ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 9

جايگاه ويژه سلمان نزد رسول خدا (ص) و اهل بيت گراميش اقتضا دارد كه شرح حال مناسبى از احوال او ارائه شود تا سالكان طريق هدايت و معرفت بتوانند با بهره گيرى از روش و منش او زمينه هاى تعالى خويش را فراهم سازند.

گروه تاريخ و سيره مركز تحقيقات حج در راستاى ايفاى رسالت خود براى ترويج فرهنگ اصيل دينى دست به انتشار شرح حال عده اى از مردان و زنان انسان ساز زده است كه از جمله آنان شرح حال سلمان محمدى اين يار وفادار و صاحب سرّ اميرمؤمنان على بن ابى طالب (ع) است.

در پايان مركز تحقيقات حج لازم مى داند از تلاش هاى پژوهشگر محترم جناب حجت الاسلام و المسلمين آقاى احمد صادقى اردستانى و همه كسانى كه در به ثمر رسيدن اين اثر تلاش كردند سپاسگزارى كند.

انه ولى التوفيق

گروه تاريخ و سيره

مركز تحقيقات حج

ص: 10

ص: 11

اعضاى خاندان خويش برشمرد. عالمان بزرگ شيعى هم، پس از معصومان: سلمان را بلند مقام ترين افراد امّت اسلامى دانسته اند. (1)

3. دانش و معرفت و تصميم گيرى هاى خردمندانه براى شناخت وظيفه در شرايط مختلف، ويژگى هايى هستند كه سلمان را از نظر شخصيتى از ديگران ممتاز ساخته است. به اين معنا كه از يك سو، به هنگام دفاع از كيان اسلام، در ركاب پيامبر (ص) در جبهه هاى جنگ شركت مى كرد، و از سويى ديگر، براى حفر خندق بيل و كلنگ مى زد و طرح ساختن منجنيق را مى داد و نيز آنجا كه هدايت گرى و اعتراض كردن را لازم مى ديد، به مسجد مى رفت و با كمال جرأت و شجاعت، در مقام دفاع از امامت على (ع) فرياد برمى آورد و خطابه ايراد مى كرد و بدينسان از علم و دانش خويش بهره مى گرفت، و آن هنگام كه ضرورت اقتضا مى كرد با اذن مولاى خود، از سوى خليفه، استاندارى مدائن را مى پذيرفت و با ايمانى استوار، ساده زيستى چشمگير، و داشتن شيوه هاى آگاهانه و مديريت مؤثر عاقلانه، رسالت الهى خويش را با سرفرازى و شرافت مندى به سامان مى رسانيد.

4. علاوه بر اينكه خداوند به پيامبر (ص) دستور داده بود كه سلمان را دوست بدارد (2) و امام على (ع) او را نيز، براى امّت لقمان حكيم دانسته است (3)، پيامبر اسلام (ص) در برابر برخى كارشكنى هاى نژادپرستانه، وقتى

ص: 12

اين آيه را تفسير مى كرد:

اگر نعمت دين را پاس نداريد و از آن روى گردان شويد، خداوند اين مأموريت را به گروه ديگرى واگذار مى كند كه مانند شما نخواهند بود. (1)

دست خود را روى شانه (يا زانوى) سلمان گذاشت و فرمود: به خدايى كه جانم در اختيار اوست، «لَو كانَ الايمانُ مَنوطاً بالثُّرَيّا، لَتَناوَلَه رِجالٌ مِن فارس» (2)؛ «اگر ايمان، به ثريا بسته باشد «3» گروهى از مردم فارس آن را به چنگ خواهند آورد».

و اين گونه از سلمان و فارس و ايران، تجليل به عمل آورد.

5. اين كتاب، تلخيصى از كتاب سلمان فارسى، استاندار مدائن است كه سال ها پيش، آن را در شانزده فصل و چهارصدوبيست صفحه قطع وزيرى به نگارش درآوردم كه تاكنون شش بار تجديد چاپ شده است، اكنون با دوازده فصل در اختيار شما خواننده عزيز قرار مى گيرد كه البته هركس خواهان تفصيل بيشترى پيرامون زندگانى جناب سلمان است،

مى تواند به آن كتاب مراجعه كند.

ص: 13

ص: 14

ص: 15

خوشم آمد و پس از پرس و جو متوجّه شدم، دين آنها از دين من بهتر است. بدين جهت، از رفتن به مزرعه صرف نظر كردم و همراه آنها به عبادت پرداختم، تا اينكه آفتاب غروب كرد. از آنها مركز آن آيين را جويا شدم، شام را معرفى كردند. آخرهاى شب كه به خانه برگشتم، به پدرم كه از غيبت طولانى من سخت نگران شده بود، علّت آن را شرح دادم و گفتم كه آيينى بهتر از آيين خويش يافته ام. امّا پدرم با ناراحتى گفت: چگونه مى خواهى از دين خود و دين پدرانت دست بردارى؟! ولى من، بر عقيده خود ثابت قدم ماندم و پدرم نيز، پس از تهديد مرا به بند كشيد و در خانه زندانى كرد!

ص: 16

به تهى دستان اموال بسيارى از مردم مى گرفت و آنها را براى خود ذخيره مى كرد. بدين جهت، هنگامى كه مسيحيان پس از مرگ اسقف، از اين تخلف بزرگ او مطّلع شدند، به جاى انجام مراسم مذهبى، جنازه او را به دار كشيدند! پس از مرگ اسقف، عالم وارسته اى جانشين او شد. من نيز، ساليانى در خدمت او بودم تا اينكه وى بيمار شد و در آستانه مرگ قرار گرفت، به ناچار از او راهنمايى خواستم كه پس از او چه كنم؟ وى مرا به عالمى كه در موصل زندگى مى كرد، هدايت نمود.

ص: 17

ص: 18

شاگردان خويش را به خوبى راهنمايى مى كرد. علاوه بر اين، در مقابل خدمتى به كليسا مى كردم حقوقى هم برايم تعيين كرد كه توانستم به وسيله آن تعدادى گوسفند و گاو بخرم و زندگى بهترى داشته باشم. ولى طولى نكشيد كه به خاطر كهن سالى آثار مرگ در او هم نمايان شد و آنگاه كه از وى پرسيدم: پس از مرگ او، وضعيت من با اين همه آوارگى و سختى چه مى شود و تكليف چيست؟ آن عالم پارسا گفت: «امروز من كسى را نمى شناسم كه عقيده درستى داشته باشد، اما به زودى پيامبرى براساس دين ابراهيم خليل (ع) در سرزمين عرب، ميان دو نقطه گرم سنگلاخى مبعوث خواهد شد. او به مكانى كه محصول آن خرماست هجرت مى كند و نشانه هايش بدين شرح است: هديه را مى خورد، صدقه نمى خورد، ميان دوكتف او مهر نبوّت قرار دارد. اگر مى توانى خود را به آن سرزمين و آن پيامبر (ص) برسان».

پس از مرگ آن عالم مسيحى، درآن شهر ماندم. اما روزى از يك كاروان عرب خواستم تا در ازاى دريافت گوسفندان و گاوهايم، مرا به سرزمين عرب برسانند. وقتى به وادى القرى رسيديم، با ديدن درختان خرما خيلى خوشحال شدم، ولى كاروانيان در حق من ستم كردند و مرا به عنوان برده، به يك مرد يهودى فروختند. اما پس از چند روز، مردى از قبيله بنى قريظه، به آنجا آمد و مرا خريد و به مدينه آورد.

در مدينه، نشانه هايى كه عالم عموريه برايم بيان كرده بود را مشاهده كردم. چند روزى از اقامتم در مدينه گذشته بود كه فهميدم پيامبر (ص) در

ص: 19

مكه به رسالت مبعوث شده و در آنجا اقامت دارد، امّا من چون در قيد بردگى گرفتار بودم، كارى از دستم ساخته نبود. تا اينكه آن حضرت، به مدينه هجرت كرد. روزى در نخلستان ارباب خود، بالاى درخت مشغول چيدن خرما بودم و او در پايين درخت، مشغول جمع كردن خرما بود كه پسر عمويش با عجله آمد و گفت: «خدا بنى قيله (1) را بكشد، آنها اكنون در قبا (2) دور مردى جمع شده اند كه از مكّه آمده و خود را پيامبر خدا مى داند».

با شنيدن اين خبر، چنان برخود لرزيدم كه نزديك بود از بالاى درخت سقوط كنم، با عجله پايين آمدم و پرسيدم: «چه رخ داده است؟!»

ولى اربابم با عصبانيت مشت محكمى به سينه ام كوبيد و گفت: «تو را به اين حرف ها چه؟ مشغول كار خود باش». من هم با گفتن اين سخن كه مى خواستم از منظور پسرعموى تو باخبر شوم، به ناچار به كار خود

ص: 20

ادامه دادم. همين كه شب فرا رسيد و كارم تمام شد، از ارباب خود تقاضاى مقدارى خرما كردم و چون روز شد، آن را برداشتم و در قبا، به حضور رسول خدا (ص) رسيدم و گفتم: شنيده ام تو مرد صالحى هستى و همراه تو افراد نيازمندى هستند، اين خرما صدقه است، آن را ميل كنيد. اما وقتى ظرف خرما را جلو آن حضرت گذاشتم، خطاب به ياران فرمود: «شما بخوريد»، ولى خود به آنها دست نزد!

با خود گفتم: اين يك علامت.

زمانى كه آن حضرت به مدينه وارد شد، باز ظرف خرمايى نزد او بردم و گفتم: «مشاهده كردم تو صدقه نمى خورى اكنون اين ظرف خرما هديه است». آن حضرت با شنيدن اين سخن هم خود ميل كرد و هم به ياران خويش گفت كه از آن خرما بخورند. پس با خود گفتم: اين دو علامت.

سومين بار كه آن حضرت در مدينه، در تشييع جنازه مردى از ياران خود به سوى قبرستان بقيع شركت داشت، از پشت سر او تلاش كردم كه وقتى عباى او كنار مى رود، بتوانم مهر نبوّت را مشاهده كنم. آن حضرت با فراست متوجه منظور من شد و عباى خود را كنار زد و من مهر نبوّت را مشاهده كردم، آن را بوسيدم و اشك شوق ريختم. پس از آن، سرگذشت خود را براى آن حضرت بازگو كردم، وى بسيار

ص: 21

خوشحال شد و آنگاه من اسلام آوردم. (1)

ص: 22

را فراهم خواهد كرد. (1)

در برخى روايت ها آمده: «آخرين ارباب سلمان، زنى بوده است». (2) ولى در بيشتر روايت ها، ارباب او را همان عثمان بن اشهل يهودى دانسته اند كه رسول خدا (ص) به سلمان دستور داد: «براى آزادى خويش با ارباب مكاتبه كند كه بر اين اساس عهدنامه اى تنظيم و مقرر شد كه سلمان براى آزادى خود، سيصد درخت خرما و چهل اوقيه يعنى حدود هفت مثقال و نيم طلا پرداخت كند».

آن گاه پيامبر (ص) به ياران فرمود: «برادر خود سلمان را يارى كنيد». يكى از آنها سى نهال، ديگرى بيست نهال، شخص سوم پانزده نهال، چهارمى ده نهال و به همين ترتيب، هركسى بر اساس توانايى خويش، تعدادى نهال كه در نهايت به سيصد نهال درخت خرما رسيد، را تهيه كردند و براى كاشتن آنها نيز، رسول خدا (ص)، على (ع) و ديگران به سلمان يارى رساندند.

نهال ها كاشته شدند، فردى هم يك قطعه طلا به سلمان داد و او آنها را به ارباب خود پرداخت كرد. و سرانجام از قيد بردگى آزاد شد! (3) اما در اين باره اين مسئله مبهم است كه چنانچه به اعجاز رسول خدا (ص) نهال هاى خرما سبز شدند و به بار نشستند و سلمان به طور كامل از قيد

ص: 23

بردگى آزاد شده باشد (1)، پس بايد مى توانست در جنگ بدر و احد شركت كند، در صورتى كه هيچ مورخى، حضور سلمان را در اين دو جنگ گزارش نكرده است. بنابراين به ناچار بايد بگوييم كه: آزادى سلمان، به صورت مكاتبه اى و تدريجى بوده و سلمان در اين مدت ها يعنى از سال اول هجرت تا سال پنجم كه در جنگ خندق شركت داشته، در تدارك آزادى خويش بوده و به پرورش درختان خرما مى پرداخته است، تا با به بار نشستن درختان، خود نيز به طور كامل آزاد شود و بتواند در جنگ خندق شركت كند.

به هر حال سلمان از آزادى خويش بسيار خوشحال شد و از اين تاريخ بود كه به جاى روزبه كه نام پيشين او بود، رسول خدا (ص) او را سلمان ناميد. (2)

در اين بحث، نكته بسيار مهم، سخن امام صادق (ع) درباره وضع ايمان و اعتقادى سلمان، پيش از اسلام آوردن است كه آن حضرت، پس از برشمردن فضيلت هاى اخلاقى وى مى فرمايد:

انَّ سَلمانَ كانَ عَبداً صالِحاً، حَنيفاً مُسلِماً، وَ ما كانَ مِنَ المُشرِكين ... (3)

ص: 24

به راستى سلمان، بنده صالح خدا بود و آيين حنيف و خالص داشت، پيوسته تسليم پروردگار عالم بود و هيچ گاه پيش از اسلام و روزگارى كه به حسب ظاهر به معابد و كليساها هم مى رفت داراى ايمان بود و خود را به شرك آلوده نكرده بود.

علّامه محمد حسين طباطبايى، در پاسخ به برخى از ابهام ها در مورد پيامبر (ص) درباره تاريخ اسلام آوردن سلمان مى نويسد: «سلمان، در مدينه به اسلام گرويده و بيشتر آيات قرآن در مكه نازل شده است كه اين آيات مكى، دربردارنده همه معارف كلى و داستان ها است». (1)

ص: 25

مى گفت: من، سلمان فرزند اسلام هستم. اصل وى از فارس و رام هرمز بود و گفته شده: اهل جى قريه اى از اصفهان بوده است. (1)

اما ابن اسحاق (متوفاى 151 ه. ق) و ابن هشام (متوفاى 218 ه. ق) در كهن ترين منابع تاريخى، از زبان سلمان آورده اند كه وى خود را اهل فارس و از قريه جى اصفهان معرفى كرده است. (2)

به هر ترتيب، درباره موطن اصلى سلمان، اختلاف نظرهاى بسيارى وجود دارد، به اين دليل كه:

الف) در طول تاريخ بسيار اتفاق افتاده كه افراد، قبايل و ملت ها براى بهره مندشدن از مزاياى مادى و معنوى يك شخصيت بزرگ، او را به خود منتسب مى كردند.

ب) سلمان، عمر طولانى داشت و همان طور كه مى دانيد، او ساليان بسيارى را صرف جست وجو براى يافتن آيين حق و مطالعه در اين زمينه كرد و در اين راه به شهرهاى فراوانى مهاجرت و در آنجا زندگى نمود.

به همين دليل ممكن است اهالى آن شهرها، وى را هم شهرى خود تصور كرده باشند. اين موضوع، در آثار و كتاب هاى بسيارى ثبت و سبب اختلاف نظر مورخان و رجال نويسان شده است.

ص: 26

ج) مورخانى همچون؛ ابن قتيبه دينورى (متوفاى 276 ه. ق) (1) و ابن حجر عسقلانى (متوفاى 852 ه. ق) سلمان را فارسى رام هرمزى اصفهانى خوانده اند. (2) ابن بدران اين اختلاف و دوگانگى را اين گونه از زبان سلمان روايت مى كند كه: «وى در رام هرمز متولد شده و در آن شهر نشوو نما كرده و پدر او از اهالى اصفهان بوده است». (3)

بر اين اساس: سلمان هم رام هرمزى است و هم اصفهانى، گرچه مى توان او را به شهرهايى كه وى مدتى را در آنجا سپرى كرده است نيز، منسوب دانست، اما اين بهترين افتخار است كه وطن سلمان را ايران و سرزمين او را اسلام بدانيم.

ص: 27

ص: 28

ص: 29

امام حسن عسگرى (ع) در تفسير آيه (الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ) (1)، مى فرمايد:

آن گاه رسول خدا (ص) روى خود را به طرف سلمان برگردانيد و فرمود: اى اباعبدالله! تو از برادران خاصّ مؤمن ما و از افراد محبوب قلب فرشتگان مقرّب الهى هستى، تو در ملكوت آسمان ها، پس پرده غيب و كرسى و عرش و مرحله پايين اينها تا زمين، از لحاظ فضيلت مقام مشهورى دارى و نزد همگان چون خورشيد وسط آسمان، در روزى كه ابر و غبارى وجود ندارد مى درخشى.

اى سلمان! تو از جمله ستايش شدگان و از مصاديق آيه (الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ) (2) مى باشى. (3)

امام على (ع) از قول رسول خدا (ص) فرمود: «هر پيامبرى، هفت صحابى خاصّ و محرم اسرار دارد، ولى ياران خاصّ من چهارده نفر هستند كه از جمله آنها سلمان فارسى است». (4)

در بيان ديگرى آمده است: على (ع) ضمن داستان مفصلى فرمود:

از رسول خدا (ص) شنيدم كه مى فرمود: خداوند متعال به من دستور داده، چهار نفر از مردان اصحاب خود را دوست بدارم و خداوند

ص: 30

نيز، آنان را بسيار دوست مى دارد و بهشت هم مشتاق آنان است. به آن حضرت عرض شد: آنان چه كسانى هستند اى رسول خدا (ص)؟ فرمود: على بن ابى طالب (ع). آنگاه سكوت كرد، سؤال كردند: آنان كيانند؟ فرمود: على (ع)، باز آن حضرت سكوت كرد، اصحاب پرسيدند، آنان چه افرادى هستند؟ رسول خدا (ص) فرمود: على (ع) و سه نفر ديگر كه على (ع) امام، پيشوا، راهنما و هدايت گر آنان است و آنان هرگز گمراه نخواهند شد هرچند زمان بگذرد، دل هاى آنان محكم و استوار بر ايمان خواهد ماند، آنان سلمان، ابوذر و مقداد هستند. (1)

بالاترين ستايش پيامبر (ص) از اين صحابى بزرگ را از اين سخن معروف درمى يابيم كه: «سلمانُ مِنّا أهلَ الْبَيتِ» (2)؛ «سلمان از خاندان ما اهل بيت است».

عمق و عظمت اين ستايش در اينجاست كه رسول گرامى اسلام (ص)، همان تمجيدى را در حق اين بزرگ مرد به عمل آورده كه آن را درباره معصومان (ع) و نزديكان و عزيزان خويش به جا آورده است. زيرا رسول اكرم (ص) درباره امام على (ع) فرمود: «عَليٌ مِنّي وَ أنا مِن عَليٍّ». (3)درباره حضرت فاطمه (س) فرمود: «إنّ

ص: 31

فاطِمَةَ مِنّي» يا «فاطمةُ بَضعةٌ منّي». (1)

درباره حضرت حسين بن على (ع) نيز فرمود: «حُسَينٌ منّي وَ أَنَا مِن حُسَين». (2)

ص: 32

را شامل مى شد] صهيب؛ از سرزمين حبشه [اتيوپى كنونى] بلال؛ از طايفه نبطيان سرزمين مصر، خبّاب بن ارَت.

طبق سخن رسول خدا (ص) براى ورود به بهشت هم، اينان از ديگران سبقت خواهند داشت. (1)

اصبغ بن نُباته مى گويد: از حضرت امير مؤمنان (ع) سؤال كردم: نظر شما درباره سلمان فارسى چيست و نزد شما چه منزلتى دارد؟!

آن حضرت فرمود: درباره مردى كه از سرشت ما آفريده شده، روح او با روح ما پيوند دارد، خداوند متعال، علوم اول و آخر و ظاهر و باطن و اسرار علوم را به او آموخته است، من چه بگويم؟

روزى به حضور رسول خدا (ص) رسيدم، در حالى كه سلمان در مقابل آن حضرت نشسته بود، مرد عربى وارد شد و سلمان را كنار زد و خود جاى او نشست! رسول خدا (ص) با مشاهده اين رفتار به قدرى خشمناك شد كه رگ وسط پيشانيش ورم كرد و چشمهايش قرمز گرديد، سپس فرمود: اى مرد بيابانى: آيا مردى را كنار مى زنى كه خداوند متعال در ملكوت و رسول خدا (ص) در زمين او را دوست مى دارند؟

اى مرد بيابانى! آيا مردى را كنار مى زنى، كه هرگاه جبرئيل (ع) نزد من حاضر مى شد، از جانب خداوند متعال اعلام مى كرد كه به او سلام برسانم؟

ص: 33

اى اعرابى! اين را بدان كه سلمان از من است، هركس به او جفا كند به من جفا كرده و هر كس او را اذيت كند، مرا اذيت كرده و هر كس از او فاصله بگيرد، از من فاصله گرفته، و هر كس به او نزديك شود، به من نزديك شده است. درباره سلمان تندى و خشونت به خرج مده، زيرا خداوند متعال به من دستود داده او را از وضع مرگ و مير افراد، حوادث آينده، حسب و نسب اشخاص و فصل الخطاب آگاه گردانم.

على (ع) فرمود: آن مرد عرب گفت: اى رسول خدا (ص)! من گمان نمى كردم، سلمان داراى چنين مقام و منزلت بلندى است، مگر او يك مرد مجوسى نبوده كه بعد اسلام آورده است؟!

رسول خدا (ص) فرمود: اى اعرابى! من از جانب پروردگارم با تو سخن مى گويم، آن وقت تو جواب مرا مى دهى؟! اين را بدان كه سلمان، مجوسى و زرتشتى نبوده، بلكه در ظاهر چنين وانمود مى كرده و در باطن ايمان داشته است.

اى اعرابى! آيا كلام خداوند متعال را نشنيده اى، كه فرموده: به پروردگارت سوگند كه آنها مؤمن نخواهند بود، مگر اينكه، در اختلافات خويش تو را به داورى بخوانند و سپس در دل خود، از داورى تو احساس ناراحتى نكنند و به طور كامل تسليم تو باشند. (1)

اى اعرابى! آيا سخن خداوند متعال را نشنيده اى كه فرموده: آنچه را

ص: 34

پيامبر (ص) براى شما آورده، بپذيريد و از آنچه شما را منع كرده، خوددارى كنيد. (1)

اى اعرابى! آنچه را اكنون به تو دستور مى دهم، بپذير و سپاس گزار باش و راه عصيان و سركشى را پيش مگير كه گرفتار عذاب خواهى شد، بلكه در برابر رسول خدا (ص) تسليم باش، تا مصون و در امان خدا و رسول او باشى. (2)

ص: 35

ميوه هاى بهشتى نزد آن بانوى بزرگ قرار دارد، عرض كرد: اى دختر رسول خدا (ص)! مى خواهى تحفه بهشتى به من عطا فرمايى؟

آن حضرت فرمود: اين سه ظرف ميوه هاى بهشتى است كه آنها را سه فرشته بهشتى نزد من آورده اند كه نام يكى از آنها سلمى بود و اعلام مى كرد: من متعلق به سلمان هستم ... (1)

ص: 36

كرد، وى گفت: من، سلمان، فرزند بنده خدا هستم كه گمراه بودم و به وسيله محمد (ص) هدايت شدم، نيازمند بودم و خداوند به وسيله محمد (ص) مرا بى نياز گردانيد، برده بودم و خداوند به وسيله محمد (ص) مرا آزادى بخشيد، اين حسب و نسب من است. اما وقتى پيامبر (ص) به آن جمع پيوست، سلمان از سؤال غرض آلود و آزاردهنده آن افراد، به رسول خدا (ص) شكايت كرد. پيامبر (ص) كه از آن گفت و گوى نژادپرستانه ناراحت شده بود، خطاب به آنها فرمود: اى جماعت قريش! حسب و نسب مرد، دين و مروّت وى و اصالت او، عقل و خردمندى اوست، خداوند متعال هم فرموده: اى مردم! ما شما را از مرد و زنى پديد آورديم و شعبه شعبه و قبيله قبيله قرار داديم، تا يك ديگر را بشناسيد. بى ترديد؛ گرامى ترين شما نزد خداوند، با تقواترين شماست. (1)

اى سلمان! هيچ يك از اين افراد بر تو برترى ندارند، مگر اينكه تقواى بيشترى داشته باشند و اگر تقواى تو نسبت به آنها بيشتر باشد، تو فضيلت و برترى بيشترى خواهى داشت. (2)

حسن بن صُهيب مى گويد: در حضور امام باقر (ع)، از سلمان فارسى سخن به ميان آمد، آن حضرت اندكى ناراحت شد و فرمود:

ص: 37

لاتَقُولوُا: سَلمانَ الفارسي، وَلِكن قُولوُا: سَلمانَ المُحَمِّدي، ذلِكَ رَجُلٌ مِنّا أَهلَ البَيتِ. (1)

نگوييد: سلمان فارسى، بلكه بگوييد: سلمان محمدى (ص) اين مرد از خاندان ما اهل بيت است.

ص: 38

وَ كانَ سَلمانُ فِي العاشِرَة، وَ أبُوذَرّ فِي التاسِعَة، وَ المِقدادُ فِي الثامِنة ...

سلمان، در پله دهم، ابوذر، در پله نهم و مقداد در پله هشتم ايمان قرار دارند.

اى عبدالعزيز، كسى را كه در پله پايين تر ايمان از تو قرار دارد، طرد مكن، زيرا كسى هم كه در پله بالاتر از تو قرار دارد، تو را طرد و خورد مى كند! بنابراين، اگر كسى در پله پايين تر از ايمان تو قرار داشت اگر مى توانى با مهربانى او را به سوى خود بكشان، ولى بيش از دانايى و توانايى ايمان را بر او تحميل مكن، زيرا هر كسى ظرفيتى دارد و كسى كه چيزى را بيش از ظرفيت مؤمنى بر او تحميل كند، موجب شكست او مى گردد و هركسى ايمان و شخصيت مؤمنى را بشكند، بايد شكست او را جبران و ترميم نمايد (1) تا توبه او پذيرفته شود.

ص: 39

مى زند: ياران ممتاز و برگزيده محمدبن عبدالله (ص)، يعنى آنها كه عهد و پيمان دينى خويش را نشكستند و همچنان بر راه هدايت آن حضرت باقى ماندند كجايند؟

آنگاه، سلمان، مقداد و ابوذر برمى خيزند. بعد منادى ندا مى كند:

ياران پاك و خالص على بن ابى طالب (ع) وصى محمد بن عبدالله (ص) كجايند؟

در اين هنگام عمروبن حِمق خُزايى، محمدبن ابى بكر، ميثم بن يحياى تمّار از بنى اسد و اوَيس قَرنى، قيام مى كنند. بعد، ندا مى رسد: ياران خالص و برگزيده حسن (ع)، فرزند على (ع) و فاطمه (س) دختر محمد بن عبدالله (ص) كجايند؟

در اين وقت، سفيان بن ابى ليلى هَمدانى و حذيفة بن اسَيد غِفارى، از جا حركت مى كنند. آنگاه منادى فرياد مى زند: ياران خالص حسين بن على (ع) كجايند؟

در آن زمان، همه افرادى كه در كربلا در ركاب آن حضرت شهيد شده اند و از اطاعت او تخلّف نكرده اند، به پا مى خيزند. پس ندا مى رسد: ياران خالص على بن الحسين (ع) كجايند؟

در آن حال، جُبَيربن مَطعم، يحيى بن امّ طويل، ابوخالد كابلى و سعيد بن مسيب، حركت مى كنند. آنگاه ندا مى رسد: ياران ممتاز و خالص محمد بن على (ع) و جعفر بن محمد (ع) كجايند؟

در آن حال، عبدالله بن شريك عامرى، زُرارة بن اعين، بريد بن معاوية

ص: 40

عِجلى، محمد بن مسلم، ابوبصير، لَيث بن بَخترى مرادى، عبدالله بن ابى يعفور، عامر بن عبدالله جُذاعه، حُجر بن زائده و حُمران بن اعين، به پا مى خيزند. سپس ندا مى رسد، ساير شيعيان ساير امامان: در روز قيامت كجايند؟

آرى! اينان، اولين گروه ياران سابقين و اولين گروه مقرّبين و اوّلين گروه خالص و پاك باخته از تابعين و اصحاب امامان: هستند. (1) و به يقين، گروه هاى شيعه صالح اهل بيت به آنها خواهند پيوست.

علاوه بر معصومان: بسيارى از تراجم نگاران نيز، جمله هاى با معنايى درباره سلمان دارند، به عنوان نمونه، ابن عبدالبرّ آندلسى، سلمان را مجاهد، فاضل، عالم، زاهد و عاشق پيامبر دانسته است. (2)

ابن اثير جزرى، مى نويسد:

كان سلمان مِن خيار الصحابة و زهّادهم و فضلائهم و ذَوي القربِ من رسول الله. (3)

ص: 41

ص: 42

ص: 43

صاحب و آگاه به دو كتاب آسمانى، يعنى انجيل و قرآن كريم بوده است. (1)

گذشته از اين، سلمان، عالم به اسرار و معارفى نيز، بوده است و در ادامه بحث، از هر دو بخش علوم او، يعنى علوم عادى و علوم فوق العاده وى را به طور خلاصه بررسى مى كنيم.

ص: 44

كعب الاحبار گفت: گمان نمى كردم، غير از من كسى بتواند به اين خوبى جواب دهد، اما اكنون دانستم، درون سلمان، انباشته از علم و حكمت است. (1)

ص: 45

رَجُلٌ بَعدَهُ أفقَهُ مِن يُونُسِ بنِ عبَدِالرَّحمنِ. (1)

خداوند در ميان مردم [غير از اهل بيت] مردى را خلق نكرده كه از سلمان فارسى فقيه تر باشد و بعد از او مردى پديد نياورده كه از يونس بن عبدالرحمان به احكام الهى داناتر باشد.

ص: 46

زرارة بن اعين مى گويد: از امام صادق (ع) شنيدم كه مى فرمود: سلمان، به درك علم اول و آخر رسيده بود، درون سلمان درياى علم بى پايان است، او از ما اهل بيت (ع) مى باشد، دانايى و علم سلمان به حدّى رسيده بود كه به مردى كه در ميان گروهى قرار داشت، گذشت و او را مورد خطاب قرار داد و گفت: اى بنده خدا! از گناه و كار ناروايى كه ديشب در خانه خود مرتكب شدى، به درگاه خداوند متعال توبه كن!

وقتى سلمان از آنجا گذشت، افراد حاضر به آن مرد گفتند: سلمان، به تو تهمت زد و تو، هيچ گونه دفاعى از خود نكردى؟!

مرد گفت: او راست مى گويد، زيرا از موضوعى خبر داد كه غير از خدا و من كسى از آن اطّلاع نداشت. (1)

ص: 47

علم علماى ربّانى، رتبه بسيار سختى دارد كه آن را جز پيامبر مرسل، فرشته مقّرب و يا بنده مؤمنى كه خداوند قلب او را با ايمان آزموده، درك و تحمل نخواهد كرد.

آرى، سلمان از اين گونه بندگان مؤمن و از عالمانى است كه از خاندان ما اهل بيت: محسوب گرديده و من او را در رديف عالمان اين چنينى قرار داده ام. (1)

در توضيح و تفسير اين بخش از علم و معرفت والاى عرفانى سلمان، مطالب فراوانى آورده شده، كه توضيح علّامه محمدباقر مجلسى و محدث نورى، مناسب تر و كامل تر از سايرين است. آنها نوشته اند:

در قلب سلمان، رتبه بلندى از معرفت خداوند متعال و معرفت رسول الله (ص) و معرفت نسبت به امامان: وجود داشت كه اگر چيزى از آنها را آشكار مى كرد، ديگران نمى توانستند آن را فهم و تحمّل كنند، در نتيجه به سلمان، نسبت دروغگويى، سحر و جادوگرى و ارتداد و كفر مى دادند بدين جهت، به قتل و كشتن او اقدام مى كردند و در نهايت علم او موجب قتل او مى گرديد! (2)

ص: 48

ص: 49

سلمان فارسى، اسم اعظم الهى، تعليم داده شده بود».

در حالى كه ميان اصحاب و اولياى الهى كمتر كسى به اين مقام بلند معرفتى و عرفانى نايل شده است.

ص: 50

ص: 51

ص: 52

«لأَنَّهُ قَدْ عَلِمَ مِنْ عِلْمي» (1)؛ «چون سلمان، از علم من فراگرفته است».

خداوند ضمن بيان داستان دردناك هلاكت قوم لوط مى فرمايد: (إِ نَّ فِي ذلِكَ لآياتٍ لِلْمُتَوَسِّمِينَ)؛ «در اين سرگذشت، نشانه هايى براى متوسّمين وجود دارد». (حجر: 75)

متوسمين، افرادى هستند كه از فراست و تيزهوشى فوق العاده اى برخوردارند. (2)

بر اين اساس، امام باقر (ع)، سلمان را از جمله متوسّمين معرفى كرده است. (3)

سلمان، طبق اين دانش و بينش و دانايى فوق العاده اى كه در پرتو علوم نبوى ظرفيت لازم فراگيرى آن را پيدا كرده بود، مى توانست از اسرار پنهان، پرده بردارد و از آينده خبر دهد، پيش گويى هاى او كه به وقوع هم مى پيوست، شگفتى ديگران را برمى انگيخت. در ادامه چند نمونه از آنها را بيان خواهيم كرد.

ص: 53

كه سلمان و زُهَير بن قين بَجلى، از غزوه بِلنجِر پايتخت خزر- بعدها به آتل، تغيير نام داد (1) و در سواحل غربى درياى خزر بود- (2) همراه غنائم فراوانى كه به دست آورده بودند، برمى گشتند، سلمان به زُهير و ساير همراهان خود گفت: آيا از اينكه خداوند شما را به پيروزى رسانده و غنيمت به دست آورده ايد، خوشحاليد؟

وقتى آنها جواب دادند آرى، سلمان اين خوشحالى را به جا دانست و اضافه كرد:

إذا أدْرَكتُم سَيّد شَبابِ آلِ مُحَمّدٍ (ص) فَكُونُوا أَشَدَّ فَرَحاً بِقِتالِكُم مَعَهُمْ مِمّا أَصَبْتُمُ اليَومَ مِنَ الغَنائِم ... (3)

آن گاه كه سيد جوانان آل محمد را درك كرديد [و به همراه آنها به جنگ و قتال پرداختيد،] بايد خوشحالى و لذّت آن براى شما از اين پيروزى و به دست آوردن غنيمت بيشتر باشد.

آرى! اين سروش سلمان، به سال 32 ه. ق، در گوش زُهيربن قين بَجلى (عثمانى) طنين افكند. سال شصت هجرت بود و از تاريخ پيشگويى سلمان، حدود سى سال مى گذشت. هنگامى كه حضرت سيدالشهدا (ع) در مسير رفتن از مكّه به عراق، او را به يارى طلبيد، او ابتدا

ص: 54

بر اثر تفكّر عثمانى از يارى و همراهى امام طفره رفت، ولى سرانجام دعوت را پذيرفت و روز عاشورا، فرمانده ستون راست سپاه امام حسين (ع) شد و در نهايت، به مقام والاى شهادت رسيد و بدين گونه پيشگويى سلمان هم به وقوع پيوست. (1)

ص: 55

اين نقطه، محل جنگ و درگيرى برادران من است، در آن نقطه بار و بُنه خود را به زمين مى گذارند، در آن نقطه، مركب هاى خود را مى خوابانند، در آن نقطه خون آنها به زمين ريخته خواهد شد و قتلگاه آنها است و بالاخره در اين سرزمين فرزند بهترين پيامبران: و بهترين بازماندگان آنها كشته و شهيد خواهد شد.

ص: 56

اى سلمان! خداوند متعال درباره من از مردم پيمان گرفته است و درست كار واقعى كسى است كه مرا تصديق كند و دروغ گو كسى است كه مرا تكذيب نمايد و قهراً چنين كسى در آتش جاى خواهد داشت.

به هر حال، اى سلمان! من حجّت بالغه الهى، معجزه جاويدان خداوند، سفير سفراى آسمانى و مصلح امّت هستم.

سلمان، با شنيدن اين سخنان گفت: اى اميرمؤمنان! من مقام و منزلت تو را در تورات و انجيل يافتم، پدر و مادرم به قربانت، اى شهيد كوفه! به خداوند اگر اين جهت نبود كه مردم شوق زده شوند يا به وحشت افتند و بگويند: خداوند قاتل سلمان را رحمت كند، درباره عظمت مقام تو سخنى را مى گفتم كه افراد شگفت زده شوند (يا به خاطر عدم درك آن وحشت كنند!) زيرا تو آن حجّت الهى اى هستى كه به وسيله تو راه توبه آدم (ع) باز شد و بدين وسيله، يوسف (ع) از قعر چاه نجات يافت. (1)

ص: 57

عنوان «سخنى از كربلا و ...» مطالعه كرديم، روزى به كوفه رسيد و خود آن را شناخت و گفت: «اين كوفه است؟» و هنگامى كه ياران جواب دادند: آرى!، اضافه كرد: «قُبّةُ الاسلام» (1) اين مكان قُبّه و گنبد بلند مرتبه اسلام است.

از اين بيان و ساير قرائن و شواهد بر مى آيد كه سلمان، چون خود از طرّاحان شهر سازى آن مكان مقدّس بوده و بيش از چهار سال آن شهر مقرّ حكومت امام على (ع) بوده و همچنين چون در اين شهر تغيير و تحوّلاتى رخ مى داده، او بارها به اين شهر سفر و وقايعى را پيش گويى مى كرده است.

امام صادق (ع) نيز فرموده اند:

سلمان به شهر كوفه وارد شد، نگاهى به در و ديوار آن شهر انداخت و بلاها و حوادثى را كه در آن شهر به وقوع مى پيوست، به ياد آورد. از سقوط حاكميت بنى اميه و حاكمانى كه بعد از آنها روى كار مى آيند و سقوط مى كنند، مطالبى را بيان كرده، سپس ادامه داد: «إذا كانَ ذلكَ فألزِموا أحلاسَ بُيوتِكُم، حتّى يظْهَرَ الطّاهرُ بن الطّاهرُ المطهّرِ ذَو الغِيبه ...» (2)؛ در چنين روزگارى، پلاس خانه هاى خود شويد [در خانه بنشينيد و به عنوان قيام در ركاب امام معصوم گرد كسى جمع نشويد]، تا اينكه شخصيت پاك و

ص: 58

معصومى كه فرزند پاك و پاكيزه امامان است و در پس پرده غيبت به سر مى برد ظهور كند.

بدين نحو، سلمان عالِم به اسرار آينده بود. به مؤمنان آگاهى داد و تكليفشان را در ارتباط با قيام هاى غير صالح در مقابل قيام امام غايب [با ويژگى خاصّ خود مشخص نمود. و همچنين تأكيد كرد كه اهل ايمان، متوجّه قيام ها و ادّعاهاى دروغين باشند و فريب افراد ناصالح و اغواگر را نخورند.

ص: 59

ص: 60

ص: 61

ص: 62

خويشان، در كوچه هاى مدينه، كاروان كوچك عروس را هماهنگ با فرشته هاى آسمانى الله اكبر گويان همراهى مى كردند. و در حالى كه همسران پيامبر (ص) ام سلمه، عايشه، حفصه و نيز معاذه مادر سعد بن معاذ تكبير و سرودهاى شادى سر مى دادند (1)، حضرت فاطمه (س) را به خانه على (ع) وارد كردند. (2)

آرى، پيامبر (ص) با انتخاب سلمان براى انجام اين كار بزرگ، نه تنها عظمت او را به نمايش گذاشت و موضوع نژادگرايى را بى تأثير قلمداد كرد و نيز، او را از خاندان و محرم اسرار خويش دانست، بلكه با انتخاب يك غير عرب، از احساس رقابت و حسادت طبيعى فاميلى و قبيله اى سايرين، جلوگيرى كرد.

ص: 63

پيامبر (ص) را روى سر مى گذارم و به درگاه خدا، ناله و نفرين سر مى دهم.

سلمان مى گويد:

من نزديك فاطمه (س) بودم، نگرانى شديد او را مشاهده مى كردم و نيز مى ديدم ديوارهاى مسجد به لرزه درآمده و نزديك بود خراب شود. گفتم: اى بانوى من! صبر و مقاومت داشته باش، خداوند پدر تو را براى امّت رحمت قرار داده، تو نيز نفرين نكن كه گرفتارى فراهم مى شود. (1)

طبق روايت ديگرى نيز على (ع) فرمود: «سلمان! فاطمه (س) را آرام كن تا مبادا نفرين كند، زيرا مدينه زير و رو مى گردد». (2)

ص: 64

انداختم و آن گاه وارد شدم. فاطمه (س) فرمود: به خداى كعبه، سلمان از خاندان ماست، ولى مشاهده كردم آن بانوى بزرگ (س) به قدرى جُو آسياب كرده كه بر اثر مجروح شدن دستش، دسته آسياب خون آلود است.

حسن بن على (ع) كه كودكى بود، كنار خانه نشسته و از گرسنگى رنج مى برد، وقتى من از آن صحنه ها ناراحت شدم، در حالى كه فضه خدمت گزار نيز حضور داشت، حضرت فاطمه (س) فرمود: پدرم رسول خدا (ص) كارهاى خانه را يك روز در ميان بين من و فضّه تقسيم كرده و امروز نوبت كار من است. پيشنهاد كردم كه به آن بانو كمك كنم، فرمود: من حسن (ع) را آرام مى كنم و تو آسياب كن .... (1)

ص: 65

رسول خدا (ص) فاطمه (س) را ببيند شادمان مى شود. بدين جهت به خانه آن بانوى بزرگ رفتند و مشاهده كردند در حالى كه با آسياب دستى آرد جو تهيه مى كرد، به خواندن آيه: (وَ ما عِنْدَ اللهِ خَيْرٌ وَ أَبْقى) (قصص: 60) مشغول است.

اصحاب، موضوع گريه پيامبر را به اطلاع فاطمه (س) رسانيدند و آن بانوى بزرگ نيز؛ به سوى خانه رسول خدا (ص) حركت كرد. سلمان فارسى مى گويد: «حضرت فاطمه (س) چادرى پوشيد كه دوازده جاى آن، با نخ هاى موئين درخت خرما وصله خورده بود».

آن گاه رسول خدا (ص) فرمود: «سلمان! اين را بدان كه دختر من از گروه سابقين است (1) و به مقام والاى تقرّب خداوند دست يافته است».

ص: 66

است در حقّ شما جفا شود؟! بلكه غم و اندوه حوادث تلخ پس از وفات رسول خدا (ص) مرا از زيارت شما بازداشت! آن حضرت فرمود: اكنون به خانه ما برو كه فاطمه (س) مشتاق ملاقات توست و تحفه هاى بهشتى هم براى تو آماده كرده است ...

سلمان مى گويد: با شتاب خود را به خانه فاطمه (س) رساندم و پس از آنكه آن بانو نيز از عدم حضور من گلايه كرد، آمدن فرشتگان بهشتى و تحفه ها و مژده هاى بهشتى را به من اطلاع داد ...

پس از آن تقاضا كردم: اى بانوى من! دعايى را به من بياموز كه از بيمارى «تب» در امان باشم. آن بانوى بزرگ اين «حِرز» و دعايى را كه به «دعاى نور» معروف شده و مداومت بر خواندن آن، سبب مصونيت از تب مى گردد بدين شرح به من آموخت:

بِسمِ الله الرّحمنِ الرَّحيمِ، بِسْمِ اللهِ النُّور، بِسمِ اللهِ نُورِ النُّور، بِسمِ اللهِ نُورٌ على نُور، بِسمِ اللهِ الّذي هُوَ مُدَبِّرُ الامورِ، بِسمِ الله الَّذي خَلَقَ النُّورَ مِنَ النُّورِ، الحمدُ للهِ الَّذي خَلَقَ النُّورَ مِنَ النُّورِ، وَ أنزَل النُّورَ على الطُّورِ، في كتابٍ مَسْطورٍ، في رَقٍّ مَنْشُورٍ، بِقَدَرٍ مَقْدُورٍ، على نبيٍّ مَحبُورٍ، الحمدُ للهِ الّذي هُوَ بالعِزِّ مَذكُورٌ و بِالفَخرِ مَشْهورٌ، وَ

ص: 67

عَلَى السَّرّاءِ وَ الضَّرّاءِ مَشكُورٌ، وَ صَلَّى اللهُ عَلى سَيّدنِا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطّاهِرِين ...

سلمان مى گويد: اين دعا را من به بيش از هزار نفر از مردم مدينه و مكّه كه گرفتار تب بودند آموختم و همه با عنايت خداوندى از بيمارى تب بهبودى يافتند. (1)

ص: 68

چشم ها به خواب رفت، على (ع)، حسن (ع) و حسين (ع)، عمّار ياسر، مقدادبن اسود دئلى، عقيل بن ابى طالب، زُبيربن عوّام، ابوذر غِفارى، بريده عجلى، سلمان فارسى، تعدادى از بنى هاشم و افراد خاصّ وابسته به خاندان پيامبر (ص) جسد مقدّس حضرت زهراى مرضيه (س) را تشييع نمودند، بر او نماز خواندند و به خاك سپردند. (1)

و بدين ترتيب، سلمان فارسى اطاعت و خدمت خويش را تا آخرين لحظه حيات دخت پيامبر (ص) و هم دردى و يارى خويش را در آغاز سوگوارى و تنهايى حضرت على (ع) عملى گردانيد.

ص: 69

ص: 70

ص: 71

ص: 72

بهتر است از شهر خارج شوند و در هرجا كه با دشمن برخورد كردند با آنها بجنگند؟ و يا در مدينه بمانند و از شهر و مردم و كيان اسلام دفاع كنند. (1)

يارانى كه مورد مشورت رسول خدا (ص) قرار گرفتند، هفتصد نفر بودند، از جمله يكى از آنها كه سلمان بود كه گفت: «اى رسول خدا (ص) سپاه اندك ما، در برابر سپاه انبوه دشمن توان مقابله ندارد!»

رسول خدا (ص) فرمود: پس چه بايد كرد؟ سلمان پاسخ داد: «در مسيرى كه دشمن حمله مى كند، بايد خندق حفر كنيم تا مانع حمله آنها شويم و بهتر بتوانيم دشمن را دفع كنيم، زيرا آنها از همه طرف نمى توانندحمله كنند. شيوه ما در ايران هم، چنين بود كه در مواضعى كه دشمن حمله مى كرد، خندق حفر مى كرديم».

بر پايه اين روايت: جبرئيل بر پيامبر (ص) نازل شد و با اشاره به سلمان، نظر او را تأييد كرد. (2)

ص: 73

خندق كه معرّب «كندن» است را سلمان طراحى و پيامبر (ص) دستور آن را صادر كرد. رسول خدا (ص) براى دفاع و حفاظت از شهر عبدالله بن مكتوم را جانشين خود قرار داد و با سه هزار نيروى نظامى (1) كه با خود بيل و كلنگ، و زنبيل و وسايل ساده اى همراه داشتند، كوه سلع را پشت سر نهادند، و پس از تقسيم كار، مشغول كندن خندق شدند، هر ده نفر مى بايست چهل ذراع حفر كنند. سلمان كه مرد شجاع و دلاورى بود، توانست هر روز پنج ذراع در پنج ذراع، (عرض و طول) با عمق پنج متر حفر كند، كارآيى سلمان به قدرى چشمگير بود كه هريك از گروه هاى مهاجر و انصار مى خواستند، او را از خود بدانند، ولى رسول خدا (ص) به اين بحث ها خاتمه داد و فرمود: سلمان، عضو خاندان ما اهل بيت (ع) است. (2)

در بيانى هم اين گونه آمده كه سلمان به خاطر كارآيى فوق العاده اش مورد چشم زخم قيس بن ابى صَعصَعه قرار گرفت و بيهوش به زمين افتاد. درآن هنگام، رسول خدا (ص) دستور داد: او را وضو و غسل دادند و آب آن را در ظرفى جمع كرده، پشت سر او خالى كنند، بدين ترتيب سلمان بهبودى يافت و به كار خويش ادامه داد. (3)

در اين جنگ، وضع مادى مسلمانان بسيار ناراحت كننده بود، حتى ابزار ساده اى همچون، بيل و كلنگ و تيشه و زنبيل را هم از يهوديان

ص: 74

بنى قريظه كه در حال صلح با پيامبر (ص) بودند به امانت گرفته بودند. (1)

از لحاظ وضع غذا و مواد خوراكى هم مسلمانان از نظر شرايط زندگى مسلمانان، در تنگناى سختى به سر مى بردند. امام على (ع) فرموده اند:

كُنّا مَعَ النَّبيِّ في حَفْرِ الخَنْدَقِ، إِذا جائَتْهُ فاطمةُ (س) وَ مَعها كُسَيْرَةٌ مِنْ خُبْز، فَدَفَعَتْها إلَى النَبيِّ، فقالَ (ص) ما هذِهِ الكُسَيْرَة؟ قالَت: قُرصاً خَبَزْتُهُ لِلحَسَنِ وَ الحُسَيْن، جِئتُكَ مِنه بِهذه الكُسَيْرَة، فَقالَ النَّبيُّ (ص): أما إِنَّهُ أوَّلُ طَعامٍ دَخَلَ فَمَ أبيكَ مُنْذُ ثَلاث. (2)

ما، در كندن خندق همراه پيامبر (ص) بوديم، يك روز فاطمه (س) در حالى كه تكّه نانى براى رسول خدا (ص) آورده بود، آن حضرت فرمود: اين چيست؟ فاطمه (س) گفت: يك قرص نان براى حسن (ع) و حسين (ع) پخته بودم و اين تكّه از آن را هم براى شما آوردم، پيامبر (ص) فرمود: دخترم! بدان كه پس از سه روز، اين اوّلين لقمه غذايى است كه در دهان پدر تو قرار مى گيرد.

اما ياران پيامبر (ص) با وجود اين سختى هاى طاقت فرسا و انجام آن همه

ص: 75

كار فشرده و سنگين، در پرتو ايمان و اميدى كه داشتند همچنان شاد و سرحال بودند، شوخى مى كردند، سرود و رجز سر مى دادند در همين حال، كار را نيز، كار را با سرعت پيش مى بردند. سلمان هم، كه هنوز زبان عربى را خوب فرا نگرفته بود و نمى توانست مانند ديگران سرود بخواند، به دعاى پيامبر (ص) زبان به شعر گشود و اين چنين سرود:

ما لِى لِساناً فَأقولُ شِعراً أسألُ رَبّى قُوّة و نَصراً

على عَدُوِّى وَ عدوّ الطُّهَرا مُحمَّدُ المُختارُ حازَ الفَخرا

حَتّى أنال فى الجِنان قَصراً مَعَ كُلّ حَوراء نُحاكى البَدْرا (1)

من زبان شعر سرودن ندارم، از پروردگارم قوّت و پيروزى طلب مى كنم، تا بر دشمن خود و دشمن پاكى پيامبر (ص) برگزيده كه مايه افتخار است پيروز گردم، و با حوريان زيباى سياه چشم، كه چون ماه تمام مى درخشند، در قصرهاى بهشتى همنشين شوم.

به هر حال پيامبر (ص) و ياران فداكار آن حضرت، حفر خندق را در مدت شش روز (2) آن طور كه نوشته اند، با حدود پنج كيلومتر و نيم طول، حدود ده متر عرض و پنج متر عمق، با تحمّل گرسنگى و در حالى كه برخى هم روزه دار بودند به پايان رساندند. (3) آنها هشت راهگذر

ص: 76

براى رفت و آمد افراد خودى قرار دادند و نگهبانانى بر آنها گماشتند. (1) و آن گاه كه ارتش دشمن با اين موانع سخت روبه رو شدند، با ناراحتى فرياد زدند: «وَ اللهِ، إنَّ هذِهِ لَمَكيدَةٌ، ما كانَتِ العَرَبُ تَكيدُها» (2)؛ «به خدا سوگند، اين كيد و تدبيرى است كه هيچ گاه عرب آن را نمى دانست».

در نتيجه، ابوسفيان و ارتش مشرك و منافق ده هزار نفرى او، به مدت پنج روز، حيران و سرگردان بودند. اما به ناچار روز پنجم، عَمروبن عبدود، شجاع ترين فرماندهان آنها با استفاده از فرصتى خود را با اسب چالاكش به داخل محدوده پشت خندق و سپاه اسلام رسانيد و هماورد طلبيد و در حالى كه از بيم او همه نفس ها به شماره افتاده بود، على (ع) در برابر او ايستاد و همان لحظه بود كه رسول خدا (ص) فرياد برداشت: «بَرَزَ الإيْمانُ كُلُّهُ إلىَ الشِّرك كُلِّهِ» (3)؛ «همه ايمان در برابر همه شرك قرار گرفت».

حضرت على (ع) عمرو را از پاى درآورد و بدين مناسبت رسول خدا (ص) فرمود: «لَضَربَةُ عليٍّ افضَلُ مِنْ عِبادَةِ الثّقلَين» (4)؛ «هر آينه، ضربه شمشير على (ع) [براى نابودى عمروبن عبدود] از عبادت جنّ و انس

ص: 77

برتر است».

ص: 78

سپاه اسلام ضربه مى زدند و آنها را مجروح و مقتول مى كردند. (1)

سرانجام، رسول خدا (ص) با ياران و افراد سپاه خويش، از جمله سلمان فارسى مشورت كرد، سلمان گفت: «عقيده من اين است كه منجنيق نصب كنيم». (2)

پس از پذيرفتن اين طرح، رسول خدا (ص) دستور تهيه آن را داد. يزيدبن زمعه از محل جَرش كه در نواحى مكّه بود، منجنيق و دو دبّابه (اتاقك هاى چوبى قابل حركت كه براى محافظت ساخته مى شدند و شبيه تانك هاى جنگى امروزى بودند) آورد. على (ع) بى امان جنگيد. مسلمانان چهارده شهيد دادند. (3) از افراد دشمن، قبيله ثَقيف مسلمان شدند (4) و در نهايت، اين نبرد با پيروزى سپاه اسلام كه سلمان نيز يكى از مجاهدان و طرّاحان آن بود، پايان يافت.

ص: 79

مسلمانان نيز، مفقود و يا در آب غرق شدند. (1)

خليفه دوم، نتوانست اين فاجعه را تحمل كند، پس برآن شد تا همه نيروهاى مسلمانان را از يمن، مكه، مدينه، كوفه، بصره، و شام، عليه دشمن بسيج كرده و با فرماندهى خود دشمن را سركوب كند، اما در اين مورد كه خود، مدينه را ترك كند و در جبهه فرماندهى سپاه را عهده دار شود، با امام على (ع) مشورت كرد. (2)

آن حضرت نيز، با توجه به احتمال حمله ناگهانى روميان صلاح ندانست كه خليفه، از مركز اسلام خارج شود. (3)

بنابراين، سعدبن ابى وقّاص، به فرماندهى سپاه اسلام انتخاب شد تا به قادسيه در عراق اعزام شود. (4)

قادسّيه- كه امروز نيز، در عراق قرار دارد و به «استان» تغيير نام داده شده- آن روز در مغرب ايران، پانزده فرسنگى كوفه بود، چهار ميل با عذيب فاصله داشت. (5) سرانجام سپاهيان اسلام از مدينه حركت كردند و با گذر از شام و چند شهر ديگر (تعدادى نيرو به آنها اضافه شد. كه

ص: 80

دينورى، تعداد آنها را بيست و دو هزار نفر نوشته) (1)، در برابر فرمانده ارتش ايران رستم فرّخ زاد كه به قول طبرى، با سى هزار نفر (2)، از سوى پادشاه ايران يزدگرد صف كشيده بودند، قرار گرفتند و آماده كارزار شدند.

مغيرة بن شعبة ثقفى هدف سپاه اسلام را، دعوت به اسلام، نجات انسان از بردگى و عبادت خداوند اعلام كرده بود. (3)

سپاه اسلام، به قدرى منظّم و مجهّز بود كه گروهى از پزشكان و جرّاحان نيز، همراه آنها بودند. كار قضاوت امور مالى هم، به عهده عبدالله بن ربيعه باهلى بود و سرپرستى و هدايت اين گروه ها را سلمان فارسى به عهده داشت. (4)

به هر ترتيب جنگ قادسيه- كه سلمان فارسى در آن نقش مديريت و كمك رسانى را بر عهده داشت- پس از چهار روز جنگ و درگيرى سخت و به اسارت گرفتن چهار هزار ايرانى و كشته شدن رستم فرخ زاد، در محرم سال چهاردهم هجرت، مطابق با سال (635 م)، با پيروزى سپاه اسلام و هدايت گرى از سوى سلمان فارسى نسبت به هم وطنان خويش، به پايان رسيد. (5)

ص: 81

ص: 82

ساير نيروهاى مسلمان هم، در پى آنها در آب حركت كردند. سعد كه از ورود به نهر آب پريشان و بيمناك بود، اين آيه قرآن را تلاوت كرد: (ذلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ) (يس: 38).

او همچنين براى استمداد از ذات مقدّس پروردگار عالم، مى خواند:

حَسبُنا اللهُ وَ نِعْمَ الوَكيلُ، وَ اللهِ لَينْصُرنَّ اللهُ وَليَّهُ، وَ لَيُظْهِرَنَّ دِينَه، وَلَيَهْزِمَنَّ عَدُوَّهُ، إن لَم يَكُنْ فِي الجَيشِ بَغْيٌ أو ذُنُوبٌ تَغْلِبُ الحَسَناتِ. (1)

خداوند ما را كفايت مى كند و او خوب وكيلى است، به خدا سوگند، خداوند دوستان خود را يارى خواهد كرد و دين خويش را پيروز مى گرداند و دشمن خود را شكست مى دهد، اگر در ارتش مسلمانان ستمى نباشد و يا گناهان، خوبى ها را مغلوب نگردانند.

اما سلمان فارسى كه جنگ ها و پيروزى هايى را ديده بود، آن هنگام كه سخن بيم آلود سعد را شنيد، با سخنان حكيمانه اى اين گونه او را دلدارى داد كه:

ص: 83

الإسْلامُ جَديدٌ، ذُلِّلَتْ لَهُم واللهِ البُحورُ، كما ذُلِّلَ لهم البَرُّ، أما وَالَّذي نَفْسُ سلمانَ بِيَدهِ، ليَخْرُجَنَّ مِنْهُ أفواجاً، كما دَخَلوُهُ أفواجاً. (1)

اسلام دين جديد است، [و ملت آن نيز نيكوكاراند] به خدا سوگند، درياها براى آنها رام شده، همان طور كه خشكى ها بر آنها آسان و رام است، به خدايى كه جان سلمان در اختيار اوست، افراد سپاه گروه گروه از آب دجله خارج مى شوند، همان طور كه گروه گروه به آن وارد شدند.

به هر حال، آن چنان فارسيان از اين گونه به آب زدن سپاه اسلام به وحشت افتادند كه فرياد مى زدند: «ديوان آمدند، ديوان آمدند.» آنگاه خرداد يكى از فرماندهان آنها فرياد زد كه: اى جماعت عرب! شما نمى توانيد با ما مقابله كنيد. سپس سپاهيانش به دستور او، مسلمانان را تير باران كردند. (2)

سپاهيان اسلام نهر دجله را پشت سر گذاشتند و بدين ترتيب، به اولين شهر مدائن يعنى «بهر سير» يا «وه اردشير» وارد شدند. سلمان اهل ايران بود، به همين دليل به قول طبرى، رهبرى مسلمانان را به عهده گرفت و به منظور پيش گيرى از قتل و درگيرى، اين گونه به ارشاد و

ص: 84

دعوت ايرانيان پرداخت و خطاب به آنان گفت.

إنّي مِنكُم في الأصلِ، وَ أنا أرِقُّ لَكُم، وَ لَكُم في ثَلاثٍ أدعوكُم إليَها ما يُصلِحُكُم: إن تُسْلِموا فإخوانُنا، لَكُم ما لَنا وَ عَلَيكُم ما عَلَينا، وَ إلّا فَالجِزيَةُ، وَ إلّا نابَذْناكُم عَلى سَواءٍ إنَّ اللهَ لا يُحِبُّ الخائِنينَ. (1)

ريشه و اصالت من هم ايرانى است، من نسبت به شما مهربان و دوستدار هستم و شما در سه چيزى كه به آن دعوت مى كنم مختاريد: اگر مسلمان شديد برادران دينى ما خواهيد بود و در تكاليف و حقوق، با ما مساوى هستيد و اگر در برابر اسلام تسليم نشديد، بايد جزيه بدهيد، در غير اين دو صورت، ما ناچاريم با شما بجنگيم، زيرا خداوند خائنان را [كه فريب كارى مى كنند و زير بار آئين حق نمى روند] دوست نمى دارد.

سلمان، اين شيوه دعوت و هدايت را تا سه روز ادامه داد، ولى مردم بَهْرسير زير بار نرفتند. پس به ناچار جنگ در مدائن شروع شد و اهل مدائن با شكست، شهر و ديار خويش را رها كردند و راه فرار را پيش گرفتند. (2)

ص: 85

در برخى از اخبار تاريخى هم آمده كه سلمان در فتح شام و حمص، در نزديكى فرات، به يارى جنگجويان مسلمان شتافته است. (1)

ص: 86

ابونعيم اصفهانى و ابن سعد، آورده اند: مردى از قبيله بنى عبد قيس روايت مى كند: با سلمان فارسى كه فرمانده گروهى از سپاهيان اسلام بود، عبور مى كرديم، وقتى به گروهى از جوانان ارتش برخورد كرديم، آنها خنده اى سردادند و با مشاهده سلمان كه غير عرب بود و لباس هاى ساده اى به تن داشت به استهزاء گفتند: اين شخص فرمانده شماست؟!

آن مرد مى گويد به سلمان گفتم: اى ابو عبدالله! آيا مى بينى اينان چه مى گويند؟

سلمان گفت: كارى نداشته باش، آنها را به حال خود واگذار، خير و شر بعد از اين روشن مى شود، اما اگر توانستى خاك بخورى و حتى امير دو نفر نباشى، اين كار را انجام بده و از آه و ناله افراد مظلوم و درمانده بپرهيز، زيرا دعاى آنها مستجاب مى شود. (1)

برخى از مورخان درباره حضور سلمان در جنگ ها، آورده اند:

اوّلُ مَشاهِدِهِ الخَنْدَق، وَ لَم يَفُتْهُ بَعْدَ ذلكَ مَشْهَدٌ مَعَ رَسول الله (ص). (2)

ص: 87

اولين جنگى كه سلمان در آن شركت نمود خندق بود و پس از آن، حضور در هيچ يك از جنگ هاى رسول خدا (ص) را از دست نداد.

طبق مفهوم اين اعتراف تاريخى كه سلمان، حضور در هيچ يك از جنگ هاى پيامبر (ص) را از دست نداده، غير از جنگ بدر و احد كه وى به خاطر در قيد بردگى بودن نتوانسته در آنها شركت كند، در ساير جنگ ها كه 26 مورد بوده (1)، در 24 مورد آن در كنار رسول خدا (ص) شركت داشت، ولى به علت كهن سالى شمشير نزده، بلكه همچون جنگ خندق، كلنگ به دست داشته و يا در جنگ هاى ديگرى طراح و برنامه ريز، مرشد و راهنما و گاهى نيز، مدير و امدادرسان بوده و يا اينكه مثل بسيارى از قضاياى تاريخى، به خاطر دوستى ها و دشمنى ها، قوميت و مليت ها و غفلت كارى ها، موضوع شركت سلمان در جنگ ها هم، به دست فراموشى سپرده مى شد. به هر حال، با اضافه كردن شش جنگ (قادسيه، مدائن، دمشق، و حمص و بلنجر و ...)- كه پس از رحلت پيامبر (ص) رخ داد- به بيست و چهار جنگى كه در زمان رسول خدا (ص) به وقوع پيوست، مى توان اين گونه نتيجه گرفت كه سلمان بزرگ و كهنسال، به صورت هاى گوناگون در حدود سى جبهه جنگ، حضور يافت، و علاوه بر خدمات علمى، و فرهنگى و اعتقادى در قلمرو نبرد با باطل نيز، خوش درخشيده

است.

ص: 88

ص: 89

علت چيست كه من موفّق به خواندن نماز شب نمى شوم!

سلمان گفت:

نبايد در روز مرتكب گناه شوى، زيرا اميرمؤمنان هم در جواب مردى كه چنين سؤالى كرد، فرمود: تو كسى هستى كه در روز مرتكب گناهانى شده اى و اين گناهان، قيد و بندى به وجود آورده اند، كه از خواندن نماز شب محروم مى شوى. (1)

ص: 90

يكى چشم و آن ديگرى پا شويم به هر جا كه بايد، در آنجا شويم

يك آييم ما هر دو تن، زان سپس به هر كار ما را بود، دست رس

حكيمانه گفت و پذيرفت لَنگ رهيدند آن هر دو، از قيد و ننگ

به گيتى اگر بنگرى، فى المثل همه خلق، در حكم كورند و شَل (1)

ص: 91

شود، چنان كه سلمان با منش زاهدانه خويش به آن عمل كرد، حقّى بر گردن ميزبان پيدا نمى كند، امّا اگر ميهمانى با دعوت قبلى صورت گرفته باشد، وظيفه اخلاقى ميزبان حكم مى كند كه از وى به خوبى پذيرايى كند. در غير اين صورت به بيان امام صادق (ص) در تفسير آيه 148 سوره نساء، ميهمان مظلوم واقع شده و حتّى مجاز است كه آن را به ديگران اطلاع دهد تا به خاطر پذيرايى نامناسب، اغفال نشوند و مظلوم واقع نگردند. (1)

ص: 92

2. كسانى كه از وضع خود غافل اند، ولى خداوند آنها را فراموش نمى كند؛

3. افرادى كه از قهقهه، دهان خود را پُر مى كنند و نمى دانند كه خدا از آنها راضى يا خشمناك است. (1)

ص: 93

ص: 94

گفت: امّا اول پيدايش من و تو، نطفه نجسى است و پايان زندگى من و تو نيز، لاشه گنديده اى خواهد بود، ولى وقتى فرداى قيامت فرا رسد و ميزان عمل برقرار و پرونده ها گشوده شود، هر كس كفّه ميزان عمل او سبك و پايين باشد، او پست و فرومايه است و هر كس كه ميزان عمل او سنگين بود، او كريم و بزرگوار خواهد بود. (1)

ص: 95

در معارف اسلامى، امانت دارى خواه مادّى باشد يا معنوى، به منظور تحكيم روابط اخلاقى و حقوقى، از اهميت بالايى برخوردار است. اين اهميت به اندازه اى است كه امام صادق (ع) فرموده است: «اگر قاتل اميرمؤمنان (ع) مرا امين خود بداند و چيزى را به امانت نزد من گذارد، امانت را به او برمى گردانم». (1)

بر اساس اين آموزه ها، سلمان در جواب فردى كه به او گفت فلان كس به تو سلام رسانده، پاسخ داد:

أما إنّكَ لَو لَمْ تَفْعَل، لَكانَت أمانَةً في عُنُقِكَ. (2)

اگر سلام او را ابلاغ نكرده بودى، امانتى بر گردن تو مى ماند كه آن را ادا نكرده بودى.

ص: 96

يكى از آنان به ديگرى خطاب كرد و گفت: سخن حكيمانه اين زن بيابان نشين را بگير و به كار ببند، اگر چه اين سخن حكيمانه، از درون و قلب زن كافرى تراوش كرده است. (1)

ص: 97

بتواند حساب پس بدهد، پايين آمد.

پيامبر (ص)- كه به منظور يك آزمون، اين صحنه را ترتيب داده بود- فرمود:

اى ابوذر! تو را بخشيدم، اما اين را بدان، كسى كه طاقت تحمّل اين سنگ داغ را ندارد، هرگز نمى تواند حرارت آتش دوزخ را تحمّل كند؛ چون زمين قيامت داغ تر و آفتاب آن بسيار سوزاننده تر است. (1)

ص: 98

آهنين بر آنها فرود مى آورند» (1) افتادم و از ترس عذاب الهى آشفته گرديدم.

وقتى سلمان، اين حالت معنوى ترس از عذاب الهى را در آن جوان يافت، او را به عنوان برادر خويش انتخاب كرد، با او معاشرت و رفت و آمد داشت، تا اينكه يك روز مطلع شد آن جوان بيمار شده است. بدين جهت به ديدار او رفت و ديد وى در حال جان دادن است، سلمان بالاى سر او نشست و متوجّه شد ملك الموت براى قبض روح آن جوان آمده است، به او گفت: با برادر من مهربانى كن و مدارا داشته باش.

ملك الموت گفت: «يا أبا عَبْدِ الله! إنّي بِكُلّ مُؤمِن رَفيقٌ» (2)؛ اى سلمان من با هر شخص مؤمنى به هنگام قبض روح، با مهربانى رفتار مى كنم.

ص: 99

دست كه بيشتر از من دارايى دارد.

ب) فقيران و تهى دستان را دوست بدارم و (بدون غرور و فريب كارى) به آنها نزديك شوم.

ج) پيوسته حق را بگويم، اگر چه (در ذائقه افراد ناسالم) تلخ باشد.

د) با قوم و خويشان خود پيوند و ارتباط داشته باشم، اگر چه آنها بى مهرى كنند و از من فاصله بگيرند.

ه) حتى الامكان، دست نيازمندى پيش ديگران دراز نكنم.

و) در انجام وظايف دينى خود، از سرزنش و ملامت ديگران آزرده خاطر و منصرف نشوم.

ز) ذكر «لا حَولَ وَ لا قُوَّةَ الّا بِاللهِ العَلِيّ العَظيم» را پيوسته به زبان جارى كنم، زيرا اين ذكر، گنجى از گنج هاى بهشت است. (1)

ص: 100

ص: 101

نبوده و نتيجه 23 سال زحمت و تلاش در راه رسالت را بدون تعيين تكليف رها نكردند. موارد بسيارى وجود دارد كه نشان مى دهد، آن حضرت در زمان حيات خويش حتى در غيبت هاى كوتاه مدّت و موقتى خود نيز اين موضوع را جدّى مى گرفت و آن را عملى مى كرد. به عنوان نمونه به سال پنجم هجرت پيامبر (ص) براى رفتن به غزوه دُومة الجندل، سباع بن عرفطه غفارى (1) يا عبدالله بن امّ مكتوم را براى جانشينى خويش در مدينه برگزيده است. (2)

با رحلت جانگداز آن بزرگ رحمت الهى، مردم دچار آشفتگى دردناكى شدند. على (ع) و فاطمه (س) به تجهيز رسول خدا مشغول بودند، امّا گروهى از مردم در كنار شهر و به دور از چشم ديگران، زير سقف ايوان كوچكى جمع شدند و در مورد خلافت پيامبر (ص) تصميم خطرناكى گرفتند كه در نهايت موجب كنار زدن حضرت على (ع) و خانه نشينى آن شيرمرد ميدان «صراط مستقيم» شد. حال ببينيم در آن شرايط بحرانى، اصحاب كهن و اصيل و خالص پيامبر (ص)، از جمله سلمان اهل بيت (ع) چه موضع گيرى و برخوردى داشته اند؟

ص: 102

إنّا بايَعنا رسول الله (ص) على النُّصْحِ لِلْمُسلِمينَ، والإئتِمام بِعلي بنِ أبي طالب و المَولاة لَهُ. (1)

ما با رسول خدا (ص) بيعت كرديم، كه در مرحله نخست خيرخواه و دلسوز مسلمانان باشيم، و نيز به امامت على بن ابى طالب (ع) و ولايت او تن در دهيم.

اكنون خروش ها و فريادها و اعتراض هاى مسلمانان را بنگريد:

ص: 103

در سر مى پرورانيد، كه بلاها و حوادث تلخى را در پى خواهد داشت ...!

اين را بدانيد، به خدايى كه جان سلمان در اختيار اوست، اگر ولايت على (ع) را پذيرفته بوديد، از نعمت هاى الهى از بالا و پايين، يعنى از آسمان و زمين برخوردار بوديد. (1) و اگر پرنده اى را مى خوانديد، در آسمان به شما پاسخ مى داد و اگر ماهى هاى دريا را دعوت مى نموديد، نزد شما مى آمدند.

اين را هم بدانيد كه ولى خدا، محتاج نشده و از هدف خويش در راه اجراى احكام الهى بازنمى گردد، امّا افسوس كه از ولايت على شانه خالى كرديد و به پيروى ديگرى گردن نهاديد و اكنون بايد در انتظار بلاها به سر بريد و اميد به بهبودى را به يأس تبديل گردانيد ...

ولى باز اعلام مى كنم، به آل محمد (ص) بپيونديد، زيرا آنها پيشوايان به سوى بهشت هستند و در قيامت همه بايد آنها را فراخوانند.

آرى، به سوى اميرمؤمنان، على بن ابى طالب (ع) بشتابيد، چون به خدا سوگند، همه ما بارها به عنوان ولايت به اميرمؤمنان سلام داديم و تسليم او شديم و پيامبر (ص) هم با ما همگام بود ....

به هر حال، اين را بدانيد كه من نظر خود را اعلام كردم، در برابر پيامبر خويش تسليم هستم و از مولاى خود و مولاى هر مرد و زن

ص: 104

مؤمنى اطاعت مى كنم، مولاى ما على بن ابى طالب (ع) سيد وصيين، پيشواى روسفيدان و امام صادقان و شهيدان و صالحان است. (1)

در برخى از متون هم آمده: سلمان در مقام دفاع از امامت على (ع) نخست بخشى از سخنان خود را به پارسى بيان كرد و گفت: «كرديد و نكرديد و ندانيد كه چه كرديد و حقّ امير ببرديد».

سپس آن را به عربى ترجمه كرد و گفت: «أَصَبتُم وَ أَخطَأتُم، أَصَبتُم سُنّة الأَوّلين، وَ أَخطَأتُم أَهلَ بَيتِ رَسوُلِ الله (ص)» (2)

ص: 105

محمدبن مسلمه و ... (1)

در ميان اين هياهوها و نگرانى ها و از سويى هيجان هاى مغرورانه و قدرت مآبانه، حضرت على (ع) سوار بر استر پيامبر (ص) از راهى مى گذشت. سلمان در ميان گروهى حضور داشت، آن حضرت را ديد و از جا برخاست و با يك دنيا ايمان و شهامت فرياد برآورد: «ألا تَقُومونَ؟ تأخُذُونَ بِحُجْزَتِهِ، تَسألونَهُ؟»؛ «آيا بر نمى خيزيد دامن او را بگيريد؟ و از او سؤال كنيد؟»

به خدايى كه دانه را مى شكافد و انسان را از نطفه مى آفريند، كسى غير از وى وجود ندارد، كه شما را به راه و رسم پيامبرتان آگاه سازد. عالِم ربّانى در روى كره زمين فقط اوست و دل ها با پناه بردن به او آرامش مى گيرد. اگر على (ع) را از دست داديد، علم و دانش انسانى را از دست داده ايد و انسانيت را به انكار و فراموشى سپرده ايد. (2)

ص: 106

مقداد خواستند شمشير به دست گرفته و عكس العمل تند نشان دهند، امّا چون آن مولاى مظلوم به جهت حفظ اساس اسلام، تن به قضا سپرده بود، كسى را به يارى نمى طلبيد تا آتش فتنه مهار گردد. سلمان كه همه جا در اطاعت محض بود و سكوت على (ع) را در جهت رعايت مصالح اسلام مى دانست، عكس العمل تندى نشان نداد و فقط بيان كرد: «مَولاىَ أعلَمُ بِما هُوَ فِيهِ» (1)؛ «مولاى من، بدانچه گرفتار است، آگاه تر است و تكليف خود را بهتر مى داند». و شايد در همين جا بود كه خطاب به افراد سست عنصر و يا بى تفاوت فرياد زد:

أما وَ اللهِ، حَيْثُ عَدَلتُم بها عَن أهلِ بَيْتِ نَبيّكُم لَيَطْعَمَنَّ [لَيَطْمَعُونَ] فِيْهَا الطُّلَقاءُ، وَ أبناءُ الطُّلقاءِ و نِساءُ الطُّلَقاءِ. (2)

به خدا سوگند، اگر با اين گونه رفتار خويش، از اهل بيت پيامبر (ص) عدول كنيد، طعمه طُلقا يعنى آزاد شدگان به دست پيامبر در فتح مكّه و فرزندان طُلقا و زنان آنها قرار خواهيد گرفت.

به هر حال وضع دردناكى براى پيامبر اسلام و اصحابى كه شاهد معارف وحى بودند و در ركاب رسول خدا (ص) براى معارف او جنگ و

ص: 107

جهاد و فداكارى و جانبازى مى كردند پيش آمد. در حقيقت آنها نمى توانستند حقّ مسلّم جانشينى را ناديده بگيرند و سكوت كنند.

بنابراين، طبق بيان امام صادق (ع) يك گروه دوازده نفرى از اصحاب زبده و والامقام، شش نفر از مهاجران و شش نفر از انصار (1) تصميم گرفتند به مسجد رفته و خليفه را از بالاى منبر به زير آورند، امّا وقتى اين موضوع را با حضرت على (ع) در ميان گذاشتند، ايشان اين طرح را نپذيرفت و آن را موجب قتل و خونريزى دانست، ولى آن حضرت توصيه كرد: آنها نزد خليفه (ابوبكر) رفته و آنچه را از پيامبر (ص) درباره خلافت شنيده اند را بيان كنند تا بهانه و عذرى براى كسى باقى نماند. (2)

ص: 108

آن گاه سلمان كهنسال، در ميان آن هياهوى وحشت انگيز ايستاد و خطاب به ابوبكر فرياد برداشت:

كرديد و نكرديد و ندانيد چه كرديد؟! آيا اين منصب را بر چه اساسى اختيار كرده اى؟ و اگر چيزى از تو سؤال شود كه آن را نمى دانى از چه كسى مى پرسى؟ به چه دليل خود را بر كسى كه دانشمندتر و نزديك تر به پيامبر (ص) و آگاه تر به احكام كتاب خدا و سنّت رسول اوست مقدّم داشته اى؟ مگر پيامبر (ص) در زمان حيات خويش او را بر ديگران مقدّم نمى داشت؟ و هنگام وفات هم سفارش او را به شما نكرد؟ به چه دليل وصيت پيامبر (ص) را ناديده گرفتيد و عهد و پيمان را شكستيد و حتّى از فرمانبرى «اسامه بن زيد» كه به دستور پيامبر فرماندهى سپاه را داشت تخلّف كرديد؟

راستى؛ چگونه جرأت كرديد دستور پيامبر را ناديده بگيريد؟ و اين بار سنگين گناه را تحمّل كنيد؟ البته هنوز هم خيلى دير نشده و راه توبه باز است و مى شود قبل از مرگ، با خدا آشتى كرد و از راه خطا به صواب بازگشت. (1)

پس از خطابه حكيمانه سلمان، ده نفر ديگر از اصحاب رسول خدا (ص) سخنرانى كردند و فضيلت ها و منقبت هاى حضرت على (ع) را برشمردند و سفارش هاى رسول خدا (ص) درباره اولويت حضرت على (ع) را بيان داشتند،

ص: 109

امّا در مقابل جواب قانع كننده اى از آنها دريافت نكردند. جز اينكه برخى با توسّل به خشونت، مجلس را تا حدّى آرام كردند و آن روز با اين وضع گذشت. (1)

مدتى نگذشت كه رفت وآمدها و تهديدها براى گرفتن بيعت از على (ع) كم كم شروع شد، تا اين كه آن حضرت را با زور شمشير و تهديد به مسجد آوردند (و آن بزرگ مرد هم كه براى بر هم خوردن اساس اسلامى كه براى آن خون دل ها خورده و شمشيرها زده بود و احياى سريع سنّت هاى پيش از اسلام را احساس مى كرد) در آن هنگام كه با خواندن آيه اى از قرآن، از زبان حضرت موسى بن عمران (2)، مظلوميت خويش را بيان داشت و با خطاب به قبر پيامبر (ع) شكوه سر داد و به عنوان بيعت، دست او را به دست خليفه گذاشتند. (3)

البته پس از آن معاويه اين حالت بردن حضرت على (ع) را به مسجد، كه به قول خود «چون شتر مهار كرده او را به مسجد مى كشيدند تا بيعت كند» را نكوهش مى كرد، ولى آن حضرت در جواب او مى فرمود:

ص: 110

وما عَلى المُسلِمِ مِنْ غَضاضَةٍ في أنْ يَكونَ مَظلوماً، ما لَم يكُنْ شاكّاً في دِينِه، وَ لا مُرتاباً بيَقينِهِ. (1)

براى يك مسلمان ننگ و نكوهشى نيست، كه براى ثبات در دين خود مظلوم واقع شود، تا مادامى كه در دين دارى و يقين خويش گرفتار شك و ترديد نشده باشد.

سلمان هم در حالى كه در صورت على (ع) نگاه مى كرد و منتظر اشاره آن حضرت بود، دست چپ خود را جلو برد و گفت: چون با دست راست با على (ع) در زمان پيغمبر (ص) بيعت كرده ام با آن دست، با ديگرى بيعت نخواهم كرد، اكنون اين دست چپ من در اختيار شماست. (2)

به هر ترتيب، بيعت اجبارى صورت گرفت امّا سلمان در آخرين ناله هاى خود به آنها گوشزد كرد:

با كسى كه سنّ بيشترى داشت بيعت كرديد، امّا درباره اهل بيت پيامبر (ص) به خطا رفتيد، اگر اهل بيت: را بر مى گزيديد، اختلافى در ميان شما به وجود نمى آمد و زندگى پر نعمتى داشتيد. (3)

ص: 111

ص: 112

ص: 113

يا سلمانُ ما مِن مُسْلمٍ دَخَلَ على أَخيهِ المسلمِ فَيُلْقِي له الوِسادَةَ إكراماً له، إلّا غَفَرَ اللهُ له. (1)

اى سلمان! هر مسلمانى به خانه برادر مسلمان خويش وارد شود و آن برادر مسلمان به منظور احترام و اكرام آن برادر ميهمان متكايى قرار دهد، خداوند آن ميزبان را مورد غفران و آمرزش خويش قرار خواهد داد.

ص: 114

مى كنند، اينان چون آهن مى مانند كه وقتى در حرارت آتش قرار گيرد، شرارت و سوزندگى آن بيشتر مى شود.

و گروه سوم، افراد حيران و سرگردانى هستند، مانند افرادى كه گرد «سامِرى» جمع شده، با نيكان معاشرتى نمى گيرند، امّا شعار جنگ و قتال مى دهند كه پيشواى آنها عبدالله بن قيس اشعرى، ابوموسى اشعرى خواهد بود.

ص: 115

إنَّ وَصِيّي وَ مَوضِعَ سِرّي، وَ خَيْرَ مَنْ أترُكُ بَعْدِي وَ يُنجِزُ عِدَتي وَ يَقْضي دَيْني، عَليُّ بنُ أبي طالب (ع). (1)

به راستى كه جانشين من، گنجينه سرّ من و بهترين كسى كه از خود به يادگار مى گذارم و به پيمان من عمل مى كند و دَين مرا ادا مى نمايد، على بن ابى طالب (ع) است.

ص: 116

چنين ولايتى را خواهد داشت. (1)

ص: 117

ص: 118

ص: 119

در ماه رجب، روز و شبى هست، كه هر كس در روز آن روزه بگيرد و در شب آن، به نماز و شب زنده دارى بپردازد، پاداش و اجر كسى را مى برد كه صد سال به روزه دارى و نماز خواندن گذرانده باشد و آن، شب و روز بيست و هفتم ماه رجب (مبعث رسول اكرم (ص)) است.

ص: 120

اين گونه سخن گفتن نه تنها از بين برنده پاداش معنوى است، بلكه موجب دلسردى و اختلاف و نيز به وجود آمدن تأثيرات منفى در نظام خانواده و به ويژه فرزندان خواهد شد.

ص: 121

برگردانيد و فرمود: مى خواهيد نشانه هاى نزديك شدن قيامت را بيان كنم؟ سلمان كه از همه ما به آن حضرت نزديك تر بود، گفت: آرى، اى رسول خدا!

آن گاه رسول خدا (ص) فرمود:

از نشانه هاى نزديك شدن قيامت، ضايع شدن نمازها، پيروى شهوت ها، تمايل زياد به هوس رانى ها، تعظيم در مقابل ثروت مندان و فروختن دين به دنياست!

در چنين زمانى، قلب مؤمن در سينه اش آب مى گردد، آن طور كه نمك در آب حل مى شود، چون به قدرى گناه و منكر مشاهده مى كند و توانايى جلوگيرى و تغيير آنها را ندارد!

سلمان عرض كرد: اى رسول خدا! ممكن است چنين روزى براى مسلمانان پيش آيد؟

رسول خدا فرمود:

آرى، اى سلمان! به خدايى كه جانم در اختيار اوست، در آن روزگار، اميران جور، وزيران فاسق، مأموران ستمگر و امينان خيانت پيشه، حاكميت مى يابند. (1)

ص: 122

روزگارى فرا مى رسد كه زنان امارت مى يابند، بردگان مورد مشورت قرار مى گيرند، كودكان بر منبرها مى نشينند، دروغ سرمايه منفعت و پرداخت زكات، موجب زيان شناخته مى شود، بيت المال و «فيئى» سرمايه شخصى محسوب مى گردد، فرزندان به پدرها و مادرها ظلم و ستم مى كنند، امّا با دوستان خويش راه نيكى و مهربانى پيش مى گيرند ...

روزگارى مى آيد كه زن و شوهر براى تجارت با هم شريك مى شوند، باران هاى شديد و گرم مى بارد، افراد كريم تندخو و خشن مى شوند، بدهكاران و بى نوايان تحقير مى گردند، بازارها به هم نزديك مى شود، تاجرها حريص مى گردند و مى گويند: هيچ سودى نبرده ام و به ناسپاسى مى پردازند.

زمانى مى رسد كه چيزهايى از مغرب و چيزهايى از مشرق مى آورند و امّت مرا به زينت ها و رنگ هاى مختلفى در مى آورند، توانمندان به كوچك ترها رحم و به بزرگ ترها احترام نمى كنند و نسبت به خطاكاران عفو و اغماض ندارند، قيافه هاى آنها قيافه هاى آدميان، امّا دل هاى آنها دل هاى شيطانى است!

در آن روزگار، مردان خود را شبيه زنان و زنان خود را شبيه مردان مى گردانند، مسجدها مثل كليساها و كنيسه ها زينت مى گردد، قرآن ها زيور مى شود، گلدسته ها بلند مى گردد، صف هاى طولانى نماز، با دل هاى كينه توز، ولى با زبان هاى چرب و نرم تشكيل مى شود.

ص: 123

در آن زمان، رباخوارى علنى مى شود، معامله و تجارت غيابى (با مدّت معين گران فروختن و در مدّت كمتر ارزان خريدن يا اينترنتى) با رشوه صورت مى گيرد، وضع دين دارى تنزّل مى يابد، امّا دنيا دارى اوج و رواج پيدا مى كند!

در آن روزگار، ثروتمندان براى تفريح و ميان حال ها و متوسطها براى تجارت و فقيرها براى شهرت و خودنمايى، به حج مى روند. گروهى قرآن را براى غير خدا آموزش مى دهند و براى غير خدا در احكام دين تفقّه مى كنند. كودكان نامشروع زياد مى شوند، حرمت ها شكسته مى شود، اشرار بر نيكان مسلّط مى گردند، دروغ شايع و لجبازى زياد مى شود، باران در غير فصل خود مى بارد، نَرد و شطرنج و اسباب بازى و عود و تنبور مورد ستايش قرار مى گيرد. امر به معروف و نهى از منكر را ناپسند و ناديده مى گيرند، تا جايى كه در آن زمان شخص مؤمن، ذليل تر از كنيز مى شود، در چنين اوضاعى «رُوَيبَضَه» كه شخص عاجز و ناتوانى است، در كارهاى عمومى و مسائل مهم اظهار نظر مى كند و چنين مردمى، زياد دوام نخواهند آورد ... (1)

على بن ابراهيم مفسر معروف قرآن مى نويسد: اين روايت معناى آيه فَقَدْ جاءَ أَشْر اطُها (2) را روشن مى گرداند. (3)

ص: 124

ص: 125

ص: 126

ص: 127

خداوند متعال، پرده ها و چادرها و درها را براى پوشيده ماندن اسرار افراد قرار داده، شما هم از جويا شدن اسرار زندگى اشخاص پرهيز كنيد، زيرا از رسول خدا (ص) شنيدم كه مى فرمود: افرادى كه درباره مسايل خصوصى زن و زناشويى با هم ديگر گفت وگو مى كنند، مانند چهارپايان (نر و مادّه اى) هستند كه در مقابل چشم ديگران، يكديگر را «بُو» مى كشند. (1)

در نتيجه، بر اساس متون تاريخى، سلمان ازدواج كرده و نام همسر او هم «بُقيره» بوده است.

ص: 128

نواحى رى مى زيسته (1) و واعظ فصيح و صالحى بوده است (2) و از قول محدّث نورى اين چنين استفاده مى شود كه فرزند و نواده هاى سلمان، تا حدود پانصد سال در رى بوده اند. (3)

از نسل و نواده هاى سلمان، مواردى در تاريخ آمده كه به آنها اشاره كوتاهى مى كنيم:

ص: 129

ابوكثير، فرزند عبدالرحمن بن عبدالله بن سلمان است كه در كتاب هاى حديثى و تاريخى، به عنوان «نبيره» سلمان معرفى شده است. او طبق اسناد از پدرش روايت مى كند كه جدّ او سلمان فارسى، نامه اى را كه رسول خدا براى عثمان بن اشهل يهودى قريظى كه براى آزادى سلمان نوشته، روايت كرده است. اين نامه را نويسنده كتاب تهذيب «تاريخ ابن عساكر» در جلد اول، صفحه 196 و خطيب بغدادى در كتاب «تاريخ بغداد» جلد اول، صفحه 170 و محدث نورى در «نفس الرحمن»، باب سوم آورده اند كه همه آنها به معرفى نبيره سلمان هم پرداخته اند. (1)

ص: 130

ص: 131

ص: 132

مژده ديگر رسول خدا (ص) به سلمان از اين قرار بود:

سَيوضَعُ على رَأسِك تاجُ كسرى، فَوُضِعَ التّاجُ على رأسِهِ عِنْدَ الْفَتحِ ... (1)

به زودى تاج كسرى بر سر تو قرار مى گيرد. پس از فتح مدائن بر سر سلمان تاج گذاشته شد، ولى پس از پيروزى، سلمان از تاج استفاده نكرد، بلكه مسلمانان آن را به خزانه بيت المال در مدينه انتقال دادند. (2)

پس از فتح مدائن در ماه صفر سال شانزده هجرت، نخست عمر، حذيفة بن يمان را كه از ياران پيامبر (ص) و حضرت على (ع) بود (و پدر او نيز در جنگ احد در ركاب پيامبر (ص) شهيد شده بود (3) و خود او هم در جنگ خندق شركت داشت) به استاندارى مدائن منصوب كرد. (4)

امّا استاندارى حذيفه مدت زيادى دوام نيافت، زيرا او در ارادت خويش نسبت به حضرت اميرمؤمنان (ع) صراحت لهجه داشت و همواره شعار «عليٌّ مَعَ الحقِّ، و الحقُّ لا يُفارِقُهُ» (5) بر زبانش جارى بود، به همين دليل و بر اساس گزارش منافقان، خليفه او را از اين

ص: 133

منصب عزل و به مدينه فرا خواند. (1)

پس از عزل حذيفه (2) عمر با در نظر گرفتن مقام بالاى حكمت و فقاهت، ايمان راسخ، مديريت شايسته، بصيرت و خلاقيت چشمگير و ايرانى بودن جناب سلمان، او را به استاندارى مدائن، يعنى پايتخت پهناور، كهن، آباد و متمدن پادشاهان ايران منصوب مى كند. سلمان نيز پس از كسب اجازه از اميرمؤمنان (ع) و موافقت آن حضرت، اين سمت را مى پذيرد. (3)

ص: 134

فرمانروايى بر ايران آن روز داشت) كاخ سفيد را بنا نهاد». (1)

خسروپرويز، بيست و سومين پادشاه از سلسله ساسانى و نوه انوشيروان كه سى و هشت سال (590- 628 م) پادشاهى كرد، در آن مى زيست. (2)

زمخشرى درباره ايوان مدائن و كاخ سفيد كسرى مى نويسد: خسروپرويز، اين كاخ را در مدت حدود بيست سال بنا كرد، طول آن يك صد ذراع (50 متر) و عرض آن پنجاه ذراع (25 متر) بود و آن گاه كه منصور بغداد را مى ساخت، تصميم گرفت آن را خراب كند و كاخ ديگرى جاى آن بسازد، امّا وقتى با خالد بن بَرمك، مشورت نمود، وى او را از اين كار منصرف كرد و گفت: اين يادگار پيروزى اسلام است و هر كس آن را ببيند، متوجّه مى شود كه هر كس آن را بنا كرده، كسى جز پيامبرى نمى تواند كار او را نابود كند. علاوه بر اين، در اين مكان على بن ابى طالب (ع) نماز خوانده و مخارج خراب كردن آن هم بيش از بازسازى آن خواهد شد.

امّا منصور گفت: چون اين كاخ مربوط به عجم است، از خراب كردن آن خرسند نيستى، در صورتى كه اگر در آن شكافى ايجاد مى كردم، مال و ثروت (يا جواهرات) زيادى به دست مى آوردم، ولى از اين كار

ص: 135

خوددارى مى كنم. (1)

لويس مَعلوف نيز، مدائن را مجموعه اى از شهرهاى عراق دانسته كه در سى كيلومترى جنوب بغداد و در كنار نهر دجله قرار دارد و پس از فتح قادسيه در سال 637 م به وسيله سعد بن ابى وقّاص فتح شده است. (2) درباره كاخ سفيد مدائن، تالارها، بوستان ها، دارايى ها، جواهر و تزيين هاى آن، مطالب شگفت آورى در تاريخ روايت شده است. (3)

شهر مدائن با همه عظمت و شكوهى كه داشت، سرانجام به دست سپاهيان اسلام افتاد. به گفته مسعودى: «به هنگام هجوم سپاه اسلام به مدائن، به جاى جنگ و مقاومت، جمعيت زيادى شهر را براى ورود مسلمانان تخليه كردند، بقيه هم دفاع و مقاومتى نكردند». (4)

امام على (ع) هم بيست سال پس از سرنگونى ساسانيان، به سال 36 ه. ق (5) وقتى از كوفه براى رفتن به صفّين با سپاه خويش از كنار كاخ مدائن عبور مى كرد، اندكى توقف نمود و نماز خواند. جرير بن سهم يكى از ياران وارد شد و آن گاه كه چشم او به آثار كسرى افتاد، شعر اسود بن يعفر را چنين خواند:

ص: 136

جَرَت الرِّياحُ عَلي رُسُوم دِيارِهمْ فَكَانّما كانُوا عَلي ميعاد

بادها بر آثار و سرزمين سكونت آنها وزيدن گرفت (و چيزى جز صداى باد در ميان قصر آنها به گوش نمى رسد) گويا آنها همگى وعده گاهى داشتند كه به سوى آن وعده گاه شتافته اند.

امام على (ع) فرمود:

چرا اين آيه قرآن را (كه درباره فرعونيان است) نخواندى كه مى فرمايد: چه بسيار باغ ها و چشمه ها و زراعت ها و كاخ هاى جالب (و زيبا) و گران قيمت و نعمت هاى فراوان ديگرى كه در آنها غرق بودند، از خود به جاى گذاشتند و رفتند، اين چنين بود ماجراى آنها و ما اينها را ميراث براى اقوام ديگرى قرار داديم، نه آسمان بر آنها گريست و نه زمين و نه آنها مهلت داده شدند. (1)

در بيانى هم آمده كه آن حضرت اضافه كرده اند:

إنَّ هَؤلاء كانُوا وارِثينَ فَأصْبَحوا مَورُوثينَ، إنَّ هَؤلاء لَمْ يَشْكُرُوا النِّعمَةَ فَسُلِبُوا دُنياهُم بِالْمَعصِيَةِ، إيّاكُم وَ كُفْرَ النِّعَمِ، لاتَحُلَّ بِكُمُ النِّقَمُ. (2)

آنها وارثان حكومت و پادشاهى شدند، كه آن را از ديگران به ارث برده بودند، امّا آنها شكر اين نعمت را انجام ندادند و به گناه و

ص: 137

عصيان آلوده شدند و بدين وسيله، نعمت قدرت و حكومت را از دست دادند. بر شما باد كه از گناه و كفران نعمت پرهيز كنيد، تا نقمت و نكبت بر شما وارد نشود.

آرى، اين بود خلاصه سرگذشت و سرنوشت ساسانيان كاخ نشين كه حدود ده سال پس از شكست و آوارگى آنها، وضع كاخ ها و آثار برجاى مانده آنها اين گونه ترسيم شده است. امّا هنگامى كه سلمان حكيم و زاهد براى حكمرانى بر اين سرزمين مأموريت يافت، نه تنها آن كاخ هاى فريبنده را محل كار و فرمانروايى خويش قرار نداد، بلكه براى دسترسى آسان مردم به استاندار خويش و نيز انجام امور ادارى آنها، دكّانى را در بازار انتخاب كرد. (1)

در ادامه، شيوه هاى مديريتى سلمان بر مدائن و شهرهاى هفت گانه آن را به اختصار مرور مى كنيم.

ص: 138

ما مِن أميرٍ يلي أمرَ المُسْلِمينَ ثُمَّ لا يَجْهَدُ لَهُمْ وَ يَنْصَحُ، إلّا لَم يَدْخُلْ مَعَهُمُ الجَنَّةَ. (1)

هر اميرى، عهده دار كار پيشوايى مسلمانان گردد و براى آنها كوشش و تلاش و دل سوزى نكند، با آنها وارد بهشت نمى گردد.

اين استاندار حكيم و مؤمن طبق اين مبناى فكرى و اعتقادى، در اوّلين روزهاى فرمانروايى خويش بر مدائن و شهرهاى هفتگانه تيسفون، با توجّه به اوّلين نياز مردم كه در سرزمين مجوسيت مى زيستند و بايد با منبع وحى و معارف توحيد آشنا مى شدند، تفسير سوره يوسف (ع) را بيان مى كند تا اين معارف در قالب يك داستان، با قهرمانانى با چهره هاى متفاوت به نمايش درآيد.

در تاريخ اين چنين مى خوانيم:

مردم شنيدند كه سلمان در مسجد حضور يافته است، گروه گروه به مسجد آمدند و به نزد او رسيدند، جمعيت به حدود هزار نفر رسيده بود، سلمان به آنها گفت: بنشينيد، آن گاه به تفسير سوره يوسف (ع) پرداخت. (2)

و اين گونه بود كه رسالت اعتقادى و كار فرهنگى خويش را شروع كرد.

ص: 139

ص: 140

خصوصيات خانه اى كه اگر سلمان مى ايستاد سر او به سقف و اگر پاى خود را دراز مى كرد، به ديوار مى رسيد را براى سلمان ترسيم نمود، وى با ساختن چنين خانه اى موافقت كرد. (1)

وضع لباس سلمان، در نهايت سادگى بود، به گونه اى كه برخى اوقات به هنگام رفت و آمد، در مركز فرمانروايى خويش، يعنى مدائن كه هنوز فرهنگ تشريفاتى پادشاهى از آن زدوده نشده بود، افراد وى را استهزا مى كردند. (2) گاهى هم چون وضع ظاهرى اش هيچ تمايزى با ديگران نداشت، او را به بيگارى مى گرفتند!

به عنوان نمونه، يك روز مردى از شبام كه قبيله اى از بنى تميم لات بود، در حالى كه بار كاهى را حمل مى كرد و خسته شده بود، از سلمان (كه او را نمى شناخت) خواست تا بار او را به دوش گيرد و به منزل برساند؛ سلمان خواسته او را پذيرفت. مرد شبامى در بين راه متوجّه شد مردم به كسى كه بار را حمل مى كند، سلام و احترام بسيارى مى گذارند. وقتى دريافت كه وى استاندار و امير مدائن است، سخت شرمنده شد و عذرخواهى كرد و خواست تا بار را از دوش سلمان بردارد، ولى سلمان نپذيرفت و تنها به نيت اداى تكليف بار او را به مقصد رساند. (3)

ص: 141

بى شك، سلمان در اين كار به مولاى خويش حضرت على (ع) اقتدا كرده، زيرا آن حضرت نيز در كوفه مشك آب زن ناتوانى را به دوش گرفت و به خانه خود برد. هنگامى كه زن، حضرت على (ع) را شناخت و از ايشان عذرخواهى كرد، على (ع) اين خدمت رسانى را وظيفه خويش و يارى رسانى به يك مسلمان تحت حكومت خويش دانست. (1)

درباره معناى زُهد، ابن طُفيل مى گويد: شنيدم كه امام على (ع) مى فرمود:

الزّهدُ في الدُّنيا قَصْرُ الأملِ، وَ شُكْرُ كُلِّ نِعْمَةٍ، وَ الوَرَعُ عَن كُلِّ ما حَرَّمَ اللهُ عَزَّوجلّ. (2)

زهد در دنيا اين است كه آرزوى دور و دراز (وابستگى زا) نداشته باشد، شكر هر نعمتى را (عملًا) انجام دهد و از هر چيزى كه خداوند متعال آن را ممنوع اعلام داشته، پرهيز و خوددارى جدّى داشته باشد.

ص: 142

طور مستقيم در دستور كار خود قرار داده بود. سلمان بخشى از حقوق دريافتى خود را به نيازمندان مى داد و با «زنبيل بافى» خود، آموزش و نشاط براى كار و فعاليت ايجاد مى كرد و از افراد دردمند و گرفتار، دلجويى و مساعدت مى نمود. (1)زيرا سخن پيامبر (ص) پيوسته آويزه گوش او بود كه فرموده بود: هر بنده اى را كه خداوند توفيق پيشوايى دهد و درباره مردم خويش، تقلّب و تزوير و فريب كارى كند، خداوند او را از بهشت محروم مى گرداند. (2)

ص: 143

به ياد حساب و كتاب و معاد باشد. (1)

بدين جهت وسايل زندگى سلمان عبارت بودند از يك قلم، يك دوات، يك عصا، يك شمشير، يك پوست گوسفند (به عنوان فرش) و يك عبا كه نصف آن را زيرانداز و نصف ديگر آن را روانداز خود كرده بود. هنگامى كه نهر دجله طغيان كرد، سيل شهر مدائن را فرا گرفت و بيشتر خانه هاى شهر خراب شد. اما وقتى سيل نزديك دكّان و محلّ كار سلمان رسيد، وى به سرعت پوست گوسفندى را كه فرش او بود، روى شانه گذاشت و قلم و دوات و عصايش را به دست گرفت و بالاى كوهى رفت و گفت: «هكذا يَنجُو المُخِفُّونَ يَومَ القِيامَة» (2)؛ «روز قيامت هم، سبك باران، اين گونه نجات پيدا مى كنند».

ص: 144

ص: 145

همچو سلمان، در مسلمانى بكوش اى مسلمان! تا كه سلمانت كنند

تا توانى، در گلستان جهان خار شو، تا گُل به دامانت كنند (1)

ص: 146

طشت لباسشويى، يك كاسه بزرگ (باديه) و يك آفتابه بيشتر وجود نداشت. (1)

ارزش كل دارايى هاى استاندارى را نيز كه حدود بيست سال بر مدائن فرمانروايى داشت، طبق روايت انس بن مالك، عامر بن عبدالله و ديگران، پانزده دينار يا حدود ده درهم يا بيست درهم برآورد كرده اند. (2)

غير از سُوَيد و زاذان، دو دستيار و خدمت گزارى كه تاريخ براى سلمان مطرح كرده است (3) صحابيان، فرماندهان و افراد بزرگ ديگرى همچون سعيد بن سوقه، سعد بن مالك، عبدالله بن مسعود و عامر بن عبدالله نيز در مدائن در روزهاى بيمارى سلمان به عيادت او مى رفتند. (4)

ص: 147

آثار مرگ در او نمودار گرديد، گفتم: تكليف من چيست، چه كسى در غسل دادن تو مرا يارى خواهد كرد؟

سلمان گفت: نگران نباش، همان كسى كه رسول خدا (ص) را غسل داد، مرا هم غسل خواهد داد. گفتم: اى مولاى من! تو در مدائن هستى و او در مدينه به سر مى برد ... (1)

بُقيره، همسر سلمان مى گويد:

وقتى مرگ سلمان نزديك شد، در حالى كه در بالا خانه اى خوابيده بود كه چهار در داشت، مرا نزد خويش فراخواند و گفت: همه درها را باز بگذار، زيرا رسول خدا (ص) به من خبر داده كه به هنگام مرگ، ميهمانانى به ديدن من مى آيند كه بوى خوش را دوست مى دارند، غذا هم نمى خورند و من هم نمى دانم آنها از كدام در وارد مى شوند.

بُقَيره مى گويد: من همه درها را باز گذاشتم، بعد سلمان دستور داد: كيسه كوچك مِشكى كه رسول خدا (ص) به او هديه كرده بود و او آن را در جايى پنهان كرده بود را برايش حاضر كنم.

وقتى كيسه مِشك را آوردم، گفت: آن را با آب خيس كنم و در اطراف اتاق بريزم. بعد گفت: درها را ببند، وقتى براى بستن درها حركت كردم و نزد سلمان برگشتم، متوجّه شدم وى وفات يافته است. (2)

ص: 148

امّا ميهمانان او چه كسانى بودند؟ و در آن هنگام بر او چه گذشت؟

در روايتى آمده است كه على (ع) به هنگام صبح به مسجد مدينه وارد شد و اعلام كرد: ديشب رسول خدا (ص) را به خواب ديدم، به من فرمود: سلمان در مدائن از دنيا رفته و به من سفارش فرمود كه بروم او را غسل و كفن كنم، بر او نماز بخوانم و به خاك بسپارم و من اكنون به سوى مدائن مى روم. (1)

جابر بن عبدالله انصارى مى گويد: آن حضرت نماز جماعت صبح را براى ما خواند، بعد روى خود را به طرف ما برگردانيد و فرمود: اى مردم! خداوند شما را در مرگ برادر خود سلمان پاداش دهد، آن گاه عمامه رسول خدا (ص) بر سرگذاشت، پيراهن بلند آن حضرت را روى لباس خود پوشيد، شمشير و عصا برداشت و بر شتر غَضباء سوار شد و از مدينه خارج گرديد و به غلام خويش قَنبر فرمود: ده قدم بردار.

قنبر مى گويد: با برداشتن ده قدم، ما خود را در مدائن جلو در خانه سلمان يافتيم. (2)

زاذان، خدمت گزار سلمان مى گويد:

سلمان پيش از اين به من گفته بود: هر وقت چانه مرا بستى، صداى سقوط چيزى را مى شنوى، وقتى چانه سلمان را بستم، صداى سقوط چيزى را شنيدم، پشت در خانه آمدم، ديدم اميرمؤمنان (ع) وارد شد.

ص: 149

آن حضرت فرمود: اى زاذان! سلمان از دنيا رفت؟!

گفتم: آرى، اى مولاى من. آن گاه على (ع) وارد بالاخانه شد، پارچه را از روى سلمان كنار برد، سلمان هم به روى على (ع) لبخندى زد و مى خواست بنشيند (1) كه على (ع) فرمود: اى ابوعبدالله! خوش درگذشتى، وقتى رسول خدا (ص) را ملاقات كردى، آنچه از سوى مردم به برادر تو رسيده، براى آن حضرت بيان كن.

آن گاه على (ع) سلمان را غسل داد و بر او كفن پوشاند و نماز گزارد، ولى ما صداهاى تكبير زيادى مى شنيديم، وقتى خوب دقّت كرديم، دو مرد همراه آن حضرت بودند ايشان فرمود: يكى برادرم جعفر طيار و ديگرى خضر پيامبر است و همراه هر يك از آنها فرشتگان زيادى براى تجهيز سلمان شركت كرده بودند. (2)

بدين ترتيب، على (ع) از مدينه (با اعجاز و طى الارض) به مدائن رفت، تجهيز سلمان را انجام داد و پيش از ظهر همان روز هم به مدينه بازگشت و اعلام كرد: «دفن و كفن سلمان را انجام دادم»، امّا بسيارى از افراد اين سخن را نپذيرفتند، تا اينكه پس از مدّتى نامه اى از مدائن به مدينه رسيد كه در آن نوشته شده بود: «سلمان در فلان روز وفات يافت، مرد عربى هم آمد و او را غسل داد، كفن نمود، بر جنازه اش نماز خواند و جسد او را به خاك سپرد»

ص: 150

و مردم از شنيدن اين داستان شگفت زده شدند. (1)

ص: 151

ازدواج سلمان را توجيه پذير كند؛ زيرا به نظر ابن اثير، ازدواج سلمان با سنينى كه در بالا آمده، بعيد به نظر مى رسد. (1)

و) محدّث نورى، نظريه 250 سال را، معتبرتر مى داند. (2) ابن عبدالبر نَمرى قُرطبى (3)، ابن اثير جزرى (4)، قاضى نور الله شوشترى (5)، ابن حجر عسقلانى (6)، سيد على خان مدنى شيرازى (7) و علامه عبدالحسين امينى (8) نيز اين نظريه را تأييد كرده اند.

به گواهى قرآن كريم و منابع تاريخى افراد ديگرى (به جز سلمان) هم از طول عمر برخوردار بوده اند از جمله: نوح پيامبر كه به بيان قرآن كريم در ميان قوم خويش 950 سال به دعوت و تبليغ پرداخت. (9)

همچنين در تاريخ مى خوانيم: حضرت آدم (ع) 930 سال، سليمان بن داود (ع) 12 سال (10)، ابراهيم خليل (ع) 200 سال (11)، شيث (ع) 912 سال، لوط (ع)

ص: 152

732 سال و ادريس 300 سال عمر كرده اند. (1)

شيخ الرّييس، بوعلى سينا هم مى گويد: براى عارفان، خوارق عاداتى هست كه آنان كه عارف به آن نيستند، آن را ناممكن مى شمارند، ولى آن كس كه عارف است، آن خوارق عادات را دليل عظمت و بزرگى مى داند. (2)

ص: 153

ص: 154

خلافت متوكّل، آرامش و آزادى نسبى اى براى شيعيان به وجود آمد. در اين سال ها آنها از اين فرصت استفاده كردند و توانستند براى امام على (ع) و حضرت حسين بن على (ع) قبر و بارگاهى بسازند و در مدائن براى سلمان هم قبر و بقعه اى ساختند. (1)

ب) خطيب بغدادى مى نويسد: مقدّسى، جهانگرد و جغرافى دان مشهور كه بيشتر كشورهاى اسلامى را سياحت كرده و كتاب «حسن التقاويم في معرفة الاقاليم» را در سال 375 ه. ق نوشته (2) به زيارت سلمان رفته است. (3)

ج) همچنين خطيب بغدادى (392- 463 ه. ق) كه به نيشابور، اصفهان، بيت المقدس، مكه و طرابلس سفر كرده و در اواخر عمر در بغداد مى زيسته، به مدائن رفته و در اين باره مى نويسد: اكنون قبر سلمان، نزديك ايوان مدائن قرار دارد، ساختمانى براى آن تأسيس شده، خادمى براى حفاظت و عمارت و اداره امور آنجا فعاليت مى كند. من آن بقعه را ديده ام و چند بار به زيارت آن رفته ام. (4)

د) ابن جوزى (508- 597 ه. ق) كه از دانشمندان مشهور در علوم فقه

ص: 155

و فلسفه و تاريخ و نويسنده آثارى چون «المنتظم فى اخبار الامم» است، در اين باره مى گويد: ما (در همان قرن ششم ه. ق) قبر سلمان را زيارت كرديم و به بغداد برگشتيم. (1)

ه) ياقوت حَمَوى (575- 626 ه. ق) صاحب اثر معجم البلدان كه براى تجارت به ايران، هندوستان، مصر و شام و بعضى ممالك اروپا سفر كرده، از مدائن و زيارت سلمان از سوى مسلمانان، سخن به ميان آورده است. (2)

و) ابويحيى زكريا بن محمد قزوينى (600- 682 ه. ق) هم در اين باره مى نويسد: در قرن هفتم، هنوز مدائن به صورت دهكده اى كه كشاورزان در آن سكونت داشته و جز شيعيان تند رو، در آنجا كسى نبوده و زنان مجاز نبودندقبل از غروب آفتاب از خانه بيرون بيايند، برقرار و آباد بوده است. (3)

ز) به هر حال، ايوان مدائن كه شاپور ذوالاكتاف، در سال 376 م.

بنيان گذارد و ساليانى مقرّ فرمانروايى ساسانيان بوده، كاخ عظيمى داشته، الان به صورت دهكده اى است و اكنون (1431 ه. ق) شنيده شده، شيعيان در آنجا قدرت يافته، به آبادانى و توسعه بعقه

ص: 156

و بارگاه سلمان و حذيفه اشتغال دارند. محدث قمى هم مى نويسد:

«در آن مكانى كه امام على (ع) نماز خوانده، نماز خواندن نيكو خواهد بود». (1)

ص: 157

السَّلامُ عَلى سَيّدِنا مُحَمَّدٍ النّبِيِّ خاتَمِ النَّبِييّنَ وَ عَلى آلِهِ الائِمَّةِ الطّاهِرِينَ، السَّلامُ عَلى أنبياءِ اللهِ أجمَعينَ وَ مَلائِكَتِهِ المُقَرَّبينَ وَ عِبادِهِ الصّالِحينَ، السَّلامُ عَلَيكَ أيُّهَا العَبدُ الصّالِحُ المُؤمِنُ المُخلِصُ النّاصِحُ، السَّلامُ عَلَيكَ يا مَن خَلَطَهُ إيمانهُ بِأهلِ البَيتِ الطّاهِرِينَ وَ باعَدَهُ إسلامُهُ مِن جُملَةِ الكُفّارِ وَ المُشرِكينَ، السَّلامُ عَلَيكَ يا أبا عَبدِالله وَ وَصيَّهُ وَ صاحِبَ رَسولِهِ وَ صَفيِّهِ، السّلامُ عَلَيكَ أيُّهَا الطّائِعُ العابِدُ الخاشِعُ الزّاهِدُ، السَّلامُ عَلَيكَ يا سَلمانُ وَ رَحَمةُ اللهِ وَ بَرَكاتُهُ.

أشهَدُ أنَّكَ عِشْتَ حَميداً وَ مَضَيْتَ سَعيداً، لم تَنْكُثْ عَهْداً وَلاحَلَلتَ مِنَ الشَّرعِ عَقداً، وَ لا رَضِيتَ مُنكَراً وَ لا أنكَرتَ مَعروفاً، وَلا وَالَيْتَ مُخالِفاً وَ لا خالفَتَ مُؤالِفاً وَلا بِعْتَ دِينَكَ بِدُنياكَ، وَ لا آثَرتَ عَلى ما يَبقى ما يَفنى، وَ أَشهَدُ أَنّكَ مَضَيْتَ عَلى سُنَّةِ خاتَمِ

ص: 158

النَّبِييّنَ وَ وَلايَةِ أَميرِالمُؤْمِنينَ وَ أهَلِ بَيتِ الطّاهِرِينَ، وَ أَنّكَ صِرْتَ إلى أحْمَدِ جِوارٍ و أسعَدِ قَرارٍ، فَهَنَّأَكَ اللهُ إنعامَهُ المُؤَبَّدَ وَ اكرامَهُ المُجَدَّدَ، وَ جَعَلَكَ في زُمرَةِ مَواليكَ الطّاهِرِينَ وَ أَئمَّتِكَ الأكرَمينَ، وَ نَفَعنِي بِزيارَتِكَ وَ إخلاصي في مَحَبَّتِكَ، وَ جَمَعَ بَينَنا في مُستَقَرِّ الرَّحْمَةِ وَ مَحَلِّ النِّعمَةِ إنّهُ عَلى ذلِكَ قَديرٌ.

اللّهُمَّ إنّي أَسأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ أَهلِ بَيته الطّاهِرِينَ الهادينَ أن تُصَلّيَ عَلَيهِم أجمَعينَ وَ أن تُضاعِفَ إنعامَكَ وَ إكرامَكَ وَ تُرادِفَ إحسانَكَ وَ امتِنانَكَ عَلى عَبدِكَ سَلمانَ الّذي شَرَّفتَهُ بِالإسلامِ وَ الايمانِ وَ القُربِ مِنْ نَبِيّكَ وَ وَصِيّهِ (ع) وَ أَن تَجعَلَ زِيارَتي لَهُ كَفّارَةً لِذُنوُبي وَ مُمَحِّصَةً لِعُيوُبي وَ زيادَةً في يَقيني وَ مُؤَكِّدَةً لإِيماني، وَ أَن تَحمَدنَي عاقِبَةَ أمرِي في دُنيايَ وَ دِيني، وَ تَغفِرَلي وَ لِوالدَيَّ وَ أهلي إنَّكَ عَلى كُلِّ شَي ءٍ

ص: 159

قَديرٌ، وَ حَسبِيَ اللهُ وَ نِعمَ الوَكيلُ نِعمَ المَولى وَ نِعمَ النَّصيرُ.

پس از پايان زيارت، هرگاه خواستى برگردى، بايست و بگو:

السَّلامُ عَلَيكَ يا أَبا عَبدِاللهِ، أنتَ بابُ اللهِ المُؤْتى مِنْهُ وَ المَأْخُوذُ عَنْهُ، أشْهَدُ أنَّكَ قُلتَ حَقّاً و دَعَوْتَ صِدقاً وَ دَعَوتَ إلى مَولايَ وَ مَولاكَ عَلانِيَة وَ سِراً، أتيتُك زائِراً وَ حاجاتي لَكَ مُسْتَودِعاً، و ها أنا ذا مُوَدّعُكَ أَستَودِعُكَ دِيني وَ أمانَتي وَ خَواتيمَ عَمَلي وَ جَوامِعَ أمَلي إلى مُنتَهى أَجَلي، وَالسَّلامُ عَلَيكَ وَ رَحمَةُ اللهِ وَ بَرَكاتُهُ وَ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ الأخيارِ.

سپس هر چه مى توانى دعا كن و به يارى خداوند راه بازگشت را پيش بگير.

ص: 160

ص: 161

ص: 162

1388 ه. ق.

11. بحارالانوار، محمدباقر مجلسى، بيروت.

12. بهجه الآمال فى شرح زبده المقال، ملا على عليارى تبريزى، تهران، 1371 ه. ش.

13. پيامبر، زين العابدين رهنما، چاپ نوزدهم، تهران، 1345 ه. ش.

14. تاريخ الامم و الملوك، ابوجعفر محمد بن جرير طبرى، بيروت.

15. تاريخ الخلفاء، جلال الدين عبدالرحمن بن ابوبكر سيوطى، مصر، 1371 ه. ق.

16. تاريخ اليعقوبى، احمد بن ابى يعقوب، بيروت، 1379 ه. ق.

17. تاريخ پيامبر اسلام، محمد ابراهيم آيتى، چاپ چهارم، دانشگاه تهران، 1366 ه. ش.

18. ترجمه و شرح نهج البلاغه، على نقى فيض الاسلام، تهران.

19. تفسير نور الثقلين، عبد على بن جمعه عروسى حويزى، قم، 1413 ه. ق.

20. التنبيه و الاشراف، ابوالحسن بن على بن حسين المسعودى، قاهره، 1357 ه. ق.

21. حدود العالم من المشرق الى المغرب، تهران، 1403 ه. ق.

22. حليه الاولياء و طبقات الاصفياء، ابونعيم احمد بن عبدالله الاصبهانى، قم، 1378 ه. ق.

23. خدمات متقابل اسلام و ايران، مرتضى مطهرى، تهران، 1349 ه. ش.

24. الدر المنثور فى التفسير بالمأثور، جلال الدين سيوطى، بيروت.

25.

ص: 163

26. الدرجات الرفيعه فى طبقات الشيعه، سيدعلى خان مدنى شيرازى، قم، 1397 ه. ق.

27. دلائل الامامه، محمد بن جرير طبرى امامى، قم، 1413 ه. ق.

28. ديباچه اى بر رهبرى، محمدحسن ناصرالدين صاحب الزمانى، تهران، 1348 ه. ق.

29. الذريعه الى تصانيف الشيعه، شيخ محمدمحسن آقا بزرگ طهرانى، قم.

30. رجال النجاشى، احمد بن على نجاشى، قم، مكتبه الداورى.

31. روزبه يا سلمان محمدى، على مهاجرانى، تهران، 1351 ه. ش.

32. سفينه البحار و مدينه الحكم و الآثار، عباس بن محمد رضا القمى، آستان قدس رضوى.

33. سلمان الفارسى، شيخ عبدالله سُبيتى، چاپ سوم، بيروت، 1977 م.

34. سلمان پاك، لوئى ماسينيون، ترجمه على شريعتى، تهران، 1343 ه. ش.

35. سلمان فارسى، احمد صادقى اردستانى، تهران، 1348 ه. ش.

36. السيره النبويه، عبدالملك بن هشام حميرى، مصر، 1355 ه. ق.

37. شرح نهج البلاغه، عز الدين ابوحامد هبه الله ابن ابى الحديد، مصر.

38. صحيح مسلم، مسلم بن حجاج قشيرى نيشابورى، مصر.

39. علل الشرائع، محمد بن على بن بابويه قمى، نجف، 1385 ه. ق.

40.

ص: 164

41. الغدير فى الكتاب و السنه والادب، عبدالحسين امينى، تهران، 1396 ه. ق.

42. الغيبه، ابوجعفر محمد بن حسن طوسى، قم.

43. فتاوى صحابى كبير سلمان فارسى، شيخ خليل كمره اى، تهران، 1351 ه. ش.

44. فتوح البلدان، احمد بن يحيى بلاذرى، ترجمه دكتر محمد توكل، تهران، 1337 ه. ش.

45. فرهنگ عميد، تاريخ و جغرافيا، حسن عميد، تهران، 1346 ه. ش.

46. فرهنگ فارسى، محمد معين، چاپ چهارم، تهران، 1360 ه. ش.

47. الفهرست، ابوجعفر محمد بن حسن طوسى، قم.

48. قاموس الرجال، شيخ محمد تقى تسترى، قم، 1379 ه. ق.

49. الكافى، محمد بن يعقوب كلينى، تهران.

50. كنزالعمال، علاء الدين متقى هندى، بيروت، 1405 ه. ق.

51. الكنى و الالقاب، عباس بن محمدرضا القمى، نجف، 1376 ه. ق.

52. لغت نامه دهخدا، على اكبر دهخدا، تهران.

53. متن كامل ديوان شيخ اجل سعدى، تصحيح مظاهر مصفا، تهران، 1340 ه. ش.

54. مثنوى معنوى، جلال الدين محمد بلخى (مولوى)، تهران.

55. مجمع البيان فى تفسير القرآن، فضل بن حسن طبرسى، تهران.

56. مروج الذهب و معادن الجواهر، على بن حسين المسعودى، بيروت،

ص: 165

1385 ه. ق.

57. المعارف، ابن قتيبه دينورى، بيروت، 1390 ه. ق.

58. معالم العلماء، محمد بن على بن شهر آشوب مازندرانى، نجف، 1380 ه. ق.

59. مكاتيب الرسول، على بن حسينعلى الاحمدى الميانجى، چاپ سوم، قم، 1363 ه. ش.

60. مكارم الاخلاق، حسن بن فضل طبرسى، بيروت، 1392 ه. ق.

61. من لا يحضره الفقيه، محمد بن على بن بابويه قمى، تهران.

62. مناقب آل ابى طالب، محمد بن على بن شهر آشوب، قم.

63. ناسخ التواريخ خلفاء، ميرزا محمد تقى لسان الملك سپهر، تهران، 1385 ه. ق.

64. نفس الرحمن فى فضائل سلمان، ميرزا حسين بن محمد تقى النورى، تحقيق جواد قيومى، تهران، 1411 ه. ق. ايوان كسرى (مدائن)

مزار سلمان فارسى و حذيفه بن يمان (مدائن)