ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

خدمت گزارى به بندگان خدا زيربناى همه اديان الهى، به ويژه دين مبين اسلام است. بدون هميارى و همكارى، بسيارى از اهداف اجتماعى اديان الهى به سرانجام نخواهد رسيد. ازاين رو بايد روحيه كمك كردن به انسان هاى نيازمند در جامعه رواج يابد. امدادرسانى به نيازمندان اجتماعى تكليفى بس مهم و ضرورى است؛ به ويژه اگر در راستاى اهداف متعالى اسلام باشد.

يكى از عرصه هاى خدمت گزارى به بندگان خدا، خدمت به مهمانان پروردگار و زائران اماكن شريفى است كه خداوند جايگاهشان را رفيع گردانيده است. به ويژه در اين زمان كه هر سال بر تعداد زائران خانه خدا افزوده مى شود و باعث مى شود كه افراد چندين سال در نوبت بمانند و افزايش سن يابند.

اثر پيش رو با عنوان «خدمت گزارى به زائران در فرهنگ اسلامى» كه محقق ارجمند جناب حجةالاسلام و المسلمين سيدعباس ميرى خضرى

ص:10

آن را تدوين كرده است، به اهميت موضوع خدمت به زائران از ديدگاه اسلام مى پردازد. اميدواريم اين اثر كمك كند تا خدمت گزارى به بندگان خدا و به زائران خانه دوست و اوليايش، به يك فرهنگ تبديل شود.

انه ولى التوفيق

مركز تحقيقات حج

گروه اخلاق و اسرار

ص:11

ص:12

دستگيرى بيچارگان نيز توجه ويژه دارد و همين دو عنصر است كه عصاره دين را نشان مى دهد؛ چنان كه خداوند در قرآن مى فرمايد:

وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ. . . (بقره:٨٢)

و كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند آنان اهل بهشتند.

و نيز فرموده است:

. . . يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ (بقره: ٣)

نماز را بر پا مى دارند و از نعمت هايى كه به آنان داده ايم، انفاق مى كنند.

اين اصول قرآنى، كارگزاران حج و زيارت را بر آن مى دارد كه در سفرهاى زيارتى، به دليل شرايط ويژه آن و نيازمندى هاى گوناگون زائران، به طور خاص به امر خدمت رسانى توجه داشته باشند. در اين اثر به گوشه اى از وظايف خدمت رسانى كارگزاران حج، و نيز مقام و پاداش آنان، اشاره مى شود.

ص:13

ص:14

ص:15

حضور كارگزاران و افراد مسئول در هر سازمان، براى خدمت كردن به مردم و جامعه است؛ چنان كه هدف سازمان حج و زيارت نيز در تمام بخش هاى گوناگون آن، اعم از امور روحانيون، فرهنگى، ستادى و اجرايى، خدمت گزارى به زائران است.

اين هدف اصلى سازمان حج و زيارت است كه تاكنون دستورالعمل هاى مكتوب و غيرمكتوب زيادى بدان تأكيد داشته است.

خدمت رسانى در منابع اصيل دين، آموزه هاى شريعت و سخنان پيشوايان معصوم عليهم السلام والاترين تلاش خداپسندانه و توفيق الهى به انسان است كه تداوم آن هم، به چگونگى خدمت گزارى به بندگان خدا بستگى دارد. ١

در اسلام خدمتگزارى بر پايه مبانى بنيان نهاده شده كه برخى از آنها عبارتند از:

١) . نهج البلاغه، حكمت ٣٧٢، امام على عليه السلام خطاب به جابر بن عبدالله انصارى فرمود: «اى جابر كسى كه نعمت هاى فراوان خدا به او روى كرد، نيازهاى فراوان مردم نيز به او روى آورد. پس اگر صاحب نعمتى حقوق واجب الهى را بپردازد، خداوند نعمت هايش را بر او جاودانه سازد و آن كسى كه حقوق واجب الهى در نعمت ها را نپردازد آن را به زوال و نابودى كشاند» .

ص:16

ص:17

پرداختن به نيازهاى فردى و اجتماعى وامى دارد.

قرآن پس از دعوت به باورهاى اساسى دين، مؤمنان را به اعمال نيك فرا مى خواند تا بر محور احسان، خيرخواهى و خدمت به ديگران حركت كنند.

وَ الْعَصْرِ * إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِى خُسْرٍ * إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ (عصر:١- ٣)

به عصر سوگند، كه انسان ها همه در زيانند، مگر كسانى كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند.

پيشوايان معصوم عليهم السلام عمل صالح را به مواسات و شريك كردن ديگران در نعمت هاى خدادادى تفسير كرده اند. ايمان مؤمن واقعى نيز با همراهى و يارى ديگران پيوند خورده و اين دو با هم، گوهر ديانت مؤمن را مى سازند.

اصولاً شاخصه ايمان مؤمن، خدمت رسانى به مؤمنان است. يكى از ياران امام صادق عليه السلام مى گويد: از آن حضرت شنيدم كه فرمود:

اَلمُؤمِنُونَ خَدَمٌ بَعضُهُم لِبَعضٍ. قُلْتُ: وَ كَيفَ يَكُونُونَ خَدَماً بَعضُهُم لِبعضٍ؟ قالَ يُفيدُ بَعضُهُم بَعضاً. (1)

مؤمنان، خدمت گزار يكديگرند. گفتم: «چگونه؟» فرمود: «به يكديگر فايده مى رسانند» .

بنابراين اساس، ايمان به خدا، بندگى خالصانه، معادباورى و احساس نياز به لطف و عنايت پروردگار در قيامت، منشأ خدمت و خيررسانى است.

ص:18

امام على عليه السلام اعتقاد به معاد و رسيدن به وعده هاى نيك الهى در قيامت را اساس خدمت به ديگران مى شمارد و مى فرمايد:

مَن أيقَنَ بِالخَلَفِ سَخَتْ نَفسُهُ بِالنَّفَقَة. . . (1)وَ مَن أيقَنَ بِالخَلَفِ جادَ بِالعَطِيَّةِ. . . .(2)

هركس به آخرت يقين كند، نفس او با انفاق و مددرسانى مالى به ديگران سخى مى گردد. . . و هركس به آخرت يقين كند، به عطا و بخشش، خود را آراسته مى سازد.

بندگان مؤمن و خداشناس، به خاطر جلب رضاى الهى و ترس از نافرمانى خدا با شور و نشاط به ديگران يارى مى رسانند، تا جايى كه در خدمت به نيازمندان از هم پيشى مى گيرند.

وَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلى رَبِّهِمْ راجِعُونَ * أُولئِكَ يُسارِعُونَ فِى الْخَيْراتِ وَ هُمْ لَها سابِقُونَ (مؤمنون: 6٠ و 6١)

و آنها كه نهايت كوشش را در انجام طاعت به خرج مى دهند و با اين حال، از اينكه سرانجام به سوى پروردگارشان باز مى گردند، دل هايشان ترسان است؛ چنين كسانى در خيرات شتاب مى كنند و از ديگران پيشى مى گيرند.

امام على عليه السلام با اشاره به مبناى فعاليت هاى مردمى خود، آن را نتيجه ايمان به وعده هاى الهى در دنيا و آخرت مى داند.

كانَ لِعَلى عليه السلام اَربَعَةُ دَراهِمَ لايَملِكُ غَيرَها، فَتَصَدَقَّ بِدرهمٍ لَيلاً وَ

ص:19

بِدِرهَمٍ نَهاراً وَ بِدِرهَمٍ سِرّاً وَ بِدِرهَمٍ عَلانيَةً فَبَلَغَ ذَلِكَ النَّبى (ص) فَقالَ: يا عَلى ما حَمَّلَكَ عَلى ما صَنَعتَ؟ قالَ: إِنجازُ مَوعُودِ الله.(1)

على عليه السلام تنها چهار درهم داشت، درهمى را شب و درهمى را روز صدقه داد. درهمى را مخفيانه و درهمى را به صورت علنى صدقه داد. خبر اين موضوع به پيامبر رسيد. پيامبر (ص) از او پرسيد: «چه چيز تو را به اين كار واداشت؟» على عليه السلام فرمود: [ايمان و باور به اينكه] خداوند وعده هاى خود را [در قبال نيكوكارى و خدمت رسانى] محقق مى سازد.

اسلام موتور محرك خدمت رسانى مؤمنان به يكديگر را ايمان به خدا، معاد، رسول و ولايت پيشوايان معصوم مى شمارد و بى توجهى مؤمنان به نيازهاى همديگر را خارج شدن از ولايت الهى و رسول خدا (ص) و اهل بيت عليهم السلام مى داند. امام صادق عليه السلام به «رِفاعة بن موسى» فرمود:

ما آمَنَ بِاللهِ وَ لا بِمُحَمدٍّ وَ لا بِعَلى مَن إِِذا اَتاهُ أخُوهُ المُؤمنُ فى حاجَةٍ لَم يَضْحَك فى وَجْهِه فَإنْ كانَتْ حاجَتُهُ عِندَهُ سارَعَ إلى قَضائِها وَ اِنْ لَمْ يَكُن عِندَه تَكلَّفَ مِن عِنْدِ غَيرِه حَتّى يَقضِيَها لَه فَإذا كانَ بِخِلافِ ما وَصفتُه فلا وَلايَةَ بَينَنا وَ بَينَهُ.(2)

به خداى متعال و محمد (ص) و على عليه السلام ايمان ندارد كسى كه وقتى برادر مؤمنش براى كارى نزد او مى آيد، با خوش رويى و خنده با او برخورد نكند. پس اگر زمينه برآوردن حاجت نزد خودش فراهم است، با سرعت انجام دهد و اگر نيست، زحمت كشيده و با

ص:20

كمك ديگرى مشكل را حل كند. در غير اين صورت، بين ما و او رشته ولايت برقرار نخواهد شد.

ص:21

نمى آوريد؟» (حديد:٨) و مى فرمايد: وَ ما لَكُمْ أَلَّا تُنْفِقُوا فِى سَبِيلِ اللهِ ؛ «چرا در راه خدا انفاق نمى كنيد؟» (حديد:١٠)

رسول خدا (ص) نيز خدمت به مردم را معادل ايمان و توحيد، و ضرر به مردم را معادل شرك شمرده است:

خَصلَتان لَيسَ فَوْقَهُما مِنَ البِرِّ شَيءٌ الايمانُ بِاللهِ والنَّفعُ لِعبادِ الله و خَصلَتان لَيسَ فَوقَهُما مِنَ الشَّرِّ شىءٌ الشِّركُ باللهِ والضَّرُّ لِعبادِ الله.(1)

دو خصلت است كه در ارزش هيچ چيز به پاى آن دو نمى رسد: خداباورى و خدمت رسانى به بندگان خدا و دو خصلت است كه در زشتى و بدى هيچ چيز به پاى آن دو نمى رسد: شرك و ضرررسانى به بندگان خدا.

در سخنان پيشوايان دين، برطرف نكردن نياز برادر مؤمن، خيانت به او معرفى شده است.

ابوبصير مى گويد:

از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود: «هركس از ياران ما كه يكى از برادرانش براى حاجتى از او كمك بجويد، ولى او با تمام توان، نهايت تلاش و توان خود را به كار نگيرد، به طور يقين به خدا و رسولش و نيز مؤمنان خيانت كرده است» .(2)

ص:22

ص:23

ص:24

ص:25

در فرهنگ اسلامى، تكاليفى چون جهاد، شهادت، حج و. . . ميزان سنجش اعمال ديگر دانسته شده اند. در امر خدمت به ديگران نيز چنين مقايسه اى صورت گرفته است. از مجموعه اين سنجش ها برمى آيد كه خدمت رسانى، نه تنها عملى ارجمند، كه از برجسته ترين معيارهاى ارزش گزارى است و خدمت كردن خود عبادت اجتماعى و معيار مسلمانى است و خدمت رسان نيز با مجاهدان و شهيدان همسان شناخته شده است.

ص:26

برآورد، به ولايت ما پيوسته است كه آن نيز به ولايت خداوند پيوند دارد.

ص:27

ديد؛ به قول معروف، گاه حج و عمره در كنار خانه انسان است و او از آن بى خبر و گاه شخصى عازم حج است، درحالى كه دستخوش ريا، هوا و هوس و. . . است و در دستگيرى از نيازمند بى توجه است. اگر عمق اين دوگانگى را بشكافى، ممكن است تمايلات زيادى در آن نقش داشته باشد.

ابن بعيد نقل مى كند كه امام باقر عليه السلام فرمود: «اگر من يك حج به جا آورم، بيشتر دوست دارم تا بنده اى آزاد كنم و تا ده بنده برشمرد و همچنان بر آن افزود تا به هفتاد بنده رسيد» . سپس فرمود:

و اگر خاندانى را از مسلمانان سرپرستى نمايم، گرسنگانشان را سير كنم، برهنگانشان را بپوشانم و آنان را از اظهار نيازمندى بين مردم بى نياز سازم، نزد من پسنديده تر است تا اينكه به طور مكرر حج گزارم و تا ده حج و سپس تا هفتاد حج برشمرد.(1)

مُشمَعِلّ اسدى مى گويد:

سالى به حج مشرف شدم. پس از بازگشت خدمت امام صادق عليه السلام رسيدم. امام از ثواب حج و پاداشى كه خدا در دنيا و آخرت براى حج گزار قرار داده است براى من سخن گفت. سپس فرمود: «آيا خبر دهم تو را به چيزى كه ثواب آن بيشتر از همه اينهاست؟» عرض كردم: «بفرماييد» . فرمود:

«لَقَضاءُ حاجَةِ امْرئٍ مُؤمنٍ أفضلُ مِنْ حَجَّةٍ و حَجَّةٍ و حَجَّةٍ حَتّى عَدَّ عَشَرَ حِجَجٍ» (2)؛ «برآوردن حاجت مؤمن از حج هاى مكرر برتر و افضل است و تا ده حج برشمرد» .

اين روايات بيدارباشى است به افرادى كه هرسال به هر قيمتى حج و

ص:28

عمره مى روند، اما از ديگران گره گشايى نمى كنند.

از آنجا كه رضاى خدا از راه هاى زياد حاصل مى شود، اگر تمايل نفسانى در انگيزه سفر حج و عمره حاجيان هر ساله نقش ندارد، چرا هزينه يكسال سفر خود را براى يتيمان و مستمندان صرف نمى كنند؛ چون سير و سفر و نام و عنوان، با خواسته دل او موافق است. ازاين رو آن را بر خدمت كردن ترجيح مى دهد؛ چه بسا اعمالى كه صورت شرعى دارد، ولى باطن آن هواپرستى است.

ص:29

حاجتش را برآورم. هنوز طوافم به پايان نرسيده بود كه امام صادق عليه السلام وارد طواف شد، دست بر شانه ام نهاد و هر دو مشغول طواف شديم. طواف من تمام شد، ولى به احترام امام صادق عليه السلام وى را همراهى كردم. آن مرد حاجتمند كه در كنارى نشسته بود و امام صادق عليه السلام را نمى شناخت، به خيال اينكه من حاجتش را فراموش كرده ام، هر بار كه از مقابلش مى گذشتم با دست اشاره مى كرد. امام از من پرسيد: «چرا اين مرد به تو اشاره مى كند؟» گفتم: «فدايت شوم او منتظر من است كه پس از طواف نزد او بروم و وامى به او بدهم. چون دست مبارك شما بر شانه من است، خوش ندارم شما را ترك گويم» . امام صادق عليه السلام بدون لحظه اى درنگ دست از روى شانه من برداشت و فرمود: «مرا به حال خود واگذار و برو حاجت او را برآور» . من رفتم و كار او را اصلاح كردم. روز بعد امام صادق عليه السلام را ديدم كه با اصحابش سخن مى گفت. تا مرا ديد، سخن خود را قطع كرد و گفت: «اگر براى برآوردن حاجت يكى از برادران مؤمن خود سعى كنم، نزد من بهتر است از آزاد كردن هزار بنده در راه خدا» .(1)

ص:30

خدمت رسانى] نزد خدا با هيچ عملى برابر نيست» .

همچنين مى فرمايد:

. . . انَّ فَضيلَةَ فِعْلِ المَعروفِ لا يَْعدِلُها عِندَاللهِ سُبحانَهُ شَيءٌ.(1)

همانا در پيشگاه پروردگار، هيچ عمل همپايه و همسنگ خدمت صادقانه و عمل خيرخواهانه نيست.

حضرت در جاى ديگر مى فرمايد:

ثَلاثُ خِصالٍ هُنَّ مِن اَحبِّ الاَعمالِ اِلَى اللهِ تَعالى: اِطعامُ مُسلِمٍ مِنْ جُوعٍ أو فُكَّ عَنهُ كَرْبُهُ أو قُضِى عَنهُ دَينُه.(2)

سه چيز از دوست داشتنى ترين كارها نزد خداوند است؛ سير كردن مسلمان گرسنه، زدودن اندوه او و پرداخت بدهى او.

پيامبر (ص) خدمت به اقشار آسيب ديده و آسيب پذير جامعه را جزء بافضيلت ترين رفتار انسان شمرده و فرموده است:

مِن اَفضَلِ الاَعمالِ عِندَاللهِ إبرادُ الاَكبادِ الحارَّةِ وَ اِشْباعُ الاَكبادِ الجائِعَةِ. (3)

از برترين اعمال نزد پروردگار، سيراب و خنك كردن جگرهاى سوخته و سير كردن شكم هاى گرسنه است.

ص:31

خدمت رسانى از آبرو و تلاش و. . . هزينه مى كند، خودش بهره مى برد؛ زيرا پيش از آنكه به نيازمند برسد، به دست خداى متعال مى رسد؛ بدين جهت در سيره امامان معصوم عليهم السلام مى خوانيم كه وقتى چيزى مى بخشيدند، آن را مى بوسيدند و مى بوييدند.

هنگامى كه امام سجاد عليه السلام مى خواست به نيازمند چيزى بدهد، ابتدا آن را مى بوسيد.(1)امام باقر عليه السلام نيز آن را مى بوسيد و مى فرمود: «پيش از آنكه كمك من به دست نيازمندان برسد، خداوند آن را دريافت مى كند»(2)و در حديث ديگر از پيامبر (ص) آمده كه خداوند فرموده است: وَ يَأْخُذُ الصَّدَقاتِ ؛ «خداوند صدقات را مى گيرد» . (توبه:١٠4)(3)

ص:32

«آيا مى دانى بهترين و بدترين مردم از نظر زندگى كيست؟» گفتم: «مولاى من، تو از من داناترى» . فرمود:

كسى بهترين زندگى را دارد كه از پرتو زندگى اش ديگران نيز به زندگى خوب و آرامى دست يابند. . . و بدترين مردم در زندگى كسى است كه هيچ سود، خدمت و خيرى از او به زندگى ديگران نرسد.(1)

ص:33

پيامبر (ص) فرمود: «عابدترين مردم آن كسى است كه براى مردم خيرخواه تر و براى تمامى مسلمانان باصفاتر از بقيه باشد» .(1)

آن حضرت (ص) در حديثى ديگر مى فرمايد: «كسى كه مشكلى از مشكلات برادر دينى خود را حل كند، مانند كسى است كه همه عمر را عبادت كرده است» .(2)

اميرمؤمنان عليه السلام به نقل از رسول خدا (ص) مى فرمايد:

مَنْ قَضى لأخيهِ المُؤمنِ حَاجةً كانَ كَمَنْ عَبَدَاللهَ دَهْرَه.(3)

هر كه براى برادر مؤمنش، مشكلى را حل كند، به سان كسى است كه تمام عمرش، خدا را عبادت كرده است.

مردى از سفر حج برگشته بود و براى امام صادق عليه السلام جريان سفر خود را شرح مى داد. يكى از همسفران خود را اين گونه مى ستود كه چه مرد بزرگوار و شريفى بود و ما افتخار همراهى او را داشتيم؛ يكسره مشغول عبادت و طاعت بود. همين كه به منزلى فرود مى آمديم، فوراً به گوشه اى مى رفت و سجاده خود را پهن مى كرد و به عبادت مى پرداخت. امام صادق عليه السلام فرمود: «پس چه كسى كارهاى او را انجام مى داد؟» گفت: «البته افتخار اين كارها با ما بود و او كارى به اين كارها نداشت» . حضرت عليه السلام فرمود: «پس همه شما از او برتر بوده ايد» (4)

ص:34

ص:35

خواسته را به دست تلاش كننده برآورده نسازد، باز براى او ثواب يك حج و يك عمره را خواهد نوشت.

ص:36

يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ (بقره:٣)

نماز را برپا مى دارند و از نعمت هايى كه به آنان روزى داده ايم، انفاق مى كنند.

إِلَّا الْمُصَلِّينَ * الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُونَ * وَ الَّذِينَ فِى أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ * لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ (معارج: ٢٢- ٢5)

مگر نمازگزاران. كسانى كه نمازهايشان را دائماً به جا مى آورند. و كسانى كه در اموالشان حق معينى است براى سائل و محروم.

امام صادق عليه السلام فرمود: «منظور از حق معلوم زكات نيست، بلكه بخشى از مال است كه هر هفته يا [هر] ماه به مقدار وسع و توان به نيازمندان مى دهند» .(1)

همان گونه كه نماز كليد بهشت است، انفاق كردن هم كليد بهشت است. در مقابل، همان گونه كه ترك نماز مجازات جهنم دارد، بى توجهى به نيازمندان نيز انسان را به جهنم مى كشاند.

در قرآن كريم مى خوانيم كه از اهل دوزخ مى پرسند: «چه چيز شما را به جهنم افكند» . مى گويند: «دو چيز ما را به جهنم كشاند: ترك نماز و ترك دستگيرى از نيازمندان» .

ما سَلَكَكُمْ فِى سَقَرَ * قالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ * وَ لَمْ نَكُ نُطْعِمُ الْمِسْكِينَ (مدثر:4٢ - 44)

چه چيز شما را به دوزخ وارد ساخت؟ مى گويند: ما از نمازگزاران نبوديم و اطعام مستمند نمى كرديم.

ص:37

ص:38

درگاه خدا مى آورند] و پروردگار خود را با بيم و اميد مى خوانند و از آنچه به آنان روزى داده ايم، انفاق مى كنند. هيچ كس نمى داند چه پاداش هاى مهمى كه ماية روشنى چشم هاست براى آنها نهفته شده، به پاداش كارهايى كه انجام مى دادند.

ص:39

ص:40

ص:41

سيره عملى پيشوايان معصوم عليهم السلام و علماى وارسته، رسيدگى به نيازمندان بوده و بخشى از حيات پربركت آنان، براى خدمت به مردم سپرى مى شده است. گفتنى است اين شيوه بزرگان مربوط به شرايط ويژه نبوده است. همان گونه كه پيامبر (ص) ، امام على عليه السلام و امام حسن مجتبى عليه السلام حاكميت داشتند و در خدمت به مردم كوشا بودند، امام سجاد عليه السلام، امام محمد باقر عليه السلام و ساير ائمه عليهم السلام هم كه تحت فشار حكومت هاى وقت زندگى مى كردند، به افراد محتاج كمك مى كردند. اين بيانگر آن است كه وظيفه رسيدگى به افراد نيازمند، تحت تأثير شرايط قرار نمى گيرد.

ص:42

با ديدن اميرمؤمنان عليه السلام عده اى از اصحاب گرد او جمع شده، درحالى كه ناله هاى مرد عرب را مى شنيدند. در اين هنگام اميرمؤمنان عليه السلام رو به اصحاب كرد و فرمود: «خداوند كريم تر از آن است كه ميهمان خويش را رد كند» .

شب دوم، همان مرد عرب را ديدند كه دوباره در كنار كعبه التماس مى كند و مى گويد:

اى خداوند صاحب عزت كه هيچ عزتى بالاتر از آن نيست، مرا نيز عزت و سربلندى بده كه بالاتر از آن نباشد. خدايا من به تو رو كرده و متوسل به محمد و آل محمد (ص) هستم تا به من عطا كنى، به نحوى كه به كسى تاكنون چنين عطايى نكرده باشى و از من هرچه سوء و بدى است دور بگردانى.

در اين هنگام حضرت على عليه السلام فرمود:

به خدا قسم، اين لحن دعا به لفظ سريانى است كه حبيبم رسول خدا (ص) مرا از آن آگاه كرده است. اين مرد در واقع با اين لفظ خواهان بهشتى ابدى بوده و خواستار دور بودن آتش جهنم است و به خدا قسم هر دو خواسته او پذيرفته شد.

آرى چون نظر اميرمؤمنان عليه السلام به اين واقعه جلب شد، در شب سوم نيز در همان مكان حاضر شد و همان مرد عرب را ديد كه مانند دو شب گذشته، مشغول راز و نياز و مناجات با محبوب كريم است. او مى گفت: «اى خدايى كه در همه جا هستى و هيچ جا از تو خالى نيست، من به چهار هزار درهم نياز دارم» . او همين طور دعا مى كرد كه حضرت على عليه السلام جلو رفت و فرمود:

ص:43

اى مرد عرب، از خداوند طلب بخشش كردى، اجابت نمود. از او بهشت خواستى به تو داد و دورى از آتش جهنم را درخواست كردى و اجابت كرد. امشب چهار هزار درهم را براى چه مى خواهى؟

مرد عرب پرسيد: «شما كه هستيد؟» همين كه حضرت خودش را معرفى كرد، آن شخص مسرور و شادمان شد و عرض كرد: «به خدا قسم، تو محل حاجت من هستى» . حضرت فرمود: «هرچه مى خواهى بگو» . مرد عرب عرض كرد:

از چهار هزار درهم، هزار درهم براى مهر ازدواج، هزار درهم براى اداى قرض، هزار درهم براى خريد منزل و هزار درهم باقيمانده را براى ادامه امور زندگى ام مى خواهم.(1)

حضرت فرمود: «درخواست منصفانه اى دارى. پس از اينكه از مكه درآمدى به مدينه بيا و در آنجا ميهمان شو تا خواسته ات را برآورم» .

مرد عرب پس از يك هفته اقامت در مكه، به مدينه رفت و در ميان مردم، با صداى بلند پرسيد: «كسيت كه مرا به خانه اميرمؤمنان على بن ابى طالب عليه السلام راهنمايى كند؟» .

در اين هنگام امام حسين عليه السلام كه در سنين كودكى بود، پيش رفت و فرمود: «اى مرد عرب، من فرزند اميرمؤمنان عليه السلام هستم و تو را به خانه مان راهنمايى خواهم كرد» . مرد عرب نگاهى به صورت نورانى امام حسين عليه السلام كرد و محبت امام در دلش نشست. خواست كه بيشتر با آن حضرت سخن گويد. بنابراين پرسيد: «مادرت كيست؟»

ص:44

امام حسين عليه السلام پاسخ داد: «مادرم فاطمه عليهاالسلام، برترين زنان عالم است» . مرد عرب پرسيد: «نام جدت چيست؟» امام فرمود: «جد من، محمد رسول خدا (ص) فرزند عبدالله بن عبدالمطلب و جده ام خديجه عليهاالسلام دختر خويلد است» . آن مرد كه شيفته امام حسين عليه السلام شده بود، همين طور از نسب وى مى پرسيد تا به در خانه رسيدند.

مرد عرب به امام حسين عليه السلام عرض كرد: «به پدرت اميرمؤمنان عليه السلام بگو كه مرد عربى را كه در مكه ديدى، آمده است» . اميرمؤمنان عليه السلام پس از مطلع شدن از همسرش پرسيد: «آيا پولى در خانه داريم؟» حضرت زهرا عليهاالسلام پاسخ داد: «خير» . اميرمؤمنان عليه السلام سلمان را به حضور طلبيد و به او فرمود: «باغى را كه به اهل بيت عليهم السلام تعلق دارد، بفروش» . سلمان به فاصله اندكى، باغ را به دوازده هزار درهم فروخت و پول آن را حاضر كرد. اميرمؤمنان عليه السلام حاجت مرد عرب را برآورد و باقى پول را نيز خرج نيازمندان و امور ديگر كرد.(1)

آرى، اهل بيت عليهم السلام با اين گونه ايثارها سرمشق انسان ها و الگوى حقيقى جود و كرم و فضيلت بودند و به همين جهت آياتى در وصف ايثار اهل بيت عليهم السلام در قرآن كريم، نازل شده است.

ص:45

شخصى جلو آمده و از گرفتارى خويش گفت و از آن حضرت خواست كه براى رفع آن، همراه او بيايد. حضرت با خوشرويى به دنبال او رفت و پس از برطرف كردن مشكل او بازگشت. ناگاه يك شخص جاهل كه به فرد گرفتار حسودى مى كرد، پيش آمده و به حالت اعتراض به امام مجتبى عليه السلام عرض كرد: « اى پسر رسول خدا! طواف را به خاطر رفع گرفتارى او ترك كردى» ؟ !

امام فرمود: «چگونه براى حل مشكل او نمى رفتم، درحالى كه جدم رسول الله (ص) فرمود: كسى كه براى حل مشكل برادر مسلمان خويش برود، براى او ثواب يك حج و عمره منظور شود و اگر رفته و موفق به رفع گرفتارى او نشود نيز از ثواب يك عمره بهره مند خواهد بود. حال كه به دنبال شخص گرفتار رفتم، هم ثواب يك حج و عمره اى را كسب كرده و هم به ادامه طواف بازگشتم» .(1)

ص:46

متعلق به پيرمرد و پيرزنى ديدند. پيرمرد، در خانه نبود و پيرزن آنها را با مهربانى و درحالى كه نمى شناخت، گرامى داشت و با شير و سپس با گوشت گوسفندى كه همه موجودى شان بود از آنها پذيرايى كرد. حسنين عليهماالسلام و عبدالله بن جعفر خود را از قريش معرفى كرده و به پيرزن گفتند: «هر زمان كه مدينه آمديد نزد ما بياييد» . سپس از وى خداحافظى كرده و رفتند. بعد از مدت كوتاهى شوهر پيرزن به خانه آمد. آنها پس از مدتى به مدينه آمدند و روزهايى را در آن شهر گذرانيدند.

روزى پيرزن در يكى از كوچه هاى مدينه امام حسن و برادرش امام حسين عليهماالسلام و همچنين عبدالله بن جعفر را ديد. آنها او را به نيكى اكرام كرده و گوسفندان فراوان و پول زيادى در پاسخ به احسان و نيكى وى به او بخشيدند.(1)

ص:47

اميرمؤمنان عليه السلام پس از شنيدن پاسخ فرزندش امام حسن عليه السلام فرمود: «فرزندم چگونه اين پاسخ را دادى حال آنكه شايد از بچه شترها تعدادى زنده مانده و تعدادى نيز (در حين تولد يا بعد از آن) از بين بروند؟ !» .

امام مجتبى عليه السلام عرض كرد: «پدر جان، همين مسئله در مورد تخم هاى شكسته شده شترمرغ است؛ يعنى ممكن بود تعدادى به جوجه تبديل شود و تعدادى نيز نشود» . امير مؤمنان عليه السلام از اين پاسخ خردمندانه كه بر مبناى علم وسيع الهى بود، متعجب شد، تبسم كرد و فرمود: «راست گفتى اى فرزندم» و سپس اين آيه را كه خداوند در وصف فرزندان و ذريه پيامبران، به خصوص حضرت ابراهيم عليه السلام فرمود، تلاوت كرد كه فرزندانى هستند كه بعضى از ايشان از نسل برخى ديگرند كه همانا خداوند به همه احوال آشنا و آگاه است.(1)

ص:48

حضرت مجتبى عليه السلام، روغن ورم را از وى گرفت، او پرسيد: «براى چه كسى مى خواهى؟» غلام پاسخ داد: «براى امام حسن بن على عليهماالسلام و براى تسكين ورم پاى ايشان مى خواهم» .

مرد صاحب روغن گفت: «پس پول نمى خواهم، مرا نزد امام ببر» .

اين شخص خدمت امام رسيد و عرض كرد:

پدر و مادرم به فدايت، من در قبال اين خدمت ناچيز پول نمى خواهم. فقط از شما تقاضا دارم كه از خدا بخواهيد به من فرزندى كه دوستدار و پيرو واقعى شما اهل بيت عليهم السلام باشد، عنايت كند؛ زيرا هنگامى كه از منزل و شهر خويش حركت كردم نزديك وضع حمل همسرم بود.

امام فرمود: «به منزلت بازگرد كه همانا خداوند فرزندى نيكو به تو خواهد داد كه از شيعيان ما خواهد گرديد» . (1)

در روايت زهرى نقل شده است كه امام زين العابدين عليه السلام از من پرسيد: «فكر مى كنى امسال چه تعداد حاجى در مراسم و اعمال حج شركت كرده باشند؟» عرض كردم: «هزاران هزار انسان هستند كه به قصد حج بيت الله آمده و در بارگاه الهى ضجه و ناله مى كنند» . حضرت فرمود: «اى زهرى، بدان كه ضجه زننده فراوان و حاجى حقيقى به غايت اندك و كم است» .(2)

ص:49

ص:50

شدند و از سوى ديگر، از اينكه سعادت همسفر بودن با آن حضرت را پيدا كرده بودند، در پوست خود نمى گنجيدند.(1)

ص:51

عمل كم را نيز از او مى پذيرد [بنابراين بيش از حد طاقت، زحمت مكش و خود را به سختى مينداز].(1)

ص:52

بخشيد. سائل رو به آسمان كرد و گفت: «سپاس خداوندى كه مرا پوشاند» . سپس عرض نمود: «خداوند به شما جزاى خير عنايت كند» .(1)

اين مسئله نشان مى دهد كه اگر انسان به قسمت الهى راضى باشد، خداوند روزى اش را دوچندان مى كند و از جايى كه فكر نمى كند به او خواهد رساند و امام صادق عليه السلام با اين برخورد، اين شيوه اخلاقى را تحسين نمود.

ص:53

ص:54

ص:55

اسلام تمام اعضاى جامعه را در برابر هم مسئول مى داند؛ چنان كه خداوند آشكارا در آيه كريمه تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى (مائده: ٢) به خدمت رسانى مادى و معنوى امر كرده است. اين آيه هميارى را در رديف ديگر واجبات الهى، مبناى خدمت گزارى قرار داده است.

از عموم و اطلاق آيه استفاده مى شود، تعاون، كمك و خدمت، تمام عرصه هاى مادى، معنوى، فردى، اجتماعى، فرهنگى، اقتصادى، سياسى، نظامى، علمى، حقوقى و قضايى را شامل مى شود و محدود به قلمرو خاص يا موضوع ويژه اى نيست.

بنابراين اگر مسلمانى در هر نقطه از جهان اسلام، گرفتار شود، بايد ديگر مسلمانان به يارى اش بشتابند و نيازهايش را تأمين كنند.

در قرآن به بعضى از مصاديق نيكى اشاره شده است؛ از جمله:

لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِيِّينَ وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِى الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ وَ السَّائِلِينَ وَ فِى الرِّقابِ (بقره:١٧٧)

بلكه نيكوكار كسى است كه به خدا و روز واپسين و فرشتگان و كتاب خدا و پيامبران ايمان آورده و مال خود را با همه علاقه اى

ص:56

كه به آن دارد، به خويشاوندان و يتيمان و مستمندان و واماندگان در سفر و سائلان و بردگان انفاق مى كند.

و در آيه ديگر خداوند در توصيف نيكوكاران مى فرمايد:

وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أَسِيراً * إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوراً (انسان:٨و٩)

و غذاى [خود] را با اينكه به آن علاقه [و نياز] دارند، به «مستمند» و «يتيم» و «اسير» اطعام مى كنند. [و مى گويند]: ما شما را به خاطر خدا اطعام مى كنيم و هيچ پاداش و سپاسى از شما نمى خواهيم.

در آيات مربوط به انصار و مهاجرين مى خوانيم:

يُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَيْهِمْ وَ لا يَجِدُونَ فِى صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَ يُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ (حشر:٩)

كسانى را كه به سوى شان هجرت كنند، دوست مى دارند و در دل خود نيازى به آنچه به مهاجران داده شده، احساس نمى كنند و آنها را بر خود مقدم مى دارند؛ هرچند خودشان بسيار نيازمند باشند.

ص:57

برخى اصحاب با شگفتى از حضرت پرسيدند: «يا رسول الله! چه كسى توان اين كار را دارد؟» حضرت براى رفع ابهام و اينكه صدقه تنها انفاق با مال نيست، فرمود:

اِماطَتُكَ الاَذى عَنِ الطَّريقِ صَدَقَةٌ وَ إرْشادُكَ الرَّجُلَ اِلَى الطَّرِيقِ صَدَقَةٌ وَ عِيادَتُكَ الْمَريضَ صَدَقَةٌ وَ أمْرُكَ بِالْمَعرُوفِ صَدَقَةٌ وَ نَهْيُكَ عَنِ الْمُنْكَرِ صَدَقَةٌ وَ رَدُّكَ السَّلامَ صَدَقَةٌ. (1)

برداشتن موانع راه كه آزار مى رساند، صدقه است. نشان دادن راه به كسى صدقه است. عيادت مريض صدقه است. امر به معروف كردن صدقه است. نهى از منكر كردن صدقه است. پاسخ سلام دادن صدقه است.

ص:58

حق شما بر من آن است كه خيرخواهى و نصيحتتان كنم و آموزشتان دهم تا از ظلمت جهل برهيد و تربيتتان كنم تا آگاه شويد.

رسول اكرم (ص) در حكمى كه براى «معاذ بن جبل» هنگام اعزام به يمن نوشت، فرمود:

اى معاذ، كتاب خدا را به مردم بياموز. آنان را به اخلاق نيكو تربيت كن. معلمان و مربيانى را هم به ميان مردم [براى اصلاح بينش و اخلاق آنان] اعزام نما.(1)

بعد از خدمت رسانى، اصلى ترين و اساسى ترين خدمات انبيا و اولياى خدا، تعليم و تعلم و اصلاح بينش و منش مردم بوده است. تمام ارزش ها و فضائل انسانى، به بركت خدمات فكرى، فرهنگى و هدايت انبيا و اولياى الهى و عالمان راستين بوده است.

ص:59

زَكاةُ الْيَدِ الْبَذْلُ. . . بِما أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْكَ به وَ تَحْرِيكُها بِكِتْبَةِ الْعُلُومِ وَ مَنافِعَ يَنْتَفِعُ بِها الْمُسْلِمُونَ. . . .(1)

زكات دست، بخشندگى نعمت هاى الهى و به كار گرفتن آن در نوشتن علوم و رهنمودهايى است كه موجب سودرسانى به مسلمانان مى شود.

يكى از خدمات مهم روحانيون در سفرهاى زيارتى، آموزش وظايف عبادى و مناسك است. بعضى توفيق تشرف به خانه خدا را مى يابند، ولى در انجام دادن اعمال ناتوانند؛ زيرا ممكن است در محيطهاى روستايى زندگى مى كرده و به عالمان دينى دسترسى نداشته اند يا از روى سهل انگارى نرفته اند و اكنون در پى فهم آن سخت نيازمند آموزش اين احكام هستند.

امام خمينى (ره) درباره خدمت رسانى علمى روحانيون به زائران خانه خدا مى فرمايد:

روحانيون كاروان در يادگيرى دقيق احكام حج توسط راهيان سرزمين وحى، نقش محورى و اساسى دارند. آنان بايد از زوار كاروان خويش دعوت نمايند و براى آنان مجلس درس مناسك قرار دهند.(2)

اين مسئله، يكى از وظايف مهمى است كه بر عهده روحانيون

كاروان ها مى باشد.(3)[بر حجاج نيز واجب است براى يادگرفتن،

ص:60

لحظه اى كوتاهى نكنند و با تمام توان، مسائل را ياد بگيرند و با علم به مسائل، مناسك را انجام دهند].(1)تا مبادا پس از انجام مناسك حج و گذشت وقت، معلوم شود كه اين مناسك را درست انجام نداده و حجشان باطل و زحمات آنان به هدر رفته باشد.(2)

ص:61

بداخلاق مى گريزند.

امام على عليه السلام فرموده است: سه چيز اسباب محبت و حمايت ديگران از انسان است:

«اَلدِّينُ و التَّواضُعُ وَ السَّخاءُ» (1)؛ «ديندارى و فروتنى و بخشندگى» .

افراد بداخلاق هرگز نمى توانند فعاليت گروهى كنند و حمايت مردم را به خود جلب نمايند.

امام سجاد عليه السلام از خداوند مى خواهد:

خداوندا مرا ثابت قدم و استوار بدار تا. . . هركس از من دورى گزيند، به او نيكى كنم و به كسى كه مرا محروم كرده، بذل و عطا كنم و با آن كه با من قطع رابطه كرده، بپيوندم. . . . توفيقم ده كه نيكى را سپاس گزار باشم و. . . از بدى، چشم پوشى و درگذرم.(2)

ص:62

ص:63

اَلْحِلْمُ غِطاءٌ ساتِرٌ وَالْعَقْلُ حُسامٌ قاطعٌ فَاسْتُرْ خَلَلَ خُلْقِكَ بِحِلْمِكَ وَ قاتِل هَواكَ بِعَقلْكِ.(1)

بردبارى پرده اى است پوشان، و عقل شمشيرى است بران. پس نقص هاى اخلاقى ات را با بردبارى ات بپوشان و با عقل خويش، هواى نفست را بميران.

و نيز مى فرمايد

: «لا عِزَّ أرفَعُ مِنَ الْحِلْمِ»(2)؛ «هيچ عزتى چون بردبارى نيست» .

ص:64

و نيز مى فرمايد:

«مَنْ عَامَلَ بِالرِّفْقِ وُفِّقَ»(1)؛ «هر كه با رفق و مدارا عمل كند، توفيق داده مى شود» .

ممكن است به خاطر خستگى، دورى از وطن يا اضطراب از انجام ندادن صحيح اعمال برخورد بعضى از زائران با مدير كاروان يا ديگر عوامل نامناسب باشد. سياست مديريتى اقتضا مى كند كه با نرمى با آنان برخورد شود تا باعث تنش نشود.

حضرت على عليه السلام در جايى كه چاره اى جز اعمال قانون و شدت عمل نيست، چنين رهنمود مى دهد:

فَاسْتَعِنْ بِاللهِ عَلَى مَا أَهَمَّكَ وَ اخْلِطِ الشِّدَّةَ بِضِغْثٍ مِنَ اللِّينِ وَ ارْفُقْ مَا كَانَ الرِّفْقُ أَرْفَقَ وَ اعْتَزِمْ بِالشِّدَّةِ حِينَ لا تُغْنِى عَنْكَ إِلَّا الشِّدَّةُ وَ اخْفِضْ لِلرَّعِيَّةِ جَنَاحَكَ وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَكَ وَ أَلِنْ لَهُمْ جانِبَكَ.(2)

پس در مشكلات از خدا يارى جوى و درشتخويى را با اندك نرمى بياميز. در آنجا كه مدارا كردن بهتر است، مدار كن و در جايى كه جز با درشتى كار انجام نگيرد، درشتى كن. پر و بالت را برابر رعيت بگستران و با مردم گشاده روى و فروتن باش.

ص:65

مِنْ شِيَمِ اللِّئَامِ.(1)

پيش گرفتن عفو و گذشت از اخلاق بزرگواران است. سرعت در انتقام از اخلاق فرومايگان است.

افراد بلندنظر نه تنها در انديشه انتقام نيستند، بلكه كريمانه از بدى ديگران مى گذرند.

خداوند متعال مى فرمايد: إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً ؛ «و هنگامى كه با لغو و بيهودگى برخورد كنند، بزرگوارانه از آن مى گذرند» . (فرقان: ٧٢)

افرادى كه وظيفه هدايت و راهنمايى ديگران را دارند بايد بكوشند با اخلاق نيكو به افراد گستاخ و ناسزاگو پاسخ دهند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد

: «الْحَكِيمُ [الْكَرِيمُ] مَنْ جَازَى الإِسَاءَةَ بِالإِحْسَان»(2)؛ «جوانمرد كسى است كه بدى را به نيكى پاسخ دهد» .

ويژگى سفرهاى زيارتى اين است كه بايد چند نفر در يك اتاق با سليقه هاى مختلف در كنار هم زندگى كنند. يكى مى خواهد شبانه به زيارت برود و ديگرى ديرهنگام از حرم بازگردد؛ ممكن است در اين وضع عده اى از استراحت باز بمانند و ناراحت شوند. ولى بايد در نظر

داشت كه با تحمل كردن و گذشت، جلوى كدورت را بگيرند.

ص:66

داشت، بايد عيب او را پوشيده نگه داريم و براى ديگران آشكار نسازيم. گرچه عيب جويى و غيبت همه جا حرام است، ولى حرمت آن در اين سفر عبادى بيشتر است. چه بسا ممكن است تمام اندوخته هاى معنوى با يك غيبت به نامه اعمال غيبت شونده منتقل شود و انسان با كوله بارى سنگين تر از گناه بازگردد.

ص:67

يكى از مصداق هاى رفتار انسان به شمار مى آيد.

بنابراين با زبان هم مى شود خدمت كرد؛ همچنان كه مى توان با آزار زبانى، جهنم را براى خود خريد.

رسول خدا (ص) فرمود:

مَنْ لَمْ يَحْسُبْ كَلامَهُ مِنْ عَمَلِهِ كَثُرَتْ خَطَايَاهُ وَ حَضَرَ عَذَابُه.(1)

كسى كه گفتارش را از كردارش به شمار نياورد، گناهانش بسيار شود و عذابش آماده و نقد باشد.

شخصى خدمت رسول خدا (ص) رسيد و عرض كرد: «مرا به مطلبى كه به حالم مفيد باشد توصيه فرماييد» . حضرت فرمود: «زبانت را نگه دار» .

«وَ هَلْ يَكُبُّ النَّاسَ عَلَى مَناخِرِهِم فِى النَّارِ إِلّا حَصَائِدُ أَلْسِنَتِهِم»(2)؛ «آيا مردم را جز دروشده هاى زبانشان به روى در دوزخ مى افكند؟ !» .

در مقابل، شادكردن مؤمنان با زبان نرم و چهره خندان، از بهترين عبادت ها نزد پروردگار شمرده شده است.

امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

تَبَسُّمُ الرَّجُلِ فِى وَجْهِ أَخِيهِ حَسَنَةٌ وَ صَرْفُ الْقَذَى عَنْهُ حَسَنَةٌ وَ مَا

عُبِدَ اللهُ بِشَىءٍ أَحَبُّ إِلَى اللهِ مِنْ إِدْخَالِ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِن. (3)

لبخندزدن انسان به روى برادرش نيكى است و دوركردن خاشاك (آزار) از او نيكى است و محبوب ترين عبادت نزد خداوند، شادكردن دل مؤمن است.

ص:68

ص:69

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

لقمان به فرزندش گفت: هرگاه با جمعيتى مسافرت كردى، در مشورت دادن به آنان كوتاهى نكن و با كرامت و بزرگوارى با آنان رفتار كن. اگر تو را براى امرى طلبيدند، اجابت كن.

«وَ إِذَا اسْتَعَانُوا بِكَ فَأَعِنْهُمْ»(1)؛ «اگر از تو كمك و يارى خواستند يارى شان كن» . گوش به سخن بزرگ ترها بده. اگر به تو دستورى دادند و از تو چيزى پرسيدند، پاسخ مثبت بده.

«وَ إِذَا رَأَيْتَهُمْ يَعْمَلُونَ فَاعْمَلْ مَعَهُمْ» (2)؛ «هرگاه ديدى ديگران مشغول كار و فعاليت هستند، تو هم بيكار نباش و با آنان همكارى كن» .

رسول خدا (ص) فرمود:

مَنْ أَعَانَ مُؤْمِناً مُسَافِراً فَرَّجَ اللهُ عَنْهُ ثَلاثاً وَ سَبْعِينَ كُرْبَةً.(3)

هركس به مؤمن مسافرى كمك كند، خداوند ٧٣ گرفتارى او را برطرف مى سازد.

از امام صادق عليه السلام نقل شده كه حضرت امام سجاد عليه السلام با كاروانى به سفر حج مى رفت كه او را نشناسند و با آنان شرط مى كرد كه به عنوان خادم آنان با آنها همراه گردد و كارهايى كه مى تواند، براى آنان انجام دهد. يك بار با عده اى سفر رفت. يك نفر از آنان حضرت را شناخت و فورى نزد كاروانيان رفت و گفت: «آيا اين مرد را مى شناسيد؟» گفتند: «نه» . گفت: «اين شخص على بن الحسين عليهماالسلام است» . با شتاب نزد امام عليه السلام

ص:70

رفتند و دست و پايش را بوسيدند و گفتند:

اى فرزند پيامبر مى خواهى كه ما به آتش جهنم گرفتار شويم؟ اگر در گفتار و رفتار ما نسبت به شما بى ادبى سر مى زد تا آخر عمر بيچاره مى شديم؛ چه انگيزه اى باعث شد كه شما خود را معرفى نكنيد؟

حضرت در پاسخ فرمود:

إِنِّى كُنْتُ سَافَرْتُ مَرَّةً مَعَ قَوْمٍ يَعْرِفُونَنِى فَأَعْطَوْنى بِرَسُولِ اللهِ (ص) مَا لا أَسْتَحِقُّ فَأَخَافُ أَنْ تُعْطُونى مِثْلَ ذَلِكَ. (1)

يك بار در سفرى با مردمى كه مرا مى شناختند به مسافرت رفتم. ولى آنان به خاطر رسول خدا (ص) چنان با من رفتار كردند كه خود را مستحق آن نمى ديدم. ترسيدم شما هم آن گونه با من رفتار كنيد. لذا از آن پس دوست دارم ناشناس به مسافرت بروم.

نزد رسول خدا (ص) درباره مردى سخن به ميان آمد؛ گفتند:

اى رسول خدا (ص) او به قصد حج با ما همراه شد و وقتى درمنزلى فرود آمديم، پيوسته «لا اله الا الله» مى گفت و زمانى كه از آنجا كوچ مى كرديم، باز به ذكر خدا مشغول مى شد تا منزل بعد.

رسول خدا (ص) فرمود: «چه كسى غذاى او و علوفه مركب او را آماده مى كرد؟» گفتند: «همه» . فرمود: «همه شما از او بهتر هستيد» .(2)

ص:71

ص:72

حضرت همچنين مى فرمايد:

«وَ فُقَرَاءِ الْمُسْلِمِينَ أَشْرِكُوهُمْ فِى مَعِيشَتِكُم»(1)؛ «و مسلمانان نيازمند را در زندگى خود شريك سازيد» .

امام على عليه السلام جامعه ضد ارزشى و فاصله گرفته از فضائل را اين گونه معرفى مى كند:

أَنَّكُمْ فِى زَمَانٍ الْقَائِلُ فِيهِ بِالْحَقِّ قَلِيلٌ. . . وَ لا يَعُولُ غَنِيُّهُمْ فَقِيرَهُم.(2)

همانا شما در روزگارى هستيد كه گويندة حق اندك. . . و توانگرانشان دست مستمندان را نمى گيرند.

در سيره امام على عليه السلام در رسيدگى به فقرا و نيازمندان چنين آمده است: كه على عليه السلام باغى را كه درختانش را رسول خدا (ص) برايش كاشته و خود با باغبانى سامان داده بود، به دوازده هزار درهم فروخت و همه اش را به نيازمندان بخشيد و رهسپار منزل شدند. فاطمه زهرا عليهاالسلام به او گفت:

مى دانى كه چند روز است ما غذايى نخورده ايم و گرسنگى مان

شديد شده و مى دانم تو هم مانند ما در حال گرسنگى هستى. آيا به قدر غذايى اندك از پول باغ براى خودمان نگه داشته اى؟

على عليه السلام فرمود: «مى خواستم چنين كنم، اما چهره هايى كه فقر و نيازمندى، غبار ذلت و گدايى بر آنها نشانده بود، مانع كارم شد» .(3)

گاهى افرادى در ميان زائران هستند كه به خاطر حجب و حيا و كم رويى، نمى توانند نياز خود را به ديگران اظهار نمايند؛ مثلاً ممكن

ص:73

است اتفاق بيفتد كه در مكانى بنشينى كه سايه باشد و سمت ديگر آفتاب شديد بتابد، درحالى كه همسفر شما كه كم طاقت، مريض يا كهنسال است، در طرف ديگر نشسته باشد. در اين حالت موقعيت راحت خود را به آنان دادن، از خدمات شايسته به همسفران است. همچنين مساعدت و همراهى در حمل وسائل، سوار و پياده شدن از وسائل نقليه با افراد مسن، مريض و ناتوان، باعث رضايت پروردگار مى شود.

ص:74

الَّذِى لا يَفْطُرُ.(1)

سعى كننده براى حاجت بيوه زنان و مسكين، مانند كسى است كه همه شب را بدون ضعف و سستى به عبادت برخيزد و مانند روزه دارى است كه همه روزها را بدون افطار روزه بگيرد.

به علت طولانى شدن نوبت حج ثبت نام كنندگان، سطح سنى بيشتر حج گزاران بالاست و بسيارى از موارد در كاروان ها پيرمرد و پيرزنانى هستند كه از انجام اعمال فردى خود ناتوانند. در اين گونه موارد كمك كردن به آنان بيشترين پاداش را دارد. طبق روايات معصومين عليهم السلام كمك كردن به آنها از انجام طواف مستحبى به مراتب ارزشمندتر است.

ص:75

عقب بيفتد] اگر حادثه اى براى او رخ دهد، در ريختن خون او و از بين رفتن او شريك است.(1)

رسول اكرم (ص) نيز مى فرمايد: «اگر در مسافرت بوديد و يكى از همراهانتان مريض شد، سه روز براى [خوب شدن] او بمانيد» .(2)

ص:76

ص:77

رَأْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الإِيمَانِ بِاللهِ التَّوَدُّدُ إِلَى النَّاسِ وَ اصْطِنَاعُ الْخَيْرِ إِلَى كُلِّ بَرٍّ وَ فَاجِرٍ.(1)

اساس خردمندى و فرزانگى بعد از ايمان به خداوند، دوستى با مردم و خيررسانى به هر خوب و بد است.

مولا على عليه السلام مى فرمايد:

«رَأْسُ الإِيمَانِ الإِحْسَانُ إِلَى النَّاسِ»(2)؛ «قله ايمان و ديندارى، خير و نيكى به مردم است» .

مولا على عليه السلام احسان و خدمت گزارى را دامن گستر مى شمرد و دايره خدمت گزارى را به هيچ چيز محدود نمى دانست و مى فرمود:

«أُبْذُلْ مَعْرُوفَكَ لِلنَّاسِ كَافَّةً»(3)؛ «خدمت گزارى و نيكوكارى ات را نثار همگان كن» .

امام حسين عليه السلام نيز مى فرمود:

تَكُونُ الصَّنِيعَةُ مِثْلَ وَابِلِ الْمَطَرِ تُصِيبُ الْبَرَّ وَ الْفَاجِرَ.(4)

كار نيك و خدمت، همچون بارانى است پر بارش كه خوبان و بدان را برخوردار مى سازد.

ص:78

الْخَيْراتِ ؛ «در نيكى ها و اعمال خير، بر يكديگر سبقت جوييد» (بقره: ١4٨) ؛ به ويژه اگر زمينه انجام دادن كار خيرى پيش بيايد درنگ و تعلل، ممكن است باعث از دست رفتن اين سعادت و توفيق شود و خداوند، ديگرى را مأمور آن سازد. شتاب در كار خير چنان ارزش دارد كه خداوند هنگام ستايش حضرت زكريا عليه السلام يكى از دلايل استجابت درخواست او را تعجيل خاندان وى در كارهاى خير برشمرده است.

فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ وَهَبْنا لَهُ يَحْيى وَ أَصْلَحْنا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ كانُوا يُسارِعُونَ فِى الْخَيْراتِ وَ يَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً وَ كانُوا لَنا خاشِعِينَ (انبياء:٩٠)

ما دعاى او را مستجاب كرديم و يحيى را به او بخشيديم و همسرش را [كه نازا بود] برايش شايسته [باردارى] ساختيم؛ چرا كه آنان [خاندانى بودند كه] همواره در كارهاى خير به سرعت

اقدام مى كردند و از روى بيم و اميد ما را مى خواندند و پيوسته براى ما [خاضع و] خاشع بودند.

در منطق امام على عليه السلام هنگام استفاده از فرصت ها هيچ گونه تأمل و درنگ شايسته نيست و پيش از آنكه زمان آن سپرى گردد، بايد آن را انجام داد:

«أَلتُّؤَدَّةُ مَمْدُوحَةٌ فِى كُلِّ شَىءٍ إِلّا فِى فُرَصِ الخَيرِ»(1)؛ «درنگ در هر چيز پسنديده است، به جز در [پديد آمدن فرصت] كار خير» .

امام على عليه السلام خطر فرا رسيدن مرگ و از دست دادن فرصت را علت شتاب و سرعت در كار خير مى داند:

«مَنْ اِرْتَقَبَ الْمَوتَ سارَعَ اِلَى

ص:79

الخَيراتِ»(1)؛ «هركس چشم به راه مرگ باشد، به كار خير شتاب مى كند» .

امام على عليه السلام در سخنى ديگر درباره شتاب در امر خير فرموده است: «دليل تعجيل من در كار خير آن است كه مبادا شخص نيازمند، به گونه اى ديگر بى نياز شود و فرصت نيكوكارى از من سلب گردد» .

امام صادق عليه السلام نيز مى فرمايد:

إِذَا هَمَمْتَ بِشَىءٍ مِنَ الْخَيْرِ فَلا تُؤَخِّرْهُ فَإِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ رُبَّمَا اطَّلَعَ عَلَى الْعَبْدِ وَ هُوَ عَلَى شَىءٍ مِنَ الطَّاعَةِ فَيَقُولُ: وَ عِزَّتِى وَ جَلالِى لاأُعَذِّبُكَ بَعْدَهَا أَبَداً.(2)

هرگاه بر انجام دادن كار خوبى تصميم گرفتى آن را به عقب نينداز؛ زيرا خداى تبارك و تعالى بسا توجه كند به بنده اش

هنگامى كه او مشغول اطاعت است؛ آن گاه مى فرمايد: «به عزت و جلالم از اين پس تو را عذاب نخواهم كرد» .

اسلام ابراز نياز را ناشايست مى داند؛ چرا كه آبرو و حرمت مسلمانان را خدشه دار مى كند. ازاين رو به مسلمانان فرمان داده است، پيش از آنكه نيازمندى دست طلب دراز كند، به يارى اش بشتابند.

در روايتى وارد شده است:

إِبْدَأْ بِالْعَطِيَّةِ مَنْ لَمْ يَسْأَلْكَ وَ ابْذُلْ مَعْرُوفَكَ لِمَنْ طَلَبَهُ وَ إِيَّاكَ أَنْ تَرُدَّ السَّائِلَ.(3)

ص:80

پيش از اينكه سائل از تو درخواست نمايد به او كمك كن و خير تو به كسى كه از تو درخواست دارد، برسد و بر حذر باش از اينكه سائلى را رد كنى.

اين بدان سبب است كه يارى پس از طلب، نوعى تجارت به شمار مى آيد.

ص:81

اگر انگيزه اصلى كارگزاران، الهى باشد، تحمل سختى هاى كار و ناملايمات برآمده از برخورد نامناسب برخى زائران، آسان و طعم تلخ رفتار و گفتار آنان در ذائقه انسان شيرين خواهد شد.

امام على عليه السلام به مالك اشتر چنين دستور داده است:

وَ أَعْطِ مَا أَعْطَيْتَ هَنِيئاً وَ امْنَعْ فِى إِجْمَالٍ وَ إِعْذَارٍ.(1)

آنچه به مردم مى بخشى، بر تو گوارا باشد و اگر چيزى را از كسى باز مى دارى با مهربانى و عذرخواهى همراه باشد.

هرگز نبايد ناسپاسى برخى افراد جلوى خدمت گزارى خالصانه را بگيرد و خدمت گزاران را دلسرد كند. چنانچه هدف ما از خدمت كردن والا باشد، قدرنشناسى عده اى، ما را به ورطه منت گذارى و ضايع كردن

خدمات پيشين نمى كشاند. امام على عليه السلام در حكمتى ناظر به همين موضوع فرموده است:

لا يُزَهِّدَنَّكَ فِى الْمَعْرُوفِ مَنْ لا يَشْكُرُهُ لَكَ فَقَدْ يَشْكُرُكَ عَلَيْهِ مَنْ لايَسْتَمْتِعُ بِشَىءٍ مِنْهُ وَ قَدْ تُدْرِكُ مِنْ شُكْرِ الشَّاكِرِ أَكْثَرَ مِمَّا أَضَاعَ الْكَافِرُ(2) وَ اللهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ.(3)

ناسپاسى مردم تو را از كار نيكو باز ندارد؛ زيرا هستند كسانى بى آنكه از تو سودى برند تو را مى ستايند؛ چه بسا ستايش اندك آنان براى تو سودمندتر از ناسپاسى ناسپاسان باشد و خدا نيكوكاران را دوست دارد.

ص:82

ص:83

«اى جوان، به خدا اين مزد آن كار تو نيست. بلكه مهمان نوازى و اطعام، رسم و عادت ما و پدران ماست» . در اين هنگام موسى نشست و شام خورد.(1)

ص:84

غذا نخورند. از اين رو خجالت مى كشند و احساس حقارت مى كنند.(1)

ص:85

را بزرگ شمردن نور حق را خاموش گرداند و خلاف وعده عمل كردن خشم خدا و مردم را برمى انگيزاند.

از بيانات مولا على عليه السلام به دست مى آيد كه خدمت گزار بايد خدمت خود را با فضايل اخلاقى و كمالات انسانى، چون مدارا، ملاطفت و با تعبيرات زيبا، نشاطآور و اميدبخش و به دور از منت و انتظارهاى بى جا همراه نمايد.

امام حسن مجتبى عليه السلام نيز مى فرمايد:

أَلْمَعْرُوفُ مَا لَمْ يَتَقَدَّمْهُ مَطَلٌ وَ لَمْ يَتَعَقَّبْهُ مَنٌّ. . . مَنْ عَدَّدَ نِعَمَهُ مَحَقَ

كَرَمَهُ.(1)

نيكى و احسان آن است كه بى درنگ باشد و در پى آن منتى نباشد. . . هر كه نعمت ها و خدمت هاى خود را [به ديگران] شمارش كند، كرمش را باطل مى كند.

امام سجاد عليه السلام عبادت و خدمت به ديگران را در يك راستا و به يك اندازه در شكل گيرى شخصيت معنوى و دينى افراد سهيم مى داند و در قالب دعا به ما درس ديندارى و خدمت گزارى را مى آموزد.

وَ عَبِّدْنِى لَكَ وَلا تُفْسِدْ عِبَادَتِى بِالْعُجْبِ، وَ أَجْرِ لِلنَّاسِ عَلَى يَدِى الْخَيْرَ وَلا تَمْحَقْهُ بِالْمَنِّ.(2)

[خدايا] به من توفيق عبادت خودت را عطا كن و عبادتم را با عجب فاسد مگردان. خدايا بر دستانم خير و خدمت را براى همه مردم جارى كن و عملم را با منت گذاردن برآنان نابود نساز.

ص:86

خدمت رسانى اگر همراه با منت باشد، مشكل روحى و روانى دريافت كنندگان خدمت، دشوارتر مى شود؛ زيرا عزت و شرافت و شخصيت آنان پايمال مى شود. ازاين رو منت آتشى بر خرمن خدمت همراه با خوارى و ذلت است(1)؛ زيرا يارى و خدمت به ديگران دو چهره دارد؛ اگر براى خدا باشد، عبادت است و اگر با ريا و منت باشد، خودپرستى و دورى از خداوند است. بنابراين نه تنها نبايد در خدمت ديگران منت گذاشت، بلكه بايد منت آنان را داشت كه به وسيله آنان،

توفيق خدمت گزارى حاصل مى شود و خير و رحمت پروردگار را به دنبال مى آورد.

ص:87

ص:88

ص:89

ص:90

قَالَ: يَمْشِى مَعَ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ فِى قَضَاءِ حَاجَتِهِ قُضِيَتْ أَوْ لَمْ تُقْضَ.(1)

خداوند به موسى وحى فرستاد: «برخى از بندگان من با نيكى به من تقرب مى جويند و من در بهشت به آنان مكانت رفيع (فرمانروايى) مى دهم» . موسى گفت: «پروردگار من، اين حسنه و نيكى چيست؟» خداوند فرمود: «با برادر دينى خود براى برآوردن نياز او به راه مى افتد؛ خواه اين نياز برآورده شود يا نشود» .

خدمت به ديگران، بنده نوازى و بخشندگى به نيازمندان، قرب پروردگار، نزديكى بهشت و مردمى شدن را به ارمغان مى آورد. امام هشتم على بن موسى الرضا عليه السلام فرمود

: «السَّخِى قَرِيبٌ مِنَ اللهِ قَرِيبٌ مِنَ الْجَنَّةِ قَرِيبٌ مِنَ النَّاس» (2)؛ «سخاوتمند، نزديك به خدا، به بهشت و به مردم است» .

ص:91

مددرسانى و زدودن فقر مادى و معيشتى مؤمن نيازمند، تلاش نمايد.

محبوب ترين افراد نزد خداوند چنين تعريف شده اند:

أَلْخَلْقُ عِيَالِى فَأَحَبُّهُمْ إِلَى أَلْطَفُهُمْ بِهِمْ وَ أَسْعَاهُمْ فِى حَوَائِجِهِم.(1)

آفريده ها (مردم) عائله و خانواده من هستند. محبوب ترين آنان نزد من كسانى اند كه با ديگران مهربان تر و در برآوردن نيازهايشان كوشاتر باشند.

از شيخ جعفر مجتهدى نقل شده است: زمانى كه در مشهد مقدس سكونت داشتم، اطلاع پيدا كردم سيدى از اولاد فاطمه عليهاالسلام در كنار خيابان چادرى زده و با اهل و عيال خود در آن زندگى مى كند. با شنيدن اين خبر قرار و آرامش از من سلب شد. بعد از تفحص از علت واقعه متوجه شدم كه اين سيد يك سال است به علت عدم توانايى مالى نتوانسته اجاره اش را پرداخت كند و صاحب خانه اش او را بيرون كرده است. فوراً به سراغ صاحب خانه او رفته و اجاره و هزينه اجاره عقب افتاده اش را پرداخت كردم. آن گاه منزلى به مدت يك سال اجاره و هزينه اجاره يك سال را جلو پرداخت كردم و وى را به خانه، منتقل و كليد خانه را به او دادم و گفتم: «اين خانه از طرف حضرت رضا عليه السلام است» .

فقط خدا مى داند در آن روز آن سيد چقدر خوشحال شد، به طورى كه از خوشحالى اشك شوق مى ريخت. همان شب در عالم خواب خدمت حضرت رضا عليه السلام مشرف شدم؛ آن حضرت به پاس اين كار. . . محبت زياد

ص:92

به من نمود و علومى را به من آموخت. آن بزرگوار فرمود: «آباد كردن و شاد كردن دل شكسته از مهم ترين اعمال سلوك الى الله است» .(1)

ص:93

ص:94

امام رضا عليه السلام در اين باره مى فرمايد:

وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ لا تَشْكُرُونَ اللهَ تَعَالَى بِشَىءٍ بَعْدَ الإِيمَانِ بِاللهِ وَ بَعْدَ الاعْتِرَافِ بحُقُوقِ أَوْلِيَاءِ اللهِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللهِ (ص) أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنْ مُعَاوَنَتِكُمْ لإِخْوَانِكُمُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى دُنْيَاهُمُ الَّتِى هِى مَعْبَرٌ لَهُمْ إِلَى جِنَانِ رَبِّهِمْ فَإِنَّ مَنْ فَعَلَ ذَلِكَ كَانَ مِنْ خَاصَّةِ اللهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى.(1)

بدانيد كه پس از ايمان به خداوند و پذيرش حقوق اولياى او از آل محمد (ص) هيچ عملى نزد پروردگار متعال محبوب تر از يارى رسانى برادران مؤمنتان در امور دنيايى آنها نيست؛ چه اينكه دنيا براى آنان راهى به سوى بهشت پروردگارشان است. بى شك آن كه چنين كند، از خالصان درگاه خداوند تبارك و تعالى مى باشد.

ص:95

همراهى و دستگيرى از يكديگر، عامل استحكام اين برادرى است كه در قرآن كريم بر آن تاكيد شده است. حضرت صادق عليه السلام مى فرمايد:

مَنْ قَضَى لأَخِيهِ الْمُؤْمِنِ حَاجَةً قَضَى اللهُ لَهُ حَوَائِجَ كَثِيرَةً.(1)

كسى كه حاجت برادر دينى خودش را برآورده نمايد، خداوند بسياى از حاجت ها و خواسته هايش را برآورده خواهد كرد.

ص:96

مرحوم راشد نوشته اند:

پدرم از قبل از بلوغ تا به آخر عمر، مواظبت شديد و دقيق بر انجام همه واجبات و مستحبات دينى داشت و خود را به هيچ گناهى آلوده نكرد و از حوائج دنيوى به كمترين حد آن اكتفاء نمود. . . . در همه عمر به مردم، بى دريغ و بيش از حد توانايى يك فرد معمولى خدمت كرد و مزدى از كسى نخواست. . . . اگر كسى (در مقابل خدمتشان) چيزى به او هديه مى كرد، همان دم آن را به ديگرى مى بخشيد.

اين عالم بزرگوار يك هفته قبل از رحلت به محضر معصومين عليهم السلام بار يافت و يكپارچه نور شده و از عالم فانى به حيات باقى منتقل شد. فرزندش مى نويسد:

از جمله چيزهايى كه ما افراد خانواده از او ديديم. . . اين بود كه پدرم يك هفته قبل از رحلت (كه با گفتن كلمه مباركه «لا اله الا الله» پرتو روحش از بدنش خارج شد) در روز يك شنبه، ٢4 مهر ١٣٢٢ مطابق هفده شوال ١٣6٢ بعد از نماز صبح رو به قبله خوابيد و عبايش را بر روى چهره اش كشيد. ناگهان مانند آفتابى كه از روزنه بر جايى بتابد يا نورافكنى را متوجه جايى گردانند، روى پيكرش از سر تا پا روشن شد و رنگ چهره اش كه به سبب بيمارى زرد گشته بود، نورانى و شفاف گرديد؛ چنان كه از زير عباى نازك كه بر رخ كشيده بود، ديده مى شد، تكانى خورد، گفت: «سلام عليكم يا رسول الله. شما به ديدن اين بنده بى مقدار آمده ايد؟» پس از آن درست مانند اينكه كسانى يك به يك به

ص:97

ديدنش مى آيند، بر حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام و يكايك ائمه عليهم السلام تا امام دوازدهم سلام مى كرد و از آمدن آنها اظهار تشكر مى كرد. پس بر حضرت فاطمه عليهاالسلام سلام كرد. پس بر حضرت زينب عليهاالسلام سلام كرد. در اينجا خيلى گريست و گفت: «بى بى من براى شما خيلى گريه كرده ام. . .» اين حالت تا دو ساعت از آفتاب برآمده دوام داشت. پس از آن، روشنى اى كه بر پيكرش مى تابيد از بين رفت و به حال عادى برگشت. . . و من هرچه اصرار كردم كه اين چه حالتى بود جوابى به من نداد.(1)

ص:98

واجب الهى را بپردازد خداوند نعمت ها را بر او جاودانه سازد و آن كس كه حقوق واجب الهى در نعمت ها را نپردازد خداوند آن را به زوال و نابودى كشاند.

هرچه در انجام امور مردم، روحيه خدمت گزارى قوى تر و كامل تر باشد، ارزش كار و كارگزار بيشتر است. در خدمت خودنمايى كردن و عمل خود را بزرگ شمردن، زمينه ساز زوال خدمت رسانى انسان مى گردد. امام على عليه السلام در اين زمينه مى فرمايد:

لا يَسْتَقِيمُ قَضَاءُ الْحَوَائِجِ إِلَّا بِثَلاثٍ: بِاسْتِصْغَارِهَا لِتَعْظُمَ وَ بِاسْتِكْتَامِهَا لِتَظْهَرَ وَ بِتَعْجِيلِهَا لِتَهْنَأَ.(1)

برآوردن نيازهاى مردم پايدار نيست مگر به سه چيز: كوچك شمردن آن تا خود بزرگ نمايد، پنهان داشتن آن تا خود آشكار شود و شتاب در برآوردن آن تا گوارا باشد.

ص:99

اَلمَعروفُ كَنزٌ مِنْ اَفضَلِ الكُنُوزِ، وَ زَرعٌ مِنْ أنْمَى الزَّرعِ فَلا تَزهَدُوا فيه وَلا تَمَلُّوا.(1)

خوبى و خدمت گنجى است از بهترين گنج ها و كشتزارى است از پررويش ترين كشت ها. پس به آن بى رغبت، خسته و ناراحت نشويد.

امام رضا عليه السلام نيز مى فرمايد:

«وَ الْعُرْفُ ذَخِيرَةُ الأَبَد»(2)؛ «نيكوكارى پس انداز جاودانى است» .

چه گنجى بهتر از ذخيره سازى در لوح فشرده جان انسان و نامه اعمال و چه روز نيازى بيشتر از قيامت.

مردى از بزرگان جبل هر سال به زيارت مكه مشرف مى شد و در بازگشت در مدينه محضر امام صادق عليه السلام مى رسيد. يك بار پيش از سفر به حج خدمت امام عليه السلام رسيد و ده هزار درهم به ايشان داد و گفت: «تقاضا دارم با اين مبلغ خانه اى برايم بخريد» . سپس به قصد زيارت مكه از محضر امام مرخص شد. پس از اداى مراسم حج خدمت امام صادق عليه السلام رسيد. حضرت او را به خانه برد و نوشته اى به او داد فرمود:

خانه اى در بهشت برايت خريدم كه حد اول آن به خانه محمد مصطفى (ص) ، حد دومش به خانه على عليه السلام و حد سومش به خانه حسن مجتبى عليه السلام و حد چهارمش به خانه حسين بن على عليه السلام متصل است.

ص:100

او اين سخن را از امام پذيرفت. حضرت آن مبلغ را ميان فقرا و نيازمندان از فرزندان امام حسن عليه السلام و امام حسين عليه السلام تقسيم كرد.

مرد جبلى به وطن خود بازگشت. چون مدتى گذشت آن مرد مريض شد. بستگان خود را احضار كرد و گفت: «من مى دانم آنچه امام صادق عليه السلام فرموده حقيقت دارد. خواهش مى كنم اين نوشته را با من دفن كنيد» .

پس از مدت كوتاهى از دنيا رفت و بنابر وصيتش آن نوشته را با او دفن كردند. روز ديگرى كه آمدند ديدند مكتوبى با خط سبز روى قبر اوست كه در آن نوشته شده بود: «به خدا سوگند جعفر بن محمد عليه السلام به آنچه وعده داده بود، وفا كرد» .(1)

زهرى مى گويد:

در شبى تاريك و سرد على بن الحسين عليه السلام را ديدم كه مقدارى آذوقه بر دوش داشت. گفتم: «يابن رسول الله اين چيست و به كجا مى بريد؟» حضرت فرمود: «زهرى من مسافرم. اين توشه سفر من است. مى برم در جاى محفوظى بگذارم [تا به هنگام مسافرت بى توشه نباشم]» . گفتم: «يابن رسول الله! اين غلام من است، اجازه بفرما بار را به دوش بگيرد و هر جا مى خواهى ببرد» . فرمود: «تو را به خدا بگذار من خود بار را ببرم تو راه خود بگير و برو. با من كارى نداشته باش» . زهرى بعد از چند روز حضرت را ديد. عرض كرد: «يابن رسول الله من از آن سفرى كه آن شب درباره اش سخن

ص:101

مى گفتى اثرى نديدم» . فرمود: «سفر آخرت را مى گفتم. سفر مرگ در نظرم بود كه براى آن آماده مى شدم» . [پس ذخيره سازى آخرت را چنين فرمود]: «آمادگى براى مرگ، با دورى جستن از حرام و خيرات دادن به دست مى آيد» .(1)

ص:102

ص:103

پرورش روح است و اين پاداش ها و ثواب ها نظير جايزه هايى است كه براى تشويق داده مى شود.

امام على عليه السلام از قول رسول خدا (ص) مى فرمايد:

هركس برادر دينى خود را بپوشاند خداوند بر او حرير بهشتى بپوشاند. هركس تشنه اى را سيراب نمايد، خداوند او را از نوشابه هاى بهشتى بنوشاند، آن كس كه برادر خود را طعام دهد، خداوند او را از خوردنى هاى بهشتى بخوراند. هركس برادر خود را بر مركب خويش سوار كند، خداوند براى او مركب هاى بهشتى مهيا مى سازد و هركس براى برادر دينى خود زن تزويج كند و او را از تنهايى درآورد، خداوند از حوريان بهشتى به او تزويج نمايد.(1)

امام صادق عليه السلام نيز مى فرمايد:

خداوند گروهى از بندگانش را براى گره گشايى و رفع نياز و كمك به مستمندان و شيعيان برگزيده است تا در مقابل اين خدمت، بهشت را به عنوان ثواب به آنان عطا كند، اگر بتوانى از آنان باشى باش.(2)

پيامبر خدا (ص) فرمود:

إِنَّ لِلْجَنَّةِ بَاباً يُقَالُ لَهُ بَابُ الْمَعْرُوفِ لا يَدْخُلُهُ إِلَّا أَهْلُ الْمَعْرُوف.(3)

بهشت درى به نام «باب المعروف» دارد كه جز نيكوكاران و خدمت رسانان، از آن در داخل بهشت نمى شوند.

ص:104

در آن وانفساى آخرت، «اهل المعروف» افرادى ويژه و داراى بوى خوشند و آنجا نيز به بذل و بخشش مى پردازند. از پيامبر گرامى (ص) و از امام صادق عليه السلام روايت است:

نيكوكاران دنيا، در آخرت نيز اهل نيكوكارى و معروفند. گناهانشان آمرزيده و حسناتشان زياد است. ازاين رو از حسنات خود به گنهكاران مى بخشند؛ زيرا خدا به آنان مى فرمايد: «از باب تفضل، گناهانتان را آمرزيدم؛ چون در دنيا اهل معروف بوديد وحسنات شما موجود و محفوظ است. به هر كه مى خواهيد ببخشيد، تا با اين كار در جهان آخرت نيز اهل معروف بشويد. . .» .(1)

پيامبر اكرم (ص) مى فرمايد:

از باب «ريان» جز روزه داران كسى وارد نمى شود.(2)يكى از درهاى بهشت، معروف، يعنى نيكوكارى نام دارد و معيارش هر كار خيرى است كه عقل و شرع، خوبى آن را به رسميت بشناسد.

پيامبر خدا (ص) مى فرمايد: «اهل معروف در اين جهان، در آخرت نيز اهل معروفند» .(3)

حضرت امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

ياران رسول خدا (ص) عرض كردند: «يا رسول الله، پدر و مادرمان به

ص:105

قربانت! نيكوكاران در دنيا به جهت خدمت و كارهاى خوبشان شناخته شده اند، ولى در آخرت چگونه شناخته مى شوند؟» در پاسخ فرمود: «آن هنگام كه خداى تبارك و تعالى بهشتيان را وارد بهشت كند، به نسيمى خوشبو و معطر و پاكيزه دستور مى دهد كه به اهل معروف بوزد. پس از آن هيچ فردى از آنان نيست كه از كنار جمعيت زيادى از اهل بهشت بگذرد، مگر همه آنان بويش را بيابند و بگويند: «اين شخص اهل نيكوكارى است» .(1)

ص:106

نيكى و صدقه فقر را مى زدايد، عمر را طولانى كرده و از هفتاد نوع مرگ بد پيشگيرى مى كند.

حضرت در سخنى يكى از آثار نيكى به ديگران را آبادانى دنيا برشمرده اند:

اَلبِرُّ وَ حُسْنُ الْجِوَارِ زِيَادَةٌ فِى الرِّزقِ وَ عِمارَةٌ فِى الدُّنيا.(1)

نيكى و برخورد پسنديده با همسايگان، سبب فزونى رزق و آبادانى دنياست.

يكى از آثار دنيوى خدمت گزارى، محبوبيت خدمت گزار در دل هاى مردم است. در پرتو خدمت به مردم، سيادت و سرورى به دست مى آيد. رسول اكرم (ص) مى فرمايد:

«سَيِّدُ القَومِ خادِمُهُم»(2)؛ «آقاى هر قومى، خدمت گزار آنان است» .

در واقع عزت و محبوبيت پيش مردم در گرو خدمت گزارى به آنان است.

خادمان مردم در عرش دل هاى مؤمنان جاى دارند و فاتح دژ قلب ها مى شوند. امام على عليه السلام مى فرمايد: «هركس نيكى خويش را به ديگران نثار كند، دل ها به او گرايش مى يابد» .(3)

يكى از جهاتى كه پيامبر (ص) و ائمه اطهار عليهم السلام و اولياى الهى محبوب ترين افراد نزد مؤمنان بوده اند، اين بوده است كه آنان در خدمت گزارى پيشگام بوده اند.

ص:107

در روايات پاداش نيكوكارى به مردم استجابت دعاى خدمت پذير در حق خدمت گزار بيان شده است. امام سجاد عليه السلام مى فرمايد:

مَا مِنْ رَجُلٍ تَصَدَّقَ عَلَى مِسْكِينٍ مُسْتَضْعَفٍ فَدَعَا لَهُ الْمِسْكِينُ بِشَىءٍ تِلْكَ السَّاعَةَ إِلَّا اسْتُجِيبَ لَه.(1)

كسى را نمى يابيد كه به شخص بيچاره مستضعفى صدقه بدهد و آن بيچاره در آن ساعت براى صدقه دهنده در مورد چيزى دعا كند، جز آنكه دعا در حق او مستجاب شود.

در سفر معنوى حج و عمره نيز كه افراد هنگام ورود به مكه و روبه رو شدن با كعبه حاجت و درخواست هايى ويژه از پروردگار دارند، و برآوردن آن نهايت آرزوى آنهاست. پيشوايان معصوم فرموده اند اگر كسى بخواهد كه خداوند گرفتارى هايش را برطرف سازد، مهم ترين وسيله جلب توجه پروردگار خدمت گزارى و دستگيرى همسفران و مهمانان پروردگار است. رسول خدا (ص) فرمود:

مَن اَرادَ اَنْ تُستَجابَ دَعوتُه، وَ اَنْ تُكْشَفَ كُرْبَتُهُ فَليُفرِّجْ عَنْ مُعْسِرٍ.(2)

هركس بخواهد دعايش مستجاب شود و غمش از بين برود، تنگ دستى را گشايش دهد.

ص:108

ثروتى كه مالك حقيقى آن خودش است، قرار داده و از نعمت هاى خود آنها را بهره مند كرده است. لطف دومى كه خداوند به برخى انسان هاى ثروتمند مى كند، نعمت گره گشايى نيازمندان به دست آنهاست كه همواره بر هر دو نعمت شكر خدا واجب است. از مصاديق شكر نعمت هاى پروردگار، بهره مند ساختن فقيران از آن نعمت است.

امام حسين عليه السلام مى فرمايند:

إِنَّ حَوَائِجَ النَّاسِ إِلَيْكُمْ مِنْ نِعَمِ اللهِ عَلَيْكُمْ فَلا تَمَلُّوا النِّعَم.(1)

همانا مراجعه مردم به شما براى رفع نيازمندى هايشان از نعمت هاى خداست. پس از نعمت [كه به صورت عرض حاجت ديگران جلوه نموده] خسته و ملول نگرديد.

امام كاظم عليه السلام نيز رجوع نيازمندان براى رفع حاجت را رحمت الهى دانسته و فرموده است:

كسى كه برادر مؤمن حاجتمند او نزد وى برود و نيازش را برطرف سازد، رحمتى است كه خدا به سوى او فرستاده است.(2)

امام صادق عليه السلام فرمود:

كسى كه براى حاجتى نزد من مى آيد، از ترس اينكه نكند حاجت او از طريق شخص ديگرى برآورده شود، زودتر اقدام مى كنم تا اين توفيق نصيب من گردد.(3)

ص:109

ص:110

ص:111

او را به برآوردن نيازهاى شخص ديگرى از دشمنان ما مبتلا كند و بدان سبب او را در روز قيامت عذاب نمايد.

رسول خدا (ص) نيز مى فرمايد:

مَنْ مَنَعَ مَالَهُ مِنَ الأَخْيَارِ اخْتِيَاراً صَرَفَ اللهُ مَالَهُ إِلَى الأَشْرَارِ اضْطِرَاراً.(1)

هر كه مال خود را به اختيار از نيكان دريغ كند، خداوند مالش را به اجبار نصيب بَدان گرداند.

ص:112

ص:113

ص:114

ص:115

يكى از ويژگى هاى خداوند احسان و نيكى به بندگان است كه از بندگانش هم خواسته است خدمت گزار هم باشند؛ آن چنان قرآن به نيكوكارى و تعاون سفارش مى كند كه فهميده مى شود دين ملازم با احسان و نيكوكارى است. وقتى مسلمان به كمال مى رسد كه خدمت به نيازمند خُلق وخو و جزو برنامه زندگى او شود و بدون نياز به انگيزه هاى بيرونى، از درون به يارى ديگران مايل شود.

على عليه السلام مى فرمايد:

«الْمُؤْمِنُ. . . بَذُولُ الإِحْسَانِ»(1)؛ «مؤمن دائم به كار احسان و نيكى است» .

و نيز مى فرمايد:

«نِظَامُ الْكَرَمِ مُوَالاةُ الإِحْسَانِ» (2)؛ «قائده بزرگوارى و شرط كرم، احسان پياپى و خدمات پيوسته است» .

ص:116

آن دچار ناتوانى، شك و ترديد و وسوسه هاى شيطانى نشويم.

بايد از همان ابتدا به گشايش در كار انديشيد؛ چنانچه به خاطر آماده نبودن مقدمات كار وارد عمل نشويم و آن را به تأخير بيندازيم، ممكن است از اصل كار محروم شويم. امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

رَأَيتُ الْمَعْرُوفَ لا يَتِمُّ إِلَّا بِثَلاثٍ: تَعْجِيلِهِ وَ سَتْرِهِ وَ تَصْغِيرِهِ.(1)

كار خير به كمال نمى رسد، جز با سه شرط: شتاب در آن، مخفى نگه داشتن آن و كوچك شمردن.

زيرا اگر به تسويف در عمل خير گرفتار آييم، به امروز و فردا كردن مبتلا مى شويم كه گفته اند: «للتأخير آفات» . و همين طور اگر پيش از انجام كار آن را علنى و تبليغ كنيم، دشمنان و حسودان در مقابل سنگ اندازى مى كنند و چه بسا مانع كار خير شوند.

ص:117

ص:118

به مالك اشتر مى فرمايد: «مبادا نيكوكار و بدكردار در ديده ات برابر آيد كه رغبت نيكوكار را در نيكى كم كند و بدكردار را به بدى وادار نمايد» .(1)

در منابع روايى ناسپاسى ها راهزنان خير و نيكى معرفى شده اند. امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

خدا لعنت كند كسانى را كه راه خير را مى بندند. آنان كسانى اند كه ناسپاسى مى كنند. در نتيجه مانع از اين مى شود كه نيكوكار به ديگرى نيكى كند.(2)

در برابر خدمتى كه كارگزاران، كارمندان و روحانيون به زائران بيت الله الحرام مى كنند، وظايفى نيز به عهده زائران قرار مى گيرد كه مهم ترين آن قدرشناسى و تشكر از زحمات آنان است. اين وظيفه اى است كه خداوند از هر انسانى در برابر نيكى و خدمت ديگران خواسته است. چنان كه در قرآن فرموده است: هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ ؛ «آيا جزاى نيكى جز نيكى است؟» . (الرحمن:6٠)

هرچه فرهنگ قدردانى در ميان مردم مسلمان گسترش يابد، خيرات و بركات نيز افزوده خواهد شد. در مقابل از ناسپاسى در اسلام به راهزن خير تعبير شده است. زائران براى دلگرمى و تداوم خدمت و خيرانديشى وظيفه دارند زحمت خدمت گزاران را بى پاسخ نگذارند.

در سخنان معصومان عليهم السلام تشكر از مردم، تشكر از پروردگار معرفى شده است و كسى از پروردگار سپاس گزارتر است كه از مردم

ص:119

سپاس گزارتر باشد؛ چنان كه امام سجاد مى فرمايد:

أَشْكَرُكُمْ لِلَّهِ أَشْكَرُكُمْ لِلنَّاس.(1)

سپاس گزارترين شما از خدا كسى است كه از مردم بيشتر سپاس گزارى كند.

سپاس گزارى باعث تشويق، شور و شوق و ازدياد نعمت مى گردد. گذشته از آن خداى متعال نيز دوست دارد از بندگان خدمت گزارش سپاس گزارى شود.

امام رضا عليه السلام مى فرمايد:

مَنْ لَمْ يَشْكُرِ الْمُنْعِمَ مِنَ الْمَخْلُوقِينَ لَمْ يَشْكُرِ اللهَ.(2)

هر كه از مردم نعمت رسان سپاس گزارى نكند، از خداى سپاس گزارى نكرده است.

از پيامبر (ص) رسيده است:

«مَنْ لا يَشْكُرُ النَّاسَ لا يَشْكُرُ اللهَ»(3)؛ «كسى كه مردم را سپاس نگويد، شكر خدا را هم انجام نمى دهد» .

در رساله حقوق امام سجاد عليه السلام آمده است:

وَ أَمَّا حَقُّ ذِى الْمَعْرُوفِ عَلَيْكَ فَأَنْ تَشْكُرَهُ وَ تَذْكُرَ مَعْرُوفَهُ.(4)

و حق كسى كه صاحب نيكى بر توست اين است كه سپاس گزار او باشى و كار نيك او را ياد كنى.

البته اگر از خدمت گزاران تقدير نشود نبايد به خود احساس رخوت

ص:120

و سستى راه دهند؛ زيرا دست رحمت الهى همواره بر سر آنان گسترده است. رسول خدا (ص) مى فرمايد:

يَدُ اللهِ تَعَالَى فَوْقَ رُئُوسِ الْمُكَفَّرِينَ تُرَفْرِفُ بِالرَّحْمَة.(1)

دست خداى تعالى بر فراز سر افرادى كه خوبى هايشان ناديده گرفته مى شود، رحمت مى گستراند.

ص:121

ص:122

٨. تهذيب الاحكام، محمدبن حسن طوسى، تهران، دارالكتب الاسلامية، ١٣65ه. ش.

٩. جامع الاخبار، تاج الدين قشيرى، قم، انتشارات رضى، ١٣6٣ه. ش.

١٠. الحياة، محمد و محمدرضا و على حكيمى، چاپ ششم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، ١4١١ه. ق.

١١. سفينة البحار، شيخ عباس قمى، چاپ اول، مشهد، بنياد پژوهش هاى آستان قدس رضوى، ١4١6ه. ق.

١٢. شرح نهج البلاغه، عز الدين عبدالحميد بن ابى الحديد معتزلى، تحقيق: محمد ابوالفضل ابراهيم، چاپ دوم، بيروت، دار احياء التراث، ١٣٨٧ه. ق.

١٣. صحيفه امام، سيد روح الله موسوى خمينى، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (ره) ، ١٣٨5ه. ش.

١4. صحيفه سجاديه، امام زين العابدين عليه السلام , تهران، اميركبير، ١٣56ه. ش.

١5. علل الشرايع، على بن بابوبه قمى (شيخ صدوق) ، نجف اشرف، مكتبة الحيدريه.

١6. عيون اخبار الرضا عليه السلام، على بن بابويه قمى (شيخ صدوق) ، بيروت، مؤسسه اعلمى.

١٧. غرر الحكم و درر الكلم، عبدالواحد بن محمد تميمى آمدى، تصحيح و تعليق: مير جلال الدين حسينى ارموى، چاپ پنجم، تهران، انتشارات دانشگاه، ١٣٧٣ه. ش.

١٨. فضيلت هاى فراموش شده، حسنعلى راشد، با مقدمه جلال رفيع، چاپ دهم، انتشارات اطلاعات، ١٣٧5ه. ش.

١٩. قرب الاسناد، عبدالله بن جعفر الحميدى، قم، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، ١4١٣ه. ق.

ص:123

٢٠. كافى، ابوجعفر محمد بن يعقوب كلينى، تصحيح: على اكبر غفارى، چاپ چهارم، تهران، دارالكتب الاسلاميه، ١٣65ه. ش.

٢١. المحاسن، احمد بن محمد بن خالد برقى، قم، دارالكتب الاسلامية، بى تا.

٢٢. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ميرزا حسين نورى طبرسى، چاپ اول، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، ١4٠٧ه. ق.

٢٣. معانى الاخبار، على بن بابويه قمى (شيخ صدوق) ، بيروت، منشورات اعلمى، ١4١٠ه. ق.

٢4. معجم المحاسن و المساوى، ابوطالب تجليل تبريزى، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامى.

٢5. مكارم الاخلاق، رضى الدين ابى نصرالحسن بن الفضل طبرسى، بيروت، مؤسسه اعلمى.

٢6. مناقب آل ابى طالب، محمد بن شهرآشوب، قم، انتشارات علامه، ١٣٧٩ه. ش.

٢٧. ميزان الحكمه، محمد محمدى رى شهرى، چاپ اول، قم، دارالحديث، ١4١6ه. ق.

٢٨. نهج الفصاحه، ترجمه: ابوالقاسم پاينده، تصحيح و تدوين: عبدالرسول پيمانى، محمدامين شريعتى، اصفهان، خاتم الانبياء، ١٣٨5ه. ش.

٢٩. وسائل الشيعه، محمدبن حسن حر عاملى، تحقيق: مؤسسه آل البيت لاحياء التراث، چاپ اول، قم، ١4٠٩ه. ق.