد نمى كند گرفتن بينى حرام نيست.

آية اللّٰه صافى: استعمال طيب وگرفتن بينى از بوى بد براى چنين كسى هم حرام است.

آية اللّٰه فاضل: بلى، در فرض سؤال نيز استعمال طيب و عطر زدن و بينى را از بوى بد گرفتن حرام است.

آية اللّٰه مكارم: استعمال عطر براى او نيز اشكال دارد ولى گرفتن بينى از بوهاى خوب و بد لازم نيست.

آية اللّٰه سبحانى: استعمال طيب بر او حرام است و اگر اصلاً احساس بو نمى كند گرفتن بينى از بوى بد اشكال ندارد. واللّٰه العالم

ص:33

تمام روى پا پوشيده نشود.

آية اللّٰه سبحانى: اگر مقدارى از روى پا باز باشد مانعى ندارد.

آيةاللّٰه سيستانى: اشكال ندارد.

آية اللّٰه صافى: اشكال ندارد، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: مانعى ندارد.

آيةاللّٰه مكارم: اشكالى ندارد به شرطى كه روى پاى او را نگيرد ولى بهتر است مردان در حال احرام چنين كفشى نپوشند.

آية اللّٰه نورى: اشكال دارد.

ص:34

ص:35

داده و روز بعد به نيابت مادرش محرم مى شود و در اثناى آن، متوجه مى شود كه در عمرۀ اوّل طواف و نماز آن را بدون وضو انجام داده است، وظيفۀ او در اين صورت چيست؟

آية اللّٰه تبريزى: بنابر احتياط طواف و نماز آن را قضا نمايد و پس از آن تمام اعمال عمره مفرده به قصد ما فى الذمه انجام دهد، واللّٰه العالم

آية اللّٰه خامنه اى: بايد طواف و نماز عمره اول را اعاده نمايد و احرام دوم نيز صحيح است.

آية اللّٰه سبحانى: چون از احرام بيرون نيامده است برگردد همه اعمال عمره اول را به جا آورد و سپس براى عمره دوم محرم شود.

آية اللّٰه سيستانى: احرام دوّم باطل است و بايد همۀ اعمال عمرۀ اوّل را اعاده كند.

آية اللّٰه صافى: در فرض سؤال، طواف و نماز عمره اى را كه به نيابت پدر انجام داده اعاده نمايد، واللّٰه العالم

آية اللّٰه فاضل: ابتدا طواف و نماز طواف عمرۀ سابق را بجا آورد سپس اعمال عمرۀ فعلى را انجام دهد.

آية اللّٰه مكارم: طواف و نماز عمرۀ اوّل را اعاده مى كند و عمرۀ دوّم را به قصد رجاء ادامه مى دهد (توجّه داشته باشد كه در يك ماه قمرى بيش از يك عمره نمى توان انجام داد مگر اينكه بر نيّت رجاء؛ يعنى به اميد اينكه مطلوب باشد) .

ص:36

آية اللّٰه نورى: بعد از اتمام عمرۀ دوّم طواف و نماز آن را كه از عمرۀ اوّل بجا مانده است بجا بياورد صحيح است.

ص:37

ص:38

ص:39

ص:40

از پايين نايب بگيرند و لازم نيست احتياط كنند و چنانچه مطلب مشكوك باشد، بايد احتياطاً بين طواف از بالا و نايب گرفتن از پايين جمع نمايند.

آية اللّٰه شبيرى زنجانى: در مورد سؤال اگر ممكن باشد كسى فرد ناتوان را بر دوش حمل كند، طواف در محدوده بين مقام ابراهيم و كعبه لازم است و در غير اين صورت بايد نايب بگيرند تا در محدوده طواف كند و بنابر احتياط مستحب نيز خود شخص در طبقه دوم طواف داده شود و چنانچه نيابت نيز ممكن نباشد طواف دادن شخص در طبقه دوم كفايت مى كند.

آية اللّٰه صافى گلپايگانى: در فرض مذكور اين افراد بايد در طبقه دوم طواف داده شوند و بنابر احتياط واجب نايب هم گرفته تا براى آنان در صحن مسجدالحرام طواف نمايد.

آية اللّٰه فاضل: در فرض سؤال، چنانچه كعبه مقدسه از طبقه دوم پايين تر نباشد، احتياط واجب آن است كه علاوه بر اين كه در طبقه دوم طواف داده مى شوند، استنابه هم بنمايد؛ و اللّٰه العالم.

آية اللّٰه مكارم شيرازى: در اين گونه موارد كه راهى جز اين نيست، طواف در طبقه بالا كفايت مى كند.

آية اللّٰه نورى همدانى: طواف در طبقه فوقانى صحيح نيست و اين قبيل افراد بايد به وسيله كول گرفتن طواف خود را انجام بدهند و اگر ممكن نشد، لازم است براى طواف خود نايب بگيرند.

ص:41

آية اللّٰه وحيد خراسانى: در مفروض سؤال بايد نايب بگيرد كه در صحن مسجدالحرام طواف نمايد و در صورتى كه متمكّن مى باشد و بر او حرجى نيست، احتياط واجب آن است كه خودش هم از طبقه دوم طواف نمايد.

آية اللّٰه سبحانى: چنين فردى نايب بگيرد و بعداً نيز خودش از هر طبقه اى كه اقرب به كعبه است با ويلچر طواف كند. واللّٰه العالم

ص:42

ص:43

ساختمان هاى جديد تخريب شده، مشكلى براى سعى حجّاج به وجود نمى آورد به خصوص اينكه حجّاج مى توانند از سمت مسجد الحرام كه براى سعى مى آيند نيت كنند از كنار كوه صفا بگذرند و وارد مسعاى جديد شوند و در موقع رسيدن به مروه نيز از كنار مروه بگذرند و به اين ترتيب مصداق «ان يطّوف بهما» خواهد بود.

آية اللّٰه نورى همدانى: در فرض سؤال، كه در گذشته اين قسمت كه الان به مسعى اضافه مى شود، جزء صفا و مروه بوده، سعى در قسمت جديد، اشكال ندارد.

آية اللّٰه سبحانى : سعى در قسمت توسعه يافته مسعى مجزى است. واللّٰه العالم

ص:

احرام بسته برگردد نياز به احرام جديد نيست و اگر در ماه ديگر برگردد، بايد بار ديگر محرم به عمرۀ تمتع بشود، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه سبحانى: هرگاه پيش از گذشتن يك ماه قمرى از ميقات بگذرد مى تواند بدون احرام وارد مكه شود و در غير اين صورت بايد محرم به عمره تمتع شود و ميزان در عمره تمتع ماه قمرى است.

آية اللّٰه سيستانى: اگر در همان ماه برگردد احرام لازم نيست و اگر در ماهِ بعد باشد، پس اگر دوباره نخواهد خارج شود تا زمان حج بايد به قصد عمرۀ تمتع محرم شود و اگر دوباره قصد خروج و بازگشت در ماه بعد دارد بايد به قصد عمرۀ مفرده محرم شود.

آية اللّٰه صافى: در فرض سؤال، اگر در همان ماهى كه محرم به عمرۀ تمتع شده و عمره را انجام داده، از مكه بيرون رفته و در همان ماه برگشته، احرام لازم نيست و اگر يك ماه فاصله شده بايد مجدّداً جهت عمرۀ تمتع محرم شود و عمره اوّلى مفرده مى شود، و اگر يك ماه فاصله نشده ولى در غير ماهى كه محرم به عمرۀ تمتع شده بوده دوباره به مكه وارد مى شود، احتياطاً جهت عمره تمتع دوباره محرم شود، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: اگردر همان ماهى كه عمره تمتع انجام داده است بخواهد برگردد ديگر لازم نيست محرم شود و حج تمتع او به همان صورت صحيح است. اما اگر در ماه بعد بخواهد 44

ص:45

وارد مكه شود محرم به احرام عمره تمتع شود و عمرۀ اوليه فاسد مى شود و طواف نساء هم لازم نيست.

آية اللّٰه مكارم: هرگاه در همان ماه قمرى كه محرم شده برگردد، احرام ديگر لازم نيست.

آية اللّٰه نورى: احتياط واجب آن است كه از ميقات بدون احرام بگذرد و براى دخول مكّه احرام ببندد و براى حج خود نيز از مكّه محرم شود و هر دو احرام را به قصد قربت مطلقه انجام دهد.

س٢5 - شخصى كه كارمند سازمان حج و زيارت است وبه علّت مأموريت شغلى ممكن است از مكّه خارج شود؛ مثلاً به مدينه برگردد، ولى يقين به اين امر ندارد، آيا وقت احرام در ميقات مى تواند به نيت عمرۀ تمتّع محرم شود؟

آية اللّٰه تبريزى: مى تواند به نيت عمرۀ تمتع محرم شود و اگر از مكه بخواهد خارج شود احكام خروج از مكه را بايد رعايت نمايد، واللّٰه العالم.

آيةاللّٰه خامنه اى: مى تواند نيت عمرۀ تمتع كند.

آية اللّٰه سبحانى: احرام عمره تمتع او صحيح است ولى در صورت خروج از مكه بايد احكام آن را رعايت كند.

آيةاللّٰه سيستانى: مى تواند بلكه اگر قصد خروج ندارد بايد نيّت تمتّع كند و خارج شدن براى كارى، هر چند غير ضرورى، اشكال ندارد در صورتى كه مطمئن باشد حج را

ص:46

درك مى كند.

آية اللّٰه صافى: بلى مى تواند، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: بلى مى تواند و خروج از مكه در صورتى كه اطمينان به رسيدن براى اعمال حج را دارد جايز است.

آيةاللّٰه مكارم: مى توانند براى عمرۀ تمتع احرام ببندند حتى در صورتى كه يقين داشته باشند كه به خاطر الزام هاى شغلى، بعد از پايان عمرۀ تمتع از مكه خارج مى شوند، مشروط بر اين كه براى انجام حج به موقع برگردند.

خروج از مكّه پيش از اتمام اعمال حجّ

س٢6 - خارج شدن از شهر مكّه و منا، مثلا رفتن به جده، مدينه يا طائف در موارد ذيل چه حكمى دارد؟

الف: پس از اعمال روز عيد قربان پيش از اعمال مكّه.

ب: در روز يازدهم پس از رمى جمرات

ج: پس از بيتوته نيمه اوّل شب يازدهم يا دوازدهم.

د: پس از اعمال ايام تشريق، پيش از اعمال مكّه.

آية اللّٰه تبريزى «ره» : خارج شدن از مكّه و توابع آن، قبل از اعمال مكّه و تمام كردن آن جايز نيست.

آية اللّٰه سيستانى: اشكال ندارد مگر اينكه در ماه ذى قعده مُحرم به احرام عمره تمتع شده بود كه در اين صورت براى برگشت بايد محرم به عمره مفرده شده و داخل مكّه بشود.

آية اللّٰه صافى: در هيچ يك از موارد مذكور جايز نيست.

آية اللّٰه فاضل: احتياط واجب است كه تا اعمال حجّ تمام نشده

ص:47

از مكّه و منا خارج نشود مگر اين كه اطمينان داشته باشد كه براى اتمام اعمال بر مى گردد.

آية اللّٰه مكارم: احتياط آن است تا اعمال را تكميل نكرده خارج نشود.

آية اللّٰه سبحانى : احتياط آن است كه تا اعمال را تكميل نكرده است بيرون نرود. واللّٰه العالم

ص:48

داده قصد مكه كند، جايز است كه بدون احرام وارد مكه شود. اما اگر در ماه بعد قصد مكه كند بايد محرم به احرام عمره شود و بدون احرام جايز نيست.

آية اللّٰه مكارم: اگر در همان ماه قمرى برگردد، احرام و عمره بر او نيست.

آية اللّٰه نورى: بلى مى تواند.

س٢٨ - يكى از كارمندان سازمان حج و زيارت كه بيش از يك ماه در مكّه بوده و همين مدت از عمرۀ قبلى او گذشته، براى كارى به جدّه مى رود و در برگشت، بدون احرام وارد مكه شده است، وظيفه اش چيست؟

آية اللّٰه تبريزى: گرچه دخول در مكه بدون احرام پس از گذشت ماه قمرى كه در آن ماه احرام عمره قبلى را بسته بوده، جايز نيست ولى بعد از دخول مكه تكليفى ندارد، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه خامنه اى: فعلاً وظيفه خاصى ندارد ولى اگر از روى عمد بدون احرام وارد مكه شده، عمل حرام انجام داده و بايد توبه كند.

آية اللّٰه سبحانى: اگر برگشت او به مكه در ماه قمرى ديگر (غير از ماه خروج) است و بخواهد حج تمتع انجام دهد بايد در ادنى الحل احرام ببندد و عمره را اعاده كند.

آية اللّٰه سيستانى: گناه كرده و چيزى بر او نيست ضمناً معيار در لزوم عمره براى ورود به مكّه گذشتن يك ماه نيست بلكه

ص:49

ورود در ماه قمرى ديگر است هر چند روز بعد باشد.

آية اللّٰه صافى: بر چنين شخصى واجب بوده كه بدون احرام وارد حرم نشود حال كه با علم و عمد و يا از روى جهل وارد حرم شده، اگر موقع حج است و مى خواهد حج تمتع انجام دهد بايد به يكى از مواقيت معروفه؛ مانند جحفه يا مسجد شجره برود و براى عمره تمتع محرم شود و اگر موقع حج نيست يا نمى خواهد حج تمتع به جا آورد فعلاً تكليفى ندارد، واللّٰه العالم

آية اللّٰه فاضل: بايد با احرام وارد مكه مى شده است ولى در فرض مزبورفعلاً وظيفه اى ندارد.

آية اللّٰه مكارم: كار خلاف شرعى انجام داده است و بايد برگردد و محرم شود.

آية اللّٰه نورى: لازم است به يكى از مواقيت برگردد و در آنجا احرام براى عمرۀ مفرده ببندد و عمرۀ مفرده انجام بدهد و اگر مى خواهد حج تمتّع انجام بدهد احرام عمرۀ تمتّع ببندد.

ص:50

رمى نمايند.

آية اللّٰه اراكى «ره» : مانع ندارد و كافى است.

آية اللّٰه بهجت «ره» ؛ آية اللّٰه زنجانى: رمى در هر دو طبقه جايز و كافى است.

آية اللّٰه تبريزى «ره» : كفايت رمى مزبور محل اشكال است مگر اين كه از بالا، پايين جمره را بتواند رمى كند و اگر در تمام روز رمى در طبقه پايين مشكل باشد و خوف بر نفس داشته باشد، شب قبل رمى نمايد و چنانچه در روز هم متمكن شد رمى را اعاده مى كند. واللّٰه العالم.

آية اللّٰه سيستانى: اكتفا به رمى مقدار اضافه شده، محلّ اشكال است اگر رمى مقدار سابق ممكن نباشد هم خود به مقدار جديد اضافه شده رمى كند و هم نايب بگيرد كه به مقدار زايد رمى نمايد.

آية اللّٰه صافى: رمى آنچه بر ستون جمره اضافه شده خلاف احتياط است ولى اگر از طبقه فوقانى به قسمت قبلى جمره رمى كنند اشكال ندارد. واللّٰه العالم.

آيةاللّٰه فاضل رحمه الله؛ آيةاللّٰه نورى: رمى از طبقه فوقانى جايز است.

آية اللّٰه گلپايگانى «ره» : رمى در طبقه بالا خلاف احتياط است و اگر در همان روز متمكن از رمى در طبقه پايين نشدند روز بعد در طبقه پايين رمى كنند. واللّٰه العالم.

آية اللّٰه مكارم: در هنگام ازدحام جمعيت جايز است.

آية اللّٰه سبحانى : اگر رمى بر همان نقطه انجام بگيرد مجزى است. واللّٰه العالم

ص:51

ص:52

آية اللّٰه سيستانى: اگر ديوار موجود، مشتمل بر ستون سابق باشد و تشخيص آن هرچند به كمك اهل خبره قبل از رمى ميسور باشد، بايد همان قسمت را رمى كنند و اگر ميسور نباشد، به احتياط واحب، بايد رمى را تكرار كنند، مگر مقدارى كه مستلزم حرج يا ضرر است.

آية اللّٰه شبيرى زنجانى: بلى كفايت مى كند.

آية اللّٰه صافى گلپايگانى: در مورد سؤال با وضع فعلى بعيد نيست رمى در هر قسمت جمره كافى باشد. البته مهما امكن، احوط واولى مراعات رمى به حدود ستون قبلى است؛ واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: بلى، در فرض مزبور رمى جمرات فعلى كفايت مى كند.

آية اللّٰه مكارم شيرازى: پرتاب سنگ به آن حوضچه، هرچند بزرگتر از سابق شده است كافى است، و اگر به ديوار مزبور بزنند تا در حوضچه بيفتد، آن هم كفايت مى كند، و هيچ ضرورتى ندارد كه جاى ستون سابق را پيدا كنند و به آن بزنند.

ص:53

امام خمينى «ره» : اگر معلوم نباشد آهن است يا نه، صحيح نيست.

آية اللّٰه اراكى «ره» : ذبح با غير حديد كافى نيست و اگر [استيل را] عرفاً حديد و آهن بدانند و نوعى از آن بدانند حقيقتاً نه مجازاً، كافى است.

آية اللّٰه بهجت «ره» : اگر آهن است صحيح است.

آية اللّٰه تبريزى «ره» : ذبح حيوان با استيل در صورتى كه آهن پيدا نشود مانع ندارد و ملاك در آهن بودن صدق عرفى است و نظر مبتنى بر نظريات دقيق علمى اعتبارى ندارد. واللّٰه العالم.

آية اللّٰه زنجانى: اشكال ندارد هر چند آهن نباشد.

آية اللّٰه سيستانى: جايز بودن ذبح با چاقوى استيل خالى از اشكال نيست و جاى احتياط است.

آية اللّٰه صافى: ذبح بايد با حديد باشد و تشخيص آن با عرف است و اگر كسى يقين كند استيل حديد است براى او اشكال ندارد. واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: با تحقيقى كه انجام گرفته استيل نوعى از آهن است كه از امتياز خاصى برخوردار است در اين صورت ذبح با آن مانعى ندارد و بر فرض احتمال امتزاج غير آهن به آن، چون مقدار امتزاج شده نسبت بسيار كمى دارد و مضرّ به صدق آهن نيست، در اين صورت نيز مانعى ندارد.

آية اللّٰه گلپايگانى «ره» : ذبح بايد با آلت حديدى باشد و حديد بودن آلت مذكوره در سؤال محرز نيست. واللّٰه العالم.

آية اللّٰه مكارم: با هر فلز برنده اى صحيح است.

ص:54

ص:55

ص:56

فرض را مقدم بدارند. ولى اگر اين فرض ممكن نشد و يا به حرج مقرون گشت، از آنجا كه اسلام آيين جهانى است، هرگاه در منا جا براى مسلمانان تنگ شد، بايد به اقرب فالاقرب اكتفا كرد. البته مادامى كه سعودى ها چادرهاى ايرانى را اجبار به خروج از منا نكرده اند، بيتوته در نقطه اى ديگر جائز نيست.

آية اللّٰه نورى همدانى: ١. اشكال ندارد. ٢. خير، بايد از همان سرزمين توسعه يافته منا استفاده شود. ٣. از جواب قبل معلوم شد.

آية اللّٰه سيستانى: ١. خير مگر در وادى محسر. ٢. اگر بيتوته در منا و در فرض ضيق منا بر اثر ازدحام جمعيّت در وادى محسر، ممكن نباشد، نسبت به آن وظيفه اى ندارد و بدل آن كه اشتغال به عبادت در مكه است، اتيان كند. ٣. عسر و حرج، همان مشقت زياد است.

آية اللّٰه صافى گلپايگانى: ١. مجزى نيست. ٢. وقوف در مشعر هم مجزى نيست. ٣. در فرض مذكور كه مبيت به منا ممكن نيست، براى هرشب يك گوسفند كفاره بدهد و يا در اين شبها در مكه به عبادت مشغول باشد و به كار ديگر غير از عبادت مشغول نباشد مگر كارهاى ضرورى، مانند خوردن و آشاميدن و تجديد وضو كه در اين صورت مبيت به منا واجب نيست. واللّٰه العالم.

آية اللّٰه شاهرودى: ١. حدود منا از طرف شارع مشخص شده و بايد وقوف در محدوده منا باشد. ٢. در روايت آمده كه

ص:57

هنگام ضيق و ازدحام به وادى محسّر بروند، و ظاهراً مجزى است. ٣. ضيق منا ملاك مبيت در وادى محسّر مى باشد، مبيت نصف شب در منا كفايت مى كند، و همچنين گذراندن به عبادت در مكّه، و اگر هيچ كدام را انجام ندهد، يك گوسفند كفّاره بدهد.

آية اللّٰه موسوى اردبيلى: منا سرزمين معينى است كه قابل توسعه نمى باشد و در صورت عدم امكان بيتوته در منا، حاجى بايد به جاى آن در مكّه با شرايطى كه در كتاب مناسك آمده است به عبادت بپردازد و اگر آن نيز ممكن نشد وظيفه اى ندارد ولى احتياط واجب آن است كه براى هر شب يك گوسفند كفاره بدهد.

ص:58

به علاوه بانوان را داخل حياط راه نمى دهند و اتصال آنها به ناچار قطع است، تكليف چيست؟

آية اللّٰه بهجت: مراعات آنچه را خود آنها شرط مى دانند بنمايند و در هر صورت نماز را اعاده كنند، على الأحوط.

آية اللّٰه تبريزى: اقتدا به آنها صورى است و بايد قرائت را خودش و لو آهسته بخواند و اگر آهسته هم نمى تواند بخواند حديث نفس كند، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه خامنه اى: همانطور كه آنهانماز راصحيح مى دانند كفايت مى كند، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه سبحانى: بنابر احتياط واجب بايد نماز خوانده شده با آنها را اعاده كند.

آية اللّٰه سيستانى: به همان نحو كه آنها نماز مى خوانند مى تواند نماز بخواند ولى بايد قرائتش را آهسته و اگر نمى شود مخفيانه بخواند.

آية اللّٰه صافى: با فرض عدم وجود تقيّه، نماز خود را اعاده نمايد، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: چنانچه هنگام اقامه جماعت اتفاقاً داخل شبستان ها بودند همان جا اقتدا كنند و نماز صحيح است هر چند اتصال برقرار نباشد. ولى اختياراً و با وسعت وقت آنجا نروند و نمانند. و در اين مسأله فرقى بين آقايان و بانوان نيست.

آية اللّٰه مكارم: در مورد بانوان كه راه ديگرى ندارند، اشكالى ندارد. ولى در مورد آقايان چنانچه بتوانند اتصال صفوف را

ص:59

رعايت كنند، لازم است.

آية اللّٰه نورى: لازم است اتّصال صفوف را مراعات كنند.

س٣5 - گاهى اوقات امام جماعت اهل سنت در نماز، سورۀ سجده را مى خواند و نمازگزاران در اثناى قرائت به سجده مى روند و برمى خيزند؛

اولاً: تكليف چيست؟

ثانياً: اگر كسى عمداً ياجهلاً ياسهواً سجده راترك كرد، نمازش چه حكمى دارد؟

و اگر ندانسته به ركوع رفت و سپس به سجده و دوباره به قيام برگشت تكليف چيست؟

آية اللّٰه بهجت: در سجده هم با آنها تبعيّت كند، و در جميع فروض مسأله نماز را اعاده كند، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه تبريزى: در فرض استماع بايد ايماءاً سجده كرده و احوط اعاده آن بعد از نماز است و با ترك آن نمازش باطل نمى شود و اگر ركوع يا سجده زائده انجام داد بايد نمازى را كه خوانده اعاده كند واللّٰه العالم.

آية اللّٰه خامنه اى: بايد تبعيّت كنند، بلى اگر خلاف تقيّه نباشد مى توانند تبعيّت نكنند و در هر صورت تبعيّت مضر نيست؛ و اگر خلاف تقيّه عمل نكرده باشد نمازش صحيح است، گرچه رعايت احتياط خوب است.

آية اللّٰه سبحانى: در سجده با آنها تبعيت كند ولى در هر حال بايد نماز را اعاده كند.

ص:60

آية اللّٰه سيستانى: تكليف اين است كه اگر امام سجده كرد او هم سجده كند و پس از اتمام احتياطاً اعاده كند و اگر امام سجده نكرد اوبا ايماء و اشاره سجده كند و نماز صحيح است و اگر عمداً يا جهلاً يا سهواً سجده نكرد نماز صحيح است و اگر به ركوع رفت نماز بنابر احتياط واجب باطل است.

آية اللّٰه صافى: اگر شركت در نماز عنوان تقيه داشته باشد و ترك موافقت با آنان در سجده مخالف تقيه باشد، در سجده با آنها موافقت كند و نماز او صحيح است و در غير مورد تقيه چون مجرّد سماع آيه موجب وجوب نيست ترك سجده بى اشكال وبلكه لازم است و انجام آن به سماع، هر چند به ايماء باشد موجب بطلان نماز است، بلى در صورت استماع وعدم تقيه، بايد به ايماء و اشاره سجده نمايد. و زياد شدن ركوع در صورت مذكوره موجب بطلان نماز است، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: تكليف تبعيت است و نماز صحيح است.

اگر به هر جهت سجده را ترك كرده است به نماز لطمه اى نمى خورد، ولى اگر خلاف تقيه نيست، بعد از نماز احتياطاً سجده را انجام دهد.

اگر ندانسته به ركوع و سپس به سجده رفته و بعداً به قيام برگشته است نمازش باطل است و بايد اعاده كند.

آية اللّٰه مكارم: تكليف آن است كه از آنها متابعت شود و احتياطاً نماز را بعداً اعاده نمايد ودر دو صورت ديگر هم

ص:61

احتياط اعاده است.

آية اللّٰه نورى: ١ - نمازش را بخواند و دوباره اعاده كند ٢ - در صورت ترك سجده عمداً يا جهلاً يا سهواً اگر مشغول خواندن ذكر شود تا سكوت طولانى كه محو كنندۀ صورت نماز است به عمل نيامده باشد نمازش صحيح است ٣ - در صورت اخير نمازش باطل است.

ص:62

آية اللّٰه بهجت «ره» : اظهر عدم سقوط رواتب نهاريه در اماكن تخيير است اگرچه فريضه را در خارج ايقاع نمايد يا قاصد آن باشد يا قصراً در داخل ايقاع نمايد، بلكه ثابت است نافله با عدم تعين تقصير.

آية اللّٰه تبريزى «ره» : نوافل ظهر و عصر او ساقط است. واللّٰه العالم.

آية اللّٰه خامنه اى: نافله نماز ظهر و عصر در سفر ساقط است، حتى در اماكن تخيير.

آية اللّٰه شبيرى: مجاز نيست.

آية اللّٰه صافى: استحباب نوافل ظهر و عصر در اماكن تخيير ثابت نيست؛ واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: خير، مشروعيت نوافل ظهر و عصر در فرض مزبور ثابت نيست.

آية اللّٰه مكارم: مجاز نيست.

آية اللّٰه نورى: در صورتى كه تمام را اختيار كرد رجاءً مى تواند بخواند.

آية اللّٰه سبحانى : نوافل ظهر و عصر در سفر مطلقاً ساقط است و در اماكن تخيير دليلى بر آن نيست. واللّٰه العالم

ص:63

كسى كه قصد اقامه ده روز در مكّه را نموده و سپس به عرفات و مشعر و منا مى رود و چهار شب يا بيشتر در آنجا بيتوته مى ركند نماز او در عرفات و مشعر و منا و پس از مراجعت به مكّه قصر است يا تمام؟

آية اللّٰه اراكى «ره» : اگر پس از مراجعت به مكّه قصد اقامه ده روز در مكّه دارد يا مردد است در اين صورت نماز او در منا و عرفات و پس از مراجعت تمام است و اگر قصد اقامه ده روز بعداً ندارد و از مكّه انشاءِ سفر به ايران مى كند اقوى اتمام است در مواضع مذكوره، چون محل اقامه به منزله وطن اوست. و احوط جمع است بين قصر و اتمام و امّا كسى كه قصد اقامه از اوّل در مكّه نداشته نماز او در تمام مواضع مذكوره قصر است.

آية اللّٰه بهجت «ره» : بايد نماز را شكسته بخوانند با رعايت تخيير در محلش از مكه.

آية اللّٰه تبريزى «ره» : چنانچه از آخر خانه هاى مسكونى فعلى مكّه تا عرفات كمتر از چهار فرسخ و رفتن به عرفات و مشعر و منا و رجوع به مكّه كمتر از هشت فرسخ باشد در صورتيكه شخص بعد از اقامت ده روز - ربا قصد اقامت از قبل - به عرفات برود و يا اين كه قصد اقامت ده روز در مكّه نموده و بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى از اقامت در مكّه منصرف شده و تصميم گرفت به عرفات برود نمازهاى او در عرفات و مشعر و منا، و در رفتن و برگشتن تمام است و در غير اين دو صورت مسافر است و بايد نمازهاى خود را در

ص:64

غير مكّه قديم، قصر بخواند و در خود مكّه قديم مخير است بين قصر و تمام. واللّٰه العالم.

آية اللّٰه خامنه اى: اگر پس از استقرار حكم اقامت عشره در مكّه مكرمه به عرفات و مشعر و منا مى رود، با فرض اين كه رفت و برگشت از عرفات و مشعر و منا هشت فرسخ شرعى نيست نمازش در عرفات و منا تمام است.

آية اللّٰه زنجانى: كسى كه قصد اقامه ده روز در مكّه نموده يعنى تصميم دارد ده روز در خود مكّه بماند نماز او در مكّه و عرفات و مشعر و منا تمام است، ولى مسافرى كه تصميم دارد در اثناى ده روز براى انجام اعمال خود به عرفات و مشعر و منا برود تمام نمازهاى او قصر است.

آية اللّٰه سيستانى: اگر مسافت مكّه تا عرفات و از آنجا تا مشعر و از آنجا تا منا و تا مكّه (44) كيلومتر باشد نمازش را در اين اماكن قصر مى خواند و الاّ لازم است نمازش را تمام بخواند، بله اگر كمتر از (44) كيلومتر باشد اگر برگشتنِ او به مكّه عبورى باشد نه اين كه برگشتن به محلّ اقامت است، پس حكم او در مشعر و منا قصر است ولى در مكّه مخير است بين قصر و اتمام.

آية اللّٰه صافى: در فرض سؤال نماز شخص مذكور در عرفات و مشعر و منا تمام است همچنين پس از مراجعت به مكه، در مكّه هم تمام است. واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: اگر اقامه ده روزه با قطع نظر از چند شب مذكور باشد در مواضع ذكر شده نماز تمام است و اگر مجموعاً باشد

ص:65

نماز در آن مواضع شكسته، ليكن در مكّه و اگر چه بعد از مراجعت باشد مخير بين قصر و اتمام است.

آية اللّٰه مكارم: نماز او تمام است.

آية اللّٰه نورى: در صورتى كه در مكّه قصد اقامت ده روز كرده باشد نمازش در عرفات و مشعر و منا تمام است و الاّ قصر است و در مراجعت در مكّه بجهت اين كه در اين شهر مخير است بين قصر و اتمام، اگر قصد اقامت نكرد مخير است و اگر قصد اقامت كرد كه بايد تمام بخواند.

آية اللّٰه سبحانى : هرگاه قصد كند در مكّه ده روز بماند و اقامت او محقق شود به اين معنى كه تصميم ندارد در اين ده روز بيرون برود آنگاه پس از ده روز به منى و عرفات برود در تمام مراحل نماز او تمام است و اگر قصد اقامه او محقق نشد، در تمام مراحل نماز او شكسته است. واللّٰه العالم

ص:66

كفايت مى كند يا بايد تأخير بيندازند و در صورتى كه نماز را در آن حال خواندند و پيش از اتمام وقت نماز پياده شدند، اعاده نماز لازم است يا نه؟

آية اللّٰه تبريزى «ره» : چنانچه احتمال بدهند كه تا آخر وقت هواپيما به زمين ننشيند مى تواند در هواپيما نماز بخوانند و اگر پيش از اتمام وقت هواپيما به زمين نشست نمازشان را اعاده كنند.

آية اللّٰه سيستانى: در فرض مذكور نماز در هواپيما كافى است.

آية اللّٰه صافى: در صورت علم بايد تأخير نمايد و در صورت احتمال، احوط خواندن و چنانچه قبل از گذشتن وقت به مقصد رسيد اعاده است.

آية اللّٰه فاضل: به طور كلى مكان نماز گزار بايد بى حركت باشد و بايد بتوانند تا پايان نماز شرايط نماز را رعايت كنند لذا در فرض سؤال، در سعه وقت تأخير بيندازند و اگر به واسطه تنگى وقت ناچار باشند نماز بخوانند بايد به قدرى كه ممكن است رعايت شرايط را بنمايند و در اين صورت اعاده لازم نيست.

آية اللّٰه مكارم: چنين نمازى صحيح است و اعاده ندارد.

آية اللّٰه سبحانى : هرگاه بدانند كه قبل از خروج وقت، هواپيما به زمين مى نشيند نماز را به تأخير بياندازد و اگر مى داند كه پس از خروج وقت، هواپيما به زمين مى نشيند نماز در هواپيما مجزى است و اعاده لازم نيست و در صورت

ص:67

ندانستن و يا احتمال در هواپيما نماز را بخوانند و اگر پس از پياده شدن وقت باقى باشد احتياطاً اعاده كند. واللّٰه العالم

ص:68

ميت مستقر باشد يا وصيت كرده باشد بايد براى او نايب بگيرند و اگر بخواهند با آن فيش بروند بايد با رضايت ورثه باشد و اگر صغير در ميانِ آنها هست بايد سهمِ او را بپردازند.

آية اللّٰه صافى: نايب گرفتن براى متوفّىٰ به كمتر از مبلغ ارزش و فروش فيش حجّ متوفّىٰ مانعى ندارد و زايد بر مبلغ كه صرف استيجار حج شده، متعلّق به ورثه است و از خود فيش هم جهت استيجار با توافق ورثه مى شود استفاده كرد.

بلى چنانچه متوفى ورثۀ صغير داشته باشد، بايد حق او ملاحظه شود. واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: چنانچه ميت وصيتى نسبت به حج بلدى نداشته باشد. مى توان از ميقات براى ميت در صورت استقرار حج براى او استنابه كرد و فيش را در اختيار ديگرى قرار داده و مابه التفاوت، بين همۀ ورثه، طبق قانون شرع تقسيم گردد. و در اين فرض فرقى بين داشتن صغير يا نداشتن آن نيست.

و در صورت نبودن وصيت و عدم استقرار حج با وجود صغير، بايد سهم صغير از مجموع فيش به هر صورت رعايت شود و تفصيل اين مسأله در استفتائات آمده است.

آية اللّٰه مكارم: در صورتى كه ميت وصيتى نكرده باشد، اين كار جايز است، ولى به اجازۀ همه ورثه، و سهم صغير را بايد از آن بپردازند.

آية اللّٰه نورى: اگر حج بر متوفّىٰ واجب بوده است و ورثه كبار نباشند، لازم است براى حجّ متوفّىٰ نايب بگيرند و از آن فيش هم به نحوى كه ذكر شده است، استفاده اشكال ندارد و

ص:69

اگر در بين ورثه صغير وجود دارد نيز با اجازه وصى و يا حاكم شرع اشكال ندارد.

س4١ - كسانى كه با فيش حج ميّت و به نيابت از وى به حج مى روند، اگر خود نيز تمام شرايط استطاعت را دارا باشند، بجز باز بودن راه، كه آن هم با فيش حج ميّت حاصل شده است، در صورتى كه بتوانند مثلاً در مدينه يا جده (قبل از ميقات) براى متوفّىٰ نايب بگيرند و خودشان حج واجب خود را انجام دهند، تكليف چيست؟

آية اللّٰه تبريزى: اگر بتواند ورثه را راضى كند كه با آن فيش براى خود حج بجاآورد و براى ميت نايب بگيرد، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه سبحانى: هرگاه به هنگام اجير شدن يا قبول وصيت مستطيع نبوده و موصى يا اجيركننده شرط كند كه خود او شخصاً حج را به جا آورد و او بپذيرد و ظاهر وصيت يا اجاره فورى بودن باشد در اين دو صورت نمى تواند به ديگرى واگذار كند. در غير اين دو صورت بايد حج خودش را انجام دهد و در هر حال براى نائب گرفتن بايد اجازه داشته باشد.

آية اللّٰه سيستانى: اگر اجير باشد و نيابت مشروط به آن سال باشد. بايد حج نيابى را مقدّم بدارد و اگر مشروط نباشد يا اجير نباشد، بايد حج خود را مقدّم بدارد و مى تواند براى ميّت نايب بگيرد مگر اين كه مطمئن باشد در آينده مى تواند

ص:70

حج خود را انجام دهد كه در اين صورت مى تواند حجّ نيابى را انجام دهد.

آية اللّٰه صافى: در فرض مرقوم، استيجار شخص مذكور صحيح نيست، بلى اگر براى انجام حج، اعمّ از مباشرت و تسبيب اجير شده باشد و حج مورد اجاره ميقاتى باشد بايد خودش حجةالاسلام خود را بجا آورد و براى ميّت حج ميقاتى استيجار كند. واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: در فرض سؤال، وظيفه انجام حج نيابى است.

گرچه اگر براى خود حج انجام دهند صحيح است. هر چند معصيت كرده اند. و نايب گرفتن براى متوفّىٰ در صورتى صحيح و مجزى است كه مجاز در استنابه باشند. و الّا مجزى نيست.

آية اللّٰه مكارم: مانند مسألۀ سابق است. ١

آية اللّٰه نورى: اين قبيل افراد نمى توانند نايب باشند و حجّ نيابى انجام بدهند، اين شخص هم لازم است حجّ خود را انجام بدهد و گرفتن نايب بايد با نظر ورثه و يا وصى و يا حاكم شرع، كه هر يك در مورد خود اختيار دارند، باشد.

س4٢ - در فرض سؤال قبل، اگر ميّت يكى از ورثه را (مثلاً پسر بزرگ خود را) براى انجام حج مشخص كرده باشد، يا تمام ورثه اتفاق كنند كه يكى از آنها از

١) . مسألۀ 4٠

ص:71

طرف ميّت به حج برود، تكليف او چيست؟

آية اللّٰه تبريزى: به همان نحو كه در مسألۀ سابقه گذشت عمل شود واللّٰه العالم.

آية اللّٰه سبحانى: به جواب سؤال قبلى مراجعه شود.

آيةاللّٰه سيستانى: درصورتى كه وصيّت به يكى ازآنها كرده باشد، بايد به جاى او حج انجام دهد وخودش مستطيع نيست. ولى اگر توافق آنها بر يكى از آنها باشد مصداق مسألۀ فوق است.

آية اللّٰه صافى: كسى كه از براى ميّت و يا ورثه جهت انجام حج ميّت معين شده چنانچه خود استطاعت مالى داشته باشد نمى تواند نيابت كند. واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: حكم آن از جواب قبل معلوم شد.

آية اللّٰه مكارم: هرگاه ميت وصيّت كرده، بايد به وصيّت او عمل شود و اگر ورثه توافق كنند جايز است او به حج برود.

آية اللّٰه نورى: اگر خود آن فرزند مستطيع باشد، نمى تواند نيابت را قبول كند.

ص:72

حج و زيارت واريز شده، خمس تعلّق مى گيرد يا نه؟

آية اللّٰه بهجت: در فرض سؤال خمس واجب نيست.

آية اللّٰه تبريزى: بايد آن را تخميس نمايد، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه خامنه اى: در فرض مزبور خمس ندارد.

آية اللّٰه سبحانى: خمس ندارد.

آية اللّٰه سيستانى: خمس دارد.

آية اللّٰه صافى: پول مذكور خمس ندارد، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: در فرض مذكور خمس پول را بايد بدهد مگر اينكه ديگر نتواند پول را از سازمان حج پس بگيرد كه در اين صورت خمس ندارد.

آية اللّٰه مكارم: خمس ندارد.

آية اللّٰه نورى: خمس به آن تعلّق نمى گيرد.

س44 - كسى كه براى عمره مفرده ثبت نام كرده، در حالى كه بردن او به عمره قطعى بوده و براى رفتن نيز به ناچار مى بايست پولى به حساب بريزد ولى در سال بعد نوبت او شد، و به عمره مشرف خواهد شد، آيا سرِ سالِ خمس، به اين پول كه به حساب سازمان حجّ و زيارت واريز شده، خمس تعلّق مى گيرد يا نه؟

آية اللّٰه بهجت «ره» : در فرض سؤال خمس واجب نيست.

آية اللّٰه تبريزى «ره» : بايد آن را تخميس نمايد، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه خامنه اى: در فرض مزبور خمس ندارد.

آية اللّٰه سيستانى: خمس دارد.

آية اللّٰه صافى: پول مذكور خمس ندارد، واللّٰه العالم.

ص:73

آية اللّٰه فاضل: در فرض مذكور خمس پول را بايد بدهد مگر اينكه ديگر نتواند پول را از سازمان حجّ پس بگيرد كه در اين صورت خمس ندارد.

آية اللّٰه مكارم: خمس ندارد.

آية اللّٰه نورى: خمس به آن تعلّق نمى گيرد.

آية اللّٰه سبحانى : در فرض مذكور خمس ندارد. واللّٰه العالم

ص:74

آية اللّٰه سيستانى: به احتياط واجب از احرام خارج نمى شود مگر اين كه هدى تهيه و ذبح يا نحر كند و به احتياط واجب حلق يا تقصير نيز لازم است و اگر متمكن از هدى نباشد ده روز روزه بگيرد.

آية اللّٰه صافى: شخص مذكور اگر قدرت بر اعمال عمرۀ مفرده دارد بايد با اعمال عمرۀ مفرده از احرام خارج شود و اگر از انجام عمرۀ مفرده نيز ممنوع است به وظيفۀ مصدود عمل كند؛ واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: چنانچه مى تواند عمره مفرده انجام دهد بايد با انجام عمرۀ مفرده از احرام خارج شود و احتياط آن است كه قصد عدول به عمرۀ مفرده كند. و چنانچه نتواند عمرۀ مفرده انجام دهد. اگر علت آن مريضى باشد بايد او را طواف و سعى دهند. و اگر ممكن نشد بايد براى طواف و سعى نايب بگيرد و از احرام خارج شود و اگر علت آن اين باشد كه او را از مكه اخراج كرده اند و نمى تواند برگردد حكم مصدود را دارد.

آية اللّٰه مكارم: بايد عمرۀ مفرده انجام دهد و از احرام خارج شود و اگر نمى تواند كسى را نايب بگيرد.

آية اللّٰه نورى: اگر نتواند عمرۀ مفرده انجام دهد لازم است به وظيفۀ مصدود عمل نمايد.

س46 - شخصى اعمال عمرۀ تمتّع را به پايان برده و اكنون نمى تواند حج تمتع بجا آورد، مثلاً براى

ص:75

خدمت به حجاج از سوى سازمان حج و زيارت به حج آمده و اكنون سازمان مذكور او را مأمور كرده كه در ايام تشريق در مكه بماند، وظيفه اش چيست؟

آية اللّٰه تبريزى: چنانچه كسى مضطر به ترك حج تمتع بشود احتياط آن است كه عمرۀ تمتع را عمرۀ مفرده قرار داده و براى آن طواف نساء بجا آورد ولى مجرد منع ديگران محقق اضطرار نيست، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه سبحانى: در صورت عدم تمكن براى انجام حج تمتع، عمره تمتع را عمره مفرده قرار دهد و طواف نساء انجام دهد.

آية اللّٰه سيستانى: به احتياط واجب آن را عمرۀ مفرده قرار دهد و طواف نساء بجاى آورد.

آية اللّٰه صافى: در فرض سؤال، در حج تمتع واجب (حجة الاسلام، حج واجب به نذر و غيره) ترك حج تمتع جايز نيست، و در حج تمتع مستحبى نيز با عدم ضرورت عرفى يا شرعى احتياط واجب انجام حج تمتّع است. واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: فعلاً مُحِل است و تكليفى ندارد و به مأموريت خود ادامه دهد.

آية اللّٰه مكارم: اگر توانايى بر حج ندارد وظيفه اى ندارد.

آية اللّٰه نورى: اگر حجّ بر آن شخص واجب بوده است و به قصد اداى حج واجب عمرۀ تمتّع را انجام داده و اكنون قدرت اداى حج را ندارد اين عمرۀ تمتّع از عمرۀ تمتّعى كه جزء حج است كفايت نمى كند و لازم است بعداً عمرۀ تمتع

ص:76

و حج تمتّع را باهم در يك سال انجام بدهد و اگر از باب استحباب مى خواسته است حج تمتّع انجام بدهد و مضطر به ترك حج شده است اشكال ندارد.

ص:77

راه رفتن مجزى است.

آية اللّٰه صافى: سعى در حال خواب صحيح نيست، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: چون سعى از عبادات است و صحت آن منوط به نيت و قصد قربت مستمر است لذا درفرض مذكور اگر قبل از شوط چهارم به خواب رفته است به احتياط واجب سعى را از اول اعاده كند و اگر بعد از شوط چهارم خواب رفته است پس از بيدار شدن و توجه و التفات بايد از جايى كه به خواب رفته سعى را ادامه دهد.

آية اللّٰه مكارم: در صورتى كه در ابتداى سعى نيّت كرده باشد، اشكالى ندارد.

آية اللّٰه نورى: ١ - لازم است كه او را براى انجام نيت بيدار كند ٢ - و آن مقدارى را كه در حال خواب پيش رفته است پس از بيدار شدن اعاده كند.

س4٨ - شخصى كه كودك را در بغل گرفته و طواف مى دهد، آيا بايد شانه چپ كودك نيز به طرف كعبه باشد؟

آية اللّٰه تبريزى: لزومى ندارد، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه سبحانى: تا حد امكان رعايت شود و شانه چپ بچه به طرف كعبه قرار گيرد.

آية اللّٰه سيستانى: بايد تا حدّ امكان سعى كند طورى او را طواف دهد كه عرفاً طرف چپ او به طرف كعبه باشد.

ص:78

آية اللّٰه صافى: بنابر احتياط شانه چپ كودك نيز به طرف بيت باشد، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: بلى بايد تمام شرايط در كودك نيز رعايت شود.

آية اللّٰه مكارم: لازم نيست.

آية اللّٰه نورى: بلى لازم است.

س4٩ - كودكى را كه محرم كرده اند و طواف مى دهند، آيا طهارت بدن و لباس كودك در حال طواف لازم است، و چنانچه قبل از طواف او را تطهير كنند براى يك طواف كافى است و وارسى بين طواف لازم نيست؟

آية اللّٰه تبريزى: آن مقدار كه بتوانند بنابر احتياط رعايت طهارت او را بكنند ولى وارسى لازم نيست، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه سبحانى: آن مقدار كه بتوانند بنابر احتياط طهارت بچه را رعايت بكنند ولى وارسى لازم نيست.

آية اللّٰه سيستانى: رعايت طهارت بدن و لباسِ او لازم نيست.

آية اللّٰه صافى: بايد شرايط طواف و نماز در طفل نيز مراعات شود و در صورت غير مميّز بودن طفل، در صورت امكان او را وضو دهند لباس و بدن او را تطهير كنند و در صورت شك در عارض شدن حدث و خبث وارسى لازم نيست و حكم طهارت باقى است، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: بلى لازم است و وارسى در بين طواف لازم نيست. ولى اگر متوجه شدند كه لباس و بدن او نجس شده،

ص:79

احتياط اين است كه آنها را تطهير كنند.

آية اللّٰه مكارم: چنانچه قبل از طواف او را تطهير كرده باشد كافى است.

آية اللّٰه نورى: بلى لازم است و براى يك طواف كافى است، و وارسى لازم نيست.

ص:80

آيةاللّٰه مكارم: ولىّ او وظيفه اى ندارد، مخصوصاً اگر اميد زوال جنون باشد ولى بعد از مردن او بايد از مال او حج را نيابتاً بجا آورند.

آية اللّٰه نورى: اگر مال دارد لازم است ولىّ اقدام به حجّ نيابى بكند.

ص:81

آية اللّٰه سبحانى : مخصوص مسافر است، و فرقى بين كسى كه قصد اقامه كرده و غير آن نيست. واللّٰه العالم

ص:82

كردن، اشكال دارد.

آية اللّٰه نورى: پس از سلام، نمى توانند مگر اينكه در وطن نذر روزه كرده باشند.

آية اللّٰه سبحانى : جواب اين سؤال از جواب سؤال قبل روشن شد. واللّٰه العالم

س5٣ - شخصى قصد اعتكاف در مسجد الحرام را دارد، آيا مى تواند قبل از اذان صبح در تنعيم محرم شود و بقيه اعمال را در حال اعتكاف انجام دهد، با توجه به اينكه محل سعى جزو مسجد نيست؟

آية اللّٰه تبريزى «ره» : بسمه تعالى، مانعى ندارد و مى تواند همه اعمال را در حال اعتكاف انجام دهد. واللّٰه العالم.

آية اللّٰه خامنه اى: بسمه تعالى، مى تواند محرم شود و خروج از مسجد براى انجام سعى مانع ندارد.

آية اللّٰه سيستانى: مى تواند ولى لازم است اعمال را تا زمانى تأخير بياندازد كه سعى او پس از پايان اعتكاف باشد، ولى چنانچه صبر كردن تا آن موقع سخت باشد مى تواند از عنوان حاجت ضرورى استفاده نمايد و از مسجد جهت انجام سعى خارج شود.

آية اللّٰه صافى: صحت احرام قبل از شروع به اعتكاف، بعيد نيست. واللّٰه العالم

آية اللّٰه فاضل: مانعى ندارد لكن سعى نمايد تا عمل سعى را زودتر به پايان رساند.

ص:83

آية اللّٰه مكارم: اين مقدار اشكال ندارد.

آية اللّٰه نورى: بسمه تعالى، پس از سلام، لازم است قبل از اذان صبح در مسجد الحرام باشد.

آية اللّٰه سبحانى : بهتر است همه اعمال را قبل از اذان صبح انجام دهد به گونه اى كه در اذان صبح در مسجد الحرام باشد و اگر موفق به سعى نشد به عنوان يك حاجت ضرورى خروج از مسجد اشكال ندارد. واللّٰه العالم

ص:84

است؟ و برفرض جواز مالك مى شوند يا نه؟ و درصورت عدم مالكيت، آيا جهت استفاده عمومى در غير مساجد يا در مساجد ديگر مى توان آنها را آورد؟

آية اللّٰه بهجت «ره» : دسته اول و دوم جايز نيست و دسته سوم ممكن است تملّك، ولى احتياط در ترك است و دسته چهارم تملُّك آن مانعى ندارد و دسته اوّل و دوّم را اگر نمى گذارند در آنجا باشد مى تواند به اقرب آن مساجد بگذارد.

آية اللّٰه تبريزى «ره» : قرآن هايى كه محرز است زوّار هديه و وقف كرده اند را نمى توان گرفت و تصرف كرد و گرفتن قرآن هاى ديگر جايز است و مى توانند تملّك كنند و يا در مساجد و غيره براى عموم قرار دهند، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه خامنه اى: قرآن هايى كه وقف مسجدالحرام شده است، دريافت و تملّك آن جايز و صحيح نيست و در صورتى كه عودت و استفاده از آن در مسجدالحرام امكان ندارد، آنها را به مساجد ديگر برده و در آنجا استفاده نمايند.

آية اللّٰه صافى: در فرض سؤال، قرآن هايى كه توسط حجّاج و زائرين وقف نشده؛ اعم از آنكه اثرى از وقف بودن در آنها نباشد يا از طرف حكومت سعودى اثر وقف در آنها ديده شود اگر مسؤولين ذيربط از آنها به كسى اهدا نمايند، گرفتن آن اشكال ندارد و گيرنده مالك مى شود. قرآن هايى كه

ص:85

توسط حجّاج وقف بشود، گرفتن آنها جايز نيست، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: استفاده از قرآن هاى دسته اول و دوم در غير مسجدالحرام اشكال دارد، اما دسته سوم و چهارم اشكالى ندارد و تحقّق ملكيت نسبت به دسته چهارم مسلّم است.

آية اللّٰه مكارم: قرآن هايى كه از طرف مسؤولين آن منطقه به زوار داده مى شود اشكالى ندارد و ملك آنها مى شود.

آية اللّٰه نورى: در غير مورد اخير، گرفتن آنها اشكال دارد و همچنين نمى توان آنها را به مساجد يا جاهاى ديگر برد.

آية اللّٰه سبحانى : دسته اول و دوم جايز نيست و سومى هم خالى از اشكال نيست فقط دسته چهارم را مى توان گرفت و تملك كرد. واللّٰه العالم

ص:86

آية اللّٰه سيستانى: اشكال ندارد و برگرداندن واجب نيست.

آية اللّٰه صافى: بنابر احتياط از آوردن خاك و ريگ حرم خوددارى شود واگر آورده، در صورت تمكن به حرم برگرداند، واللّٰه العالم.

آية اللّٰه فاضل: از صفا و مروه جايز نيست. و از غير آن دو مانعى ندارد. و در هر صورت برگرداندن لازم نيست. ولى به طور كلى لازم است مؤمنين از اين قبيل اعمال پرهيز كنند.

آية اللّٰه مكارم: اين كار شرعاً اشكال دارد و احتياط آن است كه آن را برگرداند.

آية اللّٰه نورى: از عرفات و مشعر الحرام اشكال ندارد ولى از صفا و مروه اشكال دارد و بايد برگرداند.

ص:87

قبل كسب اجازه شده باشد، صرف آن در مورد فقراى شيعه اشكال ندارد.

آية اللّٰه سيستانى: بايد به صاحبانش برگردانند.

آية اللّٰه فاضل: بايد پولهاى مذكور را از طرف صاحبان آن به فقراى شيعه صدقه بدهند.

آية اللّٰه مكارم: مجاز هستند كه صرف فقراى شيعه در آنجا كنند

آية اللّٰه نورى: در صورتى كه صاحبان پول راضى باشند اشكال ندارد.

آية اللّٰه سبحانى : در مورد زائران فقير مصرف شود و اگر در ميان زائران فقير نباشد در مورد فقراى شيعه مصرف شود.

واللّٰه العالم