ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ابدی (1) و در دستة چهارم عذاب های جاودانی بیان شده است.(2) همچنین در آیات فراوانی رابطة بین اعمال نیک و بد با نتایج اخروی آن ها ذکر گردیده؛ و نیز با شیوه های گوناگونی امکان و ضرورت رستاخیز مورد تأکید قرار گرفته و به شبهات منکران، پاسخ داده شده، چنان که منشأ تبهکاری ها و کجروی ها فراموش کردن یا انکار قیامت و روز حساب معرّفی شده است.(3)

از دقّت در آیات قرآنی بدست می آید که بخش عمده ای از سخنان پیامبران و بحث ها و جدال های ایشان با مردم، اختصاص به موضوع معاد داشته است و حتّی می توان گفت که تلاش آن ها برای اثبات این اصل، بیش از تلاشی بوده که برای اثبات توحید کرده اند زیرا اکثر مردم، سرسختی را می توانم در دو عامل خلاصه کرد: یکی عامل مشترک در انکار هر امر غیبی و نامحسوس، و دیگری عامل مختص به موضوع معاد یعنی میل به بی بند و باری و عدم مسئولیّت. زیرا اعتقاد به قیامت و حساب، پشتوانة نیرومندی برای احساس مسئولیّت و پذیرفتن محدودیت های رفتاری و خودداری از ظلم و تجاوز و فساد و گناه است و با انکار آن، راه برای هوسرانی ها و شهوت پرستی ها و خود کامگی ها باز می شود.(4)

قرآن کریم با اشاره به این عامل می فرماید: .

ص: 10

«أیحسب الإنسان ألن نجمع عظامه * بلی قادرین علی أن نسوی بنانه»

(قیامت: 3-4)

«آیا انسان می پندارد که هرگز استخوان های او را جمع نخواهیم کرد؟! آری قادریم که (حتّی خطوط سر) انگشتان او را موزون و مرتّب کنیم!».

در نتیجه برای این که انسان بتواند راهی را در زندگی برگزیند که به سعادت حقیقی و کمال نهائیش بی انجامد باید بیاندیشد که: آیا حیات انسانی با مرگ، پایان می یابد یا پس از آن حیات دیگری خواهد داشت؟ و آیا انتقال از این جهان به جهان دیگر، همانند مسافرت از شهری به شهر دیگر است که می توان لوازم و وسایل زیستن را در همان جا فراهم کرد یا این که این جهان، مقدّمه و زمینه ساز خوشی ها و ناخوشی های آن جهان است و کار را باید اینجا انجام داد و نتیجة نهاییش را در آنجا یافت؟ و تا این مسائل حل نشود نوبت به شناختن راه و گزینش خطّ مشی و برنامة زندگی نمی رسد زیرا تا مقصد سیر و سفر، معلوم نشود نمی توان راه وصول به آن را تشخیص داد.(1)

موضوع تحقیق:

«قیامت»، یا روز رستاخیز و برانگیخته شدن پس از مرگ، وعده گاهی است، حتمی برای انسان ها که در آن، سرنوشت اعمال مشخّص می گردد.

ما بر آنیم که در این نوشتار، (هر چند به صورت اختصار) شرحی جامع از آن سرای را بیان نموده و عوامل رستگاری در آن را بازگو نماییم و به پرسش هایی چند پیرامون آن پاسخ گوییم. .

ص: 11

پرسش های تحقیق:

1- ادلّة عقلری و نقلی معاد چیست؟

2- دلائل منکرین معاد چیست؟

3- قیامت کی بر پا می شود؟

4- آیا همة جنبندگان در قیامت محشور می شوند؟

5- چرا قیامت روز بسیار سختی است؟

6- چگونه شیطان در قیامت با همة پیروان خود تماس می گیرد؟

7- در قیامت از چه نعمت هایی سؤال می شود؟

8- آیا معاد جسمانی آسیب پذیر است؟

9- نشانه های قیامت چیست؟

10- آیا برای رستاخیز، مقدّماتی نیز وجود دارد؟

اهداف تحقیق:

الف: بیان آیات قرآن و روایاتی که در زمینة «قیامت» وارد شده است.

ب: تصویر سازی کلّی مطالب قیامت و مسائل مربوط به آن.

ج: پاسخ به پرسش هایی پیرامون معاد و قیامت.

انگیزة تحقیق:

نگارنده به قصد خدمت به قرآن کریم و احادیث معصومین (عَلیهِم السَّلام) این نوشتار را به رشتة تحریر درمی آورد.

امید است مورد قبول خداوند متعال و ائمة معصومین (عَلیهِم السَّلام) قرار گیرد.

پیشینة تحقیق:

بحث از «معاد و قیامت» و مطالب شگفت انگیز آن از مسائل مهمّی

ص: 12

است که تمام پیامبران آن را برای انسان ها بیان می کرده اند. و در میان تمام کتب تفسیری، روایی، اخلاقی و اعتقادی مطالبی از آن بیان شده است.

پیش فرض های تحقیق:

1- در قرآن کریم که مطالب آن قطعی و تحریف ناشده است، بحث از قیامت و مسائل آن فراوان است. مطالب آن، استخراج و فصل بندی می شود.

2- روایات ائمة معصومین (عَلیهِم السَّلام) نیز در برگیرندة مسائل بسیاری از قیامت می باشد.

روش تحقیق:

روش زمینه ای و موردی: در این روش پژوهش گسترده ای از موقعیت فعلی و قبلی دربارة قیامت انجام شد و مطالب آن نیز مورد ارزیابی قرار گرفت.

این نوشتار بیان می کند که چه هست و چه خواهد بود. و لذا در این نوشتار تصویر کاملی از قیامت ارائه می شود.

روش جمع آوری اطلاعات: این تحقیق بیشتر به صورت استفاده از کتابخانه ها و سی دی های تحقیقاتی می باشد. که عمدتاً مطالب از کتابخانه ها می باشد، ولی برای تخریج مصادر از سی دی های تحقیقی کمک گرفته شده است.

محدودیت های تحقیق:

الف: گستردگی مطالب قیامت و مسائل مربوط به آن در تفاسیر و کتب روایی بزرگ و مفصّل، که دسترسی به همة آن ها دشوار بود. نگارنده

ص: 13

با تحقیق تمام و کوشش فراوان این محدودیّت را جبران نموده است.

وَ آخِرُ دَعوَاهُم أَنِ الحَمدُ لله رَبِّ العَالَمِینَ

علیرضا زکی زاده رنانی

قم المقدسة عشّ آل محمد (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) پاییز 1387

ص: 14

ص: 15

همیشه حساب مقدّمه ای برای جزا است.

بعضی از مفسّران نیز عقیده دارند که علّت نامگذاری رستاخیز به «یوم الّدین» این است که در آن روز هر کسی در برابر دین و آئین خود جزا می بیند.

ولی معنی اوّل (حساب و جزا) صحیح تر به نظر می رسد.(1)

2- ساعة:

منظور از «ساعة» روز قیامت است. این کلمه بیش از سی و پنج بار در قرآن تکرار شده است.(2)

و علّت انتخاب این نام برای روز قیامت به خاطر آن است که «ساعة» در اصل به معنی جزئی از زمان یا لحظاتی زودگذر است، و از آنجا که از یک سو وقوع رستاخیز به صورت ناگهانی است که در ساعتی بر ق آیا مردم از جهان برزخ منتقل به عالم قیامت می شوند، و از سوی دیگر به مقتضای «سریع الحساب» بودن خداوند، حساب بندگان را در آن روز به سرعت می رسد، این تعبیر در مورد قیامت به کار رفته تا مردم موقعیّت رستاخیز را همواره در نظر داشته باشند.(3)

وجه تسمیة این معنا نیز در آیات قرآن نیز بیان شده است:

در سورة نحل، آیة77 می خوانیم:

«ولله غیب السماوات و الارض و ما امر الساعة إلا کلمح البصر أو هو .

ص: 17

أََقرَبُ إِنَّ اللهَ عَلَی کُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ»

«و امر قیامت (به قدری نزدیک و آسان است) درست همانند چشم بر هم زدن، و یا از آن هم نزدیک تر».

و در سورة روم، آیة55 نیز آمده است:

(وَ یَومَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقسِمُ المُجرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَیرَ سَاعَةٍ کَذَلِکَ کَانُوا یُؤفَکُونَ؛ و روزی که قیامت برپا شود، مجرمان سوگند یاد می کنندکه جز ساعتی (در عالم برزخ) درنگ نکردند».

زُبیدی (متوفای 1205 قمری) در کتاب «تاج العروس» خود نقل می کند که «ساعة» سه گونه است:

«ساعت کبری»: روز رستاخیز و زنده شدن مردم برای حساب.

«ساعت وُسطی»: روز مرگ ناگهانی اهل یک زمان (به مجازات های الهی و عذاب های استیصال).

و «ساعت صغری»: روز مرگ هر انسانی.(1)

3- یَومَ یَلقَونَهُ (روزی که خدا را ملاقات می کنند):

منظور از «یوم یلقونه» که ضمیر آن به «خداوند» برمی گردد همان روز رستاخیز است، زیرا تعبیر «لقاءالله» و مانند آن در قرآن معمولاً دربارة قیامت آمده است. درست است که با مرگ، دوران عمل پایان می یابد و پروندة کار نیک و بد بسته می شود، ولی آثار آن ها همچنان در روح انسان تا قیامت برقرار خواهد ماند.

بدیهی است منظور از «لقاء» و ملاقات خداوند، ملاقات حسّی، مانند ملاقات افراد بشر با یکدیگر نیست، چه این که خداوند نه جسم استم و نه رنگ و مکان دارد که با چشم ظاهر دیده شود، بلکه منظور یا .

ص: 18

مشاهدة قدرت او در صحنة قیامت و پاداش ها و کیفرها و نعمت ها و عذاب های او است، چنان که گروهی از مفسّران گفته اندک

یا به معنی یک نوع شهود باطنی و قلبی است، زیرا انسان گاهی به جایی می رسد که گوئی خدا را با چشم دل در برابر خود مشاهده می کند، به طوری که هیچ گونه شکّ و تردیدی برای او باقی نمی ماند.(1)

این حالت ممکن است بر اثر پاکی و تقوا و عبادت و تهذیب نفس در این دنیا برای گروهی پیدا شود، چنان که درنهج البلاغه می خوانیم: یکی از دوستان دانشمند علی(علیه ِالسّلام) به نام «ذعلب یمانی» از امام (علیه ِالسّلام) پرسید: «هل رأیت ربک؟»: آیا خدای خود را دیده ای؟

امام (علیه ِالسّلام) فرمود: «آیا خدایی که نمی بینیم پرستش کنم؟!» و هنگامی که او توضیح بیشتر خواست، امام (علیه ِالسّلام) اضافه کرد:

«لَا تُدرِکُهُ العُیُونُ بِمُشَاهَدَةِ العِیَانِ وَلَکِن تُدرِکُهُ القُلُوبُ بِحَقَائِقِ الإِیمَانِ؛

چشم ها با نگاه کردن او را نمی بینند ولی دل ها با حقیقت ایمان او را می بینند».(2)

جالب است که بدانیم تعبیر «یوم یلقونه» در دو جای قرآن به کار رفته است، که یکی از آن دو مربوط به مؤمنین است و دیگری منافقین.

در سورة احزاب، آیة 44 دربارة مؤمنین آمده است:

(تَحِیَّتُهُم یَومَ یَلقَونَهُ سَلَامٌ وَأَعَدَّ لَهُم أَجراً کَرِیماً)

«تحیّت آنان در روزی که خدا را دیدار می کنند سلام است».

و در سورة توبه، آیة77 دربارة منافقین آمده است:

(فَأَعقَبَهُم نِفَاقاً فِی قُلُوبِهِم إِلَی یَومِ یَلقَونَهُ بِمَا أَخلَفُوا اللهَ مَا وَعَدُوهُ وَ بِمَا .

ص: 19

کَانُوا یَکذِبُونَ» «این عمل، (روح) نفاق را، تا روزی که خدا راملاقات کنند، در دل هایشان برقرار ساخت».

3- یَومُ الجَمع

یکی از اوصاف روز قیامت این است که همة مردم برای آن جمع می شوند. این کلمه (با مشتقّات آن) که دربارة قیامت به کار می رود، در قرآن بیش از هشت مرتبه تکرار شده است.

در موردی از آن خداوند متعال می فرماید:

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِمَن خَافَ عَذَابَ الآخِرَةِ ذَلِکَ یَومٌ مَجمُوعٌ لَّهُ النَّاسُ وَ ذَلِکَ یَومٌ مَشهُودٌ)(1)

«همان روزی است که مردم در آن جمع می شوند، و روزی که همه آن را مشاهده می کنند».

جالب این که می فرماید: «یوم مجموع له الناس» و نمی گوید: «فیه الناس» این تعبیر اشاره به آن است که رستاخیز تنها ظرف اجتماع مردم نیست، بلکه یک هدف است و یک مقصد که انسان ها در سیر تکاملی خود به سوی آن پیش می روند.(2)

در سورة تغابن آیة9 نیز می خوانیم:

(یَومَ یَجمَعُکُم لِیَومِ الجَمعِ ذَلِکَ یَومُ التَّغَابُنِ وَ مَن یُؤمِن بِاللهِ وَ یَعمَل صَالِحاً یُکَّفِر عَنهُ سَیِئَاتِهِ وَ یُدخِلُه جَنَّاتٍ تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا اَبَداً ذَلِکَ الفَوزُ العَظِیمُ)

«در آن روز که روز جمع و اجتماع است همة شما را گرد می آوریم و آن روزی است که همه احساس غبن می کنند». .

ص: 20

و از آنجا که ممکن است بعضی بگویند سخن از آن روز نسیه است و معلوم نیست کی فرا می رسد، لذا قرآن بلافاصله می گوید:

(وَ مَا نُؤَخِرُهُ إِلاَّ لِأَجَلٍ مَعدُودٍ) «و منا آن روز را تا زمان محدودی تأخیر می اندازیم - هود: 104».

در این که چرا روز قیامت «یوم الجمع» نامیده شده، تفسیرهای متعدّدی وجود دارد:

گاه گفته اند به خاطر آن است که میان ارواح و اجساد جمع می شود.

گاه گفته اند از این نظر که میان ظالم و مظلوم اجتماع حاصل می شود.

ولی ظاهر این است که منظور اجتماع همة خلایق در آن روز بزرگ است از اوّلین و آخرین، همان گونه که در سورة واقعه، آیة50 آمده است:

(لَمَجمُوعُونَ إِلَی مِیقَاتِ یَومٍ مَعلُومٍ)

«بگو: اوّلین و آخرین، همگی در موعد روز معیّنی گردآوری می شوند».(1)

در این بخش سؤالی مهم وجود دارد که آیا همة جنبندگان در قیامت محشور می شوند، حتّی غیر انسان ها؟ که در فصل آخر، پرسش «آیا رستاخیز برای حیوانات هم وجود دارد؟» بحث آن به فضل الهی بیان شده است.

5- یَومُ الحَسرَة (روز اندوه بزرگ):

روز قیامت صحنه های عجیبی دارد، یکی از آن حسرت خوردن همگان است. کسانی که اعمال نیک دارند حسرت بیشتر بودن آن و کسانی که اعمال بد دارند حسرت کم بودن و مقداری کارنیک را دارند. .

ص: 21

آری براستی که این دنیا مانند خانة تاریکی است که چون مسافرانی بر آن آیند از این تارک خانه توشه ای برگیرند و چون در روشنایی روند، توشه گیران در دست خود طلا ببینند و حسرت خورند که ای کاش بیشتر برداشته بودند و کسانی که هیچ توشه ای برنگرفته اند حسرت خورند که ای کاش مقداری از آن را هم ما داشتیم.

خداوند متعال در سورة مریم، آیة39 صریحاً پیامبر را خطاب قرار داده و اعلام می دارد:

(وَ أَنذِرهُم یَومَ الحَسرَةِ إِذ قُضِیَ الأَمرُ وَ هُم فِی غَفلَةٍ وَ هُم لا یُؤمِنُون)

«[ای پیامبر] آنان را از روز حسرت [روز رستاخیز که برای همه مایة تأسف است] بترسان، در آن هنگام که همه چیز پایان می یابد! و آن ها در غفلتند و ایمان نمی آورند».

با توجه به سیاق روایات، می توان به خوبی بیان کرد که بیشترین حسرت و اندوه مربوط به زمانی است که خداوند فرمان خلود را دربارة اهل بهشت و اهل دوزخ صادر می کند، چنان که همین معنا در روایت امام صادق(علیه ِالسّلام) بیان شده است.(1)

در برخی آیات قرآن آمده است علاوه بر حسرت، شخص از شدّت اندوه در صدد انتقام گرفتن از خود برمی آید:

در سورة فرقان، آیة27 چنین می خوانیم:

(وَ یَومَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَی یَدَیهِ یَقُولُ یَا لَیتَنِی اتَّخَذتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلا)

«و (به خاطر آور) روزی را که ستمکار دست خود را (از شدّت حسرت) به دندان می گزد و می گوید: «ای کاش با رسول (خدا) راهی برگزیده بودم». .

ص: 22

معمولاً تعبیر گاز گرفتن با دندان در مورد کسانی که از شدّت حسرت و تأسّف ناراحتند به کار می رود، چنان که در فارسی نیز ضرب المثل است که فلان کس «انگشت حسرت به دندان می گزید».

این کار شاید به خاطر این باشد که این گونه اشخاص هنگغامی که گذشتة خویش را می نگرند خود را مقصّر می دانند و تصمیم بر انتقام از خویشتن می گیرند و این نوعی انتقام است تا بتوانند در سایة آن کمی آرامش یابند.(1)

6- یَومُ الفَصل (روز جدایی):

چه تعبیر جالبی است از روز رستاخیز «یوم الفصل» روزی که حق از باطل جدا می شود و صفوف نیکوکاران و بدکاران مشخص می گردد، و انسان حتّی از نزدیک ترین دوستانش جدا می شود، آری آن روز وعده گاه همة مجرمان است.

این تعبیر در بیش از شش مورد در قرآن(2) تکرار شده است که اوّلین مورد آن مربوط به شش گروه از پیروان مذاهب مختلف است که یک گروه مسلمان و مؤمن هستند و پنج گروه غیرمسلمان، می فرماید:

«إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذیِنَ هَادُوا وَ الصَّابِئیِنَ وَ النَّصَارَی وَ المَجُوسَ وَالَّذِینَ أَشرَکُوا إِنَّ اللهَ یَفصِلُ بَینَهُم یَومَ القِیَامَةِ إِنَّ اللهَ عَلَی کُّلِ شَیءٍ شَهِیدٌ)(3)

«مسلّماً کسانی که ایمان آورده اند، و یهود و صابئان [ستاره پرستان] و نصاری و مجوس و مشرکان، خداوند در میان آنان روز قیامت داوری می کند؛ خداوند بر هر چیز گواه (و از همه چیز آگاه) است». .

ص: 23

و در سورة دخان، آیات 40-42 می فرماید:

« إِنَّ یَومَ الفَصلِ مِیقَاتُهُم أَجمَعِینَ * یَومَ لاَ یُغنِی مَولًی عَن مَولًی شَیئاً وَ لَا هُم یُنصَرُونَ * إِلَّا مِن رَّحِمَ اللهُ إِنَّهُ هِوَ العَزِیزُ الرَّحِیمُ»

«روز جدایی (حق از باطل) وعده گاه همة آن هاست! روزی که هیچ دوستی کمترین کمکی به دوستش نمی کند، و از هیچ سو یاری نمی شوند؛ مگر کسی که خدا او را مورد رحمت قرار داده، چرا که او عزیز و رحیم است».

آری آن روز، روز فصل و جدایی است، روزی است که انسان از همه چیز جز عملش جدا می شود، و مولی به هر معنی که باشد دوست، سرپرست، ولی نعمت، خویشاوند، همسایه، یاور و مانند آن، توانایی حلّ کوچک ترین مشکلی از مشکلات قیامت برای کسی ندارد.

نه تنها دوستان به فریاد هم نمی رسند، و خویشاوندان گرهی از کار یکدیگر نمی گشایند، بلکه نقشه ها نیز نقش بر آب، و چاره جوئی ها به بن بست، و تیرها به سنگ می خورد چنانکه در آیة46 سوره طور می خوانیم:

(یَومَ لَا یُغنِی عَنهُم کَیدُهُم شَیئاً وَ لَا هُم یُنصَرُونَ)

«روزی که نقشه های آنان سودی به حالشان نخواهد داشت و (از هیچ سو) یاری نمی شوند.»(1)

7- یَومٌ عَقِیم (روز نازا):

این که روز قیامت توصیف به عقیم (نازا) شده، اشاره به این است که مجرمان روز دیگری پشت سر ندارند تا بتوانند به جبران گذشته برخیزند و در سرنوشت خود تغییری ایجاد کنند.(2) .

ص: 24

خداوند متعال دربارة این نام از قیامت می فرماید:

(وَ لَا یَزَالُ الَّذِینَ کَفَرُوا فِی مِریَةٍ مِنهُ حَتَّی تَأتِیَهُم السَّاعَةُ بَغتَةً أَو یَأتِیَهُم عَذَابُ یَومٍ عَقِیمٍ)(1)

«کافران همواره دربارة قرآن در شکّ هستند، تا آنکه روز قیامت به طور ناگهانی فرا رسد، یا عذاب روز عقیم [روزی که قادر بر جبران گذشته نیستند] به سراغشان آید».

8- یَومٌ عَظِیم (روز بزرگ):

این واژه که نُه بار در قرآن به کار رفته است، عظمت و بزرگی و سختی روز قیامت را نشان می دهد.

جالب این که در هشت مورد از قرآن، این کلمه (یوم عظیم) همراه با عذاب همراه بوده است، مانند آیة13 سورة زمر:

(قُل إِنّی أَخَافُ إِن عَصَیتُ رَبِّی عَذَابَ یَومٍ عَظیمٍ)

«بگو: من اگر نافرمانی پروردگارم کنم، از عذاب روز بزرگ (قیامت) می ترسم!»

و تنها در یک مورد است که این کلمه همراه با «مشهد» (مشاهده) همراه است و آن در سورة مریم، آیة37 می باشد. خداوند می فرماید:

(فَاختَلَف الأَحزَابُ مِن بَینِهِم فَوَیلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِن مَشهَدِ یَومٍ عَظِیمٍ)

«وای به حال کافران از مشاهده روز بزرگ (رستاخیز)»

و از ذکر این موارد می توان این مطلب را برداشت نموده که این واژه (یوم عظیم) بیشتر در مورد عذاب روز قیامت است که عذاب آن بزرگ و سخت می باشد. .

ص: 25

9- یَُومَ تُبلَی السَّرائر:

«تُبلی» از مادة «بَلوی» به معنی آزمایش و امتحان است، و از آنجا که به هنگام آزمایش حقیقت اشیاء ظاهر و آشکار می شود این ماده در این جا به معنی ظهور و بروز آمده است.

«سرائر» جمع «سریره» به معنی حالات و صفات و نیّات درونی و پنهانی است.

آری در آن روزکه «یوم البروز» و «یوم الظهور» است اسرار درون آشکار می شود، اعمّ از ایمان و کفر و نفاق، یا نیّت خیر و شرّ، و یا ریا و اخلاص، و این ظهور روز بروز برای مؤمنان مایة افتخار و مزید بر نعمت است، و برای مجرمان مایة سرافکندگی و منشأ خواری و خفّت، و چه دردناک است که انسان عمری زشتی های درونی خود را از خلق خدا مخفی کرده باشد، و با آبرو در میان مردم زندگی کند ولی در آن روز که همة اسرار نهانی آشکار می گردد در برابر همة خلایق شرمسار و سرافکنده شود که گاه درد و رنج این عذاب از آتش دوزخ دردناک تر است.

در آیة42 سورة الرحمن نیز آمده است: (یُعرَفُ المُجرِمُونَ بِسِیمَاهِم فَیُؤخَذُ بِالنَّوَاصِی وَ الأَقدَامِ)؛ «در قیامت مجرمان از چهره هایشان شناخته می شوند» و نیز در آیات دیگر آمده است که در قیامت «گروهی چهره های سفید و روشن دارند و گروهی چهره هایشان تاریک و غبارآلود است».(1)

آری همان گونه که طارق و ستارگان به هنگام شب در آسمان ظاهر می شوند، و از خفا و پنهانی بیرون می آیند، حافظان و مراقبانی که مأمور حفظ و ضبط اعمال آدمی هستند نیز در آنجا همه را آشکار می سازند.(2) .

ص: 26

امام سجّاد در دعای 47 صحیفة سجّادیه که دعای آن حضرت در روز عرفه است، می فرماید:

«وَ لَا تُهلِکنِی یَومَ تُبلَی السَّرائِرُ؛

خدایا! و در روزی (رستاخیز) که پنهانی ها (اعمال نیک و بد) آشکار می شود عذابم مکن».

از معاذبن جبل روایت شده است که گوید: از رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) تفسیر سرائر را در این آیة شریفه سؤال کردم، و گفتم: چه اسرار نهانی است که خداوند بندگان را در آخرت با آن می آزماید؟

حضرت فرمود:

«سَرَائِرُکُم هِیَ أَعمَالُکُم مِنَ الصَّلَاةِ وَ الصِّیام ِوَ الزَّکاةِ وَ الوُضُوءِ وَ الغُسلِ مِنَ الجِنَابَةِ وَ کُلَّ مَفرُوضٍ، لِأَنَّ الأَعمَالَ کُلُّهَا سَرَائِرٌ خَفِیَّةٌ، فَإِن شَاءَ الرَّجُلُ قَالَ صَلَّیتُ وَ لَم یُصَلِّ، وَ إِن شَاءَ قَالَ تَوَضَّاتُ وَ لَم یَتَوَضَأ، فَذَلِکَ قَولُهُ: «یَومَ تُبلَی السَّرَائِرُ؛(1)

سرائر شما همان اعمال شماست، همچون نماز و روزه و زکات و وضو و غسل جنابت و هر عمل واجبی، زیرا همة اعمال در حقیقت پنهان است، اگر انسان بخواهد می گوید: نماز خوانده ام، در حالی که نخوانده، و می گوید: وضو گرفته ام در حالی که وضو نگرفته، و این است تفسیر کلام خداوند: «یوم تبلی السّرائر».

و سخن آخر این که: این قیامت آیینه ای از اعمال انسان ها در این دنیاست. هر عملی اینجا انجام پذیرد آنجا نمود حقیقی خود را می یابد، لذا هر که در این دنیا رازها و اسرار دیگران را نهان و مخفی دارد .

ص: 27

در آنجا نیز رحمت الهی شامل حالش می شود و به فضل الهی اسرارش پوشیده می شود إن شاءالله.

10- یَومُ الآزِقَه (روز نزدیک):

«آزفة» در لغت به معنی نزدیک است و چه نامگذاری عجیبی است که به جای «یوم القیامت» «یوم الآزفة» بیان شده است، تا بی خبران نگویند: هنوز تا قیامت زمان بسیار زیادی است، فکر خود را مشغول قیامت نکنید که وعده ای است نسیه!

و اگر درست بنگریم مجموعة عمر دنیا در برابر عمر آخرت لحظة زودگذری بیش نیست و چون هیچ تاریخی از سوی خداوند برای آن به کسی حتّی به پیامبران اعلام نشده است باید همیشه آمادة استقبال از آن بود.(1)

در سورة غافر (مؤمن)، آیة18 می خوانیم: (وَ أَنذِرهُم یَومَ الآزِفَةِ إِذِ القُلُوبُ لَدَی الحَنَاجِرِ کَاظِمِینَ مَا لِلظَّالِمینَ مِن حَمِیمٍ وَ لَا شَفِیعٍ یُطَاعُ)؛ «و آن ها را از روز نزدیک بترسان، هنگامی که ازشدّت وحشت دل ها به گلوگاه می رسد و تمامی وجود آن ها مملوّ از اندوه می گردد؛ برای ستمکاران دوستی وجود ندارد، و نه شفاعت کننده ای که شفاعتش پذیرفته شود».

11- یَومُ التَّناد (روز صدا زدن):

«التّناد» (در اصل «التّنادی» بوده که یای آن حذف شده و کسرة دال که دلیل بر آن است بر جای مانده) از مادة «ندا» به مخعنی صدا زدن است. مشهور و معروف میان مفسّران این است که «یوم التّناد» از اسامی قیامت است، و هر یک برای نام گذاری قیامت به این نام .

ص: 28

توجیهی ذکر کرده، که با هم شباهت زیادی دارند.

یکی می گوید: به خاطر صدا زدن دوزخیان نسبت به بهشتیان است چنان که قرآن می گوید: «وَ نَادَی أَصحَابُ النَّارِ أَصحَابَ الجَنَّةِ أَن أَفِیضُوا عَلَینَا مِن المَاء أَو مِمَّارَزَقَکُمُ الله)؛ «و دوزخیان، بهشتیان را صدا می زنند که: «(محبت کنید) و مقداری آب، یا از آنچه خدا به شما روزی داده، به ما ببخشید!»، آن ها نیز در پاسخ می گویند: (وَ نَادَی أَصحَاُب النَّارِ أَصحَابَ الجَنَّةِ أَن أَفِیضُوا عَلَینَا مِن المَاء أَو مِمَّا رَزَقَکُمُ اللهُ قَالُوا إِنَّ اللهَ حَرَّمَهُمَا عَلَی الکَافِریِنَ)؛ «خداوند این ها را بر کافران حرام کرده است.»(1)

این معنا نیز در روایتی که شیخ صدوق؛ در کتاب «معانی الأخبار» نقل کرده، تأیید می شود، که حفص بن غیاث گوید:

امام صادق (علیه ِالسّلام) فرمود:

«وَ یَومَ التَّنادِ یَومُ یُنَادِی أَهلُ النَّارِ أَهلَ الجَنَّةِ»(2)

«و «یَومَ التَّنادِ» روزی می باشد که دوزخیان بهشتیان را صدا می زنند [که مقداری از آب یا دیگر نعمت هائی که خدا نصیبتان ساخته به ما بدهید».

و یا به خاطر این که مردم یکدیگر را صدا می زنند و به هم پناه می برند و از هم کمک می خواهند.

و یا این که فرشتگان آن را برای حساب صدا می زنند و آن ها نیز از فرشتگان استمداد می کنند.

و یا این که منادیان محشر ندا می کنند: (وَ مَن أَظلَمُ مِمَّنِ افتَرَی عَلَی اللهِ کَذِباً اُولَئِکَ یُعرَضُونَ عَلَی رَبِّهِم وَ یَقُولُ الأَشهَادُ هَؤُلاء الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی .

ص: 29

رَبِّهِم أَلاَ لَعنَةُ اللهِ عَلَی الظَّالِمینَ؛(1) لعنت خدا بر ظالمان است».

یا این که مؤمن هنگامی که نامة اعمال خود را می بیند از روی شوق فریاد می زند: (فَأَمَّا مَن أِوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هَاؤُمُ اقرَؤُوا کِتَابِیه؛(2) این نامة اعمال من است، بیایید ای مردم و آن را بخوانید».

و کافر در همین هنگام از وحشت فریاد می کشد: (وَ أَمَّا مَن أُوتیَ کِتَابَهُ بِشمَالِهِ فَیَقُولُ یَا لَیتَنِی لَم أُوتَ کِتَابِیِه؛(3) ای کاش نامة اعمال ما به دست ما داده نمی شد».

آیة بعد در تفسیر «یوم التّناد» می گوید:

(قَالَ إِنَّمَا یَأتِیکُم بِهِ اللهُ أِن شَاء وَ مَا اَنتُم بِمُعجِزِینَ؛(4) همان روزی که روی می گردانید و فرار می کنید؛ اما هیچ پناهگاهی در برابر عذاب خداوند برای شما نیست».

آری کسی را که خدا (بر اثر اعمالش) گمراه ساخته هدایت کننده ای برای او نیست: «وَ مَن یُضلِلِ اللهُ فَمَا لَهُ مِن هَادٍ» (5)

12- یوم الموعود (روز وعده داده شده):

خداوند متعال در سورة زخرف، آیة83 به عنوان بی اعتنایی و تهدید مشرکان لجوج می فرماید:

(فَذَرهُم یَخُوضُوا وَ یَلعَبُوا حَتَّی یُلاَقُوا یَومَهُم الَّذِی یُوعَدُونَ؛ [ای پیامبر ما!] اکنون که چنین است آن ها را به حال خود واگذار تا در باطل غوطه ور باشند، و سرگرم بازی! تا روزی را که به آن ها وعده داده شده است ملاقات .

ص: 30

کنند (و میوه های تلخ و اعمال و افکار زشت و ننگین خود را بچشنند)».

آری همان روزی که تمام انبیاء و پیامبران الهی آن را وعده داده اند و صدها آیة قرآن مجید از آن خبر می دهد، همان روزی که میعاد و وعده گاه همة اوّلین و آخرین است و روزی است که باید حساب همگان تصفیه شود.(1)

از این روست که خداوند به این روز موعود قسم یاد کرده و در سورة بروج، آیة2 می فرماید: «وَالیَومِ المَوعُودِ؛ و سوگند به آن روز موعود (روز رستاخیز)».

13- یوم القیامة:

کلمه قیامت مصدر است، صاحب مجمع گوید: «قام یقوم قیاما و قیامت» مثل «عاد یعود عیادا و عیادة» است، لذا قیامت به معنی برخاستن و یوم القیامت به معنی روز برخاستن از قبرها و روز زنده شدن است. راغب گوید: تاء آن برای دفعه است و دلالت بر وقوع دفعی آن دارد.(2)

این کلمه بیش از هفتاد مرتبه در قرآن به کار رفته است.(3)

در روایت آمده است که چون امام رضا (علیه ِالسّلام) آیة اوّل سورة قیامت را تلاوت می فرمود، بعد از فراغ آن با حالتی حزین می فرمود: «سُبحَانَکَ اللَّهُمَّ بَلَی؛ پاک و منزّهی پروردگار من».

14- یوم مشهود (روز آشکار):

خداوند متعال به این نام قیامت در قرآن سوگند یاد فرموده و .

ص: 31

می فرماید: (وَ شَاهِدٍ وَ مَشهُودٍ؛ (1) و قسم به شاهد (رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) و مشهود (روز قیامت)».

البته در این که منظور از «شاهد» و «مشهود» چیست؟ تفاسیر گوناگونی بین مفسّران وجود دارد (2) که با توجّه به مؤیّدات قرآنی و روایی می توان این گونه بیان کرد که:

«شاهد» شخص پیامبر اکرم (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) است، چنان که قرآن می گوید: (یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنَّا أَرسَلنَاکَ شَاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً؛(3) ای پیامبر! ما تو را گواه فرستادیم و بشارت دهنده و انذار کننده».

و «مشهود» همان روز قیامت است، چنان که قرآن می گوید: «إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِمَن خَافَ عَذَابَ الآخِرَةِ ذَلِکَ یَومٌ مَجمُوعٌ لَّهُ الَّناسُ وَ ذَلِکَ یَومٌ مَشهُودٌ؛(4) روز قیامت روزی است که مردم در آن جمع می شوند، و روزی است که همه آن را مشاهده می کنند.»

و این در روایت امام حسین(علیه ِالسّلام) نیز بیان شده است.(5)

15- یَومُ التَّلاق (روز ملاقات):

قرآن کریم یکی از اهداف پیامبران و طی نمودن راه پر فراز و نشیب و طولانی و پر مشقّت آنان را انذار (ترساندن) مردم از روز ملاقات معرّفی می کند.

در سورة غافر، آیة 15 می خوانیم: (رَفیِعُ الدَّرَجَاتِ ذُوالعَرشِ یُلقِی الرُّوحَ مِن أَمرِهِ عَلَی مَن یَشَاءُ مِن عِبَادِهِ لِیُنذِرَ یَومَ التَّلاَقِ؛ هدف این است که مردم را از روز ملاقات انذار کنند». .

ص: 32

روزی که بندگان با پروردگارشان از طریق شهود باطنی ملاقات می کنند.

روزی که گذشتگان و آیندگان همه با هم تلاقی دارند.

روز ملاقات پیشوایان حق و باطل با پیروانشان.

روز لقای مستضعفین و مستکبرین.

روز ملاقات ظالم و مظلوم.

روز دیدار انسان ها و فرشتگان.

و بالاخره روز تلاقی انسان با اعمال و گفتار و کردارش و با دادگاه عدل خداوند.(1)

16- غاشیه:

در آغاز سورة غاشیه، به یکی از نام های زیبای قیامت برخورد می کنیم که آن «غاشیه» است، می فرماید:

(هَل أَتَاکَ حَدِیثُ الغَاشِیَةِ؛ آیا داستان غاشیه به تو رسیده است؟!».

«غاشیه» از مادة «غشاوة» به معنی پوشاندن است، انتخاب این نام برای قیامت به خاطر آن است که حوادث وحشتناک آن ناگهان همه را زیر پوشش خود قرار دهد.

بعضی گفته اند به خاطر آن است که خلق اوّلین و آخرین در آن روز برای حساب جمع می شوند.

و نیز گفته اند که منظور آتشی است که چهره های کفّار و مجرمان را می پوشاند.

ولی تفسیر اوّل از همه مناسب تر است.(2) .

ص: 33

17- قارعه (حادثة کوبنده):

در سورة قارعه خداوند متعال می فرماید:

(القَارِعَةُ * مَا القَارِعَةُ * وَ مَا أَدراکَ مَا القَارِعَةُ؛ آن حادثه کوبنده، و چه حادثه کوبنده ای! و تو چه می دانی که حادثة کوبنده چیست؟».

«قارعة» از مادة «قَرع» به معنی کوبیدن چیزی بر چیز دیگر است، به گونه ای که صدی شدید از آن برخیزد. تازیانه و چکش را نیز به همین مناسبت «مقرعه» گویند، بلکه به هر حادثة مهم و سخت «قارعة» گفته می شود. (تاء تأنیث در اینجا ممکن است برای تأکید باشد).

با تعبیراتی که در آیة دوّم و سوّم آمده که حتّی به پیامبر اکرم می گوید تو چه می دانی آن حادثة سخت و کوبنده چیست، روشن می شود که این حادثة کوبنده به قدری عظیم است که ابعادش به فکر هیچکس نمی رسد.

به هر حال بسیاری از مفسّران گفته اند که «قارعة» یکی از نام های قیامت است، ولی درست روشن نساخته اند که آیا این تعبیر اشاره به مقدّمات قیامت می باشد که عالم دنیا در هم کوبیده می شود، خورشید و ماه تاریک می گردد، و دریاها برافروخته می شود، اگر چنین باشد انتخاب نام «قارعة» برای این حادثه دلیلش روشن است.

و یا این که منظور مرحلة دوّم، یعنی مرحلة زنده شدن مردگان، و طرح نوین در عاغلم هستی است، و تعبیر به «کوبنده» به خاطر آن است که وحشت و خوف و ترس آن روز دل ها را می کوبد.(1)

18- یوم التّغابن (روز احساس خسارت):

روزی است که «غابن» (برنده) و «مغبون» (بازنده) شناخته می شوند، روزی که روشن می شود چه کسانی در تجارت خود در عالم دنیا گرفتار .

ص: 34

غبن و زیان و خسران شده اند؟ روزی است که جهنّمیان جایگاه خالی خود را در بهشت می بینند، و تأسف می خورند، و بهشتیان خود را در دوزخ می بینند و خوشحال می شوند، زیرا در حدیث (1) آمده است که هر انسانی جایگاهی در بهشت، و جایگاهی در دوزخ دارد، هرگاه به بهشت برود جایگاه دوزخش به دوزخیان واگذار می شود، و. هرگاه به جهنّم برود جایگاه بهشتی اش به بهشتیان و تعبیر به «ارث» در آیات قرآن در این مورد احتمالاً ناظر به همین مطلب است.(2)

این کلمه یک بار در قرآن به کار رفته و آن هم در سورة تغابن، آیة9 می باشد، می فرماید:

(یَومَ یَجمَعُکُم لِیَومِ الجَمعِ ذَلِکَ یَومُ التَّغَابُنِ وَ مَن یُؤمِنِ بَاللهِ وَ یَعمَل صَالِحاً یُکَّفِر عَنهُ سَیِّئَاتِهِ وَ یُدخِلهُ جَنَّابٍ تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً ذَلِکَ الفَوزُ العَظِیمُ)

«این در زمانی خواهد بود که همه شما را در روز اجتماع [روز رستاخیز] گردآوری می کند؛ آن روز روز تغابن است (روز احساس خسارت و پشیمانی)! و هر کس به خدا ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد، گناهان او را می بخشد و او را در باغ هایی از بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است وارد می کند، جاودانه در آن می مانند؛ و این پیروزی بزرگ است». .

ص: 35

19- عبوس (در هم کشیده):

در آخرین توصیف «ابرار» در سورة انسان (دهر) آمده است که آن ها می گویند:

(إِنَّا نَخَافُ مِن رَبِّنَا یَوماً عَبُوساً قَمطَرِیراً؛(1) ما از پروردگارمان خائفیم در آن روزی که عبوس و سخت است».

تعبیر از روز قیامت به روز «عبوس» و «سخت» با این که عبوس از صفات انسان است و به کسی می گویند که قیافه اش را در هم کشیده، به خاطر تأکید بر وضع وحشتناک آن روز است، یعنی آنقدر حوادث آن روز سخت و ناراحت کننده است که نه تنها انسان ها در آن روز عبوسند بلکه گوئی خود آن روز نیز عبوس است.(2)

20- الطّامّة الکبری (حادثة بزرگ):

این کلمه یک بار در قرآن به کار رفته و آن هم در سورة نازعات، آیة34 می باشد. خداوند متعال می فرماید:

(فَإِذَا جَاءِت الطَّامَّةُ الکُبرَی؛ هنگامی که آن حادثه بزرگ رخ دهد [نیکوکاران و بدکاران هر کدام به جزای اعمال خویش می رسند]».

«طامّه» از مادة طَم در اصل به معنی پر کردن است و به هعر چیزی که در حدّ اعلی قرار گیرد طامّه گویند و لذا به حوادث سخت و مصائب بزرگ که مملو از مشکلات است نیز طامّه اطلاق میس شود و توصیف آن به «کبری» تأکید بیشتری دربارة اهمیت و عظمت این حادثة بی نظیر است.(3) .

ص: 36

همان گونه که می دانیم، در این جهان انسان ها در انتخاب و انجام کارهای خوب و بد آزادند؛ از یک سو، کسانی یافت می شوند که تمام عمر خود را صرف عبادت خدا و خدمت به بندگان او می کنند. و از سوی دیگر، تبهکارانی دیده می شوند که برای رسیدن به هوس های شیطانی خودشان بدترین ستم ها و زشت ترین گناهان را مرتکب می گردند. و اساساً هدف از آفرینش انسان در این جهان و مجهّز ساختن او به گرایش های متضادّ و به نیروی اراده و انتخاب، و به انواع شناخت های عقلی و نقلی، و فراهم کردن زمینه برای رفتارهای گوناگون و قرار دادن وی بر سر دو راهی های حقیقت و باطل و خیر و شرّ، همین است که انسان در معرض آزمایش های بی شمار، واقع شود و مسیر تکامل خود را با اراده و اختیار برگزیند تا به نتایج اعمال اختیاری و پاداش و کیفر آن برسد.

امّا می بینیم که در این جهان، نیکوکاران و تبهکاران، به پداش و کیفری که در خور اعمالشان باشد نمی رسند و چه بسا تبهکارانی که از نعمت های بیشتری برخوردار بوده و هستند. و اساساً زندگی دنیا، ظرفیت پاداش و کیفر بسیاری از کارها را ندارد. مثلاً کسی که هزاران شخص بی گناه را به قتل رسانیده است نمی توان او را جز یک بار، قصاص کرد و قطعاً سایر جنایاتش بی کیفر می ماند در صورتی که مقتضای عدل الهی این است که هر کس کوچک ترین کار خوب یا بدی انجام دهد به نتیجة آن برسد.

پس هم چنان که این جهان، سرای آزمایش و تکلیف است باید جهان دیگری باشد که سرای پاداش و کیفر و ظهور نتایج اعماغل باشد و هر فردی به آنچه شایستة آن است نایل گردد تا عدالت الهی، تحقّق عینی یابد.(1) .

ص: 38

نظم و دقّتی که در ساختمان کوچک ترین واحد این جهان به کار رفته همانند نظم و دقّتی است که در ساختمان عظیم ترین واحدهای آن دیده می شود.

و انسان در این میان، لااقل کامل ترین موجودی است که ما می شناسیم و عالی ترین محصول این جهان است.(1) این ها از یک سو.

از سوی دیگر می بینیم که این عالی ترین محصول شناخته شدة عالم هستی یعنی انسان در این عمر کوتاه خود در میان چه ناراحتی ها .

ص: 40

و مشکلاتی، بزرگ می شود؟

او هنوز دوران طفولیّت را با همة رنج ها و مشکلاتش پشت سر نگذاشته و نفسی تازه نکرده دوران پر غوغای جوانی با طوفان های شدید و کوبنده اش فرا می رسد.

و هنوز جای پای خود را در فصل شباب محکم نکرده دوران کهولت و پیر با وضع رقّت بارش در برابر او آشکار می شود.

آیا باور کردنی است که هدف این دستگاه بزرگ و عظیم، و این اعجوبة خلقت که نامش انسان است، همین است که چند روزی در این جهان بیاید، این دوران های سه گانه را با رنج ها و مشکلاتش طی کند، مقداری غذا مصرف کرده، لباسی بپوشد، بخوابد و بیدار شود و سپس نابود گردد و همه چیز پایان یابد.

اگر راستی چنین باشد آیا آفرینش مُهمل و بیهوده نیست؟ آیا هیچ عاقلی این همه تشکیلات عظیم را برای هدفی به این کوچکی می چیند؟!

بنابراین مطالعة این جهان با عظمت، به تنهایی د لیل بر این است که مقدّمه ای است برای عالمی وسیع تر و گسترده تر، جاودانی و ابدی، تنها وجود چنان جهانی است که می تواند به زندگی ما مفهوم بخشد، و آن را از هیچ و پوچی درآورد.(1)

منکرین آن را می توان به پنج دسته تقسیم کرد: (1)

1- آیاتی که بر این نکته تأکید می کند که برهانی بر نفی معاد وجود ندارد. این آیات به منزلة خلع سلاح منکرین است.

مانند آیة24 سورة جاثیه، که می فرماید:(2)

(وَ قَالُوا مَا هِیَ إِلاَّ حَیَاتُنَا الدُّنیَا نَمُوتُ وَ نَحیَا وَ مَا یُهلِکُنَا إِلاَّ الدَّهرُ وَ مَا لَهُم بِذَلِکَ مِن عِلمٍ إِن هُم إِلاَّ یَظُنُّونَ)

«کافران گفتند: «چیزی جز همین زندگی دنیای ما در کار نیست؛ گروهی از ما می میرند و گروهی جای آن ها را می گیرند؛ و جز طبیعت و روزگار ما را هلاک نمی کند!» آنان به این سخن که می گویند علمی ندارند، بلکه تنها حدس می زنند (و گمانی بی پایه دارند)!».

2- آیاتی که به پدیده های مشابه معاد، اشاره می کند تا جلوی استبعاد را بگیرد.

پدیده های مشابهی از معاد که در این جهان وجود دارد و اتّفاق افتاده است. همچون: رویش گیاه (روم:50)، خواب اصحاب کهف (کهف:21)، زنده شدن حیوانات (بقره:260)، زنده شدن بعضی از انسان ها در همین دنیا، مانند زنده شدن پیامبری از بنی اسرائیل به نام حضرت عُزیر (علیهِ السَّلام)(بقره: 259)، زنده شدن گروهی از بنی ماسرائیل در زمان حضرت موسی(علیهِ السَّلام) (بقره:56.55)، زنده شدن یکی از بنی اسرائیل در زمان حضرت موسی(علیهِ السَّلام) ماجرای گاو بنی اسرائیل که در آخر آیة آن (بقره:76) آمده است:

(فَقُلنَا اضرِبُوهُ بِبَعضِهَا کَذَلِکَ یُحیِی اللهُ المَوتَی وَ یُرِیکُم آیَاتِهِ لَعَلَّکُم .

ص: 42

تَعقِلُونَ؛ بدین سان خداوند مردگان را زنده می کند و نشانه هایش را به شما می نمایاند، باشد که اندیشه نمائید».

3- آیاتی که شبهات منکرین معاد را ردّ، و امکان وقوع آن را تثبیت می کند. مانند آیة51 سورة اسراء، که می فرماید:(1)

(أَو خَلقاً مِمَّا یَکبُرُ فِی صُدُورِکُم فَسَیَقُولُونَ مَن یُعِیدُنَا قُلِ الَّذِی فَطَرَکُم أَوَّلَ مَرَّةٍ فَسَیُنعِضُونَ إِلَیکَ رُؤُوسَهُم وَ یَقُولُونَ مَتَی هُوَ قُل عَسَی أَن یَکُونَ قَرِیباً)

«خواهند گفت: چه کسی ما را باز می گرداند (و مجدّداً زنده می کند)؟ بگو: همان کسی که شما را نخستین بار آفرید، پس سرهایشان را نزد تو تکان خواهند داد (و از این پاسخ، تعجّب خواهند کرد) و می گویند: «در چه زمانی خواهند بود؟!» بگو: شاید نزدیک باشد».

4- آیاتی که معاد را به عنوان وعدة حتمی و تخلّف ناپذیر الهی، معرّفی می کند و در واقع، وقوع معاد را از راه اخبار مُخبر صادق، اثبات می نماید.

قرآن کریم، بر پایی قیامت زنده شدن همة انسان ها در جهان آخرت را امری تردید ناپذیر دانسته می فرماید: (وَ إِنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ لَّا رَیبَ فِیهَا وَ إَنَّ اللهَ یَبعَثُ مَن فِی القُبُورِ؛ (2) همانا ستاخیز آمدنی است، و شکّی در آن نیست»، (3) و آن را وعده ای راستین و تخلّف ناپذیر شمرده می فرماید: «بَلَی وَعداً عَلَیهِ حَقّاً»، (4) و بارها بر تحقّق آن قسم یاد کرده و از جمله می فرماید: «قُل بَلَی وَ رَبِّی لَتَبعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَ بِمَا عَمِلتُم وَ ذَلِکَ عَلَی اللهِ یَسیرٌ؛ بگو: آری به پروردگارم سوگند که همة شما (در قیامت) .

ص: 43

برانگیخته خواهید شد، سپس آنچه را عمل می کردید به شما خبر داده می شود، و این برای خداوند آسان است!»(1) و هشدار دادن به مردم، نسبت به آن را از مهمترین وظایف انبیاء دانسته، چنان که می فرماید: «یُلقِی الرُّوحَ مِن أَمرِهِ مَن یَشَاءُ مِن عَبَادِهِ لِیُنذِرَ یَومَ التَّلَاقِ»،(2) و برای منکرین آن، شقاوت ابدی و عذاب دوزخ را مقرّر فرموده است: «بَل کَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ وَ أَعتَدنَا لِمَن کَذَّبَ بِالَّساعَةِ سَعِیراً».(3)

بنابراین کسی که به حقّانیت این کتاب آسمانی، پی برده باشد هیچ بهانه ای برای انکار معاد و شکّ دربارة آن نخواهد داشت. و حقّانت قرآن برای هر انسان حق جو و با انصافی قابل درک است و از این رو، هیچ کس عذری برای نپذیرفتن آن ندارد مگر کسی که قصوری در عقلش باشد و یا به علّت دیگری نتواند پی به حقّانیت آن ببرد.

5- آیاتی که اشاره به برهان عقلی بر ضرورت معاد دارد.

مانند آیة115 سورة مؤمنون که بر برهان حکمت خداوند دلالت دارد، می فرماید: «أَفَحَسِبتُم أَنَّمَا خَلَقنَاکُم عَبَثاً وَ أَنَّکُم إِلَینَا لَا تُرجَعُونَ؛ آیا گمان کردید شما را بیهوده آفریده ایم؛ و به سوی ما باز نمی گردید؟».

این آیة شریفه به روشنی دلالت دارد بر این که اگر معاد و بازگشت به سوی خدای متعال نباشد، آفرینش انسان در این جهان، بیهوده خواهد بود. ولی خدای حکیم، کار عبث و بیهوده انجام نمی دهد. پس جهان دیگری برای بازگشت به سوی خودش برپا خواهد کرد.

و یا آیه 22.21 سورة حاثیه که قابل انطباق بر برهان عدالت است، یعنی مقتضای عدل الهی این است که نیکوکاران و تبهکاران را به .

ص: 44

پاداش و کیفر اعمالشان برساند و فرجام آنان را از یکدیگر تفکیک کند و چون در این جهان، چنین تفکیکی نیست ناچار جهان دیگری برپا خواهد کرد تا عدالت خویش را عینیّت بخشد.

می فرماید:(1)

(أَم حَسِبَ الَّذِینَ اجَتَرحُوا السَّیِئَاتِ أَن نَجعَلَهُم کَالَّذیِن آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاء مَحیَاهُم وَ مَمَاتُهُم سَاء مَا یَحکُمُون * وَ خَلَقَ اللهُ الَّسَماوَاتِ وَ الأرضَ بِالحَّقِ وَ لِتُجزَی کُلُّ نَفسٍ بِمَا کَسَبَت وَ هُم لَا یُظلَمُونَ)

«آیا کسانی که مرتکب بدی ها و گناهان شدند گمان کردند که ما آن ها را همچون کسانی قرار می دهیم که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند که حیات و مرگشان یکسان باشد؟! چه بد داوری می کنند! و خداوند آسمان ها و زمین را به حقّ آفریده است تا هر کس در برابر اعمالی که انجام داده است جزا داده شود؛ و به آن ها ستمی نخواهد شد».

در حقیقت، سه دستة اوّل از آیات پیرامون اثبات معاد، ناظر به امکان معاد و دو دستة اخیر آن، ناظر به وقوع و ضرورت آن است.(2)

با هم، زنده می شوند و به نتایج اعمالشان می رسند و جاودانه در نعمت یا عذاب می مانند.(1)

می پیوندند(1) و آسمانی که همچون سقف محفوظ و محکمی بر این جهان، احاطه کرده است سست و متزلزل می شود(2) و می شکافد و از هم می درد (3) و طومار آن در هم می پیچد (4) و اجرام آسمانی به صورت فلزّ مذابی درمی آیند (5) و فضای جهان پر از دود و ابر می شود. (6)

پروانگانی که در هوا منتشر می شوند(1) با سرعت، (2) به صورت محضر الهی روانه می گردند(3) و همگی در صحنة عظیمی فراهم می آیند(4) و غالباً می پندارند که توقّفشان در عالم برزخ به اندازة یک ساعت یا یک روز و یا چند روز بوده است.(5)

حاضر می گردد (1) و نامه های اعمال، توزیع می شود(2) و انتساب هر کاری به فاعل آن، چنان آشکار است که دیگر نیازی نیست که از کسی بپرسند چه کرده ای؟ (3)

در این دادگاه، فرشتگان و پیامبران و برگزیدگان خدا به عنوان شهود حضور دارند (4) و حتّی دست و پاها و پوست بدن ها گواهی می دهد (5) و حساب همة مردم به دقّت، رسیدگی و با میزان الهی، سنجیده می شود(6) و براساس عدل و قسط دربارة ایشان داوری می گردد، (7) و هر کس نتیجة سعی و کوشش خود را می یابد، (8) و به نیکوکاران، ده برابر پاداش داده می شود، (9) و هیچ کس بار دیگری را نمی کشد، (10) امّا کسانی که دیگران گمراه کرده اند علاوه بر گناهان خودشان، معادل گناهان گمراه شدگان را نیز بردوش می کشند.(11) (بدون این که از گناهان آنان کاسته شود) همچنین عوض و بدلی از کسی پذیرفته نمی شود، (12) شفاعت کسی مقبول نمی گردد (13) مگر شفاعت کسانی که .

ص: 49

از طرف خدای متعال، مأذون باشند و براساس معیارهای مرضیّ خدا شفاعت کنند.(1)

هنگامی که مؤمنان به بهشت، نزدیک می شوند و درهای آن گشوده می شود و فرشتگان رحمت به استقبال آنان می آیند و با سلام و احترام، مژدة سعادت ابدی به ایشان می دهند.(1)

و از سو دیگر، هنگامی که کافران و منافقان به دوزخ می رسند درهای آن باز می شود و فرشتگان عذاب، با خشونت آنان را مورد سرزنش قرار داده به ایشان وعدة عذاب ابدی می دهند.(2)

تفاوت اساسی دیگر بین زندگی دنیا و زندگی آخرت این است که خوشی های دنیا و زندگی دنیا آمیخته با رنج و زحمت است و چنان نیست که دسته ای از مردم همیشه و از هر جهت متنعّم و شاد و آسوده، و دستة دیگر همواره معذّب و غمگین و ناراحت باشند بلکه همة مردم کمابیش از لذّت ها و شادی ها و آسایش هایی برخوردارند و نیز رنج ها و غم ها و نگرانی هایی دارند.

ولی جهان دیگر، دارای دو بخش مجزّا (بهشت و دوزخ) است و در یک بخش، اثری از عذاب و رنج و ترس و اندوه نیست و در بخش دیگر جز آتش و درد و حسرت و اندوه یافت نمی شود و طبعاً لذّت ها و رنج های دنیوی خواهد بود. این مقایسه در قرآن نیز انجام گرفته و برتری نعمت های اخروی و جوار و قرب الهی بر نعمت های دنیا مورد تأکید واقع شده، (1) چنان که سخهت تر بودن عذاب آخرت از رنج ها و مصیبت های دنیا خاطر نشان شده است.(2)

فرق مهم دیگر بین دنیا و آخرت این است که زندگی دنیا، مقدّمة آخرت و وسیله ای برای کسب سعادت ابدی است، و زندگی آخرت، زندگی نهائی و اصیل می باشد و هر چند زندگی دنیا و نعمت های مادّی و معنوی آن، مطلوب آدمی است ولی با توجّه به آن که همة آن ها ابزار آزمایش و وسیلة تکامل حقیقی و تحصیل سعادت ابدی است، اصالتی نخواهد داشت و ارزش واقعی آن ها وابسته به توشه ای است که شخص برای زندگی ابدیش برمی دارد.(3) .

ص: 52

از این رو، اگر کسی زندگی اخروی را فراموش کند و چشم خود را به زرق و برق دنیا بدوزد و لذایذ آن را هدف نهائیش قرار دهد ارزش واقعی آن را نشناخته و برای آن، ارزش پنداری قائل شده است زیرا وسیله را به جای هدف گرفته است. و چنین کاری جز بازی و سرگرمی و فریب خوردگی نخواهد بود و به همین جهت، قرآن کریم زندگی دنیا را بازی و سرگرمی و ابزار فریب نامیده، (1) و زندگی آخرت را زندگی حقیقی نامیده است.(2)

دیگر مطلبی که در اینجا باید مورد تأکید قرار داد این است که سعادت و شقاوت آخرت، تابع رفتارهای انسان در دنیاست و چنان نیست که برای به دست آوردن نعمت های اخروی بتوان در همان عالم تلاش کرد و کسانی که دارای نیروی بدنی یا فکر بیشتری باشند بتوانند از نعمت های بیشتری بهره مند شوند؛ که «الدنیا مزرعة الآخرة؛(3) دنیا مزرعة آخرت است».

قرآن کریم از قول بعضی از کافران نقل می فرماید:

(وَ مَا أَظُنُّ السَّاعَةَ قَائِمَةً وَ لَئِن رُّدِدتُ إلَی رَبِّی لَأَجِدَنَّ خَیراً مِنهَا مُنقَلَباً)

«و باور نمی کنم قیامت بر پا گردد! و اگر به سوی پروردگارم بازگردانده شوم (و قیامتی در کار باشد)، جایگاهی بهتر از این جا خواهم یافت».(4)

چنین کسانی یا گمان می کرده اند که در عالم آخرت هم می توانند .

ص: 53

با تلاش خودشان نعمت های فراوانی بدست آورند، و یا گمان می کرده اند که بهره مندی ایشان در دنیا نشانة لطف خاصّ الهی به آنان است پس در آخرت هم مشمول چنین الطافی خواهند بود.(1) .

ص: 54

ص: 55

به ما گوشزدکرده است و آن اجل هنگامی است که قیامت بر پا شود.

می رویم سراغ اوضاع زمین تا ببینیم در آستانة قیامت سرنوشت آن چه می شود؟

1- وقوع زلزلة بزرگ:

در آن روز تمام کرة زمین به لرزه درمی آید و مانند زلزله های این جهان موضعی و مقطعی نیست، زلزله ای که کوه ها را نیز از جا می کند.

آری باید اندیشید که آیا آن روز، آرامشی باقی می ماند. نگاهی به زلزله های سال اخیر دنیا و تفکّر در مورد آنان می تواند تا حدودی سختی آن روز را بیان کند، و شاید غفلتی را زدوده و ایمانی تازه در جان انسان به وجود آورد.

قرآن کریم در چهار جای قرآن اشاره به این حادثة بزرگ نموده، می فرماید:

(إِذَا زُلزِلَتِ الأَرضُ زِلزَالَهَا؛ (1) هنگامی که زمین شدیداً به لرزه درآید»؛ (إِذَا رُجَّتِ الأَرضُ رَجّاً؛(2) در آن هنگام که زمین بشدت به لززه درمی آید»؛ (یَا أَیُهَّا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُم إِنَّ زَلزَلَةَ السَّاعَةِ شَیءٌ عَظِیمٌ؛(3) ای مردم! از (عذاب) پروردگارتان بترسید، که زلزلة رستاخیز امر عظیمی است»؛ یَومَ تَرجُفُ الأَرضُ وَ الجِبَالُ وَ کَانَتِ الجِبَالُ کَثِیباً مَهِیلا؛(4) روزی که زمین سخت به لرزه درمی آید». .

ص: 57

2- زمین کشیده و گسترده می شود:

یکی از دگرگونی های زمین این است که کشیده شده و بلندی و پستی های آن یکسان می گردد تا مستعدّ برای اجتماع اولین و آخرین باشد. همچنان که در حدیث نبوی است که زمین به زمین دیگری مبدّل می شود و مانند چرم کشیده شده کشیده می شود و در آن نشیب و فرازی دیده نشود.(1)

خداوند می فرماید:

(وَ إِذَا الأَرضُ مِدَّت) (2)

«و در آن هنگام که زمین گسترده شود».

علامة طباطبایی (رحمة الله) می فرماید: ظاهرا«ً منظور از کشیده شدن زمین، گشاد شدن آن است همچنان که در جای دیگر می فرمایسد: (یَومَ تُبَدَّلُ الأَرضُ غَیرَ الأَرضِ وَ السَّمَاوَاتُ وَ بَرَزُوا اللهِ الوَاحِدِ القَهَّارِ؛ (3) روزی که زمین به زمین دیگری مبدّل می شود».

3- زمین آنچه را در درون دارد بیرون می افکند:

قرآن کریم بعد از وقوع زلزلة بزرگ، اشاره به بیرون افکندن آنچه درون زمین است، اشاره می کند و می فرماید:

(وَ أَخرَجَتِ الأَرضُ أَثقَالَهَا) (4)

«و زمین بارهای سنگینش را خارج سازد». .

ص: 58

معروف در میان مفسّران این است که مفهوم آیه این است که تمام مردگانی که در درون خاک و داخل قبرها آرمیده اند یکباره همه به بیرون پرتاب می شوند، و لباس حیات و زندگی بر تن می کنند، شبیه آنچه در سورة «انشقاق، آیة4 آمده:

(وَ أَلقَت مَا فِیهَا وَ تَخَلَّت؛ زمین آنچه را در درون دارد بیرون افکنده و خالی می شود» یا آنچه در سوره نازعات آیه 13 و 14 آمده: (فَإِنَّمَا هِیَ زَجرَةٌ وَاحِدَةٌ * فَإِذَا هُم بِالسَّاهِرَةِ؛ تنها یک صیحه زده می شود، و به دنبال آن همگی بر صفحة زمین ظاهر می شوند»!

بعضی از مفسّران گفته اند علاوه بر انسان ها، معادن و گنج های نهفتة درون زمین نیز همگی بیرون می ریزد.

این احتمال نیز در تفسیر آیه وجود دارد که مواد مذاب درون زمین با زلزله های هولناک و وحشتناک به کلّی بیرون می ریزد، و همة پستی ها را پر می کنند و سپس درون زمین خالی و آرام می گردد.

جمع میان این معانی نیز بی مانع است.(1)

ولی در عین حال قرآن می فرماید: (وَ أَذِنَت لِرَبِّهَا وَ حُقَّت * وَ أَذِنَت لِرَبِّهَا وَ حُقَّت؛ (2) زمین تسلیم فرمان پروردگارش شود و شایسته است که تسلیم باشد».

این حوادث عظیم که با تسلیم کامل همه موجودات توأم است، از یک سو بیانگر فنای این دنیا است، فنای زمین و آسمان و انسان ها و گنج ها و گنجینه ها، و از سوی دیگر دلیل بر ایجاد نقطة عطفی است در جهان آفرینش، و مرحله نوین و تازه هستی. .

ص: 59

و از سوی سوّمی نشانه قدرت خداوند بزرگ است، بر همه چیز مخصوصاً بر مساله معاد و رستاخیز.

آری هنگامی که این حوادث واقع شود، انسان، نتیجة اعمال نیک و بد خود را می بیند (و این جمله ای است که در تقدیر است).(1)

4- متلاشی شدن، تمام اجزای زمین:

از حوادث زمین این است که تمام اجزای آن به یکباره ریز و خرد می گردد به گونه ای که احتیاج به کوبیدن دوباره نباشد، و این نشان از سرعت خرد شدن آن است.

خداوند می فرماید:

(وَ حُمِلَتِ الأَرضُ وَ الجِبَالُ فَدُکَّتَا دَکَّةً وَاحِدَةً؛ (2) و زمین و کوه ها برداشته شده، و هر دو یکباره شکسته شوند».(3)

منظور از حمل شدن زمین، آنگونه که مفسّران بیان کرده اند، این است که قدرت الهی بر آن احاطه پیدا می کند.(4)

1-2: دریاهای برافروخته:

از آیه های قرآنی که تعبیر آن در گذشته برای مفسّران عجیب می بود، این بود که چگونه آب دریا برافروخته شده و آتش می گطیرد. ولی امروزه این معنا به خوبی قابل درک است که آب از مولکول هایی به نام «اکسیژن» و «هیدروژن» ترکیب یافته است که هر دو قابل اشتعال می باشند، و بعید نیست که در آستانة قیامت آب دریاها آنچنان تحت .

ص: 60

فشار قرار گیرند که قابل اشتعال باشند.(1)

معنایی دیگر که می توان ذکر نمود این است که دریاها پر از آتش می گردد. و این معنا را علامة طباطبایی (رحمة الله) در تفسیر المیزان خود ذکر نموده اند.(2)

که البته جمع هر دو معنا هیچ اشکالی ندارد، چرا که نگارنده با چشم خود فیلمی مستند از وضع دریاها مشاهده نمودم که با دستگاه هایی عظیم تا آخرین اعماق دریاها فرو رفته و به گدازه هایی فراوان از آتش رسیده اند که تعجّب آن بر همگان قابل مشاهده بود، از این رو هر دو معنا را می توان بر این مصداق حمل نمود.

در قرآن کریم، خداوند متعال به برافروختگی آب دریاها اشاره کرده و می فرماید:

(وَ إِذَا البِحَارُ سِجِّرَت) (3)

«و در آن هنگام که دریاها برافروخته شود».

البته معنایی دیگر برای این آیه بیان شده است و آن این که دریاها همگی دست به دست هم داده و یکی می گردند، که در این صورت این حادثه نیز می تواند برای آدمی خیلی وحشتناک باشد، هر چند که ما از اوضاع آن روز اطّلاعی نداریم ولی به نظر نگارنده جمع همة این معانی نیز بعید به نظر نمی آید، این که از طرفی در آن روز دریاها خود برافروخته شده و نیز از آسمان بر آن آتش ببارد (چرا که تمام ستارگان و منظومة شمسی از مدار خود خارج می شوند) و از طرفی دیگر همة دریاهای عالم یکی شود، و در حقیقت یک دریا باشد، آنهم با حوادثی که در آن داراست. .

ص: 61

1-3: سرنوشت کوه ها:

از مجموع آیات قرآن در مورد سرنوشت کوه ها چنین استفاده می شود که آن ها در آستانة رستاخیز مراحل مختلفی را طی می کنند:

1- نخست به لرزه درمی آیند:

(یَومَ تَرجُفُ الأَرضُ وَ الجِبَالُ وَ کَانَتِ الجِبَالُ کَثِیباً مَهِیلا) (1)

«در آن روز که زمین و کوه ها سخت به لرزه درمی آید».

2- سپس به حرکت درمی آیند:

(وَ تَسِیرُ الجِبَالُ سَیراً) (2)

«و کوه ها از جا کنده و متحرّک می شوند».

3- سپس از جا کنده می شود، و سخت در هم کوفته خواهد شد:

(وَ حُمِلَتِ الأَرضُ وَ الجِبَالُ فَدُکَّتَا دَکَّةً وَاحِدَةً) (3)

«و زمین و کوه ها از جا برداشته شوند و یکباره در هم کوبیده و متلاشی گردند».

4- در چهارمین مرحله از هم متلاشی می شوند و به صورت انبوهی از شن درمی آیند:

(یَومَ تَرجُفُ الأَرضُ وَ الجِبَالُ وَ کَانَتِ الجِبَالُ کَثِیباً مَهِیلا) (4)

«و کوه ها (چنان در هم کوبیده می شود که) به شکل توده هایی از شن نرم درمی آید».

5- و بعد به صورت «پشم زده شده» درمی آید که با تند باد حرکت می کند: .

ص: 62

(وَ تَکُونُ الجِبَالُ کَالعِهنِ المَنقُوشِ) (1)

«و کوه ها مانند پشم رنگین حلاّجی شده می گردد».

6- و سپس به صورت «گرد و غبار» در می آید که در فضا پراکنده می شود:

(وَ بُسَّتِ الجِبَالُ بَسّاً * فَکَانَت هَبَاء مُنبَثاً) (2)

«و کوه ها در هم کوبیده می شود، و به صورت غبار پراکنده درمی آید».

7- و بالاخره تنها اثری از آن باقی می ماند و همچون «سرابی» از دور نمایان خواهد شد:

(وَ سُیِّرَتِ الجِبَالُ فَکَانَت سَرَاباً) (3)

«و کوه ها به حرکت درمی آید و به صورت سرابی می شود».

و به این ترتیب سرانجام کوه ها از صفحه زمین برچیده می شود، و زمین هموار می گردد:

(وَ یَسأَلُونَکَ عَنِ الجِبَالِ فَقُل یَنسِفُهَا رَبِّی نَسفاً * فَیَذَرُهَا قَاعاً صَفصَفاً) (4)

از تو دربارة کوه ها سؤال می کنند، بگو: پروردگارم آن ها را بر باد می دهد و زمین را صاف و هموار می سازد».

سؤالی که ممکن است در اینجا پیش آید این است که عامل این جنبش عظیم و وحشتناک که از ارزش کوه ها شروع شده و در ادامه به صورت گرد و غباری که تنها رنگ آن در فضا به چشم می خورد، چیست؟ مسلمّاً پاسخ بر ما معلوم نیست، ممکن است خاصیت جاذبه .

ص: 63

موقتاً برداشته شود و حرکت دورانی زمین باعث در هم کوبیدن کوه ها و سپس فرارشان به اعماق فضا گردد، یا به خاطر انفجارهای عظیم اتمی در هسته مرکزی زمین چنین حرکت عظیم و وحشتناکی رخ دهد.

به هر حال همة این ها دلیل بر آن است که رستاخیز جنبة انقلابی عظیمی هم در جهان مادة بی جان، . هم در تجدید حیات انسان ها دارد که تمام آن ها آغازگر جهانی نو در سطح والاتری است.

این تعبیر قرآن ضمناً این واقعیت را به ما انسان ها گوشزد می کند که باغ و چشمه آب که سهل است. کوه های عظیم متلاشی می شوند، و به این ترتیب نقش فنا بر جبین همة موجودات این جهان حتّی عظیم ترینشان ثبت شده است! (1)

1-4: وضع آسمان و ستارگان:

آنچه برای خورشید و ماه و دیگر ستارگان در فرآیند بیان شده این است که:

اوّلاً: هر یک از آن ها در مدار مخصوص خود درحرکت هستند:

می فرماید:

(وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ اللَّیلَ وَ النَّهَارَ وَ الشَّمسَ وَ القَمَرَ کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسبَحُونَ) (2)

«هر یک در مداری در حرکتند».

ثانیاً: نظام دقیق آن ها که کرات آسمانی به هم نخورند و هیچ گونه اصطکاکی با هم نداشته باشند، (3) موقّتی است، نه دائمی:

می فرماید: .

ص: 64

(کُلٌّ یَجرِی لِأَجَلٍ مَسَمًّی) (1)

«هر کدام تا زمان معیّنی حرکت دارند».

ولی در آستانة قیامت، آن ها از مدار خود خارج شده و همچون کشیدن زنجیر از دانه های گردنبند، همه متفرّق می شوند:

(وَ إِذَا الکَوَاکِبُ انَتَثَرت) (2)

«و آن زمان که ستارگان پراکنده شوند و فرو ریزند».

از این رو جنب و جوش هایی که در سایة آن نورها و حرارت ها بوده از بین می رود، چنان که قرآن می فرماید:

(إِذَا الشَّمسُ کُوِرَت * وَ إِذَا النُّجُومُ انکَدَرَت) (3)

«در آن هنگام که خورشید در هم پیچیده شود، و در آن هنگام که ستارگان بی فروغ شوند».

خورشید به تاریکی می گراید و آن دامن نورانی و گسترده اش همچون طومار و پارچه ای در هم پیچیده می شود.

ماه هم که در نور و حرکت تابع خورشید است، همین که بساط آسمان و خورشید به هم می خورد، او نیز نور خودش را از دست می دهد:

(وَ خَسَفَ القَمَرُ؛ (4) و ماه بی نور گردد».

از طرف دیگر، در آستانة قیامت نظم دقیق آن ها به هم خورده و خورشید و ماه هر یک از مدار اصلی خود خارج شده و در یک جا جمع می شوند: .

ص: 65

(وَ جُمِعَ الشَّمسُ وَ القَمَرُ) (1)

«و خورشید و ماه یک جا جمع شوند».

آری، هر چه در دنیا نظم و حساب بوده در آنجا نثر و از هم پاشیدگی است و هر چه در دنیا نور و زینت داشته اند، (وَ زَیَّنَّا السَّمَاء الدُّنیَا بِمَصَابِیحَ)، (2) در آنجا به تاریکی می گرایند. (فإذا النجوم طمست). (3)

و با تزلزل آسمان ها (4) و شکافتن آن ها (5) و به صورت فلز مذاب درآمدن، (6) فضای جهان پر از دود و ابر می شود.(7)

از جمله سؤالاتی که در مورد شکافتن آسمان ها مطرح است، مربوط به آیة25 از سورة فرقان می باشد که خداوند متعال می فرماید:

(وَ یَومَ تَشَقَّقُ السَْمَاء بِالغَمَامِ وَ نُزِّلَ المَلَائِکَةُ تَنزِیلا)

«و (به خاطر آور) روزی را که آسمان با ابرها شکافته می شود، و فرشتگان نازل می گردند».

در این آیه، منظور از شکافته شدن آسمان با ابرها چیست؟ با اینکه می دانیم اطراف ما چیزی به نام آسمان که قابل شکافته شدن باشد وجود ندارد. .

ص: 66

بعضی از مفسّران مانند «علامه طباطبایی (رحمةالله)» در تفسیر «المیزان» فرموده اند: منظور شکافته شدن آسمان، عالم شهود و کنار رفتن حجاب جهل و نادانی و نمایان گشتن عالم غیب است، یعنی انسان در آن روز درک و دیدی پیدا می کند که با امروز بسیار متفاوت است، پرده ها کنار می رود، و فرشتگان را که در حال نزول از عالم بالا هستند می بیند.(1)

تفسیر دیگر این است که منظور از سماء، کرات آسمانی است که بر اثر انفجارات پی در پی از هم متلاشی می شود، و ابری که حاصل از این انفجارات و متلاشی شدن کوه ها است صفحة آسمان ها را فرا می گیرد، بنابراین کرات آسمانی شکافته می شود، در حالی که همراه با ابرهای حاصل از آن است.(2)

تفسیر دیگر که در «تفسیر نمونه» بیان شده، این است که: شدّت دگرگونی ها و انفجارات کواکب و سیارات سبب می شود که آسمان از ابری غلیظ پوشیده شود، امّا در لابلای این ابرگاه شکاف هایی وجود دارد، بنابراین آسمانی که در حال عادی با چشم دیده می شود به وسیلة این ابرهای عظیم انفجاری از هم جدا می شود.(3)

تفسیر دیگری که بیان شده، مربوط به روایت امام صادق (علیهِ السَّلام) می باشد که در پاسخ یونس بن ظبیان از این آیه فرمودند: «منظور از غمام [در باطن]، امیرالمؤمنین (علیهِ السَّلام) است».(4) و ظاهراً معنی آیه چنین می شود که: یاد کن روزی را که شکافته شود آسمان به نزول امیرالمؤمنین (علیهِ السَّلام) در زمین و آن وقت رجعت و رجوع دولت آل محمد (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) است.(5) .

ص: 67

تفسیرهای دیگری نیز برای این آیه گفته شده است که با اصول علمی و منطقی سازگار نیست و در عین حال تفسیرهای چند گانة فوق منافاتی با هم ندارند، ممکن است از یک سو پرده های جهان ماده از مقابل چشم انسان کنار برود و عالم ماوراء طبیعت را مشاهده کند، و از سوی دیگر کرات آسمانی متلاشی شوند و ابرهای انفجاری آشکار گردند، و در لابلای آن ها شکاف هایی نمایان باشد، آن روز، روز پایان این جهان و آغاز رستاخیز است، روز بسیار دردناکی است برای مجرمان بی ایمان و ستمکاران لجوج.

هر دو نفخه در سورة زمر، آیة68 ببان شده، خداوند می فرماید: (وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَن فِی الأَرضِ إِلاَّ مَن شَاء اللهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخرَی فَإِذَا هُم قِیَامٌ یَنظُرُونَ؛ و در صور دمیده می شود، پس همه کسانی که در آسمان ها و زمینند می میرند، مگر کسانی که خدا بخواهد سپس بار دیگر در صور دمیده می شود، ناگهان همگی به پا می خیزند و در انتظار (حساب و جزا) هستند».

از این آیه به خوبی استفاده می شود که در پایان جهان و آغاز رستاخیز دو حادثة ناگهانی رخ می دهد: در حادثة اوّل همة موجودات زنده فوراً می میرند، و در حادثة دوّم که با فاصله ای صورت می گیرد همة انسان ها ناگهان زنده می شوند، و به پا می خیزند و در انتظار حسابند.

قرآن مجید از این دو حادثه به عنوان «نفخ صور» تعبیر کرده است که تعبیر کنایی زیبایی است از حوادث ناگهانی و همزمان، زیرا «نفخ» به معنی دمیدن و «صور» به معنی «شیپور» یا شاخ میان تهی است که معمولاً برای حرکت قافله یا لشکر، یا برای توقف آن ها به صدا درمی آوردند، البته آهنگ این دو با هم متفاوت بود، شیپور توقّف، قافله را یک جا متوقف می کرد، و شیپور حرکت، اعلام شروع حرکت قافله بود.

این تعبیر ضمناً بیانگر سهولت امر است و نشان می دهد که خداوند بزرگ با یک فرمان که به سادگی دمیدن در یک شیپور است اهل آسمان و زمین را می میراند و با یک فرمان که آن هم شبیه به «شیپور رحیل و حرکت» است همه را زنده می کند.

چون الفاظ ما که برای زندگی روزمره محدود خودمان وضع شده عاجزتر از آن است که بتواند حقایمق مربوط به جهان ماوراء طبیعت یا پایان این جهان و آغاز جهان دیگر را دقیقاً بیان کند، به همین دلیل

ص: 69

باید از الفاظ معمولی معانی وسیع تر و گسترده تری استفاده شود. منتها با توجه به قرائت موجود.

توضیح این که: در قرآن مجید از حادثه پایان جهان و آغاز جهان دیگر تعبیرات مختلفی آمده است:

در آیات متعدّدی (بیش از ده مورد) سخن از «نفخ صور» به میان آمده. (1)

در یک مورد تعبیر به «نقر در ناقور» شده که آن نیز به معنی دمیدن در شیپور یا شبیه ان است: (القَارِعَةُ * مَا القَارِعَةُ * وَ مَا أَدراکَ مَا القَارِعَةُ؛ (2) و در بعضی از موارد تعبیر به «قارعه» به معنی کوبندة شدید دیده می شود.

و بالأخره در بعضی دیگر تعبیر به «صیحه» آمده است که آن به معنی صدای عظیم است، مانند آیه 49 سوره یس: (ایَنظُرُونَ إِلاَّ صَیحَةً وَاحِدَةً تَأخُذُهُم وَ هُم یَخِصِمُونَ)، این آیه از صیحة پایان جهان سخن می گوید که مردم را غافلگیر می سازد، و آیه53 سوره یس:« (إِن کَانَت إِلاَّ صَیحَةً وَاحِدَةً فَإِذَا هُم جَمِیعٌ لَّدَینَا مُحضَرُونَ؛ ولی در این آیه سخن از صیحة رستاخیز است که همة مردم به دنبال آن زنده می شوند و در محضر عدل پروردگار حضور می یابند.

از مجموع این آیات استفاده می شود که در پایان جهان صیحة عظیمی اهل آسمان ها و زمین را می میراند و این «صیحة مرگ» است.

و در آغاز رستاخیز با صیحه و فریاد عظیمی همه زنده می شوند، و به پا می خیزند، و این «فریاد حیات و زندگی» است.

اما این دو فریاد دقیقاً چگونه است؟ چه اثری در صیحة اوّل، و چه .

ص: 70

تأثیری در صیحه دوّم است؟ جز خدا کسی نمی داند، و لذا در بعضی از روایات در توصیف «صور» که اسرافیل در پایان جهان در آن می دمد چنین آمده است:

(وَ لِلصُّورِ رَأسٌ وَاحِدٌ وَ طَرَفَان، وَ بَینَ طَرَفٍ رَاسٌ کُلٌّ مِنهُمَا إِلَی الآخَرِ مِثلُ مَا بَینَ السَّمَاءِ إِلَی الأَرضِ)

«شیپور اسرافیل یک سر و دو شاخه دارد که فاصمله میان این دو شاخه با یکدیگر مانندا فاصله آسمان تا زمین است».

سپس در ذیل همین روایت می خوانیم: «هنگامی که در آن سوی زمین می دمد موجود زنده ای بر زمین باقی نمی ماند، و هنگامی که در آن سر آسمانی می دمد اهل آسمان ها همه می میرند، و بعد خداوند فرمان مرگ به اسرافیل می دهد و می گوید بمیر او هم می میرد».(1)

به هر حال اکثر مفسّران «نفخ صور» را به همان معنی «دمیدن در شیپور» تفسیر کرده اند که بیان کردیم این ها کنایات لطیفی است در بارة چگونگی پایان جهان و آغاز رستاخیز، ولی کمی از مفسرین «صور» را جمع «صورت» دانسته، و بنابراین نفخ صور را به معنی دمیدن در صورت مانند دمیدن روح در کالبد بشر دانسته اند، طبق این تفسیر یک مرتبه در صورت های انسانی دمیده می شود و همگی می میرند، و یک بار دمیده می شود همگی جان می گیرند.(2)

این تفسیر علاوه بر اینکه با متون روایات سازگار نیست با خود آیه نیز نمی سازد زیرا ضمیر مفرد مذکر در جملة «ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخری» به آن بازگردانده شده، در حالی که اگر معنی جمعی داشته باشد باید ضمیر .

ص: 71

مفرد مؤنث به آن باز گردد و «نُفِخَ فَیهَا» گفته شود.

از این گذشته دمیدن در صورت در مورد احیاء مردگان مناسب است (همانگونه که در معجزات مسیح آمده) امّا این تعبیر در مورد قبض روح به کار نمی رود.(1)

امّا این که فاصلة میان دو نفخه چه اندازه است؟ از آیات قرآن مجید چیزی در این زمینه استفاده نمی شود، فقط تعبیر به «ثُمَّ» دلالت بر این دارد که فاصله ای وجود دارد، اما در بعضی از روایات اسلامی این فاصله «چهل سال» ذکر شده است(2) که معلوم نیست معیار این سال ها چه اندازه است؛ سال های معمولی یا سالیان و ایّامی همچون سالیان و ایّام قیامت؟

به هر حال اندیشه در نفخه صور و پایان این جهان، و همچنین نفخه ثانی و آغاز جهان دیگر، با توجه به اشاراتی که در قرآن مجید آمده، و تفصیل بیشتری که در روایات اسلامی دیده می شود، درس تربیتی عمیق به انسان ها می دهد، مخصوصاً این حقیقت را روشن می سازد که در هر لحظه و هر حال باید آماده برای استقبال از چنین حادثة عظیم و هولناکی بود، چرا که هیچ تاریخ معیّنی برای آن بیان نشده، و وقوع آن در هر زمان محتمل است، به علاوه بدون هیچ مقدمه ای آغاز می شود لذا در ذیل یکی از احادیث مربوط به نفخ صور، راوی نقل می کند که وقتی سخن به اینجا رسید: «رأیت علی بن الحسین (علیهِ السَّلام) یبکی عند ذلک بکاء شدیداً: (3) امام سجاد (علیهِ السَّلام) را در این حال دیدم که شدیداً گریه می کند»، و از مسألة پایان جهان و قیامت و حضور مردم برای حساب در پیشگاه خداوند سخت نگران است.(4) .

ص: 72

2-2: زنده شدن مردگان و خارج شدن از قبرها:

همان گونه که در بالا اشاره نمودیم، با نفخة دوّمی که انجام می پذیرد مردگان زنده شدن و از قبرهای خود خارج می شوند.

تعبیراتی که قرآن کریم و نیز روایات در خارج شدن از قبر بیان می کنند، حیرت انگیز و شایستة تحلیل و اندیشه است، در سورة مر، آیة7 می فرماید:

(خُشَّعاً أَبصَارُهُم یَخرُجُونَ مِن الأَجدَاثِ کَأَنَْهُم جَرَادٌ مُنتَشرٌ)

«آن ها از قبرهای خود خارج می شوند در حالی که چشم هایشان از شدت وحشت به زیر افتاده، و بدون هدف همچون ملخ هخای پراکنده به هر سو می دوند».

نسبت «خشوع» به «چشم ها» به خاطر آن است که صحنه آن قدر هولناک است که تاب تماشای آن را ندارند، لذا چشم از آن بر می گیرند و به زیر می اندازند.

و تشبیه به «ملخ های پراکنده» به تناسب این است که تودة ملخ ها برخلاف بسیاری از پرندگانی که به هنگام حرکت دست جمعی با نظم و ترتیب خاصّی حرکت می کنند هرگز نظم و ترتیبی ندارند، در هم فرو می روند و بی هدف به هر سو روانه می شوند، به علاوه آن ها همچون ملخ ها در آن روز موجوداتی ضعیف و ناتوانند.

آری این کوردلان بی خبر در آن روز چنان وحشت زده می شوند که مانند مست ها بی توجه به هر طرف رو می آورند و به یکدیگر می خورند، گویی از خود بی خود شده اند، چنان که در آیه2 سوره حج می خوانیم: (یَومَ تَرَونَهَا تَذهَلُ کُلُّ مُرضِعَةٍ عَمَّا أَرضَعَت وَ تَضَعُ کُلُّ ذَاتِ حَملٍ حَملَهَا وَ تَرَی النَّاسَ سُکَارَی وَ مَا هُم بِسُکَارَی وَلَکِنَّ عَذَابَ اللهِ شَدِیدٌ؛ در آن روز

ص: 73

مردم را مست می بینی و مست نیستند».

در حقیقت این تشبیه همانند مطلبی است که در آیة3 سوره قارعه آمده است: (یَومَ یَکُونُ النَّاسُ کَالفَرَاشِ المَبثوتِ؛ به خاطر بیاورید روزی را که مردم همچون پروانه های پراکنده ای هستند»! (1)

این که به صورت پراکنده می باشند ممکن است به خاطر این باشد که اهل هر مذهبی جداگانه وارد عرصة محشر می شوند، یا اهل هر نقطه ای از مناطق جدا وارد می شوند، و یا این که گروهی با صورت های زیبا و شاد و خندان و گروهی با چهره های عبوس و تیره و تاریک در محشر گام می نهند.

یا هر امّتی همراه امام و رهبر و پیشوایشان هستند، همان گونه که در آیة71 سوره اسراء آمده: (یَومَ نَدعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِم فَمَن أُوتِیَ کَتَابَهُ بَیَمِینِهِ فَأُولَئِکَ یَقرَؤُونَ کِتَابَهُم وَ لاَ یُظلَمِونَ فَتِیلا؛ روزی که هر گروهی را با پیشوایشان فرا می خوانیم». و یا اینکه مؤمنان با مؤمنان و کافران با کافران محشور می شوند. جمع میان این تفسیرها کاملاً ممکن است زیرا مفهوم آیه گسترده است.(2)

در پایان، این مبحث را با روایاتی چند از معصومین (عَلیهِم السَّلام) به پایان می رسانیم:

عبدالله بن مسعود گوید: در خدمت امیرالمؤمنین (علیهِ السَّلام) بودم که آن حضرت فرمود: «إِنَّ فِی القِیَامَةِ لخَمِسینَ مَوقِفاً کَلُّ مَوقِفٍ أَلفُ سَنَةٍ فَأَوَّل مَوقِفٍ خَرَجَ مِن قَبرِهِ، جَلَسُوا أَلفَ سَنَةٍ عُریَاناً حُفَاةً جِیَاعاً عِطَاشاً فَمَن خَرَجَ مِن قَبرِهِ مُومِناً بِرَبِّهِ مُؤمِناً بِجَنَّتِهِ وَ نَارِهِ وَ مُؤمِناً بِالبَعثِ وَ الحِسَابِ وَ القِیَامَةِ مُقِرّاً .

ص: 74

بِاللهِ مُصَدِّقاً بِنَبِیِهِ، وَ بِمَا جَاءَ بِهِ مِن عِندِ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ نَجَا ِمنَ الجِوعِ وَ العَطَشِ؛ (1)

همانا در قیامت پنجاه موقف است هر موقفی هزار سال؛ موقف اوّل، بیرون آمدن از قبر است که هزار سال با بدن برهنه و پای برهنه با حال گرسنگی و تشنگی حبس می شوند، پس هر که از قبر خود بیرون آید در حالی که به خدا و بهشت و دوزخ و بعث و قیامت ایمان داشته باشد و مقرّ به خداوند و تصدیق کنندة پیغمبر و آنچه از جانب خدا آمده، باشد از گرسنگی و تشنگی نجات خواهد یافت».

و نیز آن حضرت (علیهِ السَّلام) در نهج البلاغه در وصف روز قیامت و بیرون آمدن از قبرها فرمودند: «وَ ذَلِکَ یَومٌ یَجمَعُ اللهُ فِیهِ الأَوّلینَ وَ الآخِریِنَ لِنِقَاشِ الحِسَابِ وَ جَزَاءِ الأَعمَالِ، خُضُوعاً قِیَاماً قَد أَلجَمَهُمُ العَرَقُ، وَ رَجَفَت بِهم الأَرضُ، فَأحسَنهُم حَالاً مَن وَجَدَ لِقَدَمَیهِ مَوضِعاً، وَ لِنَفسِهِ مُتَّسَعاً؛ (2)

آن روزی است که خداوند در آن روز خلق اولین و آخرین را برای رسیدگی به حساب ایشان به دقّت و مناقشه و جزا دادن جمع می فرماید و حال مردم در آن روز به این نحو است که خاضع و فروتن ایستاده اند، و عرق های آن ها تا دهن هایشان رسیده و زمین، آن ها را به سختی و شدّت می جنباند و از همگی مردم حال آن کسی بهتر است که برای قدم های او جایی باشد و به قدری که بخواهد نفس بکشد محلّ نفس داشته باشد».

و آخرین روایت که ابن عباس گوید: رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) فرمود:

«یُحشَرُ الشَّاکُّ فِی عَلِیٍّ مِن قَبرِهِ وَ فی عُنُقِهِ طَوقٌ مِن نَارٍ فِیهِ ثَلَاثُمِائَةِ شُعلَةٍ عَلَی کُلِّ شُعلَةٍ مِنهَا شَیطَانٌ یَلطَمُ وَجهَهُ حَتَّی یُوقَفَ مَوقِفَ الحِسَابِ؛ (3) .

ص: 75

تردید کننده دربارة علی بن ابیطالب (علیهِ السَّلام) روز قیامت از قبر خود برانگیخته می شود در حالی که طوقی از آتش درگردن اوست که سیصد زبانه دارد، و بر هر زبانه ای از آن شیطائی است که او را به هول و هراس اندازد و به رویش آب دهان بیفکند».

و روایات فراوان دیگر که بخشی از آن را می توانید در کتاب گرانقدر «منازل الآخرة» حاج شیخ عبّاس قمی؛ نگاه کنید.

2-3: مرحلة حشر و نشر:

در این مرحله قرآن کریم انسان ها را به چند گروه تقسیم کرده، می فرماید:

(فَأَمَّا مَن ثَقُلَت مَوَازِینُهُ * فَهُوَ فِی عِیشَةٍ رَّاضِیَةٍ * وَ أَمَا مَن خَفَّت مَوَازِینُهُ * فَأُمُهُ هَاوِیَةٌ * وَ مَا أَدرَاکَ مَاهِیَه * نَارٌ حَامِیَةٌ) (1)

«امّا کسی که (در آن روز) ترازوهای اعمالش سنگین است، در یک زندگی خشنود کننده خواهد بود! و امّا کسی که ترازوهایش سبک است، پناهگاهش «هاویه» [دوزخ] است! و تو چه می دانی «هاویه» چیست؟! آتشی است سوزان».

بعضی معتقدند که اعمال انسان در آن روز به صورت موجودات جسمانی و قابل وزن درمی آید، و راستی آن ها را با ترازوهای سنجش اعمال می سنجند.

این احتمال نیز داده شده که خود نامة اعمال را وزن می کنند اگر اعمال صالحی در آن نوشته شده است سنگین است و گرنه سبک وزن، یا بی وزن است.

ولی ظاهراً نیازی به این توجیهات نیست، میزان حتماً به معنی .

ص: 76

ترازوی ظاهری که دارای کفه های مخصوص است نمی باشد، بلکه به هرگونه وسیله سنجش اطلاق می شود، چنان که در حدیثی می خوانیم:

«أَنَّ أمِیرَالمُؤمنِینَ وَ الأَئِمَّةَ: مِن ذُرِیَّتِهِ هُم المَوَازِینُ: (1)

امیر مؤمنان و امامان از دودمانش ترازوهای سنجشند».

و در حدیثی از امام صادق (علیهِ السَّلام) آمده است که وقتی از معنی «میزان» سؤال کردند. در پاسخ فرمود: «اَلمِیزانُ العَدلٌ؛ ترازوی سنجش همان عدل است».(2)

به این ترتیب وجود اولیاء الله یا قوانین عدل الهی مقیاس هایی هستند که انسان ها و اعمالشان را بر آن ها عرضه می کنند، و به همین اندازه که با آن ها شباهت و مطابقت دارند وزنشان است! روشن است که منظور از «سبکی» و «سنگینی» میزان به معنی سنگینی خود ترازوهای سنجش نیست، بلکه وزن چیزهایی است که با آن می سنجند.

ضمناً تعبیر به «موازین» به صورت صیغة جمع به خاطر آن است که اولیای حق و قوانین الهی هر کدام یکی از میزان های سنجشند، و از این گذشته تنوّع صفات و اعمال آدمی ایجاب می کند که هر کدام را با میزانی بسنجند، و الگوها و ترازهای سنجش متفاوت باشد.(3) .

ص: 77

ص: 78

ص: 79

و اراده، برای کشف اسرار درون سرچشمه می گیرد نیست، و هر چه بگوید یک نوع انعکاس و بازتاب از اعمال اوست اعمالی که در آنجا ظاهر و آشکار است.

بنابراین سخن گفتن در آن روز همانند تکلّم در دنیا نیست که انسان بتواند به میل خود راست بگوید یا دروغ.

قرآن کریم می فرماید: عدّه ای در روز قیامت مقام مؤمنین را دیده و تأسّف خورده و تقاضای بازگشت به دنیا را می کنند که عملی خالصانه انجام داده و با ایمان گردند، گویند:

(إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَةً وَ مَا کَانَ أَکثَرُهُم مُؤمِنیِنَ) (1)

«ای کاش بار دیگر (به دنیا) باز گردیم و از مؤمنان باشیم». (2)

و در مقام نشان دادن کوچک ترین عمل خوب یا بد می فرماید:

(فَمَن یَعمَل مِثقَالَ ذَرَّةٍ خَیراً یَرَهُ * وَ مَن یَعمَل مِثقَالَ ذَرَّةٍ شَرَّاً یَرَهُ) (3)

«پس هر کس هم وزن ذرّه ای کار خیر انجام دهد آن را می بیند و هر کس هم وزن ذرّه ای کار بد کرده آن را می بیند».

«هَل یَنظُرُونَ إِلاَّ أَن تَاتِیهُمُ المَلائِکَةُ أَو یَأتِیَ رَبُّکَ أَو یَأتِیَ بَعضُ آیَاتِ رَبِّکَ یَومَ یَأتِی بَعضُ آیَاتِ رَبِّکَ لَا یَنفَعُ نَفساً إِیمَانُهَا لَم تَکُن آمَنَت مِن قَبلُ أَو کَسَبَت فِی إِیمَانِهَا خَیراً قُلِ انتَظِرُوا إِنَّا مُنتَظِرُونَ) (1)

«آن روز که بعضی از آیات پروردگارت تحقّق پذیرد، ایمان آوردن افرادی که قبلاً ایمان نیاورده اند، یا در ایمانشان عمل نیکی انجام نداده اند، سودی به حالشان نخواهد داشت».

آری، در آن روز نه تنها ایمان آوردن سودی نخواهد داشت، بلکه آن ها هم که ایمان آورده اند ولی عمل صالحی انجام نداده اند؛ در آن روز انجام عمل صالح به حال آن ها، نفعی ندارد، چه اینکه اوضاع و احوال طوری است که هر کسی بی اختیار دست از کارهای خلاف برمی دارد و به سوی عمل صالح اجباراً روی می آورد.(2)

و گواهی است».

و دربارة این گواه و حرکت دهنده تفاسیر گوناگونی شده است که از جملة آن می توان به اعمال خود انسان اشاره نمود، که عمل انسانی، گواه وجودی او در آن سرای خواهد بود.

و رساتر از این آیه، آیات متعدّدی دیگری در قرآن است که به این حقیقت اشاره دارد که هیچ کس گناه دیگری را به دوش نمی کشد و هر کس گرفتار اعمال خویش است.

در سورة فاطر، آیة18 می خوانیم: (1)

(وَ لَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزرَ أُخرَی وَ إِن تَدعُ مُثقَلَةٌ إِلَی حِملِهَا لَا یُحمَل مِنهُ شَیءٌ وَلُو کَانَ ذَا قُربَی إِنَّمَا تُنذِرُ الَّذِینَ یَخشَونَ رَبَّهُم بِالغَیبِ وَ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَ مَن تَزَکَّی فَإِنَّما یَتَزَکَّی لِنَفسِهِ وَ إِلَی اللهِ المَصِیرُ)

«هیچ گنه کاری بار گناه دیگری را بر دوش نمی کشد؛ و اگر شخص سنگین باری دیگری را برای حمل گناه خود بخواند، چیزی از آن را بر دوش نخواهد گرفت، هر چند از نزدیکان او باشد».

آری، اگر در صحرای محشر مادر و فرزندی را حاضر کنند و مادر به فرزندش گوید من حقّ مادری و ترمبیت و شیر دادن بر تو دارم اکنون بیا یکی از این گناهان مرا به عهدة خود بپذیر، در پاسخ مادرش می گوید: ای مادرم! من اکنون به خود مشغولم و نمی توانم چنین کاری بکنم، از من دور شو و به حال خودم بگذار.(2)

بر ندارد هیچ بر دارنده ای *** بار وزر هیچ عبد و بنده ای .

ص: 83

حمل جرم کس نسازد هیچکس *** جرم خود هر کس نماید حمل و بس

خواند ار نفس گرانباری به راه *** دیگری را کش کند حمل گناه

می نگردد ذرّة برداشته *** از گناهش چیزی ار بگذاشته

گر چه ذا قربی است آن مدعوّ او *** چون پدر یا مادر اندر جستجو (1)

توجه به این معنی تأثیر زیادی در خود سازی انسان ها دارد که هر کس مراقب خویش باشد، هرگز به بهانة این که اطرافیان او یا جامعه او فاسد است تن به فساد ندهد، و آلودگی محیط را مجوّزی بر آلودگی خویش نشمرد چرا که هر کس بار گناه خود را بر دوش می کشد.

و از سوی دیگر این درک و دید را به انسان ها می دهد که حساب خداوند با جامعه ها حساب مجموع و یکپارچه نیست، بلکه هر کسی مستقلاً مورد محاسبه قرار می گیرد، یعنی اگر هم در رابطه با پاکسازی خویشتن و هم مبارزه با فساد انجام وظیفه کرده باشد هیچ ترس و وحشتی بر او نیست هر چند تمام جهانیان غیر از او آلوده کفر و شرک و ظلم و گناه باشد.

اصولاً هیچ برنامه تربیتی بدون توجه دادن به این اصل اساسی مؤثر نخواهد افتاد.(2)

در این مورد که با فعل امر بیان شده و حتمیّت این معنا را می رساند، خداوند می فرماید:

(وَ لتَنظُر نَفسٌ مَا قَدَّمَت لِغَدٍ)

«باید هر کس بنگرد که برای آن روز چه از پیش فرستاده».

از این روست که رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) در توصیه های خویش فرمودند:

(حَاسِبُوا أَنفُسَکُم قَبلَ أَن تُحَاسَبُوا وَ زِنُوا قَبلَ أَن تُوزَنُوا وَ تَجَهَّزُوا لِلعَرضِ الأَکبَرِ؛(1)

از خود حساب بکشید پیش از آن که به حساب شما برسند و اعمال خود را وزن کنید پیش از آن که آن ها را بسنجند و برای روز قیامت خویشتن را آماده سازید».

می گوید ای کاش نامه اعمالم را به دست من نمی دادند».

و در سورة کهف آیة 49 می خوانیم« ( وَ وُضِعَ الکِتَابُ فَتَرَی المُجرِمینَ مُشفِقیِنَ مِمَّا فِیهِ وَ یَقُولُونَ یَا وَیلَتَنَا مَالِ هَذَا الکِتَابِ لَا یُغَادِرُ صَغِیرَةً وَ لَا کَبِیرَةً إِلَّا أَحصَاهَا وَ وَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِراً وَ لَا یَظلِمُ رَبُّکَ أَحَداً؛ نامه های اعمال بنی آدم گسترده می شود، در آن هنگام مجرمان را می بینی از آنچه در آن ثبت است بیمناکند، و می گویند: ای وای بر ما این چه نامه ای است که هیچ گناه صغیره و کبیره ای نیست مگر آن را ثبت و احصا کرده است؟! و آنچه را انجام داده اند حاضر می یابند، و پروردگارت به احدی ظلم نمی کند».

در حدیثی در ذیل آیة اقِرَأ کِتابَک (1) می خوانیم: (ذکُرُ العَبدُ جَمیعَ مَا عَمِلَ، وَ مَا کُتِبَ عَلَیهِ، حَتَّی کَأَنَّهُ فَعَلَهُ تِلکَ السَّاعَةِ، فَلِذَلِکَ قَالُوا: یَا وَیلَتَنا مَا لِهَذا الکِتابِ لا یُغادِرُ صَغیرَة وَ لا کَبیرَةً إِلاَّ أَحصَاهَا؛ در آن روز انسان آنچه را انجام داده و در نامة عمل او ثبت است همه را به خاطر می آورد، گویی همان ساعت آن را انجام داده است! لذا فریاد مجرمان بلند می شود و می گویند: «این چه نامه ای است که هیچ صغیره و کبیره ای را فروگزار نکرده است».(2)

گذارده می شود، و در واقع همة اعمال اوّلین و آخرین در آن ثبت است، همان گونه که در آیات فوق (آیة49 سورة کهف) خواندیم: (وَ وُضِعش الکِتَابُ) که ظاهر آن اینست کتاب واحدی برای حساب همة انسان ها قرار داده می شود.(1)

دوّم: کتابی است که هر امّتی دارد یعنی اعمال یک امّت در آن درج است همانگونه که در سورة جاثیه آیه28 آمده است: (وَ تَری کُلَّ أُمَّةٍ جَاثَیَةً کُلُّ أُمَّةٍ تُدعَی إِلَی کِتَابِهَا الیَومَ تُجزَونَ مَا کُنتُم تَعمَلُونَ؛ هر امّتی به کتاب و نامه اعمالش خوانده می شود».

سوّم: کتابی است که برای هر انسانی جداگانه وجود دارد، آن چنان که در سوره اسراء آیه13 می خوانیم:

(وَ تَرَی کُلَّ أُمَّةٍ جِاثِیَةً کُلُّ أُمَّةٍ تُدعَی إِلَی کِتَابِهَا الیَومَ تُجزَونَ مَا کُنتُم تَعمَلُونَ؛ هر انسانی مسئولیت اعمالش را به گردن خودش افکنده ایم، و برای او در روز قیامت کتاب و نامه عملی بیرون می آوریم که آن را در برابر خود، گشوده می بیند».(2)

بدیهی است هیچ گونه منافاتی در میان این آیات نیست چرا که هیچ مانعی ندارد که اعمال آدمی در کتب مختلف ثبت گردد، همان گونه .

ص: 87

که در برنامه های دنیا امروز نیز نظیر آن را می بینیم، که برای سازماندهی دقیق به تشکیلات یک کشور، برای هر واحد، نظام و حساب و سپس آن واحدها در واحدهای بزرگ تر، حساب جدیدی پیدا می کنند.

امّا با توجّه به این نکته که نامة اعمال انسان ها در قیامت شبیه دفتر و کتاب معمولی این جهان نیست، مجموعه ای است گویا، غیرقابمل انکار که شاید محصول طبیعی خود اعمال آدمی باشد.

و به هر حال آیات مورد بحث نشان می دهد که علاوه بر ثبت اعمال انسانی در کتب ویژه، خود اعمال نیز در آنجا تجسّم می یابند و حضور پیدا می کنند «وَ وَجدُوا ما عَمِلُوا حَاضِراً».

اعمالی که به صورت انرژی های پراکنده در این جهان از نظرها محو و نابود شده اند در حقیقت از بین نرفته اند (و علم امروز نیز ثابت کرده که هیچ ماده و انرژی هرگز از میان نخواهد رفت، بلکه دائماً تغییر شکل می دهد).

آن روز این انرژی های گم شده، به فرمان خداوند، تبدیل به مادّه می شوند، و به صورت های مناسبی تجسّم می یابند، اعمال نیک به صورت های جالب و زیبا، و اعمال بد در چهره های زشت و ننگین ظاهر می گردند، و این اعمال با ما خواهند بود، و به همین دلیل در آخرین جمله آیة49 سورة کهف می فرماید: (وَ لا یَظلِمُ رَبُّکَ أَحَداً؛ و خداوند به بندگانش ستم نمی کند»، چرا که پاداش ها و کیفرها محصول اعمال خودشان است.(1)

در حدیث گویا و بیدار کننده ای از امام صادق (علیهِ السَّلام) می خوانیم:

«إِنَّ رَسُولَ اللهِ (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) نَزَلَ بِأَرضٍ قَرعَاءَ فَقَالَ لِأَصحَابِهِ: ائتُونَا بِحَطَبٍ، فَقَالُو: یَا رَسُولَ اللهِ! نَحنُ بِأَرضٍ قَرعَاءَ مَا بِهَا مِن حَطَبٍ، قَالَ فَلیَأتِ کُلُّ .

ص: 88

إِنسَانٍ بِمَا قَدَرَ عَلَیهِ فَجَاءُ وا بِهِ حَتَّی رَمَوا بَینَ یَدَیهِ بَعضَهُ عَلَی بَعضٍ، فَقَالَ رَسُولِ اللهِ (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم): هَکَذَا تَجتَمِعُ الذُّنُوبُ، ثُمَّ قَالَ: إِیَّاکُم وَ المُحَّقرَاتِ مِنَ الذُّنُوبِ فَإِنَّ لِکُّلِ شَیءٍ طَالِباً، أَلَا وَ إِنَّ طَالِبَهَا یَکتُبُ مَا قَدَّمُوا وَ آثارَهُم وَ کُلَّ شَیءٍ أَحصَیناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ؛ رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) وارد زمین بی آب و علقی شد، به یارانش فرمود: هیزم بیاورید، عرض کردند: ای رسول خدا! اینجا سرزمین خشکی است که هیچ هیزم در آن نیست، فرمود: بروید، هر کدام هر مقدار می توانید جمع کنید، هر یک از آن ها مختصر هیزم یا چوب خشکیده ای با خود آورد، و همه را پیش روی پیغمبر (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) روی هم ریختند (شعله ای در آن افکند و آتشی عظیم از آن زبانه کشید) سپس پیامبر (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) فرمود: اینگونه گناهان (کوچک) روی هم متراکم می شوند (و شما برای تک تک آن ها اهمیّتی قائل نیستید!) آنگاه فرمود: بترسید از گناهان کوچک که هر چیزی طالبی دارد، و طالب آن ها آنچه را از پیش فرستادند، و آنچه را از آثار باقی گذاشته اید می نویسد و همه چیز را در کتاب مبین ثبت کرده است».(1)

و نیز در سوره ق، آیة18 می فرماید:

(مَا یَلفِظُ مِن قَولٍ إِلَّا لَدَیهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ)

«انسان هیچ سخنی را تلفّظ نمی کند مگر این که نزد آن فرشته ای است مراقب و آماده برای انجام مأموریت».

بدون شک خداوند قبل از هر کس، و بهتر از هر کس، شاهد و ناظر اعمال آدمی است، ولی برای تأکید بیشتر و احساس مسئولیت فزون تر مراقبان زیادی گمارده است که یک گروه از آن ها همین فرشتگانند.(1)

در روایت آمده است که شخصی از امام صادق (علیهِ السَّلام) پرسید: علت وجود فرشتگان مأمور ثبت اعمال نیک و بد انسان ها چیست، در حالی که می دانیم خداوند عالم السِّر و ما هو اخفی است یعنی هر چیزی را که از آن مخفی تر نیست می داند؟!

امام (علیهِ السَّلام) در پاسخ فرمود:

«استَعبَدَهُم بِذَلِکَ وَ جَعَلَهُم شُهُوداً عَلَی خَلقِهِ لِیَکُونَ العِبَادُ لِمُلَازَمَتِهِم إِیَّاهُم أَشَدَّ عَلَی طَاعَةِ اللهِ مُوَاظَبَةً، وَ عَن مَعصِیَتِهِ أَشَدَّ انقِبَاضاً وَ کَم مِن عَبدٍیَهُمُّ بِمَعصِیَتِهِ فَذَکَرَ مَکَانَهُمَا فَارعَوَی وَ کَفَّ فَیَقُولِ رَبِّی یَرَانِی وَ حَفَظَتِی عَلَیَّ بِذَلِکَ تَشهَدُ وَ إَنَّ اللهَ بِرَأفَتِهِ وَ لُطفِهِ أَیضاً وَ کَّلَهُم بِعِبَادِهِ یَذُبِّونَ عَنهُم مَرَدَةَ الشَّیطَانِ وَ هَوَامَّ الأَرضِ وَ آفاتٍ کَثِیَرةً مِن حَیثُ لَا یَرَونَ بِإِذنِ اللهِ إِلَی أَن یَجِیءَ أَمرُ اللهِ؛ (2) خداوند این فرشتگان را به عبادت خود دعوت کرد و آن ها را شهود بر بندگانش قرار داد، تا بندگان به خاطر مراقبت آنان، بیشتر مراقب اطاعت الهی باشند، و از عصیان او بیشتر ناراحت شوند، و چه بسیار بنده ای که تصمیم به گناه می گیرد سپس به یاد این فرشته .

ص: 90

می افتد و خودداری می کند، می گوید:

پروردگارم مرا می بیند، و فرشتگان حافظ اعمال نیز گواهی می دهند، علاوه بر این، خداوند به رحمت و لطفش این ها را مأمور بندگان کرده، تا به فرمان خدا شیاطین سرکش را از آن ها دور کند، و همچنین جانوران زمین و آفات بسیار را که آنها نمی بینند، تا آن زمان که فرمان خدا و مرگ آن ها فرا رسد».

از این روایت به خوبی استفاده می شود که آن ها علاوه بر مأموریت ثبت اعمال مأمور حفظ انسان از حوادث ناگوار و آفات و وسوسه های شیاطین نیز هستند.

درباره ویژگی های این فرشتگان تعبیرات پر معنی و هشدار دهنده ای در روایات اسلامی وارد شده است از جمله این که:

1- کسی از امام موسی بن جعفر (علیهِ السَّلام) سؤال کرد: دو فرشته ای که مأمور ثبت اعمال انسان هستند آیا از اراده و تصمیم باطنی او به هنگام گناه یا کار نیک نیز با خبر می شوند؟

امام (علیهِ السَّلام) در پاسخ فرمود: آیا بوی چاه فاضل آب و عطر یکی است؟ راوی عرض کرد نه.

امام (علیهِ السَّلام) فرمود:

«إِنَّ العَبدَ إِذَا هَمَّ بِالحَسَنَةِ خَرَجَ نَفَسُهُ طَیِّبَ الرِّیحِ فَقَالَ صَاحِبُ الیَمِینِ لِصَاحِبِ الِّشمَالِ قُم فَإِنَّهُ قَد هَمَّ بِالحَسَنَةِ فَإِذَا فَعَلَهَا کَانَ لِسَانُهُ قَلَمَهُ وَ رِیقُهُ مِدَادَهُ فَأَثبَتَهَا لَهُ وَ إِذَا هَمَّ بِالسَّیِئَةِ خَرَجَ نَفَسُهُ مُنتِنَ الرِّیحِ فَیَقُولُ صَاحِبُ الشِّمَالِ لَصَاحِبِ الَیمِینٍ قِف فَإِنَّهُ قَد هَمَّ بِالسَّیِئَةِ فَإِذَا هُوَ فَعَلَهَا کَانَ لِسَانُهُ قَلَمَهُ وَ رِیقُهُ مِدَادَهُ وَ أَثبَتَهَا عَلَیهِ(1)؛ هنگامی که انسان نیّت کار خوبی .

ص: 91

کند نفسش خوشبو می شود! فرشته ای که در سمت راست است (و مأمور ثبت حسنات می باشد) به فرشتة سمت چپ می گوید: برخیز که او ارادة کار نیک کرده است و هنگامی که آن را انجام داد زبان آن انسان قلم آن فرشته، و آب دهانش مرکب او می شود، و آن را ثبت می کند، امّا هنگامی که ارادة گناهی می کند نفسش بد بو می شود! ملائکة طرف چپ به فرشته سمت راست می گوید برخیز که او اراده معصیت کرده، و هنگامی که آن را انجام می دهد زبانش قلم آن فرشته و آب دهانش مرکب او است و آن را می نویسد».

این حدیث به خوبی نشان می دهد که نیّت انسان در تمام وجود او اثر می گذارد، و فرشتگان از اسرار درونش به وسیلة آثار برون آگاه می شوند، و مسلمّاً اگر آگاه نباشند نمی توانند اعمال انسان را به خوبی ثبت کنند، چرا که چگونگی نیّت در ارزش و خلوص و آلودگی عمل فوق العاده مؤثر است تا آنجا که پیغمبر اکرم (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) در حدیث معروفی فرموده:

«إِنَّمَا الأَعمَالُ بِالنّیِاتِ(1)؛ اعمال به نیّت ها بستگی دارد».

دیگر اینکه معلوم می شود از خود انسان می گیرند و برای او خرج می کنند، زیان ما قلم آن ها است، و آب دهان ما مرکب آن ها!

2- آن ها مامورند به هنگامی که انسان نیّت کار نیک می کند آن را به عنوان یک «حسنه» ثبت کنند، و هنگامی که آن را انجام می دهد ده حسنه بنویسند، امّا هنگامی که تصمیم بر گناه می گیرد تا عمل نکرده چیزی بر او نمی نویسند و بعد از عمل تنها یک گناه ثبت کنند.(2)

این تعبیر بیانگر نهایت لطف و فضل الهی بر انسان است که .

ص: 92

نیّت گناه را بر او می بخشد، و فعل گناه را بر طبق موازین عدالت جزا می دهد، ولی در مسیر اطاعت هر نیّتی حسنه ای است، و هر کار نیکی را بر طبق تفضل پاداش می دهد، نه بر میزان عدل، و این تشویقی است برای انجام اعمال نیک.

3- در روایت دیگری آمده است که رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) بعد از اشاره به وجود این دو فرشته، و نوشتن حسنات با پاداش ده برابر، فرمود: هنگامی که انسان کار بدی انجام می دهد، فرشتة راست به فرشتة چپ می گوید: در نوشتن این گناه عجله مکن شاید کار نیکی بعد از آن انجام دهد که گناه او را بپوشاند همانگونه که خداوند بزرگ می فرماید: «إِنَّ الحَسَناتِ یُذهِبنَ السَّیِئاتِ»، یا این که توبه و استغفار کند (و اثر گناه از میان برود)... و او هفت ساعت از نوشتن کار بد خودداری می کند، و اگر کار نیک یا استغفاری به دنبال آن نیاید فرشته حسنات به فرشته سیّئات می گوید: بنویس بر این بدبخت محروم».(1)

4- در حدیث دیگری از امام صادق (علیهِ السَّلام) آمده است: «هنگامی که مؤمنان در یک مجلس خصوصی با هم سخن می گویند حافظان اعمال، به یکدیگر می گویند ما از آن ها دور شویم، شاید سِرّی دارند که خدا آن را مستور داشته است».(2)

5- علی (علیهِ السَّلام) در خطبة 157 نهج البلاغه که مردم را در آن به تقوی دعوت کرده، می فرماید:

«اعلَمُوا عِبَاد اللهِ أَنَّ عَلَیکِم رَصَداً مِن أَنفُسِکُم وَ عُیُوناً مِن جَوَارِحِکُم وَ حُفَّاظَ صِدقٍ یَحفَظُونَ أَعمالَکُم وَ عَدَدَ أَنفَاسِکُم لا تَستُرُکُم مِنهُم ظُلمَةُ لَیلٍ .

ص: 93

دَاجٍ وَ لَا یُکِنُّکُم مِنهُم بَابٌ ذُو رِتَاجٍ وَ إِنَّ غَداً مِن الیَومِ قَرِیبٌ؛ بدانید ای بندگان خدا که مراقبانی از خودتان بر شما گماشته شده، و دید بان هایی از اعضای پیکرتان، و نیز بدانید حسابگران راستگو اعمال شما را ثبت می کنند، و حتّی شمارة نفسهایتان را نگه می دارند، نه ظلمتِ شبِ تاریک شما را از آن پنهان می دارد، و نه درهای محکم و فرو بسته و چه فردا به امروز نزدیک است».(1)

6- فرشتگان شب غیر از فرشتگان روزند:

در ذیل آیة17 سورة اسراء روایات فراوانی از شیعه و سنّی نقل شده است که در آن جداگانه اشاره به مشاهدة فرشتگان شب و روز شده است. و آن نماز صبح است که در هر دو کتاب فرشتة شب و روز ثبت می شود.(2)

علامة طباطبایی (رَحمَة ُالله) در تفسیر «المیزان» بعد از ذکر چندین روایت در مورد آن، می فرماید:

«تفسیر مشهود بودن قرآن فجر در روایات شیعه و سنّی به اینکه چون ملائکه شب آن را می بینند و هم ملائکه روز آن قدر در این دو طائفه بسیار است که نزدیک است به حد تواتر برسد».(3)

3- انسان و دیگران:

همانطور که در صفحات پیشین بیان کردیم، در مورد حوادث روز قیامت چندین راهکار در مورد آن مهم می باشد:

1- بحث صحنه های هول انگیز قیامت که مطالب آن در فصل قبل .

ص: 94

توضیح داده شد.

2- بحث انسان و اعمال: که مسائل آن گذشت.

3- بحث انسان و دیگران در عرصة قیامت: که در این بخش می توان به عناوین:

1-3: پدر و مادر و فرزند در رستاخیز

2-3: دوستان

3-3: رهبران (و به تبع آن حال مؤمنان و کافران)

اشاره نمود و در مورد آن بحث کرد.

1-3: انسان و پدر و مادر و فرزند در رستاخیز:

مفاهیمی که در این جهان در محدودة زندگی مادّی انسان ها حکم فرما است غالباً در جهان دیگر دگرگون می شود، از جمله مسأله ی ارتباطات قبیله ای و فامیلی است که در زندگی این دنیا غالباً کارگشا است و گاهی خود نظامی را تشکیل می دهد که بر سایر نظامات جامعه حاکم می گردد.

اما با توجّه به این که ارزش های زندگی در جهان دیگر هماهنگ با ایمان و عمل صالح است مسأله انتساب به فلان شخص یا طایفه و قبیله جایی نمی تواند داشته باشد در اینجا اعضای یک خاندان به هم کمک می کنند و یکدیگر را از گرفتاری ها نجات می دهند، ولی در قیامت چنین نیست آنجا نه از اموال سرشار خبری است، و نه از فرزندان کاری ساخته است: (یَومَ لَا یَنفَعُ مَالٌ وَ لَا بَنُونَ * إِلَّا مَن أَتَی اللهَ بِقَلبٍ سَلِیمٍ؛(1) روزی که نه مال سودی می بخشد و نه فرزندان، تنها نجات از آن کسی است که دارای قلب سلیم باشد». .

ص: 95

حتّی اگر این نسب به شخص پیامبر اسلام (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) برسد، باز مشمول همین حکم است، و به همین دلیل در تاریخ زندگی پیامبر (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) و امامان بزرگوار: می خوانیم که بعضی از نزدیکترین افراد بنی هاشم را به خاطر عدم ایمان یا انحراف از خط اصیل اسلام رسماً طرد کردند و از آن ها تنفر و بیزاری جستند.

گرچه در حدیثی از پیامبر (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) نقل شده که فرمود:

«کُلُّ حَسَبٍ وَ نَسَبٍ مُنقَطِعٌ یَومَ القِیَامَةٍ إِلَّا حَسَبِی وَ نَسَبِی؛ (1)

پیوند هر حسب و نسبی روز قیامت بریده می شود جز حسب و نسب من».

ولی به گفته مرحوم علامه طباطبائی (رَحمَة ُالله) در المیزان(2) به نظر می رسد این همان حدیثی است که جمعی از محدّثان اهل تسنن در کتاب های خود گاهی از عبدالله بن عمر و گاهی از خود عمربن الخطاب و گاهی از بعضی دیگر از صحابه از پیامبر (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) نقل کرده اند.(3)

در حالی که ظاهر آیه مورد بحث عمومیّت دارد و سخن از قطع همة نسب ها در قیامت می دهد و اصولی که از قرآن استفاده شده و از طرز رفتار پیامبر با منحرفان بی ایمان بر می آید این است که تفاوتی میان انسان ها از این نظر نیست.

لذا در حدیثی که صاحب کتاب مناقب ابن شهر آشوب از طاووس (یمانی) از امام زین العابدین (علیهِ السَّلام) نقل کرده می خوانیم: .

ص: 96

«خَلَقَ اللهُ الجَنَّةَ لِمَن أَطَاعَهُ وَ أَحسَنَ وَ لَو کَانَ عَبداً حَبَشِیّاً - وَ خَلَقَ النَّارَ لِمَن عَصَاهُ وَ لَو کَانَ وَلَداً قُرشِیاً (1)؛ خداوند بهشت را برای کسی آفریده که اطاعت فرمان او کند و نیکوکار باشد هر چند برده ای از حبشه باشد، و دوزخ را برای کسی آفریده است که نافرمانی او کند هر چند فرزندی از قریش باشد».

البته آنچه گفته شد منافات با احترام خاصّ سادات و فرزندان با تقوای پیامبر (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) ندارد که این احترام خود احترامی است به شخص پیامبر (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) و اسلام و روایاتی که در فضیلت و مقام آن ها وارد شده نیز ظاهراً ناظر به همین معنی است.(2)

به هر حال آنچه مهمّ است این است که در آن روز هر کس چنان به خود مشغول است و در پیچ و خم اعمال خویش گرفتار که به دیگری نمی پردازد، حتّی پدر و فرزند که نزدیک ترین رابطه ها را با هم دارند هیچ کدام به فکر دیگری نیستند.

قرآن کریم در مورد آن می فرماید:

(یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُم وَ اخشَوا یَوماً لَّا یَجزِی وَالِدٌ عَن وَلَدِهِ وَلاَ مَولُودٌ هِوَ جِازٍ عَن وَالِدِهِ شَیئاً إِنَّ وَعدَ اللهِ حَقٌ فَلَا تَغُرَّنَّکُمُ الحَیَاةُ الُّدنیَا وَ لَا یَغُرَّنَّکُم بِاللهِ الغَرُورُ؛ (3) ای مردم! تقوای الهی پیشیه کنید و بترسید از روزی که نه پدر کیفر اعمال فرزندش را تحمّل می کند، و نه فرزند چیزی از کیفر (اعمال) پدرش را، به یقین وعده الهی حقّ است پس مبادا زندگانی دنیا شما را بفریبد، و مبادا (شیطان) فریبکار شما را (به کرم) خدا مغرور سازد». .

ص: 97

این آیه نظیر همان است که در آغاز سورة حجّ آمده که دربارة قیامت و زلزلة رستاخیز می گوید: (یَومَ تَرَونَها تَذهَلُ کُلُّ مُرضِعَةٍ عَمَّا أَرضَعَت وَ تَضَعُ کُلُّ ذَاتِ حَملٍ حَملَهَا؛ روزی که آن را مشاهده کنید، مادران شیرده فرزندان شیر خوار خود را فراموش می کنند».

و آخرین مطلب این مبحث ذکر روایتی که بعضی از خاندان پیامبر (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) از آن حضرت سؤال کردند که آیا در روز قیامت انسان به یاد دوست صمیمیش می افتد؟

حضرت در جواب فرمود:

«ثَلَاثَةُ مَوَاطِنَ لَا یَذکُرُ (فِیهَا) أَحَدٌ أَحَداً: عِندَ المِیزانِ حَتَّی یَنظُرَ أَیُثقَلُ مِیزَانُهُ أَم یُخَفُّ؟ وَ عِندَ الصِّرَاطِ حَتَّی یَنظُرَ أَیَجُوزُهُ أَم لَا؟ وَ عِندَ الصُّحُفِ حَتَّی یَنظُرَ بِیَمِینِهِ یَأَخُذُ الصُّحُفَ أَم بِشِمَالِهِ؟ فَهَذِهِ ثَلَاثَهُ مَوَاطِنَ لَا یَذکُرُ فَیهَا أَحَدُ حَمِیمَهُ وَ لَا حَبِیبَهُ وَ لَا قَرِیبَهُ وَ لَاصَدِیقَهُ، وَ لَا بَنِیِهِ وَ لَا وَالِدَیهِ وَ ذَلِکَ قَولُ اللهِ تَعَالَی: «لِکُّلِ امِریٍء مِنهُم یَومَئِذٍ شَأنٌ یُغنِیهِ؛(1) سه موقف است که هیچ کس در آن ها به یاد هیچ کس نمی افتد: اول پای میزان سنجش اعمال است تا ببیند آیا میزانش سنگین است یا سبک؟ سپس بر صراط است تا ببیند آیا از آن می گذرد یا نه؟ و سپس به هنگامی است که نامه های اعمال را به دست انسان ها می دهند تا ببینند آن را به دست راستش می دهند یا دست چپ؟ این سه موقف است که در آن ها کسی به فکر کسی نیست، نه دوست صمیمی، نه یار مهربان، نه افراد نزدیک، نه دوستان مخلص، نه فرزندان، و نه پدر و مادر، و این همان است که خداوند متعال می فرماید: در آن روز هر کسی به قدر کافی به خود مشغول است». .

ص: 98

2-3: انسان و دوستان:

در قیامت چنین نیست که کسی دوستانش را نشان او ندهند، بلکه آن ها را می بیند ولی آنچنان وحشت و ترس او را فرا می گیرد و به اعمال خویش مشغول است که سراغ هیچ کس حتّی دوست صمیمی خود را نمی گیرد.

قرآن کریم در این باره می فرماید:

(وَ لاَ یَسأَلُ حَمِیمٌ حَمِیماً * یُبَصَّرُونَهُم یَوَدُّ الجُرِمُ لَو یَفتَدِی مِن عَذَابِ یَومِئِذٍ بِبَنِیهِ؛ (1) و هیچ دوست صمیمی سراغ دوستش را نمی گیرد! آن ها را نشانشان می دهند (ولی هر کس گرفتار کار خویش است)».

نکتة دیگری که خداوند در مورد دوستان در آن روز می فرماید، این است که در آن روز همة دوستان به جز پرهیزگاران دشمن یکدیگر می شوند. در سورة زخرف، آیة67 می فرماید: (الأَخِلَّاء یَومَئِذٍ بَعضُهُم لِبَعضٍ عَدُوٌ إِلاَّ المُتَّقِینَ؛ دوستان در آن روز دشمن یکدیگر می شوند مگر پرهیزکاران».

از بعض روایات استفاده می شود که این حکم مخصوص بت پرستان نیست بلکه تمام کسانی که امام و پیشوای باطلی برای خود برگزیدند، دنبال او راه افتادند و با او پیمان مودّت بستند در قیامت دشمن یکدیگر می شوند، از هم بیزاری می جویند و یکدیگر را لعنت می کنند. و در مقابل مؤمنان برای یکدیگر استغفار نموده و خدا را شکر می نمایند.

این مبحث را نیز با خلاصة روایتی زیبا در تأیید سخنان بالا به اتمام می رسانم.

محمدبن سلیمان از پدرش نقل کرده گوید: روزی در محضر امام صادق (علیهِ السَّلام) بودم که ابوبصیر نفس زنان وارد شد و چون در جای خود قرار گرفت حضرت صادق (علیهِ السَّلام) رو به او کرده فرمود: ایر ابا محمّد این .

ص: 99

نفس زدنت از چیست؟

ابوبصیر عرض کرد: فدایت گردم ای فرزند رسول خدا! سالمند شده ام و استخوانم باریک گشته و مرگم نزدیک شده و در صورتی که نمی دانم وضعم در آخرت چگونه است!

امام (علیهِ السَّلام) فرمود: ای ابا محمّد! تو هم چنین می گوئی؟

ابوبصیر عرض کرد: چرا چنین نگویم؟ قربانت گردم.

امام (علیهِ السَّلام) فرمود: ای ابا محمّد مگر نمی دانی که خدای تعالی جوانان شما را گرامی داشته و از پیران شما حیا دارد؟

ابوبصیر گفت: قربانت گردم، چگونه جوانان را رامی دارد و از پیران حیا کند؟!

امام (علیهِ السَّلام) فرمود: خدا جوانان را گرامی داشته از این که عذابشان کند و از پیران حیا کند که از آن ها حساب بکشد.

ابوبصیر عرض کرد: فدایت گردم، آیا این مقام ویژة ما (شیعیان) است یا برای عموم اهل توحید و یکتا پرستانست؟

امام (علیهِ السَّلام) فرمود: نه به خدا مخصوص شما است نه همة مردم.

و در ادامه فرمود: .... مژده باد بر شما، و باز هم مژده باد بر شما، که به خدا سوگند شمائید مورد رحمت حق که هر کاری از نیکوکارتنان پذیرفته گردد، و از بدکارتان گذشت شود، هر که روز قیامت بدون آن عقیده ای که شما دارید به پیشگاه خدای عزّ و جلّ بیاید نه کار نیکی از او پذیرفته شود و نه از کاری از کارهای بد او گذشت شود، ای ابا محمّد آیا خوشحالت کردم؟

ابوبصیر گفت: فدایت گردم، بیفزا!

امام (علیهِ السَّلام) فرمود: ای ابا محمّد! خدای عزّوجلّ فرشتگانی دارد که

ص: 100

گناهان را از دوش شیعیان ما بریزند چنانچه باد خزان برگ های درختان را در فصل آن (پائیز) بریزد، و این است معنای گفتار خدای عزّوجل: «آنان که حامل عرشند و آن ها که درگرد آنند به ستایش پروردگارشان تسبیح گویند و به او ایمان دارند و برای مؤمنان آمرزش خواهند»(1) و به خدا آمرزش خواهی آنان برای شما است نه برای همة مردم، ای ابا محمّد آیا خوشحالت کردم!

ابوبصیر عرض کرد: فدایت گردم، برایم بیفزا!

امام (علیهِ السَّلام) فرمود: «در آن روز دوستان دشمن همدیگرند بجز پرهیزکاران....»(2) به خدا سوگند کس دیگری را جز شما به این سخن قصد نفرموده است. ای ابا محمد خوشحالت کردم؟ ....». (3)

3-3: انسان رهبران (پیشوایان):

در قرآن کریم اشاره به این مطلب مشاهده شده است که در روز قیامت هر کسی با رهبر خویش وارد محشر می شود.

در سورة هود، آیة98 دربارة سرنوشت فرعون می فرماید:

(یَقدُمُ قَومَهُ یَومَ القِیَامَةِ فَأَورَدَهُمُ النَّارَ وَ بِئسَ الوِردُ المَورُودُ)

«او در پیشاپیش قومش روز قیامت خواهد بود و آن ها را (به جای چشمه های زلال بهشت) وارد آتش می کند و چه بد است که آتش آبگاه انسان باشد».

در جای دیگر قرآن نیز سخن از این پیشوایان ضلالت آمده، آنجا که می فرماید: .

ص: 101

(وَ جَعَلنَاهُم أَئِمَّةً یَدعُونَ إِلَی النَّارِ وَ یَومَ القِیَامَةِ لاَ یُنصَرُونَ)(1)

«و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به آتش (دوزخ) دعوت می کنند».

روایت شده است که ابوبصیر به امام صادق (علیهِ السَّلام) عرض کرد: «أَشهَدُ أَنَّکَ إِمَامِی»، گواهی می دهم که تو امام من هستی. امام فرمود: در قیامت، هر گروهی با امامشان محشور می شوند، خورشید پرستان با خورشید و ماه پرستان با ماه.(2)

و روایات در این باب فراوان است.

و در سورة اسراء، آیة71 می فرماید:

(یَومَ نَدعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإمَامِهِم فَمَن أُوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَأُولِئکَ یَقرَؤُونَ کِتَابَهُم وَ لاَ یُظلَمُونَ فَتِیلاً) (3)

«(به یاد آورید) روزی را که هر گروهی را با پیشوایشان می خوانیم».

علامة طباطبایی (رَحمَة ُالله) در ذیل این آیه می فرماید: «سیاق آیه معشر بر این است که امامی که روز قیامت خوانده می شود آن کسی است که مردم او را امام خود گرفته باشند و به او اقتداء کرداه باشند. نه آن کس که خداوند به امامتش برگزیده باشد، و برای هدایت به امرش انتخاب کرده باشد، چه این که مردم هم او را پیروی کرده باشند و یا کنارش زداه باشند.

پس ظاهر این می شود که مراد از امام هر طائفه، آن کسی است که مردم به پیشواییش تن در داده باشند، حال چه این که امام حق باشد و چه امام باطل.

و چنین نیست که بعضی پنداشته اند که روز قیامت مردم به اسم .

ص: 102

امامشان خوانده شوند، مثلاً گفته شود «ای امّت ابراهیم» و «ای آل فرعون» و «ای آل فلان»، برای این که این معنا با ظاهر آیه نمی سازد.(1)

با توجه به تشکیل خانوادة حدیثی روایات می توان سبب اصلی محشور آن ها با همدیگر را همان دوستی آنان با یکدیگر دانست، چنان که رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) می فرماید:

«ألمَرءُ مَعَ مَن أَحَبَّ؛ (2) هر که امروز کسی را دوست می دارد فردا با او خواهد بود».

همچون بلبل دوستی گل گزین *** تا شوی با خرمن گل همنشین

و در جای دیگر فرمودند:

«مَن أَحَبَّ حِجراً حَشَرَهُ اللهُ مَعَهُ؛ (3) هر کس سنگی را دوست دارد، خداوند او را با آن سنگ محشور می نماید».

از این روایات می توان مقام شیعیان حضرت علی (علیهِ السَّلام) را دانست و خشنودی آنان را در روز قیامت به خوبی درک نمود.

گویم: خدایا سپاس فراوان بر آن نعمت بزرگت، نعمتی که سعادت دنیا و آخرت را برای ما به ارمغان آورد. نعمت اهل بیت: که هر لحظه و هر ساعت با بودن آن ما جانی دوباره می گیریم.

اَلحَمدُللهِ رَبِّ العَالَمِینَ. .

ص: 103

ص: 104

ص: 105

نیز مراقب من بودی و گواه اعمالی بودی که از ایشان پنهان می ماند».

معصومشان، شاهد و ناظر اعمال امّت خواهند بود، و لذا درباره حضرت عیسی (علیهِ السَّلام) چنین می خوانیم: که در روز قیامت، مسیح (علیهِ السَّلام) در پاسخ سؤال پروردگار عرض می کند:

(مَا قُلتُ لَهُم إِلاَّ مَا أَمَرتَنِی بِهِ أَنِ اعبُدُوا اللهَ رَبِّی وَ رَبَّکُم وَ کُنتُ عَلَیهِم شَهِیداً مَا دُمتُ فِیهِم فَلَمَّا تَوَفَّیتَنِی کُنتَ أَنتَ الرَّقِیبَ عَلَیهِم وَ أَنتَ عَلَی کُلِّ شَیءٍ شَهِیدٌ) (1)

«پروردگارا من به آن ها جز آنچه دستور دادی نگفتم، به آن ها گفتم خداوند را که پروردگار من و شما است عبادت کنید، و تا آن زمان که در میان آن ها بودم شاهد و گواه اعمال آن ها بودم ولی هنگامی که مرا از میان آن ها باز گرفتی خودت مراقب آنان بودی و. تو بر هر چیز گواهی».

ولی جمعی از مفسّران احتمال داده اند که کلمة «هؤلاء» اشاره به گواهان امّت های پیشین است، یعنی ای پیامبر اسلام تو را گواه همه گواهان و انبیای گذشته قرار خواهیم داد و در پاره ای از روایات نیز به همین تفسیر اشاره شده است.(2) و بنابراین مفهوم آیه چنین خواهد شد که: هر پیامبری در حال حیات و ممات از طریق مشاهدة باطنی و روحانی ناظر احوال تمام امّت خویش خواهد بود و روح پاک پیامبر اسلام (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) نیز از همین راه ناظر همة امم پیشین و امّت خویش می باشد، و به این طریق آن ها می توانند نسبت به اعمال آن ها گواهی دهند و حتّی صلحای امت و افراد نمونة پرهیزکار نیز ممکمن است از چنین آگاهی برخوردار باشند و مفهوم آن چنین می شود که روح پیامبر .

ص: 108

اسلام (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) از آغاز خلقت آدم وجود داشته است، زیرا معنی شهود، آگاهی توأم با حضور است ولی این تفمسیر با آیه ای که [آیة 117 مائده] دربارة حضرت مسیح (علیهِ السَّلام) نقل شد چندان سازگار نیست چون آیة مزبور می گوید: مسیح (علیهِ السَّلام) شاهد بر تمام امّت خود نبود بلکه شاهد بر آن ها مادام الحیات بود.

امّا اگر شهادت را به معنی شهادت عملی بگیریم یعنی مقیاس سنجش بودن اعمال یک فر نمونه برای اعمال سایرین، در این صورت تفسیر فوق خالی از اشکال خواهد بود زیرا هر پیامبری با صفات ممتازی که داشته مقیاس سنجش برای امّت خویش محسوب می شده، و خوبان و بدان امّت را با شباهت و عدم شباهت به آنان می توان شناخت، و از آنجا که پیامبر اسلام (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) بزرگترین پیامبران الهی است، صفات و اعمال او مقیاس سنجش برای شخصیت تمام انبیاء خواهد شد.(1)

است که در پاسخ از این آیه فرموده اند:

«نَحنُ الأُمَّةُ الوَسَطُ وَ نَحنُ شُهَدَاءُ اللهِ عَلَی خَلقِهِ وَ حُجَّتُهُ فِی أَرضِهِ؛ (1)

مائیم امّت میانه و مائیم گواهان خدای تبارک و تعالی بر خلقش و حجّت های او در زمینش».

در روایتی از امام باقر (علیهِ السَّلام) در تفسیر آیة: «وَ نَزَعنا مِن کُلِّ أُمَّةٍ شَهِیداً» چنین می خوانیم:

«وَ مِن هَذِهِ الأُمَّةِ إِمَامُهَا؛ (2)

یعنی از این امّت نیز امامش را بر می گزینیم».

این سخن اشاره به آن است که در هر عصر و زمانی شاهد و گواه معصومی برای امّت لازم است، و حدیث فوق از قبل بیان مصداق این معنا است.

علاوه بر روایات در زیارات ائمه اطهار (عَلیهِم السَّلام) نیز اشاره به این مقام والای ایشان شده است، در زیارت جامعة کبیره چنین می خوانیم:

«وَ شُهَدَاءُ دَارِ الفَنَاءِ وَ شُفَعَاءُ دَارِ البَقَاءِ؛ (3)

و شاهدان دار فناء و شفیعان دار بقائید».

فرشته ای است که شاهد کارهای انجام شدة اوست.(1)

فرشتگانی که در قیامت گواه بر اعمال انسانند، ممکن است همان گروه از مأمورانی باشند که در دنیا همراه ما بوده و اعمال ما را ضبط می نمودند و ممکن است سایر فرشتگان باشند.(2)

کَذَا وَ کَذَا، یَومَ کَذَا، فَهَذَا أَخبَارُهَا؛ (1)

منظور از خبر دادن زمین این است که اعمال هر مرد و زنی را که بر روی زمین انجام داده اند خبر می دهد، می گوید:

فلان شخص در فلان روز فلان کار را انجام داد، این است خبر دادن زمین».

در حدیث دیگری از پیغمبر اکرم (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) می خوانیم:

«حَافِظُوا عَلَی الوُضُوءِ وَ خَیرُ أَعمَالِکُم الصَّلَاةُ، فَتَحفَظُوا مِنَ الأََرضِ فَإِنَّهَا أُمُکُم، وَ لَیسَ فِیهَا أَحَدٌ یَعمَلُ خَیراً وَ شَرّاً إِلاَّ وَ هِیَ مُخبِرَةٌ بِهِ؛ (2)

مواظبت بر وضو کنید، و بهترین اعمال شما نماز است، و مراقب زمین باشید که مادر شما است، هیچ انسانی کار خیر یا شرّی به جا نمی آورد مگر این که زمین از آن خبر می دهد».

از ابوسعید خدری نیز نقل شده که گوید: هرگاه در بیابان هستی صدایت را به اذان بلند کن، چرا که از رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) شنیدم که می فرمود:

«لاَ یَسمَعُهُ جِنٌّ وَ لاَ إِنسٌ وَ لاَ حَجَرٌ إِلَّا یَشهَدُ لَهُ؛ (3)

هیچ جنّ و انس و قطعه سنگی آن را نمی شنود مگر این که برای او (در قیامت) گواهی می دهد».

آیا راستی زمین به فرمان خدا زبان می گشاید و تکلّم می کند؟ یا این که منظور ظاهر شدن آثار اعمال انسان بر صفحة زمین است؟ زیرا می دانیم هر عملی که انسان انجام دهد، خواه ناخواه در اطراف او آثاری به جا می گذارد، هر چند امروز برای ما محسوس نباشد، درست همانند آثاری که از خطوط انگشتان یک دوست یا دشمن بر روی دستگیره .

ص: 112

در می ماند، و در آن روز همة این آثار ظاهر می شود، و سخن گفتن زمین چیز جز این ظهور بزرگ نیست، همانگونه که گاه به یک شخص خواب آلود می گوئیم چشمان تو می گوید که دیشب نخوابیده ای، یعنی آثار بی خوابی در آن نمایان است.

به هر حال این موضوع عجیبی نیست، چرا که هم امروز با پیشرفت علم و دانش بشر ابزار و وسائلی اختراع شده که در همه جا، و هر لحظه، می تواند صدای انسان را ضبط کند، یا از انسان و اعمالش عکس برداری نماید، و به عنوان یک سند مسلّم در دادگاه مطرح شود، به گونه ای که قابل هیچ گونه انکار نباشد.

اگر در گذشته بعضی از شهادت زمین تعجّب می کردند امروز یک نوار نازک یا یک دستگاه ضبط که به صورت یک دکمه به لباس دوخته می شود می تواند مسائل بسیاری بازگو کند.(1)

و آخرین سخن این مبحث را با دو روایت زیبا از علی (علیهِ السَّلام) به پایان می رسانم که فرمودند:

«وَ صَلُّوا مِنَ المَسَاجِدِ فِی بِقَاعٍ مُختَلِفَةٍ فَإِنَّ کُلَّ بُقعَةٍ تَشهَدُ لِلمُصَلّیِ عَلَیهَا یَومَ القِیَامَةِ؛ (2)

در قسمت های مختلف مساجد نماز بخوانید، زیرا هر قطعه زمینی در قیامت برای کسی که روی آن نماز خوانده گواهی می دهد».

و در حدیث دیگری آمده است که امیرمؤمنان علی(علیهِ السَّلام) هنگامی که بیت المال را تقسیم می کرد و خالی می شد، دو رکعت نماز به جا می آورد و می فرمود: «أَشهَدِی أَنِّی مَلَاتُکَ بِحَقٍّ، وَ فَرَغتُکَ بِحَقٍّ؛ (3) (روز قیامت) .

ص: 113

گواهی ده که من تو را به حق پر کردم و به حق خالی کردم».

وَ أَرجُلُهُم بِمَا کَانُوا یَعمَلُونَ؛ (1) روزی که زبان و دست و پاهای مردم بر آنان گواهی می دهند.

و گاهی بر دهان مهر خورده و تنها دست و پاها سخن می گویند: اَلیَومَ نَختِمُ عَلَی أَفوَاهِهِم وَ تُکَّلِمُنَا أَیدِیهِم وَ تَشهَدُ أَرجُلُهُم بِمَا کَانُوا یَکسِبُونَ؛ (2) روزی که بر لب های آنان مهر می زنیم و تنها دست آنان با ما حرف می زند و پاهایشان گواهی می دهند که در دنیا به کجاها رفتند و چه کارها کردند.

در آیة دیگر می خوانیم: (حَتَّی إِذَا مَا جَاؤُوهَا شَهِدَ عَلَیهِم سَمعُهُم وَ أَبصَارُهُم وَ جُلُودُهُم بِمَا کَانُوا یَعمَلُونَ؛ (3) روز قیامت، گوش و چشم ها و پوست هایشان به آنچه در دنیا عمل کرده اند، گواهی می دهند.

جالب آن که انسان که این گواهی را از اعضای خود می بیند، با کمال ناراحتی و شرمندگی به پوست خود می گوید: (وَ قَالُوا لَجِلُودِهِم لِمَ شَهِدتُّم عَلَینَا قَالُوا أَنطَقَنَا اللهُ الَّذِی أَنطَقَ کُلَّ شَیءٍ وَ هُوَ خَلَقَکُم أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَیهِ تُرجَعُونَ؛ (4) چرا و چگونه در این روز از گناهان رسوا و شرم آوری که توسّط تو مرتکب شده ام پرده برداشته و گواهی می دهی؟! پوست جواب می دهد: (وَ قَالُوا لِجُلُودِهِم لِمَ شَهِدتُّم عَلَینَا قَالُوا أَنَطَقَنَا اللهُ الَّذِی أَنطَقَ کُلَّ شَیءٍ وَ هُوَ خَلَقَکُم أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَیهِ تُرجَعُونَ؛ (5) خداوندی که همه چیز را به نطق و گفتگو درمی آورد، ما را به گواهی و سخن گفتن وادار نمود.

علامه طباطبایی (رَحمَة ُالله) در تفسیر این آیات می فرماید: شهادت اعضا، .

ص: 115

زمانی واقعیّت دارد که هر یک از اعضا در دنیا دارای شعور باشند و از عمل انسان آگاه باشند وگرنه هرگاه در قیامت خداوند به اعضا شعور بدهد و یا در آن روز به آن ها آگاهی و صورت بدهد که شهادت نخواهد بود. زیرا شاهد باید به هنگام عمل، هم حاضر باشد و هم عالم باشد تا بتواند ماجرا را دریابد و برای روزی دیگر گواهی بدهد. بنابراین همة اعضای ما در این عالم دارای یک نوع آگاهی و شعورند، گرچه نوع آن علم و شعور با علم و شعور ما فرق داشته باشد.(1)

امّا این که چرا از میان حواس انسان بیشتر اشاره به چشم و گوش شده است، دلیلش روشن است، زیرا معلومات حسّی انسان غالباً از این دو طریق حاصل می شود و بقیه تحت الشعاع آن ها هستند. (2)

آخرین سخن این که، گواهی اعضا مربوط به کفّار و مجرمان است، وگرنه مؤمنان حسابشان روشن است، لذا در حدیثی از امام باقر (علیهِ السَّلام) می خوانیم: (لَیسَت تَشهَدُ الجَوَارحُ عَلَی مُؤمنٍ إِنَّمَا تَشهَدُ عَلَی مَن حَقَّت عَلَیهِ کَلِمَهُ العَذَابِ فَأَمَّا المُؤمِنُ فَیُعطَی کِتَابِهُ بِیَمِیِنِه قَالَ الله ُعَزَّوَجَلَّ فَمَن أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَأُولئِکَ یَقرَؤُنَ کِتابَهُم وَ لا یُظلَمُونَ فَتِیلا؛ (3) اعضای پیکر انسان بر ضد مؤمن گواهی نمی دهد، بلکه گواهی بر ضدّ کسی می دهد که فرمان عذاب بر او مسلّم شده، و اما مؤمن، نامة اعمالش را به دست راست او می دهند (و خودش آن را می خواند) همان گونه که خداوند متعال فرموده:

آن ها که نامه اعمالشان به دست راستشان داده شد (با سرفرازی و .

ص: 116

افتخار) نامه اعمال خود را می خوانند و کمترین ستمی به آن ها نخواهد شد».

«نَزَّلَ عَلَیکَ الکِتَابَ بِالحَقِّ مُصَدِّقاً لِمَّا بَینَ یَدَیهِ وَ أَنزَلَ الَّتورَاةَ وَ الإِنجِیلَ»، روزی که هر کس آنچه کار نیک انجام داده در برابر خود حاضر می بیند.

(وَ وُضِعَ الکِتابُ فَتَرَی المُجرِمِینَ مُشفِقِینَ مِمَّا فِیهِ وَ یَقُولُونَ یَا وَیَلَتَنَا مَالِ هَذَا الکِتَابِ لاَ یُغَادِرُ صَغِیرةً وَ لاَ کَبِیرَةً إِلاَّ أَحصَاهَا وَ وَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِراً وَ لاَ یَظلِمُ رَبُّکَ أَحَداً؛ (1) روز قیامت انسان رفتار و کردار دنیایی خود را در برابر خود حاضر می بیند.

(فَالیَومَ لَا تُظلَمُ نَفسٌ شَیئاً وَ لَا تُجزَونَ إِلَّا مَا کُنتُم تَعمَلُونَ؛ (2) جزایی برای شما نیست، مگر همان عمل خودتان که گریبانگیر شما می شود.

(قَد خَسِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِلِقَاء اللهِ حَتَّی إِذَا جَاءتهُمُ السَّاعَةُ بَغتَةً قَالُوا یَا حَسرتَنَا عَلَی مَا فَرَّطنَا فِیهَا وَ هُم یَحمِلُونَ أَوزَارَهُم عَلَی ظُهُورِهِم أَلاَ سَاء مَا یَزِروُنَ؛ (3) گناهانی که در دنیا به صورت کار و انرژی از انسان صادر شده، در آن روز به صورت باری بر دوش او سنگینی می کند.

یَومَ یُحمَی عَلَیهَا فِی نَارِ جَهَنَّمَ فَتُکوَی بِهَا جِبَاهُهُم وَ جُنوبُهُم وَ ظُهُورُهُم هَذَا مَا کَنَزتُم لأَنفُسِکُم فَذُوقُوا مَا کُنتُم تَکنِزُونَ؛ (4) در دنیا افراد متموّلی که تنها به فکر ذخیره کردن پول و ثروت خود هستند و به فریاد محرومان نمی رسند در حالی که دل صدها فقیر از بینوایی و نداری می سوزد، در قیامت همان پول ها و سکّه ها داغ و به پیشانی و پهلوی زراندوزان گذارده می شود.

(الَّذِینَ یَأکُلُونَ الرِّبَا لاَ یَقُومُونَ إِلاَّ کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیطَانُ مِنَ المَسِّ ذَلِکَ بِأَنَّهُم قَالُوا إِنَّمَا البَیعُ مِثلُ الرِّبَا وَ أَحَلَّ اللهُ البَیعَ وَ حَرَّمَ الرِّبَا .

ص: 118

فَمَن جَاءهُ مَوعِظَةٌ مِّن رَبَّهِ فَانتَهَیَ فَلَهُ مَا سَلَف وَ أَمرُهُ إِلَی اللهِ وَ مَن عَادَ فَأُوَلئِکَ أَصحَابُ النَّارِ هُم فِیهَا خَالِدُونَ؛ (1) افرادی که در دنیا با گرفتن ربا اعتدال جامعه را به هم می زنند، در قیامت نیز با داشتن یک شکم بزرگ، اعتدال ایستاده و حرکت از آنان گرفته می شود.

امام صادق (علیهِ السَّلام) در تفسیر آیة180 سورة آل عمران می فرماید:

«مَانِعُ الزَّکَاةِ یُطَوَّقُ بِحَیَّةٍ قَرعَاءَ وَ تَأکُلُ مِن دِمَاغِهِ وَ ذَلِکَ قَولُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ یَومَ القِیامَةِ؛ (2) اموالی که در دنیا مورد بخل قرار گرفته و مالیات اسلامی آن پرداخت نشده است، در قیامت به صورت ماری به گردن صاحبش انداخته می شود».

کسی که در دنیا غیبت شخصی را در محلّه ای دیگر کرده است، این زبان درازی و نیش زدن دنیایی، سبب می شود در آخرت زبانش از دهانش بیرون آمده و به قدری دراز می شود که روز زمین قرار گرفته و مردم آن را لگد می کنند و این یک نوع تجسّم عمل است.(3)

روایات بسیار دیگری نیز وجود دارند که در باب تجسّم اعمال سخن گفته اند که از فراوانی، قابل شمارش نمی باشند. بخشی از آن را می توانید درکتاب گرانقدر: «گناهان کبیرة شهید دستغیب (رَحمَة ُالله)» و «معراج پیامبر (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم)، اثر نگارنده»، مشاهده فرمائید.

امّا سخن آخر: به راستی عجیب است این همه گواهان حق، و شاهدان آن دادگاه بزرگ، از زمان و مکان گرفته، تا فرشتگان و اعضای پیکر ما و انبیا و اولیا، و برتر از همه ذات پاک خدا، مراقب اعمال ما هستند و گواه بر ما، و ما چه بی خبریم؟! آیا ایمان به وجود چنین .

ص: 119

مراقبانی کافی نیست که انسان را کاملاً در مسیر حق و عدالت و پاکی و تقوا قرار دهد.

در روایتی از امام رضا (علیهِ السَّلام) چنین آمده که: «دلیل آن که در نماز، قرآن می خوانیم آن است که قرآن از مهجوریّت خارج شود.» (1)

و سخن آخر، اقرار بعضی بزرگان دربارة مهجوریّت قرآن:

الف: ملاصدرا (رَحمَة ُالله)؛ در مقدّمه تفسیر سوره واقعه می گوید: «بسیار به مطالعه کتب حکما پرداختم تا آنجا که گمان کردم کسی هستم، ولی همین که کمی بصیرتم باز شد، خودم را از علوی واقعی خالی دیدم. در آخر عمر به فکر رفتم که به سراغ تدبّرم در قرآن و روایات محمّد و ال محمّد (عَلیهِم السَّلام) بروم. یقین کردم که کارم بی اساس بوده است، زیرا در طول عمرم به جای نور در سایه ایستاده بودم. از غصه جانم آتش گرفت و قلبم شعله کشید، تا رحمت الهی دستم را گرفت و مرا با اسرار قرآن آشنا کرد و شروع به تفسیر و تدبّر در قرآن کردم، درِ خانة وحی را کوبیدم، درها باز شد و پرده ها کنار رفت، و دیدم فرشتگان به من می گویند:

«سَلامٌ عَلَیکُم طِبتُم فَادخُلُوها خالِدِینَ». (2)

ب: فیض کاشانی (رَحمَة ُالله)؛ می گوید: کتاب ها و رساله ها نوشتم، تحقیقاتی کردم، ولی در هیچ یک از علوم دوائی برای دردم و آبی برای عطشم نیافتم، بر خود ترسیدم و به سوی خدا فرار و انابه کردم تا خداوند مرا از طریق تعمّق در قرآنو و حدیث هدایت کرد.(3)

ج: امام خمینی (رَحمَة ُالله) در گفتاری از این که تمام عمر خود را در راه قرآن صرف نکرده، تأسّف می خورد و به حوزه ها و دانشگاه ها سفارش می کند که قرآن و ابعاد گوناگون آن را در همة رشته ها، مقصد اعلی قرار دهند تا مبادا در آخر عمر بر ایّام جوانی تأسّف بخورند.(4) .

ص: 121

بنابراین باید تلاشی همه جانبه داشته باشیم تا قرآن را از مهجوریّت درآوریم و آن را در همة ابعاد زندگی، محور علمی و عملی خود قرار دهیم تا رضایت پیامبر عزیز اسلام را جلب کنیم.

بَینَ جُهَّالٍ وَ مُصحَفٌ مُعَلَّقٌ قَد وَقَعَ عَلَیهِ الغُبَارُ لاَ یُقرَأُ فِیهِ؛ (1)

سه چیز است که به درگاه خدای عزّوجلّ شکایت می کنند: مسجد ویرانی که اهلش در آن نماز نخوانند، و دانشمند و عالمی که میان نادان ها و جهّال باشد، و قرآنی که گرد بدان نشسته و کسی آن را نخواند».

ممکن است قرآن در روز قیامت از دو دستة هوادار و مخالف، شاکی باشد و در دادگاه عدل خداوند، جلو آن ها را بگیرد.

جلو باشند».

خدایا! بعضی تنها به آیات عبادی و فردی عمل می کردند و نسبت به هجرت و جهاد و ایثار و سیاست که در متن آیاتم بود، بی اعتنا بودند و به بعضی آیات ایمان می آوردند و نسبت به بعضی آیات بی تفاوت بودند.

خدایا! بعضی به جای آن که مرا قانون بدانند، وسیلة نان دانسته و مال التّجارة خود قرار دادند، از خواندن و چاپ کردنم سرمایه اندوزی ها کردند.

خدایا! بعضی که در فکر و روح خود انحرافی داشتند، آیات متشابه را (که می توان به چند نوع معنا کرد) دستاویز اهداف خود قرار دادند.(1)

خدایا! بعضی به جای این که در تفسیرم از مفسّران واقعی و پیامبر اکرم (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) و اهل بیت: استمداد نمایند، از سلیقه های شخصی خود در تفسیر آیات کمک می گرفتند.

خدایا! بعضی مرا وارونه معنا کردند و بعضی خوب مرا شناختند، ولی حقائق مرا نادیده گرفته و کتمان نمودند.(2)

خدایا! به جای این که مرا برای دل های زنده بخوانند، (3) بر مردگان خواندند.

خدایا! به جای آن که مرا جزو اصیل ترین موادّ درسی قرار دهند، مرا از میان برنامه های درسی و نسل تحصیل کرده جدا کردند.

خدایا! بعضی تنها به هنگام تفاّل، استخاره و سوگند به سراغم می آمدند.

خدایا! مرا ساختة فکر بشر دانستند:

(وَ لَقَد نَعلَمُ أَنَّهُم یَقُولُونَ إِنَّمَا یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِی یُلحِدُونً إِلَیهِ أَعجَمِیٌ وَ هَذَا لِسَانٌ عَرَبِیٌ مُبِینٌ) (1)

خدایا! مرا افسانه های پیشینان دانستند:

(وَ مِنهُم مَّن یَستَمِعُ إِلَیکَ وَ جَعَلنَا عَلَی قُلُوبِهِم أَکِنَّةً أَن یَفقَهُوهُ وَ فِی آذَانِهِم وَ قراً وَ إِن یَرَوا کُلَّ آیَةٍ لاَّ یُؤمِنُوا بِهَا حَتَّی إِذَا جَاؤُوکَ یُجَادِلُونَکَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِن هَذَا إِلاَّ أَسَاطِیرُ الأَولِینَ) (2)

خدایا! شنیدن تلاوت مرا ممنوع کردند:

(و قال الذین کفروا لا تسمعوا لهذا القرآن و الغوا فیه لعلکم تغلبون) (3)

خدایا! به آورندة من تهمت سحر و جنون و کهانت و کذب زدند.

(وَ مَا هُوَ بِالهَزلِ) (4)

خدایا! مرا می شنیدند، ولی لجاجت کرده و ایمان نمی آوردند.

(وَ قَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَن نُّؤمِنَ بِهَذَا القُرآنِ وَ لَا بِالَّذِی بَینَ یَدَیهِ وَلَو تَرَی إِذِا لظَّالِمُونَ مَوقُوفُونَ عِندَ رَبِّهِم یَرجِعُ بَعضُهُم إِلَی بَعضٍ القَولَ یَقُولُ الَّذِینَ استُضعِفُوا لِلَّذِینَ استَکبَرُوا لَو لاَ أَنتُم لَکُنَّا مُؤمِنِینَ) (5)

خدایا! هنگامی که راهی برای انکار من نداشتید، می گفتند: قرآن دیگری برای ما بیاور و آن را تبدیل و تغییر بده.

(وَ إِذَا تُتلَی عَلَیهِم آیَاتُنَا بَیِّنَاتٍ قَالَ الَّذِینَ لاَ یَرجُونَ لِقَاءنَا ائتِ بِقُرآنٍ غَیرِ هَذَا أَو بَدِّلهُ قُل مَا یَکُونُ لِی أَن أُبَدِّلَهُ مِن تِلقَاء نَفسِی إِن أَتَّبعُ إِلاَّ مَا .

ص: 125

یُوحَی إِلَیَّ إِنّی أَخَافُ إِن عَصَیتُ رَبِّی عَذَابَ یَومٍ عَظِیمٍ) (1)

شکایت می گویند: «یا رب قتلونا و طردونا و شردونا»، (1) خدایا! ما را کشتند و تبعید و آواره ساختند.

خدایا! به جای پذیرفتن رهبری بر حقّ ما، به سراغ مسرفان و مفسدان طاغوت ها رفتند.

سال ها به جای دوستی و مودّت ما که مزد رسالت بود، بر سر منبرها و نمازها به ما لعنت می کردند.

خدایا! تنها یادگار رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) دخترش فاطمه (علیهاالسَّلام) بود که به او سیلی زده و حقّش را غصب نموده و خود و فرزندانش را شهید کردند.

خدایا! سر مبارک مولود کعبه و وصیّ پیامبر (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) حضرت علی (علیهِ السَّلام) را با شمشیر شکافتند و جنازة امام حسن (علیهِ السَّلام) را تیر باران کردند و بدن امام حسین (علیهِ السَّلام) را زیر سم اسب ها رها کردند و عترت او را به اسارت بردندو امامان دیگر را هم در غل و زنجیر و زندان و تبعید و محاصره به شهادت رساندند و حتّی گنبد و بارگاه های مزار آنان را خراب کردند و چنان وضعی پیش آوردند که به ناچار حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه) هم به امر الهی، از چشم مردم پنهان و غیبت اختیار کردند.(2)

بارالها! ما را در روز قیامت از افرادی که مورد شکایت این شاکیان هستند، قرار مده. .

ص: 127

ص: 128

ص: 129

نمونه ای از نقش معاد بود وگرنه ایمان به معاد در تمام مسائل اقتصادی اعمّ از تولید، توزیع، مصرف، مدیریّت، بازرگانی و تجارت و هر نوع فعالیّت دیگر نقش مهمّی دارد، به خصوص در مسألة ولخرجی و اسراف.

همین که لشکر قدرتمند دشمن را دیدند خود را باخته و گفتند: ما امروز طاقت مبارزه نداریم. تنها یک دستة کوچکی که ایمان به معاد داشتند با شعار: (فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللهَ مُبتَلِیکُم بِنَهرٍ فَمَن شَرِبَ مِنهُ فَلَیسَ مِنّی وَ مَن لَّم یَطعَمهُ فَإِنَّهُ مِنّی إِلاَّ مَنِ اغتَرَفَ غُرفَةً بِیَدِهِ فَشَرِبُوا مِنهُ إِلاَّ قَلِیلاً مِنهُم فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَ الَّذِینَ آمَنوُا مَعَهُ قَالُوا لاَ طَاقَةَ لَنَا الیَومَ بِجَالُوتَ وَ جُنودِهِ قَالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُم مُلاَقُو اللهِ کَم مِن فِئَةٍ قَلِیلَةً غَلَبَت فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذنِ اللهِ وَ اللهُ مَعَ الصَّابِرِینَ؛ (1) یعنی چه بسا گروه کمی که بر گروه زیاد به اذن خدا پیروز می شوند، به دشمن حمله کرده و دشمن را از پای درآوردند.

در این ماجرا (که به نام داستان طالوت و جالوت در سورة بقره ایات 249 تا 251 مطرح شده)، رمز پیروزی و پایداری در جبهه و جنگ را ایمان به معاد دانسته است، زیرا می فرماید: «وَ لَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَ جُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَا أَفرِغ عَلَینَا صَبراً وَ ثَبِّت أَقدَامَنَا وَ انصُرنَا عَلَی القَومِ الکَافِرینَ؛ (2)

یعنی کسانی که ایمان به ملاقات خدا و روز قیامت داشتند گفتند: پیروزی مربوط به جمعیت زیاد یا کم نیست، باید به دشمن حمله کنیم و به وظیفة الهی خود عمل کنیم که خداوند با صابران است. آری، باید تلاش و روحیّة رزم آوری رزمنده، وابستگی کامل به نوع دید و جهان بینی او دارد، رزمنده ای که آیندة خود را زندگی ابدی و بهشت جاودان و همسایگی رسول خدا و اولیای الهی می داند، با رزمنده ای که قتل خود را نابودی و پوچی می داند قابل مقایسه نیست.

قرآن نسبت به کسانی که در رفتن به جبهه سستی نشان می دهند .

ص: 132

و به لذّات دنیوی دلبسته اند می فرماید: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَا لَکُم إِذشا قَیلَ لَکُم انفِرُوا فِی سَبِیلِ اللهِ اثَّاقَلتُم إِلَی الأَرضِ أَرَضِیتُم بِالحَیَاةِ الدُّنیَا مِنَ الآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الحَیَاةِ الدُّنیَا فِی الآخِرَةِ إِلاَّ قَلِیلٌ؛ (1) آیا به جای آخهرت به دنیا راضی شدید؟!«

امّا آنان که تا ساعتی قبل ایمان نداشتند و چشم به جایزه های فرعونی داشتند، اکنون به خاطر ایمان به خدا و معاد، در برابر فرعون ایستاده و با کمال آرامش به او گفتند: «قَالُوا لَن نُؤثِرکَ عَلَی مَا جَاءنَا مِنَ البَیِّنَاتِ وَ الَّذِی فَطَرَنَا فَاقضِ مَا أَنتَ قَاضٍ إِنَّمَا تَقضِی هَذِهِ الَحیَاةَ الدُّنیَا؛ (1) هر کاری می خواهی انجام بده، زیرا زور و ستم تو بیش این دنیا نیکست، «قَالُوا لَا ضَیرَ إِنَّا إِلَی رَبِّنَا مُنقَلِبُونَ؛ (2) کشتن ما مهم نیست که ما به سوی خدای خود باز می گردیم.

راستی ایمان به معاد چه غوغایی در روح این افراد بوجود آورد، دنیا و فرعون و سکّه ها و پاداش هایی را که تا چند لحظه پیش برای آن ها مهم ترین مسأله جلوه می کرد، یکسره به هیچ می انگارند و به ریش فرعون می خندند و زور و قدرت او را محدود و ناچیز می دانند.

آری، ایمان به معاد در این افراد انقلاب فرهنگی بوجود آورد، روحشان را بزرگ نمود و آن ها را تا عشق به شهادت پیش برد.

مردم به حضرت علی (علیهِ السَّلام) پیشنهاد کردند که خوب است برای سلامتی این دو کودک سه روز روزه نذر کنید. امام پذیرفت و هنگامی که بیماری آنان برطرف شد حضرت علی (علیهِ السَّلام) به همراه همسر خود حضرت زهرا (عَلیها السَّلام) و بقیّة خانواده روزه گرفتند.

هنگام افطار در حالی که غذایی در منزل نبود و با زحمت بسیار کمی نان تهیه شده بود، همین که نماز مغرب را به جا آورده و خواستند افطار کنند صدای در خانه را شنیدند که شخصی می گوید من فقیر و نیازمند هستم به من کمک کنید! آن بزرگواران نان خود را به فقیر داده و تنها با آب افطار کردند.

شب دوّم باز همین که خواستند افطار کنند صدای در بلند شد که شخصی یتیم هستم، و شب سوّم اسیری از پشت در تقاضای نان کرد. هر سه شب آن عزیزان با آب افطار نمودند و دلیل این فداکاری را در سورة انسان چنین می خوانیم: «إِنَّا نَخَافُ مِن رَبِّنَا یَوماً عَبُوساً قَمطَریِراً؛ (1) ما از روز قیامت که روزی گرفته و سیاه و دردناکس است می ترسیم.

به راستی ایمان به معاد، چگونه انسان را در برابر محرومان جامعه مسئول و متعهّد بار می آورد. آری، کسانی که در برابر محرومان بی تفاوت هستند، در قیامت اقرار می کنند که یکی از عوامل سقوط ما به دوزخ این بی تفاوتی ها بود: «وَ لَم نَکُ نُطعِمُ المِسکِینَ؛ (2) به مسکین و بیچاره ها غذا نمی دادیم، چنان که در سورة ماعون دلیل بی اعتنایی به یتیمان و محرومان، نداشتن ایمان به قیامت عنوانم شده است.(3)

ص: 135

ص: 136

ص: 137

الدَّارِ؛

خدایا! به من امان بده برای روزی که عذرخواهی ستمگران فایده ندارد و برای ایشان لعنت (و دوری از رحمت) و بدترین جایگاه آماده است».

«وَ أَسأَلُکَ الأَماَنَ یَومَ لاَ تَملِکُ نَفسٌ لِنَفسٍ شَیئاً وَ الأَمرُ یَومَئذٍ اللهَ؛

خدایا! به من امان بده برای روزی که هیچ کس برای کسی قادر بر هیچ کاری نیست و تنها حکم و فرمان در آن روز از آن خداست».

«وَ أَسأَلُکَ الأَماَنَ یَومَ یَفِرُّ المَرءُ مِن أَخِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِیِه وَ صَاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ؛

خدایا! به من امان بده روزی که انسان حتّی از برادر، مادر، پدر، فرزند و دوست فرار می کند».

«بِکُّلِ امرِیءٍ مِنهُم یَومَئِذٍ شَأنٌ یُغنِیهِ؛

روزی که تنها هر کسی مسئول پاسخگویی کار خوش است».

«وَ أَسأَلُکَ الأَماَنَ یَومَ یَوَدُّ الِمجِرمُ لَو یَفتَدِی مِن عَذَابِ یَومِئِذٍ بِبَنیِهِ وَ صَاحِبَتِه وَ أَخِیهِ وَ فصَیِلَتِهِ الَّتِی تُؤوِیِهِ وَ مَن فِی الأَرضِ جَمِیعاً ثُمَّ یُنجِیهِ؛

خدایا! به من امان بده برای روزی که انسان های گنه کار حاضرند تمام فرزندان، دوستان، برادران و فامیل، بلکه تمام مردم زمین در آن روز به جای ایشان گرفتار شوند تا خود نجات یابند».

3- سورة احقاف:

عبدالله بن ابی یعفور روایت کرده است که امام صادق (علیهِ السَّلام) فرمود:

مَن قَرَأَ کُلَّ لَیلَةٍ أَو کُلَّ جُمُعَةٍ سُورَةَ الَأحقَافِ لَم یُصِبهُ اللهُ بِرَوعَةٍ فِی الحَیَاةِ الدُّنیَا وَ آمَنَهُ مِن فَزَعِ یَومِ القِیَامَةِ إَن شَاءَاللهُ؛ (1)

هر کس در هر شب یا در هر هفته سوره احقاف را تلاوت کند خداوند او را در دنیا مبتلا به ترس و وحشت نکند، و به خواست خدا از دلهره و تشویش روز قیامت در امان خواهد بود».

4- سورة والعصر:

حسین بن ابی العلاء روایت کرده است که امام صادق (علیهِ السَّلام) فرمود:

«مَن قَرَأَ وَ العَصرِ فِی نَوَافِلِهِ بَعَثَهُ اللهُ یَومَ القِیَامَةِ مُشرِقاً وَجهُهُ ضَاحِکاً سِنُّهُ قَرِیرَةً عَینُهُ حَتَّی یَدخُلَ الجَنَّة؛ (2)

کسی که سورة والعصر را در نمازهای مستحبّی خود بخواند، خداوند در روز قیامت او را با سیمایی نورانی و لبی خندان و چشمی روشن بر می انگیزد تا (با این حالت) وارد بهشت شود».

5- سورة قدر:

محمّد بن احمد بن یحیی بن عمران گوید: من در «فید» بودم، محمّد بن علی بن بلال گفت: ما را به طرف قبر محمّدبن اسماعیل بن بزیع مرور بردند چون به قبر رسیدیم، محمّد بن علی گفت: صاحب این قبر از حضرت رضا (علیهِ السَّلام) برایم نقل کرد که آن حضرت فرمود:

«مَن زَارَ قَبرَ أَخِیهِ المِؤمِنِ فَاستَقبَلَ القِبلَةَ وَ وَضَعَ یَدَهُ عَلَی القَبرِ وَ قَرَأَ إِنَّا .

ص: 141

أَنزَلنَاهُ فِی لَیلَةِ القَدرِ سَبعَ مَرَّاتٍ أَمِنَ مِنَ الفَزَعِ الأَکبَرِ؛ (1)

کسی که قبر برادر مؤمنش را زیارت کند پس رو به قبله کرده و دستش را روی قبر گذارد و سورة «إِنَّا أَنزَلناهُ فِی لَیلَةِ القَدرِ» را هفت مرتبه بخواند از ترس روز قیامت سالم بماند».

و این ایمن بودن از ترس بزرگ روز قیامت، هم برای خواننده است و هم برای میّت، چنان که ظاهر بعضی از روایات آن را بیان می کند.

و ایمان به پایان می رسد و از ناراحتی روز رستاخیز آسوده خاطرخواهد بود. و کسی که بمیرد و کینة تو دردل داشته باشد، به مرگ جاهلیّت مرده است و خدا، از هیچ عمل او که در اسلام انجام داده است چشم پوشی نکرده و مورد بازخواست قرار خواهد داد».

2- زیارت اهل بیت (عَلیهِم السَّلام):

به عنوان نمونه، محمّد بن قولویه در کتاب مشهور خود و شیعه به نام «کامل الزیارات» در باب فضیلت زیارت امام حسین (علیهِ السَّلام) از امام صادق (علیهِ السَّلام) روایت کرده که حضرت فرمود:

«مَن زَارَ قَبرَ الحُسَینِ (عَلیهِ السَّلام) للهَ وَ فِی اللهِ أَعتَقَهُ اللهُ مِنَ النَّارِ وَ آمَنَهُ یَومَ الفَزَعِ الأَکبَرِ، وَ لَم یَسأَلِ اللهَ تَعَالَی حَاجَةً مِن حَوَائِجِ الدُّنیَا وَ الآخِرَةٍ إِلاَّ أَعطَاهُ؛ (1)

کسی که قبر حضرت حسین (علیهِ السَّلام) را برای خدا زیارت کند خداوند او را از آتش جهنّم آزاد نموده و او را از روز قیامت امان می دهد و حاجتی از حوائج دنیا و آخرت را از خداوند نخواسته مگر آنکه به وی اعطاء می فرماید».

3- تلاوت قرآن:

از پیامبر (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) روایت شده که فرمودند:

«إِن أَرَدتُم عَیشَ السُّعَدَاءِ وَ مَوتَ الشُّهَدَاءِ وَ النَّجَاةَ یَومَ الحَسرَةِ وَ الظِّلَّ یَومَ الحَرُورِ وَ الهُدَی یَومَ الضَّلَالَةِ فَادرُسُوا القُرآنَ فَإِنَّهُ کَلَامُ الرَّحمَنِ وَ حِرزٌ مِنَ الشَّیطَانِ وَ رُجحَانٌ فِی المِیزَانِ؛ (2)

اگر می خواهید که همچون سعادت مندان زندگی کنید، و همچون شهیدان از دنیا بروید، و در روز حسرت نجات یابید، و در روز گرمای .

ص: 143

سخت سایبانی داشته باشید، و در روز گمراهی بر راه راست بروید، قرآن را بخوانید که کلام رحمان است، و حرزی در برابر شیطان، و سبب سنگینی ترازوی اعمال».

4- دوری کردن از شهوت آماده:

روایات فراوانی از معصومین (عَلیهِم السَّلام) در مورد این امان نامه وارد شده است که به عنوان مؤیّد، چندین مورد آن چنین می باشد:

از امام صادق (علیهِ السَّلام) از پدران بزرگوارشان: و ایشان از رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) روایت فرموده اند که رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) فرمود:

«مَن عَرَضَت لَهُ فَاحِشَةٌ أَو شَهوَةٌ فَاجتَنَبَهَا مَخَافَةَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ حَرَّمَ اللهُ عَلَیهِ النَّارَ وَ آمَنَهُ مِنَ الفَزَعِ الأَکبَرِ وَ أَنجَزَ لَهُ مَا وَعَدَهُ فِی کِتَابِهِ فَی قَولِهِ تَعَالَی وَ لِمَن خَافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ؛ (1)

«هر که برایش گناه و شهوتی پیش آید و برای ترس از خدا از آن دوری کند خداوند آتش را بر او حرام سازد، و از رنج قیامت حفظش کند، و به آنچه که در قرآن وعده داده درباره اش وفا کند که فرمود: برای کسی که از خدا بترسد دو بهشت خواهد بود» (2)

و در جایی دیگر حضرت فرمودند:

«وَ مَن قَدَر عَلَی اَمرَأَةٍ وَ جَارِیَةٍ حَرَاماً فَتَرَکَهَا مَخَافَةَ اللهِ حَرَّمَ اللهُ عَلَیهِ النَّارَ وَ آمَنَهُ مِنَ الَفَزعِ الأَکبَرِ وَ أَدخَلَهُ الجَنَّةَ، فَإِن أَصَابَهَا حَرَاماً حَرَّمَ اللهُ عَلَیهِ الجَنَّةَ وَ أَدخَلَهُ النَّارَ؛ (3) و کسی که به زنی یا کنیزی از راه حرام دسترسی پیدا کند، ولی او از این حرام خداوندی دوری گزیند و آن زن را رها .

ص: 144

سازد، خداوند آتش (دوزخ) را بر او حرام کند و او را از ترس و هراس بزرگ قیامت باز دارد و در بهشت جای دهد. ولی اگر به این عمل حرام، تن در دهد خداوند او را از بهشت محروم ساخته و او رهسپار دوزخ نماید».

مرحوم دیلمی (رَحمَة ُالله)؛ نیز در کتاب «ارشاد القلوب» خود نقل روایت کرده که: رسول خدا فرمودند:

«مَنِ اجتَهَدَ مِن أُمَّتِی بِتَرکِ شَهوَةٍ مِن شَهَوَاتِ الدُّنیَا فَتَرَکَهَا مِن مَخَافَةِ اللهِ آمَنَهُ اللهُ مِنَ الفَزَعِ الأَکبَرِ وَ أَدخَلَهُ الجَنَّةَ؛ (1)

هر کس از امّت من کوشش کند در ترک شهوتی از شهوتهای دنیا سپس آن را از ترس خدا ترک نماید خداوند او را از ترس و بیم روز قیامت در امان دارد و او را وارد بهشت کند».

5- گریه از ترس خداوند:

در روایت است که حضرت موسی (علیهِ السَّلام) از خداوند پرسید:

«یَا إِلَهِی مَا جَزَاءُ مَن دَمَعَت عَینَاهُ مِن خَشیَتِکَ؟؛

خداوندا پاداش آن کس که از خوف تو بگرید چیست؟».

فرمود:

«یَا مُوسَی! أَقِی وَجهَهُ مِن حَرِّ النَّّارِ، وَ أُؤَمِنُهُ مِنَ الفَزَعِ الأَکبَرِ؛ (2)

ای موسی! او را از آتش دوزخ مصون و از فزع قیامت در امانش خواهم داشت».

از رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) نیز روایت شده که فرمودند:

«مَن بَکَی خَرَجَ مِن عَینَیهِ مِثلُ الذُّبَابِ مِنَ الدَّمعِ مِن خَشیَةِ اللهِ آمَنَهُ اللهُ بِهِ یَومَ الفَزَعِ الأَکبَرِ؛ (3) .

ص: 145

هر که به قدر بال مگسی از ترس خدا اشک ریزد خداوند از فزع قیامت نگهش بدارد».

6- احترام کسی که در اسلام مویش را سپیده کرده:

از رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) روایت شده که فرمود:

مَن عَرَفَ فَضلَ کَبِیرٍ لِسِنِّهِ فَوَقَّرهُ آمَنَهُ اللهُ مِن فَزَعِ یَومِ القِیَامَةِ؛ (1)

هر کس پیرمردی را به واسطة زیادی سنّش احترام کند خدا او را از ترس روز قیامت ایمن دارد».

نیز از آنحضرت روایت شده که فرمودند:

«مَن وَقَّرَ ذَا شَیبَةٍ لِشَیبَتِهِ، آمَنَهُ اللهُ تَعَالَی مِن فَزَعِ یَومِ القِیَامَةِ؛ (2)

هر که مو سفید سالمندی را احترام کند به خاطر سالمندی او، خداوند او را از هراس روز قیامت امان دهد».

7- مُردن در راه مکّه (رفت یا برگشت):

عبدالله بن سنان روایت کرده که امام صادق (علیهِ السَّلام) فرمود:

«مَن مَاتَ فِی طَریِقِ مَکَّةَ ذَاهِباً أَو جَائِباً أَمِنَ مِنَ الفَزَعِ الأَکبَرِ یَومَ القِیَامَةِ؛ (3)

هر کس در راه مکه بمیرد، خواه دروقت رفتن یا در وقت برگشتن، از بزرگترین هراس روز قیامت در امان می ماند».

و این خود فضیلتی بزرگ برای ثواب حجّ و عمر می باشد.

8- مُردن در مکّه و مدینه:

هارون بن خارجه گوید: از امام صادق (علیهِ السَّلام) شنیدم که می فرمود: .

ص: 146

«مَن دُفِنَ فِی الحَرَمِ أمَِنَ مِنَ الفَزَعِ الأَکبِرِ؛

و آن کس که در حرم دفن شود از هول بزرگ محشر ایمن خواهد بود».

عرض کردم: حتّی اگر از تبه کاران باشد؟

فرمود:

«مَن بَرِّ النَّاسِ وَ فَاجِرِهِم؛ (1)

خواه از نیکان باشد و خواه از تبه کاران».

مرحوم علی اکبر غفاری (رَحمَة ُالله) در شرح این روایت می فرماید: «همان طور که حرم محلّ امن است و هر کس از برّ و فاجر داخل آن شود ایمن است، همان طور جنازه ای که در حرم دفن شود تا وقت حسابرسی در روز رستاخیز ایمن خواهد بود، خداوند فرموده است: «و من دخله کان آمناً»: هر کس در آنجا داخل شود ایمن است.(2)

نیز از امام صادق (علیهِ السَّلام) روایت شده که رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) فرمودند:

«مَن مَاتَ فِی أَحَدِ الحَرَمیَن ِأَمِنَ مِنَ الفَزَعِ الأَکبَرِ یَومَ القِیَامَةِ؛ (3)

هر کس در یکی از دو حرم یعنی مسجد الحرام و مسجد النّبی از دنیا برود از ترس روز قیامت ایمن خواهد بود».

9- شهادت در راه خدا:

از رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) روایت شده که فرمودند:

«لِلشَّهیدِ عَندَ اللهِ سِتُّ خِصَالٍ: یَغفِرُ لَهُ فُی أََوَّلِ وَقعَةٍ، وَ یَرَی مَقعَدَهُ فِی الجَنَّةِ، وَ یُجارُ مِن عَذَابِ القَبرِ، وَ یَأمَنُ مِنَ الفَزَع ِالأَکبَرِ، وَ یُوضِعُ عَلَی رَأسِهِ تَاجُ الوَقَارِ وَ الیَاقُوتَهِ مِنهَا خَیرٌ مِنَ الدُّنیَا وَ مَا فِیهَا، وَ یُزَوِّجُ ثنَتَینِ وَ سَبعِینَ .

ص: 147

زَوجَةٍ مِنَ الحُورِ العِین، وَ یُشَفِّعَ فِی سَبعِینَ مِن أَقرِبَائِهِ؛ (1)

شهید شش پاداش نزد خدا دارد: همانگاه که به زمین افتد گناهش آمرزیده شود، جای خود را در بهشت ببیند، از عذاب قبر ایمن است، از وحشت قیامت در امان است، تاج وقار بر سرش نهند که یک دانه یاقوتش از همة دنیا بهتر است، هفتاد و دو حوری تزویچش کنند، و شفاعتش را دربارة هفتاد نفر از بستگانش بپذیرند».

1- دشمنی با نفس سرکش:

از رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) روایت شده که فرمودند:

«مَن مَقَتَ نَفسَهُ دُونَ مَقتِ النَّاسِ، آمَنَهُ اللهُ مِن فَزَعِ یَومِ القِیَامَةِ؛ (2)

هر که خود را دشمن شناسد و دشمن مردم نباشد خدایش از هراس روز قیامت امان دهد».

11- فرو بردن خشم خود:

وصّافی از امام باقر (علیهِ السَّلام) روایت کرده که حضرت فرمود:

«مَن کَظَمَ غَیظاً وَ هُوَ یَقدِرُ عَلَی إِمضَائِهِ حَشَا اللهُ قَلبَهُ أَمناً وَ إِیمَاناً یَومَ القِیَامَةِ؛ (3)

هر که خشمی را فرو خورد که بتواند آن را اعمال کند (و از طرف خود انتقام بگیرد)، خدا روز قیامت دلش را از ایمنی و ایمان پر کند».

12- اعانت بر قضاء حاجت برادر مؤمن:

زید شَحّام گوید: از امام صادق (علیهِ السَّلام) شنیدم که می فرمود: .

ص: 148

«مَن أَغَاثَ أَخَاهُ المِؤمِنَ اللَّهفَانَ عِندَ جَهدِهِ فَنَفَّسَ کُربَتَهُ وَ أَعَانَهُ عَلَی نَجَاحِ حَاجَتِهِ کَانَت لَهُ بِذَلِکَ عِندَاللهِ اثنَتَانِ وَ سَبعُونَ رَحمَةً مِنَ اللهِ یَعَجِّلُ لَهُ مِنهَا وَاحِدَةً تَصلحِ [یُصلِحُ بِهَا مَعِیشَتَهُ وَ یَدَّخِرُ لَهُ إِحدَیَ وَ سَبعِینَ رَحمَةً لِأَفزَاعِ یَومِ القِیَامَةِ وَ أَهوَالِهَا؛ (1)

«کسی که در سختی ها به فریاد برادر مؤمن خود برسد و گرفتاریش را برطرف نموده و در برآوردن حاجتش به او کمک کند، بخ خاطر این عمل هفتاد و دو رحمت از جانب خداوند نزد او دارد که خداوند با یکی از آن رحمت ها زندگی دنیایش را اصلاح نموده و هفتاد و یک رحمت دیگر را برای ترس ها و وحشت های روز قیامتش ذخیره می نماید».

و اخبار و روایات در باب برآوردن حاجات مؤمنین بسیار است که نگارنده برای تبرّک روایتی دیگر را از رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) نقل می نمایم که حضرت فرمودند:

در شب معراج حضرت جبرئیل وقتی بهشت را به من نشان داد، دیدم بر روب دوّم آن چهار کلمه نوشته شده که هر کس آن را بداند و بدان عمل نماید، دنیا و آخرت برای او بس خواهد.

نوشته بود:

«لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ مَحَمَّدٌ رَسُولَ اللهِ عَلِیٌ وَلِیُّ اللهِ لِکُّلِ شَیءٍ حِلیَةٌ وَ حِیلَةُ السُّرُورِ فِی الآخِرَةِ أَربَعُ خِصَالٍ: مَسحُ رُءُوسِ الیَتَامَی وَ التَّعَطُِفُ عَلَی الَأرَامِلِ وَ السَّعیُ فِی حَوائِجِ الُمؤمِنِینَ وَ التَّفَقُّدُ لِلفُقَرَاءِ وَ المَسَاکِینِ؛ (2)

لا إله إلا الله محمد رسول الله علی ولی الله؛ برای هر چیزی تدئبیری است و تدبیر سرور و شادی در آخرت به چهار خصلت می باشد: .

ص: 149

1- دست نوازش و مهربانی بر سر یتیمان بکشید.

2- تعطیف و مهربانی به زنان بی شوهر و بیوه و سعی در برآوردن حوائج آن ها.

3- تلاش برای برآوردن حوائج مؤمنین.

4- دستگیری و رسیدگی به حال درماندگان و بیچارگان».

13- مبارزه با بدعت گزار:

از رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) روایت شده که فرمودند:

«مَن أَهَانَ صَاحِبَ بِدعَةٍ آمَنَهُ اللهُ یَومَ الفَزَعِ الأَکبَرِ؛ (1)

هر کس بدعتگزاری را پست شمارد خداوند روز ترس بزرگ (رستاخیز) او را ایمن دارد».

هر آن کس کند خوار بدعت گزار *** شناسد هم او قدر خدمت گزار

کند ایمن او را خداوند پاک *** به روزی که باشد بسی هولناک

14- هفتاد سال مسلمانی:

در روایت است که رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) فرمودند:

«مَن عَاشَ فِی الإِسلَامِ سِتِّینَ سَنَةً حَقٌ عَلَی اللهِ أَن لَا یُعَذِّبَهُ بِالنَّاِر َو مَن عَاشَ فِی الإِسلَامِ سَبعِینَ سَنَةًً آمَنَهُ اللهُ مِنَ الفَزَعِ الأَکبَرِ وَ مَن عَاشَ فِی الإِسلَامِ ثَمَانِینَ سَنَةً رُفِعَ عَنهُ القَلَمُ وَ لاَ یُحَاسَبُ مَعَهُ؛ (2)

هر که شصت سال مسلمان باشد خدا او را به آتش عذاب نمی کند، و هر که هفتاد سال مسلمان باشد او را از عذاب دردناک حفظکند، و هر که هشتاد سال مسلمان زندگی کند قلم محاسبه از او برداشته شود .

ص: 150

و حساب و کتاب نشود».

15- هفت گروه در سایة عرش الهی:

ابن عبّاس گوید: رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) فرمود:

«سَبعَةٌ فِی ظِلّ عَرشِ اللهَ عَزَّوَجَلَّ یَومَ لاَ ظِلَّ إِلَّا ظِلُّهُ إِمَامٌ عَادِلٌ وَ شَبابٌ نَشَأَ فِی عِبَادَةِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ وَ رَجُلٌ تَصَدَّقَ بِیَمِینِهِ فَأَخفَاُه عَن شِمَالِهِ وَ رَجُلٌ ذَکَرَ اللهَ عَزَّوَجَلَّ خَالِیاً فَفَاضَت عَینَاهُ مِن خَشیَةِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ وَ رَجَلَّ َلقِیَ أَخَاهُ المِؤمِنَ فَقَالَ إِنِّی لَأُحِبُّکَ فِی اللهِ عَزَّوَجَلَّ وَ رَجُلٌ خَرَجَ مِنَ المَسجِدِ وَ فِی نِیَّتِهِ أَن یَرجِعَ إِلَیهِ وَ رَجُلٌ دَعَتهُ امَرأَةٌ ذَاتُ جَمَالٍ إِلَی نَفسِهَا فَقَالَ إِنِّی أَخَافُ اللهَ رَبَّ العَالَمِینَ؛ (1)

«هفت نفر در سایه خداوند قرار می گیرند روزی که سایه ای جز سایة او نیست:

1- پیشوای عادل.

2- و جوانی که در عبادت خداوند بزرگ شود.

3- و کسی که با دست راست صدقه دهد و آن را از دست چپش پنهان کند.

4- و کسی که درخلوت به یاد خدا باشد و اشک از چشمانش سرازیر گردد.

5- و مردی که با برادر دینی خود ملاقات کند و بگوید: من تو را به خاطر خدا دوست دارم.

6- و مردی که از مسجد بیرون شود و در نیّت او باشد که دوباره برگردد.

7- و مردی که زن زیبایی او را به سوی خود بخواند و او بگوید: من از پروردگار جهانیان می ترسم». .

ص: 151

و در جای دیگر حضرت فرمودند:

«أَربَعٌ مَن کُنَّ فِیهِ أَمِنَ یَومَ الفَزَعِ الأَکبَرِ إِذَا أُعطِیَ شَیئاً قَالَ الحَمدُ لله وَ إِذَا إَذنَبَ ذَنباً قَالَ أَستَغِفُر اللهَ وَ إِذَا أَصَابَتهُ مُصِیبَةٌ قَالَ إِنَّا لله َّوَ إِنَّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ وَ إِذَا کَانَت لَهُ حَاجَةٌ سَأَلَ رَبَّهُ وَ إِذَا خَافَ شَیئاً لَجَأَ إِلَی رَبِّهِ؛ (1)

چهار چیز موجب امن از وحشت قیامت است:

1- شکر به هنگام نعمت.

2 - استغفار بعد از گناه.

3- گفتن «إِنَّا للهَّ وَ إِنَّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ» در وقت مصیبت.

4- و توجه به خدا در موقع احتیاج و ترس.

16- خواندن دعای حضرت جبرئیل (علیهِ السَّلام):

سیدبن طاوس (رَحمَة ُالله) به اسناد خود از حضرت امیرالمؤمنین (علیهِ السَّلام) روایت کرده که حضرت می فرماید: رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) فرمودند:

«جبرئیل (علیهِ السَّلام) در حالی که در پشت مقام ابراهیم نماز خواندم بر من نازل شد. پس چون از نماز فارغ شدم از خدای تعالی برای امّت خود طلب آمرزش نمودم. پس جبرئیل (علیهِ السَّلام) گفت: ای محمّد! تو را حریص بر امّت خود می بینم و حال آن که خدای تعالی به بندگان خود رحیم است.

پس آن حضرت (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) به حضرت جبرئیل (علیهِ السَّلام) فرمودند که: ای برادر من! تو دوست بر من و بر امّت من هستی، مرا دعائی تعلیم نمای که بعد از من به سبب آن دعا امّتم مرا یاد کنند.

پس جبرئیل (علیهِ السَّلام) گفت: ای محمّد! وصیّت می کنم تو را آن که امت .

ص: 152

خود را امر نمائی که سه روز ایّام البیض (1) را روزه گیرند که سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم هر ماهی است.

و وصیّت می کنم تو را آن که امّت خود را امر نمائی که در این سه روز این دعای شریف را بخوانند. پس به درستی که عرش را حمله آن به برکت این دعا برداشتند و من به زمین نازل می شوم و به آسمان بالا می روم به برکت این دعا و این دعا بر درهای بهشت و بر حجره ها و کنگره ها و بر منزل های آن نوشته شده است و به برکت این دعا درهای بهشت گشوده می شود و به سبب این خلایق در روز قیامت به امر خدا محشور می شوند و کسی که از امّت تو این دعا را بخواند، خدای تعالی عذاب قبر را از او برطرف می کند و او را از فزع اکبر و از آفت های دنیا و آخرت نگاه می دارد، و کسی که آن را بخواند خدای تعالی او را از عذاب آتش نجات می دهد.

پیغمبر (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) از جبرئیل در مورد ثواب این دعا سؤال نمودند.

جبرئیل (علیهِ السَّلام) عرض کرد: یا محمّد! هر آینه به تحقیق که مرا از چیزی سؤال نموده ای که بر وصف آن قادر نیستم و اندازة او را به غیر از خدا نمی داند؛ ای محمّد اگر درخت های دنیا قلم و دریاهای مرکّب و همه خلایق، نویسنده بگردند بر نوشتن ثواب قاری این دعا قدرت ندارند، و بنده ای این دعا را نمی خواند و حال آن که اراده نموده باشد آزادی را مگر آن که خدای تعالی او را آزاد می گرداند و او را از قید بندگی خلاص می کند و این را مغمومی نمی خواند مگر آن که خدای تعالی غم و اندوه را برطرف نمایدئ، و نمی خواند به این دعا خدای را طلب کننده .

ص: 153

حاجتی مگر آن که خدای عزّوجلّ حاجت او را در دنیا و آخرت ان شاء الله برآورد و او را از مرگ ناگهانی و هول قبر و فقر در دنیا نگاه می دارد و خدای تبارک و تعالی به او اذن در شفاعت را در قیامت عطا می نماید در حالی که روی او خندان باشد.

و خدای تعالی او را به برکت این دعا در دار السّلام داخل می کند و او را در غرفه های بهشت ساکن می گرداند و او را از حلّه های جنّت می پوشاند که کهنه نمی شوند.

و کسی که روزه گیرد و این دعا را بخواند خداوند عزّوجلّ می نویسد از برای او مثل ثواب جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و عزرائیل و ابراهیم و خلیل و موسی کلیم و عیسی و محمّد صلوات الله علیهم اجمعین.

پس پیغمبر (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) فرمودند که: هر آینه به تحقیق که تعجّب نمودم از بسیاری آنچه جبرئیل از ثواب از برای خواننده این دعا ذکر نمود.

بعد از آن جبرئیل عرض کرد: ای محمّد! احدی از امّت تو نیست که این دعا را درمدّت عمر خود یک مرتبه بخواند مگر آن که خدای تعالی او را در روز قیامت محشور می کند و حال آن که روز او چون ماه شب بدر می درخشد. پس مردمان پرسند که این کیست؟ آیا این شخص پیغمبر است؟ پس ملائکه گویند که: پیغمبر فرشته نیست بلکه او بنده ای از بندگان خدا است از فرزندان آدم که در مدّت عمر خود یک مرتبه این دعا را خوانده است و خدای عزّوجلّ به او این کرامت را بخشیده است.

پس جبرئیل به پیغمبر (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) عرض کرد: ای محمّد! کسی که پنج مرتبه این دعا را بخواند در روز قیامت محشور خواهد شد و حال آن که من بر قبر او ایستاده باشم و براقی از بهشت با من خواهد بود و ایستاده خواهم بود تا وقتی که آن شخص بر براق سوار شود و از آن پائین نمی آید مگر در

ص: 154

دارالنعیم دائمی و از برای او حسابی نخواهد بود(1) و در بهشت همسایه ابراهیم (علیهِ السَّلام) و در جوار محمد (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) خواهد بود و من از برای خواننده این دعا از مرد و زن ضمامنم آن که خدای تعالی او را عذاب ننماید و هر چند گناهان او بیشترازکف دریاها و قطره های باران و برگ درختان و عدد مردمان از اهل بهشت و دوزخ باشد و آن که خدای عزوجلّ امر نماید از برای آن شخص ثواب یک حجّ و یک عمره مقبول بنویسند.

ای محمّد! کسی که را در وقت خواب پنج مرتبه این دعا را با وضو قرائت نماید پس به درستی که تو را در خواب می بیند و تو او را به بهشت بشارت خواهی داد و کسی که گرسنه یا تشنه باشد و چیزی را نیابد که بخورد و نه آنچه را که بیاشامد یا آن که بیمار باشد و این دعا را بخواند پس به درستی که خدای به برکت این دعا از او برطرف می نماید آنچه را که در اوست و او را چیزی می دهد که بخورد و بیاشامد و از برای او مطالب دنیا و آخرت او را برمی آورد و کسی که از او چیزی دزدیده شود یا از او غلامی بگریزد پس برخیزد و وضو سازد و دو رکعت یا چهار رکعت نماز گذارد و در هر رکعت سوره حمد یک بار و سوره اخلاص دو مرتبه بخواند، پس بعد از سلام این دعا را بخواند و آن صحیفه را که این دعا در آن نوشته شده باشد پیش روی خود یا در زیر سر خود بگذارد، پس بدرستی که خدای تعالی مشرق و مغرب را جمع می کند و آن غلام گریخته را به برکت این دعا بر می گرداند ان شاءالله تعالی و

ص: 155

اگر از دشمنی بترسد پس این دعا را بر خود بخواند خدای تعالی او را در پناهی محکم می گرداند و دشمن بر او قدرت نمی یابد و بنده ای نیست که این را بخواند و بر او قرضی باشد مگر آن که خدای تعالی قرض او را ادا نماید و از برای او شخصی را میسّر گرداند که قرض او ادا نماید ان شاءالله و کسی که این دعا را بر بیماری بخواند خدای تعالی آن بیمار را به برکت این دعا شفا می دهد. پس اگر بندة مؤمنی که به خدای عزّوجلّ اخلاص داشته باشد، این را بر کوهی بخواند هر آینه آن کوه به اذن خدا حرکت می کند و کسی که به نیّتی خالص این را بر آب بخواند هر آینه آن آب یخ می زند و تعجّب مکن از این فضیلت هائی که در شأن این دعا ذکر شد، پس به درستی که در این دعا اسم اعظم خدای تعالی است و به درستی که هرگاه این دعا را قاری بخواند و آن را ملائکه و جنّ و انس بشنوند پس از برای خوانندة آن دعا می کنند و خدای تعالی دعای ایشان را مستجاب می گرداند و همة این ها که مذکور شد به برکت خدای تعالی و به برکت این دعاست و به درستی شخصی که به خدا و رسول او و به این دعا ایمان آورده باشد، باید که چیزی را به خاطر نگذراند و در دل خود به سبب آنچه در شأن این دعا ذکر نموده شد، شکی نیندازد، به درستی که خدای تعالی کسی را که می خواهد بدون اندازه ای روزی می گرداند و کسی که این دعا را بخواند و یاد گیرد و بنویسد پس باید که به این بر احدی از مسلمانان بخل نورزد. و حضرت رسول (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) فرمودند که: من این دعا را در جنگی نخواندم مگر آن که من در آن جنگ به برکت این دعا بر دشمنان خود ظفر یافتم و آن حضرت (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) فرمودند که: شخصی که این دعا را بخواند به او نور اولیاء در روی او عطا کرده می شود و از برای او هر امر دشواری آسان می گردند

ص: 156

و برای او هر امر آسانی میسّر می شود».

و حسن بصری گفته که: «هر آینه به تحقیق که در فضل این دعا چیزهایی را شنیده ام که قادر نیستم آن ها را وصف نمایم و اگر کسی آن را بخواند و پای خود را به زمین بزند هر آینه زمین حرکت می کند».

و سفیان ثوری گفته که: وای بر کسی که حقّ این دعا را نشناسد. پس به درستی شخصی که حقّ و حرمت این را بشناسد، خدای تعای او را از هر سختی نگاه می دارد [و اگر قرض داری آن را بخواند، خداوند قرض او را ادا نماید] و برای او همه امرها را آسان می گرداند او را از هر مکروهی نگاه می دارد و از او هر بدی را برطرف می نماید و او را از هر بیماری و علّتی نجات می دهد و همّ و غمّ را از او زایل می گردند. پس این دعا را یاد بگیرید و یاد بدهید پس بدرستیمم که در این دعا خیر بسیار است».

و آن دعا این است:

اوّل: سه مرتبه بگوید: «سُبحَانَ اللهِ العَظِیمِ وَ بِحَمدِهِ» و بعد از آن بخواند:

سُبحَانَهُ مِن إِلَهٍ مَا أَملَکَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن مَلِیکٍ مَا أَقدَرَهُ و سُبحَانَهُ مِن قَدِیرٍ مَا أعظَمَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن عَظِیمٍ مَا أَجَلَّهُ وَ سُبحَانَهُ مِن جَلِیلٍ مَا أَمجَدَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن مَاجِدٍ مَا أَرأَفَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن رَءُوفٍ مَا أَعَزَّهُ وَ سُبحَانَهُ مِن عَزِیزٍ مَا أَکبَرَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن کَبِیرِ مَا أَقدَمَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن قَدِیمٍ مَا أَعلَاهُ وَ سُبحَانَهُ مِن عَالٍ مَا أَسنَاهُ وَ سُبحَانَهُ مِن سَنِّیٍ مَا أَبهَاهُ وَ سُبحَانَهُ مِن بَهِیٍّ مَا خَفِیٍّ مَا أَعلَمَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن عَلیِمٍ مَا أَخبَرَهُ وَ سُبحَانَهُ مَِن خَبِیرٍ مَا أَکرَمَهُ وَ سُبحَانَهُ مَن کَرِیمٍ مَا أَلطَفَهُ وَ سُبحَانَهُ مَن لَطِیفٍ مشا أَبصَرَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن

ص: 157

بَصیِرٍ مَا أَسمَعَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن سَمِیعٍ مَا أَحفَظَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن حَفِیظٍ مَا أَملَاهُ وَ سُبحَانَهُ مِن مَلِیٍّ مَا أَوفَاهُ وَ سُبحَانَهُ مِن وَفِیٍّ مَا أَغنَاهُ وَ سُبحَانَهُ مِن غَنِیٍّ مَا أَعطَاهُ وَ سُبحَانَهُ مِن مُعطٍ مَا أَوسَعَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن وَاسِعٍ مَا أَجوَدَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن جَوَادٍ مَا أَفضَلَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن مُفضِلٍ مَا أَنعَمَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن مُنعِمٍ مَا أَسیَدَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن سَیِّدٍ مَا أَرحَمَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن رَحِیمٍ مَا أَشَدَّهُ وَ سُبحَانَهُ مِن شَدِیدٍ مَا أَقوَاهُ وَ سُبحَانَهُ مِن قَوِیٍّ مَا أَحکَمَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن حَکِیمٍ مَا أَبطَشَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن بَاطِشٍ مَا أَقوَمَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن قَیُّومٍ مَا أَحمَدَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن حَمِیدٍ مَا أَدوَمَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن دَائِمٍ مَا اَبقَاهُ وَ سُبحَانَهُ مِن بَاقٍ مَا أَفرَدَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن فَردٍ مَا أَوحَدَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن وَاحِدٍ مَا أَصمَدَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن صَمَدٍ مَا أَملَکَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن مَالِکٍ مَا أَولَاهُ وَ سُبحَانَهُ مِن وَلِیٍّ مَا أَعظَمَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن عَظِیمٍ مَا أَکمَلَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن کَامِلٍ مَا أَتَمَّهُ وَ سُبحَانَهُ مِن تَامٍّ مَا أَعجَبَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن عَجِیبٍ مَا أَفخَرَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن فَاخِرٍ مَا أَبعَدَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن بَعِیدٍ مَا أَقرَبَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن قَرِیبٍ مَا أمنَعَهٌ وَ سُبحَانَهُ مِن مَانِعٍ مَا أَغلَبَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن غَالبٍ مَا أَعفَاهُ وَ سُبحَانَهُ مِن عَفُوٍّ مَا أَحسَنَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن مُحسِنٍ مَا أَجمَلَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن جَمِیلٍ مَا أَقبَلَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن قَابِلٍ مَا أَشکَرَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن شَکُورٍ مَا أَغفَرَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن غَفُورٍ مَا أَکبَرَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن کَبِیرٍ مَا أَجبَرَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن جَبَّاٍر مَا أَدیَنَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن دَیَّاٍن مَا أَقضَاهُ وَ سُبحَانَهُ مِن قَاضٍ مَا أَمضَاهُ وَ سُبحَانَهُ مِن مَاضٍ مَا اَنفَذَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن نَافِذٍ مَا أَرحَمَهِ وَ سُبحَانَهُ مِن رَحِیمٍ مَا أَخلَقَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن خَالِقٍ مَا أَقهَرَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن قَاهِرٍ مَا أَملَکَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن مَلیِکٍ مَا أَقدَرَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن قَادِرٍ مَا أَرفَعَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن رَفِیعٍ مَا أَشرَفَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن شَرِیفٍ مَا أَرزَقَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن رَازِقٍ مَا أَقبَضَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن قَابِضٍ مَا أبَسَطُه وَ سُبحَانَهُ مِن بَاسِطٍ مَا أَهدَاهُ وَ سُبحَانَهُ مِن هَادٍ مَا أَصدَقَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن صَادِقٍ مَا أَبدَاهُ

ص: 158

وَ سُبحَانَهُ مِن بَادِیٍ مَا أَقدَسُهُ وَ سُبحَانَهُ مِن قُدُّوسٍ مَا أَظهَرَهُ [مَا أَطهَرَهُ] وَ سُبحَانَهُ مِن ظَاهِرٍ [مِن طَاهرٍ] مَا أَزکَاهُ وَ سُبحَانَهُ مِن زَکِیٍّ مَا أَبقَاهُ و سُبحَانَهُ مِن بَاقٍ مَا أَعوَدَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن عَوَّادٍ [مَعِیدٍ] مَا أَفطَرَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن فَاطِرٍ مَا أرَعَاهُ وَ سُبحَانَهُ مِن رَاعٍ مَا أَعوَنَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن مُعِینٍ مَا أَوهَبَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن وَهَّابٍ مَا أَتوَبَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن تَوَّابٍ مَا أَسخَاهُ وَ سُبحَانَهُ مِن سَخِیٍ مَا أَبصَرَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن بَصِیرٍ مَا أَسلَمَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن سَلِیمٍ مَا أَشفَاهُ وَ سُبحَانَهُ مِن شَافٍ مَا اَنجَاهُ وَ سُبحَانَهُ مِن مُنجٍ مَا أَبَرَّهُ وَ سُبحَانَهُ مِن بَارٍّ مَا أَطلَبَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن طَالِبٍ مَا أَدرَکَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن مُدرِکٍ مَا أَشَدَّهُ وَ سُبحَانَهُ مِن شَدِیدٍ مَا أَعطَفَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن مُتَعَطِّفٍ مَا أَعدَلَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن عَادِلٍ مَا أَتَقَنَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن مُتقِینٍ مَا أَحکَمَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن حَکِیمٍ مَا أَکفَلَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن کَفِیلٍ مَا أَشهَدَهُ وَ سُبحَانَهُ مِن شَهِیدٍ مَا أَحمَدَهُ وَ سُبحَانَهُ ُهَو اللهُ العَظِیمُ وَ بِحَمدِهِ وَ الحَمدُ للهَ وَ لاَ إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَ اللهُ اَکبَرُ وَ لله َّالحَمدُ وَ لَا حَولَ وَ لَا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللهِ العَلِیٍّ العَظِیمِ دَافِعِ کُلِّ بَلِیَّةٍ وَ هُوَ حَسبِی وَ نِعمَ الوَکِیلُ.(1)

در این بخش، ابتدا پرسش هایی که علماء و دیگر مردم از اهل بیت: دربارة قیامت و معاد و مسائل مربوط به آن می پرسیدند را مطرح نموده و در ادامه پرسش های امروزی را مطرح می نمایم. .

ص: 159

ص: 160

ص: 161

رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) و امیرمؤمنان (علیهِ السَّلام) و شیعیانش چگونه است؟

حضرت فرمود:

«إِذَا کَانَ یَومُ القِیَامَةِ کَانَ رَسُولُ اللهِ (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) وَ عَلِیٌ (عَلیهِ السَّلام) وَ شِیعَتُهُ عَلَی کُثبَانٍ مِنَ المِسکِ الأَذفَرِ عَلَی مَنَابِرَ مِن نُورٍ یَحزَنُ النَّاسُ وَ لَا یَحزَنُونَ وَ یَفرَعُ النَّاسُ وَ لاَ یَفرَعُونَ ثَمَّ تَلا هَذِهِ الآیَةَ مَن جاءً بِالحَسَنَةِ فَلَهُ خَیرٌ مِنها وَ هُم مِن فَزَعٍ یَومَئِذٍ آمِنُونَ. فَالحَسَنَةُ وَ اللهِ وَلَایَةُ عَلِیٍّ (علیهِ السَّلام).

ثُمَّ قَالَ: لا یَحزُنُهُم الفزَعُ الأَکبَرُ وَ تَتَلَقَّاهُمُ المَلائِکَةُ هَذا یَومُکُمُ الَّذِی کُنتُم تُوعَدُونَ؛

رسول خدا (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) و علی (علیهِ السَّلام) و شیعیان و پیروان آن ها روی تپه هایی از مشک و بالای منبرهایی از نور قرار دارند، مردم اندوه گین می شوند ولی آن ها اندوهی ندارند، مردم می ترسند ولی آن ها ترسی ندارند.

آنگاه این آیه شریفه را تلاوت فرمودند:

(مَن جَاءِ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ خَیرٌ مِنهَا وَ هُم مِّن فَزَعٍ یَومَئِذٍ آمِنُونَ؛ (1) کسانی که کار نیکی انجام دهند پاداشی بهتر از آن خواهند داشت؛ و آنان از وحشت آن روز در امانند».

سوگند به خدا (منظور از) حسنه، ولایت علی (علیهِ السَّلام) می باشد.

و بعد فرمودند:

(لَا یَحزُنُهُمُ الفَزَعُ الأَکبَرُ وَ تَتَلَقَّاهُمُ المَلَائِکَةُ هَذَا یَومُکُمُ الَّذِی کُنتُم تُوعَدُونَ؛ وحشت بزرگ، آن ها را اندوهگین نمی کند؛ و فرشتگان به استقبالشان می آیند، (و می گویند:) این همان روزی است که به شما وعده داده می شد».(2) .

ص: 164

شیعتنا خاصة؛

روز قیامت مؤمن گنهکار را می آورند تا در جایگاه حسابرسی بپا داشته می شود، و خدای متعال شخصاً حسابرسی او را به عهده می گیرد و احدی از مردم را بر حساب او مطّلع و آگاه نمی سازد. خداوند تمام گناهانش را به او معرّفی می کند تا اینکه وقتی به همة گناهان خود اعتراف نمود خداوند عزوجل به فرشتگان کاتب می فرماید: همه این گناهان را به حسنات و نیکی بدل سازید و به مردم نشان دهید.

در اینجا تمام مردم گویند: آیا این بنده حتّی یک گناه هم ندارد؟! سپس خداوند فرمان می دهد که به بهشت رود.

پس این است تأویل این آیه، و این تنها در مورد گناهکاران از شیعیان ما است».(1)

نمی گویم که خداوند چنین انجام می دهد».(1)

«اجداث» و «زمین» سخن می گوید، روح که در قبر نیست.

علاوه بر آن که تمام مثال ها و تشبیهاتی که در قرآن دربارة امکان معاد و ساده بودن آن و نمونه های معاد در طبیعت آورده، مربوط به معاد جسمانی است.

از همه این ها گذشته، انکار و تردید و شبهه و استبعاد کفّار، در مورد زنده شدن روح نبود، بلکه از زنده شدن استخوان های پوسیبده بود. آن ها می گفتند: (أَئِذَا ضَلَلنَا فِی الأَرضِ أَئِنَّا لَفِی خَلقٍ جَدِیدٍ) (1) «آیا بعد از آن که بدن ما در زیر خاک پوسیده و ذرّات آن پراکنده و گم شود، باز ما زنده خواهیم شد؟»

خلاصه آن که قرآن گاهی با استدلال و گاهی با بیان نمونه ها، تمام شبهات منکران معاد را پاسخ داده و از نظر قرآن معاد جسمانی است. کسانی که معاد را روحانی می پندارند، نه تنها دلیلی ندارند، بلکه باید صدها آیة قرآن را که دربارة دوزخ، بهشت، شهادت اعضا و گفتگوهایی که در قیامت است، همه را از مسیر ظاهری و صحیح خود منحرف نمایند و برای آن ها توجیهات بی دلیلی برخهلاف قرآن و روایات درست کنند.(2)

2- شبهة آکل و مأکول

آنچه در مورد معاد به اثبات رسیده است این است که خداوند در رستاخیز، انسان را با همین بدن مادی باز می گرداند، و به اصطلاح هم جسم انسان و هم روح انسان برمی گردد.

اکنون این «سؤال» پیش می آید که اگر بدن انسانی خاک شد و به وسیلة ریشه درختان جزء گیاه و میوه ای گردید و انسان دیگری آن را .

ص: 170

خورده و جزء بدن او شد، یا فی المثل اگر در سال های قحطی، انسانی از گوشت بدن انسان دیگری تغذیه کند، به هنگام رستاخیز، اجزای خورده شده جزء کدام یک از دو بدن خواهد گردید؟ اگر جزء بدن اوّل گردد، بدن دوم ناقص می شود و اگر به عکس جزئ بدن دوم باقی بماند اوّلی ناقص و یا نابود خواهد شد.

از طرف فلاسفه و دانشمندان علم عقاید، پاسخ های گوناگونی به این ایراد قدیمی داده شده است، که گفتگو دربارة همه آن ها در اینجا ضرورتی ندارد.

بعضی از دانشمندان که نتوانسته اند پاسخ قانع کننده ای برای آن بیابند؛ آیات مربوط به معاد جسمانی را توجیه و تأویل کرده اند و شخهصیت انسان را منحصر به روح و صفات روحی او دانسته اند، در حالی که نه شخصیت انسان تنها وابسته به روح است، و نه آیات مربوط به معاد جسمانی چنان است که بتوان آن ها را تاویل کرد، بلکه صراحت کامل در این معنی دارد.

بعضی نیز یک نوع معاد به ظاهر جسمانی قائل شده اند که با معاد روحانی فرق چندانی ندارد. در حالی که در اینجا راه روشن تری با توجه به متون آیات وجود دارد که با علوم روز نیز کاملاً سازگار است و توضیح آن نیاز به چند مقدمه دارد:

1- می دانیم که اجزاء بدن انسان، بارها از زمان کودکی تا هنگام مرگ عوض می شود، حتّی سلول های مغزی با اینم که از نظر تعداد کم و زیاد نمی شوند باز از نظر اجزاء عوض می گردند، زیرا از یک طرف «تغذیه» می کنند و از سوی دیگر «تحلیل» می روند و الین خود باعث تبدیل کامل آن ها با گذشت زمان است. خلاصه اینکه در مدّتی کمتر از ده

ص: 171

سال تقریباً هیچ یک از ذرات پیشین بدن انسان باقی نمی ماند.

ولی باید توجّه داشت که ذرات قبلی به هنگامی که در آستانه مرگ قرار می گیرند همة خواص و آثار خود را به سلول های نو و تازه می سپارند، به همین دلیل خصوصیّات جسمی انسان از رنگ و شکل و قیافه گرفته، تا بقیه کیفیّات جسمانی، با گذشت زمان، ثابت هستند و این نیست مگر به خاطر انتقال صفات به سلول های تازه (دقت کنید).

بنابراین آخرین اجزای بدن هر انسانی که پس از مرگ تبدیل به خاک می شود دارای مجموعه صفاتی است که در طول عمر کسب کرده و تاریخ گویایی است از سرگذشت جسم انسان در تمام عمر!

2- درست است که اساس شخصیت انسان را روح انسان تشکیل می دهد؛ ولی باید توجه داشت که «روح» همراه «جسم» پرورش و تکامل می یابد، و هر دو در یکدیگر تاثیر متقابل دارند و لذا همانطور که دو جسم از تمام جهت با هم شبیه نیستند دو روح نیز از تمام جهات با هم شباهت نخواهند داشت.

به همین دلیل هیچ روحی بدون جسمی که با آن پرورش و تکامل پیدا کرده نمی تواند فعالیت کامل و وسیع داشته باشد. و لذا در رستاخیز باید همان جسم سابق باز گردد، تا روح با پیوستن به آن فعالیت خود را در یک مرحله عالی تر از سر گیرد و از نتائج اعمالی که انجام داده بهره مند شود.

3- هر یک از ذرّات بدن انسان تمام مشخّصات جسمی او را در بر دارد یعنی اگر راستی هر یک از سلول های بدن را بتوانیم پرورش دهیم تا به صورته یک انسان کامل در آید آن انسان تمام صفات شخصی را که این جزء از او گرفته شده دارا خواهد بود (دقت کنید).

ص: 172

مگر روز نخست یک سلول بیشتر بود؟ همان یک «سلول نطفه» تمام صفات او را در بر داشت و تدریجاً از راه تقسیم به دو سلول تبدیل شد، و دو سلول به چهار سلول و به همین ترتیب تمام سلول های بدن انسان به وجود آمدند. بنابراین هر یک از سلول های بدن انسان شعبه ای از سلول نخستین می باشد که اگر همانند او پرورش بیابد انسانی شبیه به او از هر نظر خواهد ساخت که عین صفات او را دارا باشد.

اکنون با در نظر گرفتن مقدّمات سه گانه فوق به پاسخ اصل ایراد می پردازیم: آیات قرآن صریحاً می گوید: آخرین ذرّاتی که در بدان انسان در هنگام مرگ وجود دارد روز قیامت به همان بدن باز می گردد(1) بنابراین اگر انسان دیگری، از او تغذیه کرده، این اجزاء از بدن او خارج شده و به بدن صاحب اصلی برمی گردد، تنها چیزی که در اینجا خواهد بود این است که لابد بدن دوّم ناقص می شود، ولی باید گفت در حقیقت ناقص نمی شود بلکه کوچک می شود، زیرا اجزای بدن او در تمام بدن دوم پراکنده شده بود که به هنگامی که از او گرفته شد به همان نسبت مجموع بدن دوم لاغر و کوچک تر می شود، مثلاً یک انسان شصت کیلویی چهل کیلو از وزن بدن خود را که مال دیگری بوده از دست خواهد داد و تنها بدن کوچکی به اندازه کودکی از او باقی می ماند.

ولی آیا این موضوع می تواند مشکلی ایجاد کند؟ مسلمّاً نه، زیرا این بدن کوچک، تمام صفات شخص دوم را بدون کم و کاست در بر دارد و به هنگام رستاخیز همچون فرزندی که کوچک است و سپس بزرگ می شود پرورش می یابد، و به صورت انسان کاملی محشور می گردد، این نوع تکامل و پرورش به هنگام رستاخیز هیچ اشکال عقلی و نقلی ندارد. .

ص: 173

آیا این پرورش هنگام رستاخیز فوری است یا تدریجی؟ بر ما روشن نیست، اما این قدر می دانیم هر کدام باشد هیچ اشکالی تولید نمی کند و در هر دو صورت، مسئله حل شده است.

تنها در اینجا یک سؤال باقی می ماند و آن این که اگر تمام بدن انسانی از اجزاء دیگری تشکیل شده باشد در آن صورت تکلیف چیست؟

امّا پاسخ این سؤال نیز روشن است که چنین چیزی اصولاً محال می باشد، زیرا مسئلة «آکل و ماکول» فرع بر این است که بدنی اوّل موجود باشد و از بدن دیگر تغذیه کند و پرورش یابد، و با توجه به این موضوع ممکن است تمام ذرات بدن اوّل از بدن دوّم تشکیل گردد، باید بدنی قبلاً فرض کنیم تا از بدن دیگری بخورد بنابراین بدن دیگر حتماً جزء او خواهد شد نه کلّ او (دقت کنید).

با توجه به آنچه گفتیم روشن می شود که مسأله معاد جسمانی با همین بدن هیچگونه اشکالیتولید نمی کند و نیازی به توجیه آیاتی که صریحاً این مطلب را ثابت کرده است نداریم.(1)

3- آیا رستاخیز برای حیوانات هم وجود دارد؟

شک نیست که نخستین شرط حساب و جزا، مسألة عقل و شعور و به دنبال آن تکلیف و مسئولیت است، طرفداران این عقیده می گویند مدارکی در دست است که نشان می دهد حیوانات نیز به اندازة خود دارای درک و فهمند، از جمله:

زندگی بسیاری از حیوانات آمیخته با نظام جالب و شگفت انگیزی است که روشنگر سطح عالی و شعور آن ها است. .

ص: 174

کیست که دربارة مورچگان و زنبور عسل و تمدّن عجیب آن ها و نظام شگفت انگیز لانه و کندو، سخنانی نشنیده باشد، و بر درک و شعور تحسین آمیز آن ها آفرین نگفته باشد؟ گرچه بعضی میل دارند همة این ها را یک نوع الهام غریزی بدانند، امّا هیچ دلیلی بر این موضوع در دست نیست که اعمال آن ها به صورت ناآگاه (غریزه بدون عقل) انجام می شود.

چه مانعی دارد که این اعمال همانطور که ظواهرشان نشان می دهد ناشی از عقل و درک باشد؟ بسیار می شود که حیوانات بدون تجربة قبلی، در برابر حوادث پیش بینی نشده، دست به ابتکار می زنند، مثلاً گوسفندی که در عمرش گرگ را ندیده برای نخستینم بار که آن را می بیند به خوبی خطرناک بودن این دشمن را تشخیص داده و به هر وسیله که بتواند برای دفاع از خود و نجات از خطر متوسّل می شود.

علاقه ای که بسیاری از حیوانات تدریجاً به صاحب خود پیدا می کنند شاهد دیگری برای این موضوع است، بسیاری از سگ های درنده و خطرناک نسبت به صاحبان خود و حتّی فرزندان کوچک آنان مانند یک خدمت گزار مهربان رفتار می کنند.

داستان های زیادی از وفای حیوانات و این که آن ها چگونه خدمات انسانی را جبران می کنند در کتاب ها و در میان مردم شایع است که همة آن ها را نمی توان افسانه دانست.

و مسلّم است آن ها را به آسانی نمی توان ناشی از غریزه دانست، زیرا غریزه معمولاً سرچشمة کارهای یک نواخت و مستمر است، امّا اعمالی که در شرائط خاصّی که قابل پیش بینی نموده به عنوان عکس العمل انجام می گردد به فهم و شعور شبیه تر است تا به غریزه.

ص: 175

از همة این ها گذشته، در آیات متعدّدی از قرآن، مطالبی دیده می شود که دلیل قابل ملاحظه ای برای فهم و شعور بعضی از حیوانات محسوب می شود، داستان فرار کردن مورچگان از برابر لشگر سلیمان، و داستان آمدن هدهد به منطقه «سبا و یمن» و آوردن خبرهای هیجان انگیز برای سلیمان، شاهد این مدّعا است.

در روایات اسلامی نیز احادیث متعدّدی در زمینة رستاخیز حیوانات دیده می شود، از جمله:

از ابوذر نقل شده که می گوید: ما خدمت پیامبر (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) بودیم که در پیش روی ما دو بز، به یکدیگر شاخ زدند، پیغمبر (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) فرمود: «می دانید چرا این ها به یکدیگر شاخ زدند؟» حاضران عرض کردند: نه، پیامبر (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) فرمود: «ولی خدا می داند چرا؟ و به زودی در میان آن ها داوری خواهد کرد».(1)

و در روایتی از طرق اهل تسنّن از پیامبر (صَلَی اللهُ عَلیه وَآله وسَلم) نقل شده که فرمود:

«ان الله یحشر هذه الامم یوم القیامت و یقتص من بعضها لبعض حتی یقتص للجماء منم القرناء؛ (2)

«خداوند تمام این جنبندگان را روز قیامت بر می انگیزاند و قصاص بعضی را از بعضی می گیرد، حتّی قصاص حیوانی که شاخ نداشته و دیگری بی جهت به او شاخ زده است از او خواهد گرفت».

در روایتی دیگر حضرت می فرماید:

«مَن قَتَلَ عُصفُوراً عَبَثاً جَاءَ یَومَ القِیَامَةِ یَعِجُّ إِلَی اللهِ تَعَالَی یَقُولُ یَا رَبِّ إِنَّ هَذَا قَتَلَنِی عَبَثاً لَم یَنتَفِع بِی وَ لَم یَدَعِنی فَآکُلَ مِن حُشَارَةِ الأَرضِ؛ .

ص: 176

هر که گنجشکی را بیهوده بکشد روز قیامت بیاید و نزد عرش فریاد زند و گوید پروردگارا از این بپرس برای چه مرا بی فائده کشت و از من سودی نبرد و مرا نگذاشت از حشرات زمین بخورم». (1)

در آیه 5 سوره تکویر نیز می خوانیم: (وَ إِذَا الوُحُوشُ حُشِرَت) «هنگامی که وحوش محشور می شوند» اگر معنی این آیه را حشر در قیامت بگیریم (نه حشر و جمع به هنگام پایان این دنیا) یکی دیگر از دلائل نقلی بحث فوق خواهد بود.

4- اگر آن ها رستاخیز دارند تکلیف هم دارند؟

سؤال مهمّی که در اینجا پیش می آید و تا آن حل نشود تفسیر آیه فوق روشن نخواهد شد این است که آیا می توانیم قبول کنیم که حیوانات تکالیفی دارند با این که یکی از شرائط مسلّم تکلیف، عقل است و به همین جهت کودک و یا شخص دیوانه از دایره تکلیف بیرون است؟ آیا حیوانات دارای چنان عقلی هستند که مورد تکلیف واقع شوند؟ و آیا می توان باور کرد که یک حیوانم بیش از یک کودک نابالغ و حتّی بیش از دیوانگان درک داشته باشد؟ و اگر قبول کنیم که آن ها چنان عقل و درکی ندارند چگونه ممکن است تکلیف متوجّه آن ها شود؟!

در پاسخ این سؤال باید گفت که تکلیف مراحلی دارد و هر مرحله ادراک و عقلی متناسب با خود می خواهد، تکالیف فراوانی که در قوانین اسلامی برای یک انسان وجود دارد به قدری است که بدون داشتن یک سطح عالی از عقل و درک انجام آن ها ممکن نیست و ما هرگز نمی توانیم چنان تکالیفی را برای حیوانات بپذیریم، زیرا شرط آن، در آن ها حاصل نیست، امّا مرحلة ساده و پائین تری از تکلیف تصوّر می شود که مختصر .

ص: 177

فهم و شعور برای آن کافی است، ما نمی توانیم چنان فهم و شعور و چنان تکالیفی را به طور کلّی درباره حیوانات انکار کنیم.

حتّی دربارة کودکان و دیوانگانی که پاره ای از مسائل را می فهمند انکار همة تکالیف، مشکل است مثلاً اگر نوجوانان 14 ساله که به حد بلوغ نرسیده ولی کاملاً مطالب را خوانده و فهمیده اند در نظر بگیریم، اگر آن ها عمداً مرتکب قتل نفس شوند در حالی که تمام زیان های این عمل را می دانند آیا می توان گفت هیچ گناهی از آن ها سر نزده است؟! قوانین کیفری دنیا نیز افراد غیربالغ را در برابر پاره ای از گناهان مجازات می کند، اگر چه مجازات های آن ها مسلماً خفیف تر است.

بنابراین بلوغ و عقل کامل شرط تکلیف در مرحلة عالی و کامل است، در مراحل پائین تر یعنی در مورد پاره ای از گناهانی که قبح و زشتی آن برای افراد پائین تر نیز کاملاً قابل درک است بلوغ و عقل کامل را نمی توان شرط دانست.

با توجه به تفاوت مراتب تکلیف، و تفاوت مراتب عقل اشکال بالا در مورد حیوانات نیز حل می شود.(1)

5- علّت مخفی بودن تاریخ قیام قیامت؟

علت مخفی نگاه داشتن تاریخ قیامت، آنست که: «خداوند می خواهد هر کسی را به تلاش و کوشش هایش پاداش دهد» و به تعبیر دیگر: با مخفی بودن آن یک نوع آزادی عمل برای همگان پیدا می شود، چرا که اگر تاریخ قیامت تعیین می شد هر گاه زمانش دور بود همه در غفلت و غرور و بی خبری فرو می رفتند، و هرگاه زمانش نزدیک بود ممکن بود آزادی عمل را از دست بدهند و اعمالشان جنبه اضطراری .

ص: 188

پیدا کند، و در هر دو صورت هدف های تربیتی انسان عقیم می ماند، و از سوی دیگر چون وقت آن دقیقاً معلوم نیست و در هر زمانی محتمل است نتیجه اش حالت آماده باش دائمی و یا پذیرش سریع برنامه های تربیتی است، همانگونه که دربارة فلسفه اخفاء «شب قدر» گفته اند منظور این است که مردم همة شب های سال، یا همة شب های ماه مبارک رمضان را گرامی دارند و به درگاه خدا بروند.(1)

تعبیری که در آیه 15 سوره طه آمده: «إِنَّ السَّاعَةَ آتِیَةٌ أَکادُ أُخفِیها لِتُجزی کُلُّ نَفسٍ بِمَا تَسعی: رستاخیز به طور یقین خواهد آمد، من می خواهم آن را مخفی دارم، تا هر کس در برابر سعی و کوشش خود جزا داده شود» اشارة لطیفی به همین معنی دارد.(2)

از سویی دیگر هیچکس نیز خویش را در امان نمی بیند و قیامت را دور نمی پندارد، در نتیجه خود را از عذاب و مجازات الهی بر کنار نمی داند.

ممکن است بعضی از خود سؤال کنند چرا این علم [به زمان وقوع قیامت] مخصوص ذات خدا است (3) و هیچ کس حتی پیامبران را از آن آگاه نمی سازد؟

پاسخ این سؤال این است که: عدم آگاهی از وقوع رستاخیز به ضمیمة ناگهانی بودن و با توجه به عظمت ابعاد آن سبب می شود که هیچگاه مردم قیامت را دور ندانند و همواره در انتظار آن باشند، به این ترتیب خود را برای نجات در آن آماده سازند، و این عدم آگاهی اثر مثبت و روشنی در تربیت نفوس و توجه آنها به مسئولیت ها و پرهیز از گناه خواهد داشت.(4) .

ص: 189

6- چگونه انسان در قیامت همة اعمال خود را می بیند؟

سؤال مهمّی که در مبحث تجسّم اعمال انسان مطرح است این است که مطابق آیات 7 و 7 سورة زلزال

«فَمَن یَعمَل مِثقَالَ ذَرَّةٍ خَیراً یَرَهُ * وَ مَن یَعمَل مِثقَالَ ذَرَّةٍ شَرّاً یَرَهُ) «پس هر کس به اندازة ذره ای کار نیک و بد انجام داده باشد آن را می بیند.»

انسان همة اعمال خود را در قیامت، اعم از نیک و بد کوچک و بزرگ می بیند، این معنی چگونه با آیات «احباط» و «تکفیر» (1) و «عفو» و «توبه» سازگار است؟ زیرا آیات «احباط» می گوید: بعضی از اعمال مانند «کفر» تمام حسنات انسان را از بین می برد (لَئِن أَشرَکتَ لَیَحبَطَنَّ عَمَلُکَ) (2) و طبق آیات «تکفیر» گاهی حسنات، سیّئات را از بین می برد: (إِنَّ الحَسَناتِ ذُهِبنَ السَّیِئاتِ) (3)

و آیات «عفو» و «توبه» می گوید: در سایة عفو الهی یا توبه کردن، گناهان محو می شوند، این مفاهیم چگونه با مسألة مشاهدة تمام اعمال نیک و بد تطبیق می کند؟

در پاسخ این سؤال باید به یک نکته توجه کرد و آن این که: دو اصلی که در آیات سورة زلزال آمده است که می گوید انسان هر ذرّه ای از کار نیک و بد را می بیند، به صورت یک قانون کلّی است، و می دانیم هر قانون ممکن است استثنائاتی داشته باشد، آیات عفو و توبه و احباط و .

ص: 180

تکفیر در حقیقت به منزلة استثناء است در این قانون کلّی.

پاسخ دیگر این که: در مورد احباط و تکفیر درحقیقت موازنه و کسر و انکساری رخ می دهد، و درست مانند «مطالبات» و «بدهی ها» است که از یکدیگر کسر می شود، هنگامی که انسان نتیجة این موازنه را می بیند در حقیقت تمام اعمال نیک و بد خود را دیده است، همین سخن در مورد عفو و توبه نیز جاری است، چرا که عفو بدون لیاقت و شایستگی صورت نمی گیرد، و توبه خود نیز یکی از اعمال نیک است.

بعضی در اینجا جواب دیگری گفته اندکه صحیح به نظر نمی رسد و آن این که: افراد کافر نتیجة اعمال خوب خود را در این دنیا می بینند، همانگونه که افراد مؤمن کیفر اعمال بد خود را در این جهان می بینند.

ولی ظاهر این است که آیات مورد بحث مربوط به قیامت است نه دنیا، به علاوه این کلّیت ندارد که هر مؤمن و کافری نتیجة اعمالش را در دنیا ببیند.(1)

7- چگونه شیطان در قیامت با همة پیروان خود تماس می گیرد؟

پاسخ این است که مسلمّاًَ این توانایی را خداوند به او می دهد و این در واقع یک نوع مجازات روانی برای پیروان شیطان است، و اخطاری است به همة پویندگان راه او در این جهان که پایان کار خود و رهبر خویش را از هم اکنون ببینند و به هر حال خداوند وسیلة این ارتباط را میان شیطان و پیروانش به نحوی فراهم می کند.

خداوند متعال در سورة ابراهیم، آیة22 به بعد می فرماید: (وَ قَالَ الشَّیطانُ لِمَّا قُضِیَ الأَمرُ إِنَّ اللهَ وَعَدَکُم الحَقِّ وَ وَعَدتُکُم فَأَخلَفتُکُم) «و شیطان هنگامی که کار حساب بندگان صالح و غیرصالح پایان .

ص: 181

پذیرفت و هر کدام به سرنوشت و پاداش و کیفر قطعی خود رسیدند به پیروان خود چنین می گوید: خداوند به شما وعدة حق داد و من نیز به شما وعده دادم (وعده ای پوچ و بی ارزش چنان که خودتان می دانستید) سپس ازوعده های خود تخلّف جستم.»

و بعد اضافه می کند: «وَ ما کانَ لِی عَلَیکُم مِن سُلطانٍ إِلَّا أَن دَعَوتُکُم فَاستَجَبتُم لِی؛ من بر شما تسلّط و اجبار و الزامی نداشتم تنها این بود که از شما دعوت کردم، شما هم با میل و اراده خود پذیرفتید.»

«بنابراین مرا هرگز سرزنش نکنید، بلکه خویشتن را سرزنش کنید» که چرا دعوت شیطنت آمیز و ظاهر الفساد مرا پذیرفتید. (فَلا تَلُومُونِی وَلُومُوا أَنفُسَکُم).

خودتان کردید که لعنت بر خودتان باد!!.

به هر حال «نه من می توانم در برابر حکم قطعی و مجازات پروردگار به فریاد شما برسم و نه شما می توانید فریادرس من باشید».

(مَا أَنَا بِمُصرِخِکُم وَ ما أَنتُم بِمُصرِخِیَّ)

جالب اینکه این نوع برخورد منحصر به شیطان و پیروانش در قیامت نیست، تمام ائّمة ضلالت و پیشوایان گمراهی در این جهان نیز همین برنامه را دارند، دست پیروان خود را (البته با موافقت خودشان) می گیرند و به میان امواج بلاها و بدبختی ها می کشانند، و هنگامی که دیدند اوضاع بد است آن ها را رها کرده و می روند، حتّی از آن ها اعلام بیزاری می کنند و به ملامت و سرزنششان می پردازند و آن ها را به خسران دنیا و آخرت گرفتار می سازند.(1) .

ص: 182

8- منظور از نامه عمل چیست؟ و چگونه است؟

در بسیاری از آیات قرآن و روایات سخن از نامة اعمال انسان ها به میان آمده است، از مجموع این آیات و روایات استفاده می شود که همه اعمال آدمی با تمام جزئیات درنامه ای ثبت می شود، و روز رستاخیز اگر انسان نیکوکار باشد؛ نامه اعمالش به دست راست ا.، و اگر بدکار باشد؛ نامه اعمالش را به دست چپ او می دهند.

در سوره حاقّه می خوانیم: (فَأَمَّا مَن أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هاؤُمُ اقَرؤُا کِتابِیَه؛ (1) امّا آن ها که نامه اعمالشان به دست راستشان داده شده با سرفرازی و افتخار می گویند هان بیائید و نامة اعمال ما را بخوانید»؛ (وَ أَمَّا مَن أُوتِیَ کِتابَهُ بِشِمالِهِ فَیَقُولُ یَا لَیتَنِی لَم أُوتَ کِتَابِیَه؛ اما کسی که نامة اعمالش در دست چپ اوست می گوید: ای کاش نامة اعمالم را به دست من نمی دادند».

و در سوره کهف آیة49 می خوانیم:

( وَ وُضِعَ الکِتَابُ فَتَرَی المُجرِمینَ مُشفِقیِنَ مِمَّا فِیهِ وَ یَقُولُونَ یَا وَیلَتَنَا مَالِ هَذَا الکِتَابِ لَا یُغَادِرُ صَغِیرَةً وَ لَا کَبِیرَةً إِلَّا أَحصَاهَا وَ وَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِراً وَ لَا یَظلِمُ رَبُّکَ أَحَداً؛

«نامه های اعمال بنی آدم گسترده می شود، در آن هنگام مجرمان را می بینی از آنچه در آن ثبت است بیمناکند، و می گویند: ای وای بر ما، این چه نامه ای است که هیچ گناه صغیر و کبیره ای نیست مگر آن را ثبت و احصاء کرده است؟! و آنچه را انجام داده اند حاضر می یابند، و پروردگارت به احدی ظلم نمی کند».

در حدیثی در ذیل آیة مورد بحث (اقرَأ کِتابَکَ...) از امام صادق(علیهِ السَّلام) .

ص: 183

می خوانیم:

«یَذکُرُ العَبدُ جَمِیعَ مَا عَمِلَ، وَ مَا کُتِبَ عَلَیهِ، حَتَّی کَأَنَّهُ فَعَلَهُ تِلکَ السَّاعَةِ، فَلِذَلِکَ قَالُوا: یَا وَیلَتَنا ما لِهَذَا الکِتابِ لا یُغادِرُ صَغیرَةً وَ لا کَبیرَةً إِلاَّأَحصَاهَا؛ در آن روز انسان آنچه را انجام داده و در نامة عمل او ثبت است همه را به خاطر می آورد، گویی همان ساعت آن را انجام داده است! لذا فریاد مجرمان بلند می شود و می گویند: «این چه نامه ای است که هیچ صغیره و کبیره ای را فرو گزار نکرده است».(1)

در اینجا این سؤال پیش می آید که این نامه چیست؟ و چگونه است؟

آنچه مسلّم است این است که بدون شک از جنس کتاب و دفتر و نامه های معمولی، نیست، و لذا بعضی از مفسران گفته اند این نامه عمل چیزی جز «روح انسان» نمی باشدکه آثار همة اعمال در آن ثبت است زیرا ما هر عملی انجام می دهیم خواه ناخواه اثری در روح و جان ما می گذارد.

یا این که این نامه عمل، اعضای پیکر ما حتّی پوست تن ما، و از آن بالاتر زمین و هوا و فضایبی است که در آن اعمال خود را انجام می دهیم، چرا که اعمال ما گذشته از این که در جسم و همة ذرّات پیکر ما نقش می بندند، در هوا و زمین منعکس می شوند.

گرچه این آثار برای ما در این دنیا محسوس و درک کردنی نیست، اما بدون شک وجود دارد، و روزی که در آن روز دید تازه ای پیدا می کنیم همة این ها را می بینیم و می خوانیم.(2) .

ص: 184

9- سؤال در قیامت برای چیست؟

ما می دانیم خدا همه چیز را می داند و اصولاً در همه جا حاضر و ناظر است با این حال چه نیازی به سؤال دارد که انبیاء و امّت ها را عموماً و بدون استثناء مورد بازپرسی قرار دهد؟!.

جواب این پرسش روشن است، زیرا اگر سؤال برای استعلام و درک واقعیت چیزی باشد، در مورد کسی که عالم است معنی ندارد ولی اگر منظور، توجّه دادن خود شخص و اتمام حجّت به او و امثال آن بوده باشد؛ هیچ مانعی ندارد، درست مثل اینکه ما به شخص فراموش کاری خدمت های زیادی کرده ایم، و او به جای خدمت مرتکب خیانت هایی شده و همة این مسائل پیش ما روشن است، او را مورد بازپرسی قرار داده و می گوئیم آیا ما این همه به تو خدمت نکردیم؟ و آیا تو حقّ این خدمات را ادا کردی؟! این سؤال برای کسب علم نیست بلکه برای تفهیم طرف است، و یا اینکه برای ابراز قدردانی از یک فرد خدمت گزار و تقدیر و تشویق از او می پرسیم در این سفر ماموریتی که داشتی چه کارها انجام دادی؟ با این که از جزئیات آن قبلا«ً آگاه شده ایم.(1) .

ص: 185

1- قرآن کریم.

2- نهج البلاغه.

3- آیت الله مصباح یزدی، آموزش عقائد، شرکت چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ سوم 1379 شمسی.

4- ابومنصور احمدبن علی طبرسی، الأحتجاج، دو جلد، نشر مرتضی مشهد مقدس 1404 قمری.

5- سبزواری نجفی محمدبن حبیب الله، ارشاد الاذهان الی تفسیر القرآن، دار التعارف للمطبوعات بیروت، 1419 قمری.

6- شیخ طوسی، الإستبصار، 4 مجلد، تحقیق السید حسن الخرسان، نشر دارالکتب الاسلامیة، الطبعة الرابعة 1363 ه-.ش.

7- شیخ صدوق، الاعتقادات، یک جلد، تحقیق عسام عبد السید؟

8- حسن بن ابی الحسن دیلمی، إرشاد القلوب، دو جلد، انتشارات اسوه، 1417 قمری.

9- شیخ صدوق، الامالی، یک جلد، انتشارات کتابخانه اسلامیه، 1362.

10- شیخ صدوق، الامالی، یک جلد، انتشارات دارالثقافه قم، 1414.

11- شیخ مفید، الامالی، یک جلد، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید قم، 1413 هجری قمری.

12- بیضاوی عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، 5 مجلّد، تحقیق محمد عبدالرحمن المرعشلی، نشر دار احیاء التراث العربی بیروت، چاپ اوّل 1418.

13- داور پناه ابوالفضل، انوار العرفان فی تفسیر القرآن، 16 مجلّد، انتشارات صدر تهران، چاپ اوّل 1375 شمسی.

14- علامه مجلسی، بحارالأنوار، 110 جلد، مؤسسة الوفاء بیروت - لبنان، 1404 قمری.

15- سیدمحسن خرازی، بدایة المعارف الالهیة، دو جلد، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ هشتم 1421 هجری قمری.

16- عمادالدین طبری، بشارة المصطفی، یک جلد، چاپ کتابخانه حیدریه نجف، 1383 هجری قمری.

17- محمدبن حسن بن فروخ صفار، بصائر الدرجات، یک جلد، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی قم، 1404 هجری قمری.

18- محمّد صادقی تهرانی، البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، یک مجلّد، نشر مؤلف قم، چاپ اول 1419 قمری.

ص: 186

19- فخرالدین حجازی، پژوهشی دربارة قرآن و پیامبر، مؤسسه انتشارات بعثت، چاپ اوّل، 1352 شمسی.

20- سید شرف الدین حسینی استرآبادی، تأویل الآیات الظاهره، یک جلد، انتشارات جامعه مدرسین قم، 1409 هجری قمری.

21- شیخ طوسی، التبیان، 10 جلد، تحقیق احمد حبیب قصیر العاملی، نشر مکتب الاعلام الاسلامی، الطبعة الاولی 1409 قمری.

22- علی مشکینی، تحریر المواعظ العددیة، نشر الهادی قم، چاپ هشتم 1424 قمری.

23- سیّدجعفر شهیدی، ترجمة نهج البلاغه، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی تهران، چاپ چهاردهم 1378 شمسی.

24- میثم بن علی بن میثم بحرانی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، 5 مجلّد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اوّلا 1375.

25- اسماعیل بن کثیر، تفسیر ابن کثیر، 4 مجلد، نشر دارالمعرفة بیروت، 1412.

26- ابن ابی حاتم عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم (ابن ابی حاتم)، 13 مجلّد، تحقیق اسعد محمد الطیب، نشر مکتبة نزار مصطفی الباز عربستان سعودی، چاپ سوّم 1419 قمری.

27- سیّدمحمّد ابراهیم بروجردی، تفسیر جامع، 7 مجلد، انتشارات صدر تهران، چاپ ششم 1366 شمسی.

28- ملامحسن فیض کاشانی، تفسیر صافی، مشهد، انتشارات دارالمرتضی، چاپ اول، بی تا.

29- ----، تفسیر الأصفی، دو جلد، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، الطبعة الاولی 1418 ه-.ق.

30- صفی علی شاه حسن بن محمدباقر، تفسیر صفی، یک مجلّد، انتشارات منوچهری تهران، چاپ اوّل 1378 شمسی.

31- سیدهاشم حسینی بحرانی، تفسیر البرهان، تهران بنیاد بعثت، چاپ اول 1415 قمری.

32- محمّد ثقفی تهرانی، تفسیر روان جاوید، 5 مجلّد، انتشارات برهان تهران، چاپ سوّم 1398 قمری.

33- حقی بروسوی اسماعیل، تفسیر روح البیان، 10 مجلد، نشر دارالفکر بیروت،

ص: 187

بی تا.

34- بهاء الدین محمد شیخ علی شریف لاهیجی، تفسیر شریف لاهیجی، مؤسسه مطبوعات اعلمی، 1363 شمسی.

35- علی بن ابراهیم بن هاشم قمی، تفسیر قمی، 2 جلد، مؤسسه دارالکتاب قم، 1404 هجری قمری.

36- سیدابراهیم بروجردی، تفسیر جامع، انتشارات صدر، چاپ سوم، 1341.

37- نیشابوری نظام الدین حسن بن محمد (قرن8)، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، 6 مجلد، تحقیق شیخ زکریا عمیرات، نشر دارالکتب العلمیه بیروت، چاپ اوّل 1416 قمری.

38- الشیخ عبد علی بن جمعه العروسی الجویزی، تفسیر نورالثقلین، مؤسسه اسماعیلیان قم الطبعه الرابعة، 1412 قمری.

39- طیب سیدعبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات اسلام تهران، چاپ دوّم 1378 شمسی.

40- محمدبن مسعود عیاشی، تفسیر العیاشی، 2 جلد، چاپخانه علمیه تهران، 1380 ه-.ق.

41- سیدمحمدحسین طباطبایی، تفسیر المیزان، نشر بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، چاپ پنجم 1376 هجری شمسی.

42- محمد جواد مغنیه، تفسیر الکاشف، 7 مجلد، نشر دارالکتب الاسلامیة تهران، چاپ اول 1424 قمری.

43- میرزا محمد مشهدی قمی، تفسیر کنزالدقائق، 2 مجلد، تحقیق: آقامجتبی عراقی، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، الطبعة الاولی 1407 ه-. ق.

44- تفسیر المنسوب بامام العسکری (علیهِ السَّلام)، یک جلد، تحقیق مدرسة الامام المهدی (علیهِ السَّلام) قم المقدسة، الطبعة الاولی 1409 قمری.

45- آیت آلله مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، انتشارات دارالکتب اسلامیه، چاپ شانزدهم، 1378 شمسی.

46- محسن قرائتی، تفسیر نور، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ دوم 1380 شمسی.

47- حسین بن محمد حلوانی، تنبیه الخواطر، یک جلد، تحقیق مدرسة الامام

ص: 188

المهدی (علیهِ السَّلام) قم، الطبعة الاولی 1408 هجری قمری.

48- شیخ مفید، تصحیح إعتقادات الامامیة، تحقیق حسین درگاهی، نشر دارالمفید بیروت، الطبعة الثانیة 1414 قمری.

49- شیخ صدوق، التوحید، صححه و علق علیه: السید هاشم الحسینی الطهرانی، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم.

50- شیخ طوسی، تهذیب الاحکام فی شرخ المقنعة، 10 مجلد، حققه و علق علیه: السید حسن الموسوی الخراسان، نشر دارالکتب الاسلامیه، الطبعة الثانیة 1414.

51- تاج الدین شعیری، جامع الاخبار، انتشارات رضی قم، 1405.

52- أبی جعفر محمدبن جریر الطبری، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، دارالفکر للطباعة و النشر 1415 قمری.

53- امام خمینی (رَحمَة ُالله)، جهاد اکبر، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ نهم، 1378 شمسی.

54- شیخ صدوق، ثواب الاعمال، یک جلد، انتشارات شریف رضی قم، 1364.

55- -----، الخصال، دو جلد در یک مجلد، انتشارات جامعه مدرسین قم، 1403 قمری.

56- قطب الدین راوندی، الخرائج و الجرائح، 3 جلد، مؤسسه امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه) قم، 1409 قمری.

57- جلال الدین عبدالرحمن ابن أبی بکر السیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، دارالمعرفة، الطبعة الاولی 1365 قمری.

58- سیدمهدی حجازی، درر الاخبار گزیده بحارالانوار، دفتر تبلیغات اسلامی قم.

59- محمدبن جریر طبری، دلائل الإمامة، یک جلد، دار الذخائر للمطبوعات، بی تا.

60- عبدالرحمان بن علی الجوزی القرشی؛ زاد المسیر، تحقیق محمّدبن عبدالرحمان عبدالله، 8 مجلد، نشر دارالفکر بیروت.

61- علیرضا زکی زاده رنانی، شنیدنی های شب جمعه، انتشارات حدیث نینوا، چاپ اول، 1384 شمسی.

62- محمدبن حسن فتال نیشابوری، روضة الواعظین، یک جلد، انتشارات رضی قم.

63- حسین بن سعید کوفی، الزهد، 1 مجلد، المطبعة العلمیة قم، 1399.

ص: 189

64- ترمذی، سنن ترمذی، انتشارات دارالفکر، 1983 میلادی.

65- بیهقی، السنن الکبری، 10 جلد، نشر دارالفکر بیروت.

66- محمّد بن یزید قزوینی (متوفای 275 قمری)، سنن ابن ماجه، تحقیق محمّد فؤاد عبدالباقی، 2 مجلد، نشر دارالفکر بیروت.

67- قاضی قضاعی، شهاب الأخبار، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی تهران، چاپ اول 1361 شمسی.

68- مولی محمد صالح المازندرانی، شرح أصول الکافی، 12 مجلد.

69- شیخ صدوق، علل الشرائع، یک جلد، انتشارات مکتبة الداوری.

70- ----، عیون أخبار الرضا (علیهِ السَّلام)، 2 جلد در یک مجلد، انتشارات جهان، 1378 هجری قمری.

71- شهاب الدین ابن حجر العسقلانی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، دارالمعرفة للطباعة و النشر بیروت - لبنان الطبعة الثانیة.

72- محمّد صادقی تهرانی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، 30 مجلّد، انتشارات فرهنگ اسلامی قم، چاپ دوم 1365 شمسی.

73- سیدمرتضی فیروزآبادی، فضائل الخمسة من الصحاح الستة، نشر اسلامیه تهران، چاپ دوّم 1392 قمری.

74- ابن بابویه القمی، فقه الرضا، تحقیق: مؤسسة آل البیت (علیهِ السَّلام)، نشر المؤتمر العالمی للإمام الرضا (علیهِ السَّلام).

75- سید بن طاووس حسنی، فلاح السائل، بوستان کتاب قم.

76- شاذان بن جبرئیل قمی، الفضائل، یک جلد، انتشارات رضی قم، 1363 هجری شمسی.

77- سیدعلی اکبر قرشی، قاموس قرآن، هفت جلد در سه مجلد، انتشارات دارالکتب اسلامیه، چاپ ششم 1371 شمسی.

78- ابن فهد حلّی، عدة الداعی، نشر دارالکتب الاسلامی، 1407 قمری.

79- شیخ طوسی، الغیبة، یک جلد، مؤسسه معارف اسلامی قم، 1411 ه- .ق.

80- محمدبن ابراهیم النعمانی، الغیبة، تحقیق: علی اکبر الغفاری، مکتبة الصدوق.

81- الشیخ عبدالحسین الأمینی، الغدیر، 12 مجلد، دارالکتب العربی بیروت.

82- حسن عمید، فرهنگ فارسی، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ اول 1363.

ص: 190

هجری شمسی.

83- شیخ مفید، الفصول المختارة، یک مجلّد، نشر کنگره شیخ مفید، چاپ اوّل 1413 قمری.

84- شیخ أبوالعباس عبدالله الحمیری، قرب الاسناد، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث قم الطبعة الاولی 1413 قمری.

85- سیدنعمت الله جزائری، قصص الأنبیاء (علیهِ السَّلام)، یک جلد، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی قم، 1404 هجری قمری.

86- ثقة الاسلام کلینی، الکافی، 8 جلد، دارالکتب الإسلامیة تهران، 1365 هجری شمسی.

87- عبداللاه بن عدی الجرجانی، الکامل فی ضعفاء. الرجال، تحقیق الدکتور، سهیل زکار، 7 جلد، نشر دارالفکر بیروت، الطبعة الثالثة 1409.

88- جعفربن محمدبن قولویه، کامل الزیارات، 1 مجلد، تحقیق شیخ جواد القیومی، موسسة نشر الفقاهة، الطبعة الاولی 1417 ه-.ق.

89- رشیدالدین میبدی احمدبن ابی سعد، کشف الاسرار و عدة الأبرار، 10 مجلّد، تحقیق علی اصغر حکمت، انتشارات امیرکبیر تهران، 1371 شمسی.

90- اسماعیل بن محمدبن عجلونی، کشف الخفاء و مزیل الألباس، 2 مجلد، نشر دارالکتب العلمیة بیروت، الطبعة الثانیة 1408 قمری.

91- علی المتقی بن حسام الدین الهندی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، مؤسسة الرسالة بیروت 1409 قمری.

92- ابن منظور، لسان العرب، 15 مجلد، نشر أدب الحوزة، الطبعة الأولی 1405.

93- سید ابن طاوس، محاسبة النفس، یک مجلّد، نشر مرتضوی تهران، چاپ سوّم، بی تا.

94- ----، مهجّ الدّعوات، ترجمة محمّد تقی طبسی، نشر رایحه تهران، چاپ اول 1379 شمسی.

95- احمدبن محمدبن خالد برقی، المحاسن، یک جلد، دارالکتب الإسلامیة قم، 1371 هجری قمری.

96- حسن بن سلیمان حلّی، مختصر بصائر الدرجات، الطبعة الاولی، منشورات المطبعة الحیدریة فی النجف 1370 قمری.

97- فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مؤسسه اعلمی

ص: 191

للمطبوعات بیروت، طبع اول 1415 هجری قمری.

98- الشیخ فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، 4 جلد، تحقیق: السید احمد الحسینی، نشر الثقافة الاسلامیة، الطبعة الثانیة 1408 ه-.ق.

99- محقق الأردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان، 14 مجلد، تحقیق: اشتهاردی و عراقی و یزدی نشر جامعة المدرسین، 1403 قمری.

100- سیدهاشم بن سلیمان بحرانی، مدرینة معاجز الائمة الاثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر، مؤسسة المعارف الاسلامیة، الطبعة الاولی 1413.

101- ورام بن ابی فراس، مجموعة ورام، 2 جلد، انتشارات مکتبة الفقیه.

102- محدث نوری، مستدرک الوسائل، 18 جلد، مؤسسه آل البیت علیهم السلام قم 1408 قمری.

103- احمدبن حنبل، مسند احمد، انتشارات دارالمعارف مصر، 1980 م.

104- أبی عبدالله الحاکم النیسابوری، المستدرک علی الصحیحین، دارالمعرفة بیروت لبنان.

105- ابوالفضل علی بن حسن طبرسی، مشکاة الانوار، یک جلد، کتابخانه حیدریه نجف اشرف، 1385 هجری قمری.

106- رضی الدین حسن بن فضل طبرسی، مکارم الأخلاق، یک جلد، انتشارات شریف رضی قم، 1412 هجری قمری.

107- محسن قرائتی، معاد، نرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، چاپ چهارم 1386 شمسی.

108- شیخ صدوق، معانی الأخبار، یک جلد، انتشارات جامعه مدرسیه قم، 1361 شمسی.

109- --، من لا یحضره الفقیه، 4 جلد، انتشارات جامعه مدرسین قم، 1413 قمری.

110- سلیمان بن أحمد الطبرانی، المعجم الکبیر، تحقیق: حمدی عبدالمجید السلفی، نشر مکتبة ابن تیمیة القاهرة، 25 مجلد، الطبعة الثانیة.

111- سلیمان بن أحمد الطبرانی، المعجم الاوسط، 9 مجلد، تحقیق ابراهیم الحسینی، نشر دارالحرمین.

ص: 192