ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

و زنان انسان ساز در دفترهاى مستقل زده است كه اين دفتر شرح حال نجمه مادر ارجمند حضرت رضا عليه السلام و خَيزُران مادر گرامى امام جواد عليه السلام است. اميد است كه اين نوشته مورد قبول آن بزرگواران قرار گيرد.

در پايان مركز تحقيقات حج بر خود لازم مى داند كه از تلاش پژوهشگر محترم آقاى بهاءالدين قهرمانى نژاد و همه كسانى كه در به ثمر رسيدن اين اثر تلاش كرده اند سپاس گزارى نمايد.

انه ولى التوفيق

مركز تحقيقات حج

گروه تاريخ و سيره

ص: 9

ص: 10

كتاب كوشيده ايم به صورت گذرا و فشرده به زوايايى از زندگانى دو تن از مادران گرامى امامان معصوم عليهم السلام حضرت نجمه عليها السلام مادر گرامى امام رضا عليه السلام و حضرت خَيْزُران عليها السلام، مادر گرامى حضرت جواد الائمه عليه السلام بپردازيم. اميد كه چراغى فروزان بر سر راه حق مداران باشد، ان شاءالله.

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

چنان كه از معاصران نيز، باقر شريف القرشى (1)و عزيزالله عطاردى (2)، ضمن بيان ابعاد مختلف زندگانى آن حضرت، به ماجراى تولد و اسامى مادر ايشان تصريح نموده اند.

با اين حال اطلاعات ما در مورد خصوصيات زندگى ايشان ناقص است كه ناشى از كتمان و تقيه به سبب استبداد حاكمان عباسى است.

ص: 15

المَنامِ رَسُولَ الله (ص) ، يَقُول لَها يَا حَمِيدَةُ، هِبِى نجمةَ لابنكِ موسى، فانّه سَيُولَدُ لَه مِنْها خَيرُ اَهلِ الاَرْض، فَوَهَبتُها له. (1)

وقتى كه كنيزى براى حميده عليها السلام بردم كه نجمه نام داشت، وى فرمود: در خواب، پيامبر (ص) را ديدم كه به من مى فرمود، اى حميده، نجمه را به تزويج فرزندت موسى درآور كه در اثر آن، بهترين اهل زمين از وى متولّد شود و من نيز چنين كردم.

اين روايت مى تواند مؤيد اين معنا باشد كه نجمه عليها السلام، مدّتى را از حضور علمى و عملى حضرت حميده عليها السلام، استفاده كرده است. امّا مؤيد كامل اين مسئله روايتى است كه در آن چنين آمده است:

اِشْتَرَتْ حَميدةُ المصفاةُ وَ هى أمُّ ابى الحسن موسى بن جعفر وكانتْ مِن اشراف الْعَجَم، جاريةً مولّدة وَاسْمُها تُكتَم و كانت من افضل النِّساءِ فى عقلِها ودينِها وإعظاماً لِمَوْلاتِها حميدَة المُصفّاةِ حتّى أنّها ماجَلَستْ بين يَدَيْها منذُ ملّكتْها إِجلالاً لَها فَقَالَتْ لِابْنِها موسى يا بُنَىَّ اِنَّ تُكتَمَ جاريةٌ ما رأيتُ جاريةً قَطُّ اَفضَلَ مِنْها وَ لَسْتُ اَشُكُّ اَنَّ اللهَ سَيُطهّرُ نسلَها اِنْ كانَ لها نسلٌ وَقَد وهبتُها لكَ

ص: 16

فَاسْتوصِ بِها خَيراً. (1)

مادر امام كاظم عليه السلام جناب حميده مصفّاه كه از اشراف و بزرگان عجم بود، كنيزكى مولّده (2)به نام تكتم خريدارى كرد. تكتم از نظر عقل و دين و احترام به بانويش حميده جزء بهترين زنان بود به گونه اى كه از زمانى كه در ملكيّت جناب حميده درآمد، از روى احترام و آداب در مقابل آن بانو نمى نشست، لذا جناب حميده به فرزندش حضرت موسى بن جعفر عليهما السلام گفت: پسرم، تكتم كنيزى است كه بهتر از او كنيزى نديده ام و شك ندارم كه اگر نسلى از او به وجود آيد، خداوند آن نسل را پاك و مطهر قرار مى دهد. او را به تو بخشيدم با او به نيكى رفتار كن.

با اين مقدمات، اين ازدواج بزرگ و مهم، صورت واقع به خود گرفت و امام كاظم عليه السلام، با اين دوشيزه نيك سيرت ازدواج كرد.

ص: 17

ص: 18

حضرت نجمه عليها السلام خود در اين باره مى فرمود:

لمّا حَمَلْتُ بابْنى الرِّضا لَمْ اَشْعر بِثِقل الحَمْل و كنتُ اَسْمَعُ فِى مَنَامِى تَسْبِيحَاً وَتَهْلِيلاً وَتَمْجِيداً مِن بَطْنى فيُفْزَعُنى ذلك ويَهُولُنى فاذا انْتَبهتُ لَمْ اَسْمَعْ شَيئَاً. (1)

يعنى وقتى كه به فرزندم رضا عليه السلام حامله شدم، از سنگينى و آثار حمل چيزى حسّ نمى كردم، امّا دائماً در خواب خويش، صداى تسبيح و تهليل و تمجيد را از شكم خويش مى شنيدم، كه باعث هول و هراس من مى شد همين كه بيدار مى شدم، چيزى نمى شنيدم.

نيمه هاى شب يازدهم ذى القعده به فجر طالع و سپيدۀ صادق نزديك مى شد. قدوسيان در عالم عرش، نواى خُلد سرداده بودند و كروّبيان آماده هم نوايى با ايشان گشته و اهل خانه موسى بن جعفر عليه السلام در كنار روضه نبوى (ص) در همان حالى كه حضرت در حال مناجات بود، منتظر قدوم رضاى اهل بيت عليهم السلام بودند. چشمان منتظر حضرت حميده عليها السلام و بانوان اهل بيت عليهم السلام به سوى حجرۀ محل استراحت حضرت نجمه دوخته

ص: 19

شده بود. لحظه موعود فرا رسيد و قبل از طلوع فجر، فجر حقيقى طالع شد و نورى زيبا، خانۀ آن حضرت را فرا گرفت.

آرى به واقع، خير اهل الارض و بهترين عطيۀ الهى كه پيامبر (ص) پيش بينى كرده و در رؤياى صادقه، به مادر بزرگش حضرت حميده عليها السلام فرموده بود، قدم به عرصه وجود گذاشت. در آن هنگام كه ولوله شادى از حجرۀ نجمه عليها السلام بلند شده بود، نوزاد را به آغوش پدر كه در كنار بستر نجمه عليها السلام نشسته بود، دادند. در روايت آمده است، به محض اينكه امام كاظم عليه السلام چشم مباركش به امام رضا عليه السلام افتاد، به همسرش چنين تبريك گفت:

«هنيئاً لكِ يا نجمةُ كرامةُ ربّك» (1)؛ «گوارا باد بر تو اى نجمه كرامت خداوند» .

در دنباله اين روايت از قول نجمه عليها السلام آمده است:

فَناوَلَتْهُ ايّاه فى خِرقةٍ بَيضاء. (2)

نوزادم را در پارچه سفيدى پيچيده به دست مبارك پدرش دادم.

سپس در دنباله روايت مى خوانيم:

فَاذَّن فى اُذُنِه اليُمنى و أقامَ فِى اليُسرى و دَعَا

ص: 20

بِماءِ الفُراتِ فَحنّكَه بِه ثُمَّ رَدَّه اِلىَّ وقال: خُذِيه فانّه بقيَّةُ اللهِ عزَّوَجَلَّ فِى أَرْضِهِ

. (1)

پس در گوش راست و چپ او اذان و اقامه گفت، و قدرى آب فرات طلب نمود (كه پيوندى بين نوزاد و جدّ غريبش حسين عليه السلام باشد) و كامش را با آب فرات برداشت و به من برگرداند و فرمود: آگاه باش كه او حجت باهرۀ حق تعالى روى زمين خواهد بود.

امام كاظم عليه السلام در تولّد فرزندش فرموده:

بَيْنَا أنا نائمٌ اِذا أتانى جَدّى وَأبى عَلَيْهِمَا السَّلام وَمعَهُمَا شِقّةُ حَرِيرٍ فَنَشَراها فإذَا قَميصٌ وفِيهِ صُورَةُ هَذِهِ الجَاريةِ، فَقَالا يا موسى لَيَكُونَّن لَكَ مِنْ هذِه الجاريةِ خَيرُ أَهلِ الأرْضِ بَعْدَك، ثُمَّ أَمَرانى إذا وَلَدتْه اَنْ اُسَمّيَه علياً وقالا لى: إنَّ الله عَزَّوَجَلّ سَيُظْهِرُ بِِهِ العَدْلَ وَالرَّأفَةَ وَالرَّحْمَة طوبى لِمَنْ صَدّقَه وَوَيلٌ لِمَنْ عَادَاه وَجَحَده. (2)

زمانى در رؤيا ديدم كه جدّم امام باقر عليه السلام به همراه پدرم امام صادق عليه السلام نزد من آمده و همراهشان پارچه اى از حريرى بود كه چشم را خيره مى كرد، وقتى آن حرير را گشودند، چهرۀ اين كنيز [همسرم

نجمه]را در آن ديدم و به من فرمودند: اى موسى،

ص: 21

از اين كنيز براى تو بهترين اهل زمين متولّد شود. سپس فرمودند كه بعد از تولد نام او را على بگذارم و به من فرمودند خداوند به بركت او، عدالت، رأفت، رحمت و مهربانى را آشكار خواهد نمود. پس خوش به حال كسى كه او را تصديق كرده و واى به حال آن كه با او دشمنى و او را انكار كند.

ص: 22

ص: 23

ص: 24

آن حضرت در زمان شهادت پدرش دخترى هشت ساله بوده است.

دختر والانسب موسى بن جعفر، بيشترين زمان خود را علاوه بر مادر، در محضر برادرش امام رضا عليه السلام مى گذراند. عشق و علاقه وافر به برادر كه به مقام حجت اللّهى رسيده بود، او را به محضر علم و فضل وى كشانده و به زودى، شرايع دين و آموزه هاى حقيقى كتاب و سنت نبوى (ص) را از حضور وى كسب كرده و خيلى زود، به دخترى فاضله و عالمه مشهور گرديد.

وى در مراتب علم و يقين و ايمان به حدّ بالايى رسيد. حضرت فاطمه معصومه عليها السلام، در روايت آثار اجداد طاهرين خويش نيز مقامى ممتاز يافت. او از جمله راويان واقعه مهم، متواتر و تاريخ ساز، غديرخم محسوب مى شد. (1)علاوه بر قرار داشتن در سلسله روات حديث غدير، احاديث ديگرى نيز از طريق پدران خويش نقل كرده است. از جمله، او از برادرش حضرت رضا عليه السلام و از طريق وى از پدرش امام

ص: 25

موسى بن جعفر عليه السلام و او از پدرش امام صادق عليه السلام و او از پدرش امام باقر عليه السلام و او از پدرش امام زين العابدين عليه السلام نقل كرده كه هنگام تولد حضرت امام حسين عليه السلام، پيامبر (ص) به عمه اش صفيه فرمود: «عمّه جان، فرزندم را نزد من بياور» . صفيه عرضه داشت: «اجازه بدهيد كه ابتدا او را شست وشو داده و سپس به نزد شما بياوريم» . پيامبر (ص) فرمود: «نياز به اين كار نيست؛ زيرا خداوند او را پاك و طاهر آفريده است» . (1)

حضرت معصومه عليها السلام، بعدها زندگى بسيار پرماجرايى را تجربه نمود. بعد از شهادت پدر و در دوران امامت برادرش، يار و ياور وى در امورى بود كه امامش به وى محوّل مى نمود. او به طور قطع، به دليل علم و كمالاتى كه داشت، مورد مراجعه بانوان و زنان بود، وى تا زمانى كه برادرش در مدينه بود، يار و ياور او و هنگامى كه در سال 2٠1ه. ق به ايران رفت، بعد از مدتى به شوق ديدار برادر، با تعدادى از نزديكان به سوى برادرش رهسپار شد. امّا وقتى كه در مسير حركت در ايران، از مناطق مركزى عبور مى كرد،

ص: 26

كاروان كوچكش مورد حمله حاكمان محلّى قرار گرفته و تعدادى در اين ميان به شهادت رسيدند. وى به همراه چند نفر، به سمت قم كه در آن هنگام عده اى از قبايل علاقه مند به اهل بيت عليهم السلام، از خزرجيان و مردم محلّى در آنجا ساكن بودند، حركت كرد و پس از چند روز در اين شهر درگذشت.

عظمت وى چنان بود كه امام جواد عليه السلام در وصف وى فرمود: «هر كس مرقد او را با معرفت زيارت كند، اهل بهشت است» . (1)

بنابراين، خداوند متعال نجمه عليها السلام را به آزمايش هاى گوناگونى آزمود كه شهادت همسر و فراق فرزند از جمله آنها بود.

از زمان درگذشت اين بانوى بزرگوار اطلاعى در دست نيست؛ ولى گفته شده محل دفن ايشان در نزديكى هاى مشربه ام ابراهيم در مدينه است. (2)

ص: 27

ص: 28

ص: 29

ص: 30

رسيده و منزلتى عظيم يافتند. حضرت خيزران عليها السلام، از والاترين اشخاص گروه دوم بود كه بعد از پيمودن مسيرى طولانى (از غرب حاكميت اسلام) و با مشيت حق تعالى به خانه امام رضا عليه السلام راه پيدا كرد.

با جست وجو در منابع، اين نكته به دست مى آيد كه احتمالاً آن حضرت از خاندانى مى باشد كه ماريۀ قبطيه (همسر پيامبر (ص) و مادر ابراهيم فرزند رسول الله (ص)) از آن بوده است. اوّلين سند معتبر در اين مورد، كلام محمدبن يعقوب كلينى (متوفاى 32٩ ه. ق) است كه مى فرمايد:

رُوى اَنّها كانَت مِن اَهلِ َبيتِ مارِيَةَ، اُمِّ اِبراهيمَ بنِ رَسُولِ اللهِ (ص) . (1)

روايت شده كه وى از خاندانى بوده است كه منتهى به ماريه قبطيه مى شده است.

بزرگان ديگرى نيز اين رأى را پذيرفته اند، مانند علامه فضل بن حسن الطبرسى (متوفاى54٨ ه. ق) كه به صراحت مى گويد:

«وَكانَت مِن اَهلِ بَيتِ مارِيَة القبطيَّة» (2)؛ «وى از خاندانى بود كه نسبش به ماريه قبطيه مى رسيد» .

از ميان محققان متاخّر، مى توان به شارح اصول

ص: 31

كافى، مُلا صالح مازندرانى (متوفاى 1٠٨1ه. ق) اشاره كرد كه عيناً اين مطلب را از كافى نقل كرده است. (1)محقق بحرانى (متوفاى 1186ه. ق) نيز در اين باره مى نويسد:

«وَكانَت مِن اَهلِ بَيتِ مارِيَة القبطيَّةِ؛ اُمِّ اِبراهيمَ ابنِ النَّبِى (ص)» . (2)

براى اين موضوع مى توان دو وجه تصوّر نمود: اوّل اينكه با توجه به منزلت خاصّى كه ماريه قبطيه نزد پيامبر (ص) داشت، پس از به دنيا آوردن ابراهيم، برخى از زنان پيامبر (ص) به او حسادت كردند. به همين دليل رسول خدا (ص) ، منزلى را براى او در خارج از شهر مدينه و در يكى از باغات كه امروزه به «مشربه اُمّ ابراهيم» مشهور است، تدارك ديد (3)، نام اين بانو و خاطره وى براى اهل بيت عليهم السلام چنان بوده كه اگر شخصى به منطقه قبطيون مصر منتسب مى شد و عمل و اعتقادش نيز صحيح بود، مورد تكريم ايشان قرار مى گرفت. دوّم، اينكه آن بانو از خاندانى است كه به ماريه قبطيه منسوب مى باشد و به نظر احتمال دوّم، موافق ظاهر و نزديك تر به واقع است.

ص: 32

ص: 33

ص: 34

برخى آثار خويش تصريح كرده است كه:

اَبُوجَعفَرٍ، مُحَمَّدُ بنُ عَلى الزَّكى، اُمُّهُ جارِيَةٌ، اسمُها خَيزُران. (1)

امام ابوجعفر، محمد بن على، آن امام پاك سيرت، مادرش كنيز و نامش خيزران بوده است.

همچنين، محمد بن جرير الطبرى الشيعى، (متوفاى اوائل قرن چهارم) ، ضمن بيان چند نام چنين نوشته است:

«يُقالُ لَها خَيزُرانُ وَاللهُ اَعلَم» . (2)

علامه طبرسى (متوفاى 54٨ ه. ق) نيز پس از بيان چند نام، خيزران را ترجيح داده و مى نويسد:

اُمُّهُ اُمُّ وَلَدٍ، يُقالُ لَها اُمُّ البَنين وَكانَ اسمُها سَكَنَ النَوبيَّة وَيُقالُ خَيزُرانُ المَريسيَّةُ وَيُقال شَهِدَة وَالاَصَحّ خَيزُران. (3)

مادر آن حضرت را امّ البنين، سَكن نَوْبى، خيزران المريسيه و شَهِده گفته اند، ولى صحيح تر خيزران است.

ابومنصور طبرسى، صاحب كتاب «الاحتجاج» (4)نيز

ص: 35

همين نظر را پذيرفته است. ابن شهر آشوب مازندرانى (متوفاى 5٨٨ ه. ق) هم معتقد است كه نام وى «دُرّة» به معناى «گوهر» بوده و امام رضا عليه السلام او را خيزران ناميده است.

وى مى نويسد:

مادر آن حضرت، كنيزى بوده كه نامش دُرّه و از اهالى مريس بود؛ پس امام رضا عليه السلام او را خيزران ناميد و او از خاندان ماريه قبطيه بوده و سبيكه نيز ناميده مى شد و گفته اند از اهل نوبه (1)بوده و ريحانه نام داشته و مكنّى به امّ الحسن بوده است. (2)

ص: 36

ص: 37

ص: 38

را آورده است. (1)

اين قرائن لغوى به علاوه گزارش منابع روايى و تاريخى، ما را به اين واقعيت راهنمايى مى كند كه خيزران، لقبى است كه به دليل وجود بركات روحى و معنوى اين بانو به ايشان اعطا شده و در اثر كثرت استفاده از اين وصف، به خيزران معروف شده است.

علاوه بر منابع لغوى، در نوشتار مورخان و محدثان شيعه و اهل سنّت به وجه تسميه و پيشينه اين نام مبارك توجه شده كه به چند مورد اشاره مى شود.

در منابع تاريخى آمده است كه هشام بن عبدالملك - از حاكمان بنى اميه - در موسم حجّ، به جهت كثرت جمعيت نتوانست استلام حجر كند. بنابراين در گوشه اى نشست و به اتفاق همراهان به خيل جمعيت نگاه مى كرد. ناگاه مشاهده كرد امام سجاد عليه السلام با كمال وقار در حال طواف است. هنگامى كه به محل استلام حجر رسيد، مردم براى ايشان راه باز مى كنند. در اين هنگام يكى از همراهان او كه ظاهراً از اميران نواحى اطراف دمشق بود و امام را نمى شناخت، با تعجّب از

ص: 39

هشام پرسيد: «او كيست كه مردم چنين احترامش مى كنند؟ !» هشام پاسخ داد: «نمى شناسم! !» فرزدق شامى كه به اهل بيت عليهم السلام علاقه فراوانى داشت، بلافاصله گفت: «امّا من او را به خوبى مى شناسم و اگر خواهى، او را معرفى كنم» . آن گاه بدون اينكه منتظر دستور هشام شود، با قصيده اى غرّا و بسيار پرمعنا و زيبا، امام را چنين معرفى كرد:

يا سائلى اَيْنَ حَلَّ الجُودُ والكرَمُ

عِندى بَيانٌ اذا طُلاّبُهُ قَدِمُوا

هذَا الَّذى تَعرِفُ البَطحاءُ وَطأتَهُ

وَالبَيتُ يَعرفُهُ وَالحِلُّ وَالحَرَمُ (1)

اى كسى كه سؤال مى كنى معدن جود و آقايى كجاست؟ اگر جويندگان جود و كرم نزد من آيند، به آنها معرفى خواهم كرد. اين آقايى است كه سرزمين بطحاء [مكه] جاى پاى قدم هاى او را مى شناسد، همان طور كه كعبه و اطراف آن او را مى شناسند.

وى ضمن برشمردن اجداد طاهرين امام و بيان فضايل بى شمار ايشان، در حالى كه رنگ به رخساره هشام نبود در توصيف امام سجاد عليه السلام چنين سرود:

ص: 40

فى كفّه خَيزُران ريحُهُ عَبِقٌ

مِن كفّ اَرْوَعَ فِى عِرْنينِه شَمَمٌ (1)

دست او مانند چوب خيزران خوشبوست كه در دست وى و از باطن او متجلى است.

در اين بيت لفظ خيزران به معناى چوب درخت خوشبو، يا گياه بابركت است. علامه مجلسى (متوفاى 111٠ه. ق) در كتاب «بحارالانوار» ضمن بيان اين بيت، عَبِق را به بوى بسيار دل انگيز معنا كرده و چنين گفته است:

رَجُلٌ عَبَقَ اِذا تَطَيَّبَ بِاَدنى طيبٍ لَم يَذهَب عَنْهُ اَيّاماً. (2)

لفظ خيزران در جايى است كه فردى عطر استفاده كند، به طورى كه تا مدتى بوى آن زائل نشود.

آنچه گذشت نمونه اى از وجه تسميه مناسب اين نام و مطابقت معناى خيزران با بركات وجودى اين بانوى طاهره بود.

ص: 41

ص: 42

زمينه چنين مى نويسد:

هشام بن احمر از ياران امام كاظم عليه السلام نقل مى كند: روزى آن حضرت با من سخن مى گفت و پرسيد: هشام! آيا به تازگى شخصى از مغرب [سرزمين هاى غرب خلافت اسلامى]، وارد مدينه شده است؟ (1)

هشام مى گويد: عرض كردم، خير، گمان نمى كنم چنين باشد! امام فرمود: اشتباه مى كنى، بلكه به تازگى، شخصى كه چند كنيز همراه اوست به مدينه آمده است. (2)

هشام مى گويد: به همراه ايشان حركت كرده و به محلّى كه در آن، همان شخص با چند جاريه [يا كنيز] بود، وارد شديم. امام به آن شخص [صاحب كنيزان]، اشاره كرد كه كنيزان خود را عرضه كند. وى هفت كنيز به امام نشان داد و امام فرمود: هيچ يك از ايشان مورد نظر من نيستند و سپس فرمود: اگر كنيز ديگرى دارى، به ما نشان بده. آن شخص عرض كرد: تنها

ص: 43

يك كنيز بيمار دارم و حاضر نيستم آن را در اختيار شما قرار دهم. امام بازگشت و من هم، به همراه ايشان رفتم. روز بعد، امام دوباره مرا به سوى آن شخص فرستاد و گفت: از او بپرس كه چه مقدار پول در قبال آن كنيز بيمار مى خواهى. (1)

هشام مى گويد: به نزد صاحب كنيزان رفته و عين مطلب را به او گفتم. او نيز قبول كرد و با تعجّب پرسيد: من اين كنيز را به تو مى دهم به شرط اينكه بگويى، آن شخص بزرگوارى كه ديروز همراهت بود، كه بود؟ ! من پاسخ دادم: مردى از بنى هاشم. صاحب كنيزان گفت: از كدام تيره بنى هاشم؟ ! هشام - به جهت مراعات مسائل امنيتى - پاسخ داد: بيشتر از اين نمى توانم بگويم.

در آن هنگام صاحب كنيزان، پرده از رازى مهم برداشت و گفت: اينكه از هويت آن بزرگوار پرسيدم، دليل داشت؛ زيرا اين كنيز را كه اكنون بيمار است از مغرب آورده ام. در آنجا زنى روشن ضمير از اهل كتاب (قدّيسه اى از نصارى) وقتى چشمش به اين كنيز افتاد، به من گفت: اين

ص: 44

دوشيزه كيست كه به همراه دارى؟ ! من گفتم: او را به جهت همسرى خودم اختيار كرده ام! امّا آن قدّيسه ربانى گفت: قطعاً اين طور نيست و او شايسته بهترين شخص ربانى در روى زمين است و پس از ازدواج با آن شخص كه بهترين و والاترين بنده شايسته حق تعالى است، خداوند فرزندى به ايشان عنايت خواهد كرد كه مانند او [در زمان خودش] در شرق و غرب نيست!

هشام مى گويد: وقتى اين سخنان را از صاحب كنيز شنيدم، در حالى كه سخت تعجب كرده بودم، به همراه آن كنيز به خانه امام كاظم عليه السلام رفته و آن دوشيزه را به محضرش بردم. امام پس از نگاه محبت آميزى كه به چهره سراسر حجب و حياى خيزران عليها السلام انداخت و به سلام و ادب وى پاسخ داد، وى را به ازدواج امام رضا عليه السلام درآورد. (1)

هشام در ادامه اين روايت مى گويد: «اين دوشيزه پاك سيرت، بعدها «ام البنين» ناميده شد و به او خيزران مريسيه و سكن نوبيه نيز مى گفتند» . (2)

البته در نقل نيشابورى به جاى «وَلَدَت ابنَ الرِّضا عليه السلام» ، «وَلَدَتِ الرِّضا عليه السلام» آمده است.

ص: 45

با توجه به اينكه اكثر منابع، تنها فرزند امام رضا عليه السلام و يا حداقل تنها پسر ايشان را، امام جواد عليه السلام دانسته اند، بنابراين، لقب «ابن الرضا عليه السلام» فقط در مورد حضرت جوادالائمه عليه السلام مى تواند موضوعيت داشته باشد. توجه به اسامى ذكر شده نيز اين نكته را بر ما روشن مى نمايد، والا بايد اين بانو، همسر امام كاظم عليه السلام باشد كه هيچ كدام از اين اسامى و اوصاف، با او تناسبى ندارد.

همچنين نقل اين ماجرا از طريق قديسه اى از اهل كتاب، بيانگر اين است كه علائم پيامبر (ص) و اوصياى ايشان در منابع عهد عتيق نيز آمده است.

ص: 46

ص: 47

ص: 48

مرحوم محدث قمى از متأخرين، معتقدند كه امام رضا عليه السلام بيش از يك فرزند داشته اند. طبرسى و ابن خشّاب سه پسر به نام هاى «ابوجعفر اكبر» ، غير از ابوجعفر اصغر كه همان امام جواد عليه السلام است، «حسن» كه ممكن است كنيه ابوالحسن براى امام رضا عليه السلام با عنايت به آن باشد و «حسين» كه ممكن است همان سيد حسين يا شاهزاده حسين مدفون در قزوين باشد، هرچند به نظر مى رسد وى از نوادگان آن حضرت است و يك دختر براى امام رضا عليه السلام برشمرده اند. (1)

نام اين دختر در منابع ذكر نشده، ولى از نقل محدث قمى برمى آيد كه نام وى «فاطمه» بود. در خصوص اسامى فرزندان حضرت، مرحوم محدث قمى مى نويسد:

هرچند اغلب علما براى حضرت رضا عليه السلام، فرزندى به جز امام محمدتقى عليه السلام ذكر نكرده اند و شيخ مفيد قدس سره به اين نكته تصريح كرده، لكن علامه مجلسى قدس سره از قرب الاسناد حميرى نقل كرده كه بزنطى خدمت حضرت رضا عليه السلام عرض كرد: چند

ص: 49

سال است [كه] از شما درباره جانشينتان مى پرسم، شما مى فرماييد: پسرم؛ [پرسيدم:] خداوند دو پسر به شما موهبت فرموده، پس كدام يك از اين دو هستند. (1)

مرحوم محدث در ادامه اين روايت، نام فاطمه بنت على بن موسى الرضا عليه السلام را آورده است كه روايت زيبايى را نيز از وى نقل مى كند. متن اين روايت طبق نقل وى چنين است:

عَن فاطِمَةَ بِنتِ الرِّضا عَن اَبيها عَن اَبيهِ عَن جَعفَرِبنِ مُحَمَّدٍ عَن اَبيهِ وَعَمِّهِ زَيدٍ عَن اَبيهِما عَلى بنِ الحُسَينِ عَن اَبيهِ وَعَمِّهِ عَن عَلى بنِ أبى طالِبٍ عليه السلام عَنِ النَّبِى (ص) قالَ: مَن كَفَّ غَضَبَهُ كَفَّ اللهُ عَنهُ عَذابَهُ وَ مَن حَسُنَ خُلقُهُ بَلَّغَهُ اللهُ دَرَجَةَ الصّائِمِ القائِمِ. (2)

فاطمه دختر امام رضا عليه السلام از پدران خود از حضرت رسول اكرم (ص) روايت كرده كه فرمود: هركه بازدارد غضب خود را [خشم خود را فرو خورد] خداوند متعال عذاب خود را از او در روز قيامت باز خواهد داشت و هركه اخلاق خويش را نيك كند،

ص: 50

خداوند متعال او را به درجه شخصى كه دائماً روزها را روزه داشته و شب را قيام به نماز شب داشته، مقرر كند.

محدث قمى در دنباله اين گزارش مى نويسد: «وى همسر محمد بن جعفر بن قاسم بن اسحاق بن عبدالله بن جعفر طيّار مى باشد» . (1)

امّا همان طور كه ذكر شد، در بيشتر منابع، تنها حضرت جواد عليه السلام به عنوان فرزند امام رضا عليه السلام ذكر شده است. همچنين اين منابع يكى از دلايل تحيّر شيعه در پيدا كردن امام و شناسايى حجت حق تعالى بعد از امام رضا عليه السلام را دير فرزنددار شدن ايشان دانسته اند. (2)

جريان ميلاد امام جواد عليه السلام به اين صورت بود كه: وقتى ايام رجب سال 1٩5 ه. ق فرا رسيد، همگان در انتظار مولود مباركى بودند. در سحرگاهان شب دهم حالتى بين خواب و بيدارى، مادر را فرا گرفت. درد زايمان كه تا دقايقى پيش او را به خود

ص: 51

مشغول ساخته بود از وى زائل گرديد. در اين لحظات امام رضا عليه السلام، در حجره مجاور مشغول راز و نياز با حق تعالى بود. ناگاه صداى ملكوتى عرش نشينان، همزمان با انوار تابناكى كه حجره مادر را نورانى مى كرد، بشارت مولودى بابركت را به ايشان داد.

بعد از گذشت دقايقى، ناگاه مادر، نوزادى زيبا، نورانى و خيره كننده را در كنار خويش ديد كه با گفتن شهادتين، به چهره مادرش مى نگريست. آن گاه مادر، نوزادش را در برگرفته و غرق بوسه نمود و در حالى كه بر لب حمد و ستايش حق تعالى داشت، قطرات اشك از ديدگانش چون درّ غلطان فرو مى ريخت. در آن هنگام، نجمه عليها السلام، (مادر امام رضا عليه السلام) و همچنين عمّه هاى آن حضرت، خوشحال و مسرور، بستر خيزران عليها السلام را احاطه كرده و كودك را در آغوش گرفتند تا به پدر برسانند.

حضرت رضا عليه السلام نيز بعد از شكر حق تعالى، نام جدّش پيامبر «محمد» را بر او نهاد. صبح آن روز، بستگان ايشان، گروه گروه براى تهنيت به منزل آن حضرت آمده و ضمن عيادت از حضرت خيزران عليها السلام، نوزادش امام جواد عليه السلام را نيز زيارت

ص: 52

مى كردند. آن روز، يعنى روز دهم رجب سال 1٩5 ه. ق، خانه هاى هاشميان در مدينه غرق سرور و شادى بود؛ زيرا كه امام محمد بن على الجواد عليهما السلام متولد شده بود. (1)

ص: 53

ص: 54

ص: 55

ص: 56

بانو است؛ زيرا مقام طهارت روحى است كه انسان را به اوج يقين مى رساند. سوّم، توجه دادن به اين نكته است كه او از زنان بهشتى است و همنشين خوبان حقيقى عالم در جنّت خواهد بود. طوبى لَها و حُسن مآب.

ص: 57

ص: 58

داده است. آن حضرت بنابر صريح قرآن، برترين زن زمانه خويش بود. (1)پيامبر (ص) به همراه حضرت خديجه عليها السلام، حضرت صديقه طاهره عليها السلام و آسيه مؤمنه، ايشان را نيز از جمله زنان برگزيده بهشتى معرفى كرد. (2)همه اين آيات و روايات كه در شأن و منزلت حضرت مريم عليها السلام وارد شده است، دلالت بر اوج عظمت آن بانوى مكرّمه نزد حق تعالى دارد. امام رضا عليه السلام همسر و مادر فرزندشان امام جواد عليه السلام را به مريم عليها السلام تشبيه كرده و دراين باره مى فرمايد: «فرزندم [جواد عليه السلام ] مانند عيسى بن مريم است و مادرش كه زنى طاهره و مطهره بود او را به وجود آورد» . (3)

امام رضا عليه السلام در اين روايت، به شأن و عظمت فرزند و همسرشان تصريح نموده اند.

ص: 59

ص: 60

شهادت مظلومانه امام كاظم عليه السلام به مدينه رسيد، او نيز مانند امام رضا عليه السلام، مادر ايشان حضرت نجمه عليها السلام، خواهران امام رضا عليه السلام و ساير اهل بيت عليهم السلام به سوگ نشست. حضرت موسى بن جعفر عليه السلام وصاياى خود را به فرزندش امام رضا عليه السلام كرده بود و در همه امور مربوط به همسران، فرزندان و مسائل ديگر، ايشان را وصى خويش قرار داده بود (1)، ضمن اينكه نزديكان از آل بنى هاشم و اصحاب خاص نيز از وصايت آن حضرت در امر امامت خبر داشتند.

پس از شهادت امام كاظم عليه السلام و آغاز امامت حضرت رضا عليه السلام، جاسوسان دربار با تحت نظر گرفتن امام عليه السلام، عرصه را بر امام و خاندانش سخت كرده بودند. امّا با اين حال، آن حضرت به دقت به وظايف عالى امامت اهتمام داشت و به ويژه امور مربوط به خاندان پدر را با كياست و ظرافت خاصّى انجام مى داد.

در اواخر دوره هارون الرشيد (1٧٠-1٩3ه. ق) -كه به دستور او سندى بن شاهك، (2)امام كاظم عليه السلام را در آخرين مرحله دستگيرى، به شهادت رسانده بود - تحولاتى در خراسان به ويژه در حوالى «مرو» رخ داد

ص: 61

كه نشان از شكل گيرى اعتراضات جدّى مخالفين عليه عباسيان داشت. اين اوضاع اگرچه ذهن هارون را به خود مشغول كرده بود؛ ولى با اين حال از امام رضا عليه السلام و از اقدامات حضرت در مدينه غافل نبود و توسط جاسوسان والى مدينه از وضعيت ايشان كسب اطلاع مى كرد. البته اين ادامه همان سياستى بود كه هارون از ابتداى خلافتش در كنترل سادات و علويان به كار بسته بود. (1)هارون كه در سال 1٩3ه. ق، براى دفع شورش به خراسان رفته بود، در همان جا مُرد و در سناباد توس دفن گرديد. (2)

با مرگ هارون و اختلاف امين و مأمون بر سر حاكميت، فضاى بازترى براى امام رضا عليه السلام ايجاد شد و ايشان توانست با بهره گيرى از اين فرصت مغتنم به تربيت نيروهاى مستعدّ و توجه جدّى به امور علويان و شيعيان اهل بيت عليهم السلام و نيز ديگر امور بپردازد. يكى از جلوه هاى امامت آن حضرت در اين ايّام، برپايى محافل علمى و گاهى هم افاضات نوربخشى بود كه براى خاندان و نزديكان خويش داشتند و همسرشان

ص: 62

حضرت خيزران عليها السلام نيز از آنها بهره ها مى جست.

با ولادت امام جواد عليه السلام در دهم رجب سال 1٩5 ه. ق، نورى ديگر در زندگانى حضرت رضا عليه السلام متجلى شد و شيعه از وصى ايشان مطلع گرديد. جوادالائمه عليه السلام كه در همان اوان طفوليت، نور هدايت و امامت در جبين وى هويدا بود، از طرف پدر و در محافل خصوصى به عنوان امام بعد از آن حضرت معرفى مى گرديد. اگرچه به دليل القائات برخى از خواصّ، عده اى بعدها از مسير امامت منحرف شدند، ولى در اطراف حضرت رضا عليه السلام، بزرگوارانى بودند كه با نفوذ كلام خود، به امامت و معرفى جواد الائمه عليه السلام، مساعدت شايانى نمودند. يكى از اين اشخاص جليل القدر، عموى امام رضا عليه السلام به نام «على بن جعفر عليه السلام» (1)بود كه در گذشته نيز امامت برادرش حضرت كاظم عليه السلام را تبليغ مى كرد. وى مطالب مهمى نيز در ابواب فقهى از برادر پرسيده و نوشته بود كه بعدها به عنوان «مسائل على بن جعفر عليه السلام» ، شهرت فراوانى در بين اصحاب و فقهاى خاصّه پيدا نمود.

نقل است كه على بن جعفر در يكى از مجالس آن

ص: 63

زمان كه امام رضا عليه السلام به عموها و اطرافيان، درباره جانشينى فرزندش حضرت جواد عليه السلام تأكيد مى كرد، برخاست و دست برادرزاده اش (امام جواد عليه السلام) را گرفت و به عنوان بيعت عرضه داشت:

اَشهَدُ اَنّكَ إمامٌ عِندَ اللهِ. (1)

من شهادت مى دهم كه تو در پيشگاه خداوند به حقيقت امام هستى.

در اين هنگام، امام رضا عليه السلام با گريه فرمود:

عمو جان! آيا سخن پدرم موسى بن جعفر عليه السلام را به ياد مى آورى كه از طريق اجدادش، از پيامبر (ص) چنين نقل فرمود: پدرم فداى بهترين پسر كنيز (حضرت خيزران) از اهالى نوبه باد، كه طيّب و طاهرست و بين فرزندش و پدرش (امام جواد و امام رضا عليهما السلام) - با هجران و حركت اجبارى به خراسان و مرو - فاصله خواهد افتاد و در اثر اين فراق، عده اى در انتخاب امام، راه ضلالت و هلاكت را خواهند پيمود!

على بن جعفر عليه السلام عرض كرد: «فدايت شوم، راست گفتى! مطلب همان است كه مى فرمايى» . (2)

ص: 64

ص: 65

ص: 66

سرخسى» برخوردار بود، وقتى كه خطبه خلافت (سال 1٩٨ ه. ق در مرو) به نام وى خوانده شد، با توجه به علاقه خراسانيان به سادات و علويان، خود را دوست ايشان و مخالف روش هاى قبلى كه منجر به برخورد با سادات شده بود معرفى كرد. (1)

از اين رو، با مشورت فضل، تصميم گرفت كه امام رضا عليه السلام را به مرو بياورد. وى چند هدف مهم از اين حركت داشت: اولاً، كنترل امام و كسانى كه با ايشان رفت و آمد داشتند؛ ثانياً، خلع سلاح مخالفين شيعى و علويانى كه با وى سر جنگ داشتند و ثالثاً، كنترل و محدود نمودن ارتباط مردم با امام رضا عليه السلام كه نتيجه همه اينها مشروعيت دادن به حاكميت خودش بود. او براى تأمين اين اهداف در نظر داشت در حركتى نمايشى و سياسى، خلافت را به امام عرضه كند و در صورت عدم قبول آن، جانشينى خود را به آن حضرت تحميل نمايد.

در سال 2٠٠ ه. ق، وقتى گروه اعزامى مأمون به فرماندهى «رجاء بن ابى ضحّاك» وارد مدينه شده و خبر دعوت مأمون از امام را منتشر كردند، بهت و حيرت، مدينه را فرا گرفت؛ زيرا مردم از شيوه

ص: 67

برخورد حاكمان عباسى با اهل بيت عليهم السلام اطلاع داشتند و اين قضيه را عجيب مى پنداشتند. روزى كه امام رضا عليه السلام برخلاف ميل باطنى در پذيرش دعوت طاغوت و تنها براى انجام وظايف سنگين امامت، اين مسئله را پذيرفت و عزم حركت نمود، اجتماع عظيمى از مردم مدينة النبى (ص) اطراف آن حضرت را گرفتند. همسر، برادران، خواهران و فرزندش امام جواد عليه السلام، نزديك موكب امام قرار گرفته بودند و با اشك چشم ايشان را بدرقه مى كردند. امام به خاندان خويش فرمود كه، در فراق او گريه كنند؛ زيرا گريه فقط براى مسافرى كه اميد برگشت دارد، مناسب نيست. (1)در واقع امام با اين سخن به همگان فهماند كه اين مسافرت اجبارى است و مأمون قصد جان وى را دارد.

ص: 68

ص: 69

ص: 70

آن روزگار حاكمى معاند با اهل بيت عليهم السلام بر آن مسلّط بود. به دستور آن حاكم جبّار سربازان به اين كاروان كوچك حمله كردند كه در اثر اين هجوم، جمعى از همراهان حضرت معصومه عليها السلام به شهادت رسيده و خود ايشان نيز به سمت قم - كه شيعيان اهل بيت در آنجا سكونت داشتند - حركت كرد. آن حضرت پس از رسيدن به قم، مورد استقبال بزرگان شهر، به ويژه اشعريان و در رأس آنان، جناب «موسى بن خزرج» قرار گرفت و بعد از اقامتى چند روزه، در همين شهر وفات كرد و در آرزوى ديدار برادر جان داد. (1)

اين حادثه و نيز هجرت ساير علويان و سادات به ايران، باعث گسترش روزافزون مكتب تشيع گرديد. چه زيبا سروده است شاعر كه:

خمير مايه استاد شيشه گر سنگ است

عدو شود سبب خير اگر خدا خواهد!

وقتى كه مأمون مشاهده كرد محبّت امام رضا عليه السلام در ل ها بيشتر شده و مناظرات ايشان با ارباب اديان و فرق، موج عظيمى از ارادت نسبت به آن حضرت در شهرها برانگيخته است و همچنين به دليل ناراحتى

ص: 71

بزرگان عباسى در توجه ظاهرى به امام و علويان، تصميم گرفت كه مركز خلافت را به بغداد منتقل كند. وى براى اجراى اين تصميم، ابتدا فضل بن سهل را كه از نقشه هاى قبلى وى اطلاع داشت، از ميان برداشت و سپس امام (1)را - در توقفى كه در سناباد و در باغ «حميد بن قحطبه» جهت ديدن قبر پدرش هارون داشت - با سمّ مهلكى كه به اجبار به امام خوراند به شهادت رسانيد.

هنگامى كه جنازه مطهّر حضرت آماده تشييع بود، به اذن الهى، امام جواد عليه السلام بر سر بالين پدر حاضر شد و بر پيكر ايشان نماز خواند (2)؛ درحالى كه احدى جز خواصّ و اصحاب سرّ امام بر آن مطلع نشد. هنگامى كه خبر اين حادثه جانگداز به مدينه رسيد، حضرت خيزران عليها السلام با دلى مالامال از غصّه و عشق اشك مى ريخت و در فراق آن حضرت مى سوخت و در اين ميان فقط امام جواد عليه السلام مونس تنهايى مادر بود. سرانجام پس از گذشت چند سال از شهادت امام رضا عليه السلام و تحمّل اين دردِ جانكاه، حضرت خيزران عليها السلام، جان به جان آفرين تسليم كرد و به ديار باقى شتافت.

ص: 72

ص: 73

ص: 74

٩. اعلام الورى باعلام الهدى، فضل بن حسن طبرسى، چاپ اول، قم، نشر آل البيت، 141٧ه. ق.

1٠. الامالى، سيد مرتضى علم الهدى، تحقيق: سيد محمد بدرالدين، قم، مكتبة مرعشى، 14٠3ه. ق.

11. الامالى، محمد بن حسن طوسى، قم، دارالثقافه، 14٠3ه. ق.

12. الامام الرضا عليه السلام، عزيزالله عطاردى، نشر كنگره جهانى حضرت رضا عليه السلام، 14٠6ه. ق.

13. الانوار البهية، شيخ عباس قمى، چاپ اول، قم، نشر جامعه مدرسين، 141٧ه. ق.

14. بحارالانوار، محمدباقر مجلسى، چاپ دوم، بيروت، نشر الوفاء، 14٠3ه. ق.

15. البداية و النهاية، اسماعيل بن كثير دمشقى، تحقيق: على شيرى، چاپ اول، بيروت، دار احياء التراث العربى، 14٠٨ه. ق.

16. تاج العروس، محمد زبيدى، بيروت، مكتبة الحياة.

1٧. تاج المواليد فى مواليد الائمه و وفياتهم، فضل بن حسن طبرسى، قم، نشر مكتبة مرعشى، 14٠6ه. ق.

1٨. تاريخ ابن عساكر، هبةالله بن عساكر، تحقيق: على شيرى، بيروت، نشر دارالفكر، بى تا.

1٩. تاريخ الرسل والامم و الملوك، محمد بن جرير طبرى، تحقيق: ابراهيم محمد ابوالفضل، مصر، دارالمعارف.

2٠. تاريخ قم، حسن بن محمد قمى، تهران، توس، 1361ه. ش.

21. تاريخ مواليد الائمه، ابن خشاب بغدادى، قم، مكتبة مرعشى، 14٠6ه. ق.

ص: 75

22. تاريخ و آثار اسلامى مكه مكرمه و مدينه منوره، اصغر قائدان، چاپ اول، تهران، مشعر.

23. تحرير الاحكام، على بن يوسف بن مطهر حلى (علامه حلّى) ، تحقيق: شيخ ابراهيم بهادرى، قم، مؤسسة الامام الصادق عليه السلام، 142٠ه. ق.

24. الثاقب فى المناقب، عمادالدين بن حمزه طوسى، تحقيق: نبيل علوان، چاپ دوم، قم، نشر انصاريان، 1412ه. ق.

25. جغرافياى تاريخى حركت امام رضا از مدينه تا مرو، جليل عرفان منش، چاپ چهارم، مشهد، آستان قدس رضوى، 13٨5ه. ش.

26. الحدائق الناضرة، يوسف بحرانى، تحقيق: محمدتقى ايروانى، قم، نشر جامعه مدرسين، 14٠٩ه. ق.

2٧. حديقة الشيعة، احمد اردبيلى (مقدس و محقق اردبيلى) ، تهران، نشر گلى.

2٨. حلية الاولياء و طبقات الاصفياء، ابونعيم اصفهانى، نشر بيروت، 13٨٧ه. ق.

2٩. الخرائج و الجرائح، هبة الله قطب الدين راوندى، قم، مدرسه امام مهدى (عج) ، 14٠٩ه. ق.

3٠. الدرجات الرفيعة فى طبقات الشيعة، سيد على خان مدنى، چاپ دوم، قم، نشر بصيرتى، 13٩٧ه. ق.

31. دلائل الامامة، محمد بن جرير بن رستم امامى طبرى، تحقيق و نشر: مؤسسه بعثت، چاپ اول، قم، 1412ه. ق.

ص: 76

32. دولت عباسيان، محمد سهيل طقوش، ترجمه: حجت الله جودكى، چاپ سوم، نشر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 13٨5ه. ش.

33. الروضة البهية فى شرح اللمعة الدمشقية، زين الدين جبل عاملى (شهيد ثانى) ، تحقيق: سيد محمد كلانتر، چاپ اول، قم، نشر داورى، 141٠ه. ق.

34. روضة الواعظين، محمد بن فتّال نيشابورى، تحقيق: سيد محمد مهدى خرسان، قم، نشر شريف رضى، بى تا.

35. زنان دانشمند و راوى حديث، احمد صادقى اردستانى، قم، دفتر تبليغات اسلامى، 13٧4ه. ش.

36. الصراط المستقيم الى مستحقى التقديم، زين الدين على بن يونس النباطى البياضى، تحقيق: محمد باقر بهبودى، نجف، مكتبه مرتضويه.

3٧. عيون اخبار الرضا عليه السلام، ابوجعفر محمد بن على بن بابويه قمى (شيخ صدوق) ، تحقيق و نشر: اعلمى، چاپ اول، بيروت، 14٠4ه. ق.

3٨. الغدير، عبدالحسين امينى، تهران، علميه.

3٩. الفايق فى غريب الحديث، محمود بن عمر زمخشرى، چاپ اول، بيروت، دارالكتب العلمية، 141٧ه. ق.

4٠. الفرج بعد الشدة، قاضى ابوعلى تنوخى، چاپ دوم، قم، شريف رضى، 1364ه. ش.

41. قيام سبزجامگان، بهاءالدين قهرمانى نژاد شائق، چاپ اول، چاپ و نشر بين الملل، 13٨6ه. ش.

ص: 77

42. الكافى، محمد بن يعقوب كلينى، تحقيق: على اكبر غفّارى، چاپ سوم، تهرن، دارالكتب الاسلامية، 13٨٨ه. ق.

43. كشف الغمّة عن معرفة الائمه، على بن عيسى اربلى، چاپ دوم، بيروت، دارالاضواء، 14٠5ه. ق.

44. كمال الدين و تمام النعمة، ابوجعفر محمد بن على بن بابويه قمى (شيخ صدوق) ، تحقيق و تعليقه: على اكبر غفارى، قم، نشر جامعه مدرسين، 14٠5ه. ق.

45. لسان العرب، ابن منظور، چاپ اول، قم، نشر ادب الحوزة، 14٠5ه. ق.

46. مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، نورالدين هيثمى، بيروت، دارالكتب العلمية، 14٠٨ه. ق.

4٧. المحلّى، ابن حزم اندلسى، تحقيق: احمد شاكر، بيروت، دارالفكر، بى تا.

4٨. مدينة المعاجز، سيد هاشم بحرانى، تحقيق: عزت الله مولايى همدانى، چاپ اول، قم، معارف اسلاميه، 1414ه. ق.

4٩. المستدرك على الصحيحين، اسماعيل حاكم نيشابورى، بيروت، دارالمعرفة، 14٠6ه. ق.

5٠. مسند احمد، احمد بن حنبل، بيروت، دار صادر.

51. مسند الامام الرضا عليه السلام، عزيز الله عطاردى، كنگره جهانى امام رضا عليه السلام.

52. مسند الرضا، داود بن سليمان الغازى، تحقيق: محمدجواد الحسينى الجلالى، چاپ اول، قم، مكتبة اعلام الاسلامى، 141٨ه. ق.

ص: 78

53. مقاتل الطالبيين، ابوالفرج اصفهانى، تحقيق: احمد صقر، نجف، حيدريه، 13٧6ه. ق.

54. مناقب آل ابى طالب، محمد بن على بن شهر آشوب مازندرانى، نجف، نشر حيدريه، 13٧6ه. ق.

55. منتهى الامال، شيخ عباس قمى، تهران، نشر جاودان.

56. المنجد فى اللغة والاعلام، لويس معلوف، بيروت.

5٧. موسوعة الامام الجواد، جمعى از محققين، زير نظر ابوالقاسم خزعلى، قم، مؤسسه امام مهدى، 141٩ه. ق.

5٨. موسوعة كلمات الامام الجواد، گروه حديث پژوهشكده باقرالعلوم، قم، نور السجاد، 13٨2ه. ش.

5٩. الهداية الكبرى، حسين بن حمدان الخصيبى، چاپ چهارم، بيروت، نشر البلاغ، 1411ه. ق.

6٠. وسائل الشيعه الى تحصيل مسائل الشريعة، محمد بن حسن حرّ عاملى، تحقيق: شيخ محمد رازى، بيروت، دار احياء التراث العربى.