ص :2

ص :3

ص :4

ص :5

ص :6

ص :7

ص :8

ص :9

ص :10

نورانیت حاصل از آن است، چنانچه از امام صادق علیه السلام نقل است:

«الحاج لایزال علیه نورُ الحج مالم یلَمّ بذنبٍ». (1)

گام نخست برای دستیابی به این هدف بزرگ، فراگیری و انجام صحیح مناسک است؛ حج گزار وظیفه دارد که با این مناسک آشنا شود و عمل خویش را بر آن منطبق سازد؛ و در گام دوم به اسرار و معارف هر یک از آنها پی ببرد.

مناسک حج از چنان گستردگی و اهمیتی برخوردار است که زراره گوید: «روزی خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و گفتم مولای من، چهل سال است از حضور شما و پدر بزرگوارتان مسائل حج را می آموزم، آیا هنوز تمام نشده است؟ حضرت فرمود: «خانه ای که دو هزار سال قبل از حضرت آدم علیه السلام ، فرشتگان پیرامون آن طواف می کرده اند انتظار داری مسائل آن در چهل سال تمام شود؟» (2)

از آنجا که روحانیون محترم کاروان ها که وظیفه خطیر ارشاد زائران به مسائل شرعی را برعهده دارند نیازمند مناسکی جامع هستند تا بر اساس آن بتوانند با سهولت از جدیدترین فتاوای مراجع عظام تقلید مطلع شوند، و به زائرین منتقل کنند؛ و از سوی دیگر لازم است در هر سال کتاب مناسک محشی حج مورد بازنگری قرار گیرد تا نواقص چاپ های پیشین برطرف و تغییرات فتاوای مراجع و مسائل مستحدثه در آن طرح گردد؛ تهیه و تنظیم این مناسک با حواشی مراجع بزرگوار تقلید، توسط بعثه مقام معظم رهبری، گامی بزرگ در جهت آگاهی و آموزش مناسک حج همراه با جدیدترین فتاوای مراجع و مسائل مستحدثه محسوب می شود.

در پایان از همه همکاران ارجمندی که زحمت ورود برخی فتاوای جدید مراجع و تصحیح نهایی را بر عهده داشتند، و همکاران محترمی که در تایپ، مقابله و تصحیح آن نقش آفرین بودند، کمال تشکر را داریم.

ومن الله التوفیق

گروه فقه و حقوق پژوهشکده حج و زیارت

ص:12

ص:13

ص:14

اَلْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ .

شیخ کلینی(رحمه الله) به طریق معتبر از حضرت صادق علیه السلام روایت نموده که: هر کس از دنیا برود و حَجة الاسلام به جا نیاورد، بدون اینکه او را حاجتی ضروری باشد یا آنکه به جهت بیمار شدن از آن باز ماند یا آنکه پادشاهی از رفتن آن جلوگیری نماید، چنین کسی در حال مردن، به یهودیت یا نصرانیت از دنیا خواهد رفت.

این آیه و این روایت، در اهمیت حج و وجوب آن کافی است و روایات بسیاری در این دو قسمت وارد شده که این مختصر، گنجایش ذکر آنها را ندارد و چون که مستحبات حج بیش از آن است که در این رساله بیان شود، لذا به بیان مقداری از آنها اکتفا کرده و بقیه را به کتب مفصله وامی گذاریم که به جا آوردن آنها (1) به امید ثواب اشکالی ندارد.

و نظر به اینکه این مناسک برای فارسی زبانان می باشد و تکلیف آنها عمره و حج تمتع است، اکتفا به بیان احکام آنها شد و قبل از شروع در مناسک، که مشتمل است بر دو باب و چند فصل و مسائلی چند، بعض مسائل و شرایط وجوب حَجة الاسلام و بعض مسائل نیابت و وصیت به حج و چند مسأله دیگر بیان می شود:

(1) م - حَجة الاسلام که حج واجب بر شخص مستطیع است، بیش از یک مرتبه در تمام عمر واجب نیست.

(2) م - وجوب حج، بر شخص مستطیع فوری (2) است؛ یعنی واجب است در سال

ص:16

اول استطاعت به جا آورد و تأخیر آن جایز نیست (1) و در صورت تأخیر، واجب است در سال بعد انجام دهد و همچنین... .

(3) م - اگر درک حج، بعد از حصول استطاعت (2)، متوقف بر مقدماتی مثل سفر و تهیه اسباب آن باشد، تحصیل آن واجب است؛ به طوری که در همان سال به حج برسد (3) و در صورتی که شخص کوتاهی (4)

کند و به حج در آن سال نرسد، حج بر او

ص:17

مستقر می شود (1) که باید در هر صورت بعداً به حج برود، هر چند استطاعت از بین برود. (2)

(4) م - اگر غیر بالغ حج به جا آورد صحیح است، هرچند از حَجة الاسلام کفایت نمی کند.

(5) م - اگر کودک ممیز برای حج مُحرم شود و در وقت درک (1) مشعرالحرام بالغ باشد (2) کفایت از حَجة الاسلام می کند (3)، و همچنین اگر مجنون قبل از درک مشعر

ص:19

عاقل شود. (1)

(6) م - کسی که گمان می کرد بالغ نشده و قصد حج استحبابی کرد و بعد معلوم شد بالغ بوده، حج او کفایت از حجة الاسلام نمی کند (2) مگر درصورتی که قصد وظیفه فعلیه را نموده و آن را بر حج ندبی اشتباهاً تطبیق کرده باشد.

(7) م - از برای بچه ممیز، مستحب است حج رفتن و صحیح است حج او اگرچه ولی او اذن ندهد (3)، لکن بعد از بالغ شدن، اگر استطاعت داشت باید حج برود و حج

ص:20

زمان کودکی کافی نیست.

(8) م - مستحب است ولی طفلِ غیر ممیز (1) مُحرم کند او را (2) و لباس احرام به او بپوشاند، و نیت کند که این طفل را مُحرم می کنم برای حج، یا این طفل را مُعْتَمِرْ می کنم به عمره تمتع، و اگر می شود تلبیه را تلقین کند به او، و الاّ خودش به عوض او بگوید.

(9) م - بعید نیست که ولی در این امر کسی باشد که کفیل بچه و نگهدار او است، اگرچه ولی شرعی نباشد. (3)

ص:21

(10) م - بعد از آنکه طفل مُحرم شد یا او را مُحرم کردند باید ولی، او را از محرّمات احرام باز دارد (1)، و اگر ممیز نیست خود ولی حفظ کند او را از محرّمات.

(11) م - بعد از اینکه طفل محرم شد، اگر محرّمات احرام را به جا آورد یا ولی، او را از آنها باز نداشت (2) کفّاره بر ولی طفل است نه بر مال طفل بنابر اقوی در صید

ص:22

و بنابر احتیاط واجب در غیر آن نیز. (1)

(12) م - گوسفند قربانی برای حج، بر عهده ولی طفل است. (2)

ص:23

(13) م - تمام اعمال حج و عمره را باید ولی، طفل را وادار کند که به جا آورد و اگر نمی تواند، ولی او به نیابت طفل به جا آورد. (1)

(14) م - اگر طفل نابالغ قبل از اینکه در میقات محرم شود بالغ شد (2)، حجّ او حَجة الاسلام است، اگر از همانجا که محرم می شود مستطیع باشد. (3)

سوّم: حریت. (4)

چهارم: استطاعت از جهت مال و صحت بدن و توانایی و باز بودن راه و آزادی آن و وسعت وقت و کفایت آن. (5)

(15) م - استطاعت از جهت مال؛ یعنی داشتن زاد و راحله که توشه راه و مَرکب سواری است (6)، و چنانچه عین آنها را ندارد کافی است چیزی مثل پول یا متاع دیگر

ص:24

داشته باشد که ممکن است آن را صرف در تهیه آنها نماید (1)، و شرط است که مخارج برگشتن (2) را نیز داشته باشد. (3) و امور دیگری در استطاعت معتبر است که در مسائل

ص:25

آینده بیان می شود.

(16) م - شرط است در وجوب حج، علاوه بر مصارف رفتن و برگشتن، اینکه ضروریات زندگی (1) و آنچه را در معیشت به آن نیاز دارد داشته باشد (2)، مثل خانه مسکونی (3) و اثاث خانه و وسیله سواری و غیر آن، در حدی که مناسب (4) با شأن او باشد (5)، و چنانچه عین آنها را ندارد (6)، پول یا چیزی که بتواند آنها را تهیه کند، داشته باشد.

(17) م - اگر ضروریات زندگی یا پول آنها را در حج صرف کند از حَجة الاسلام کفایت نمی کند. (7)

ص:26

(18) م - کسی که نیاز به ازدواج دارد (1) و برای آن پول لازم دارد، در صورتی مستطیع می شود که علاوه بر مخارج حج، مصارف ازدواج را هم داشته باشد. (2)

ص:27

(19) م - کسی که از دیگری طلب دارد و بقیه شرایط استطاعت را نیز دارا است (1)، اگر وقت طلب او رسیده یا حالّ است و می تواند بدون واقع شدن در حَرَج و مشقت (2)، آن را بگیرد واجب است مطالبه کند (3) و بگیرد و به حج برود (4)، مگر مدیون نتواند بپردازد که در این صورت مطالبه جایز نیست و استطاعت حاصل نمی شود (5) و

ص:28

همچنین اگر وقت طلب او نرسیده و مدیون بخواهد بپردازد لازم است طلبکار آن را بگیرد و مستطیع می شود، ولی اگر مدیون نمی خواهد بپردازد مطالبه واجب نیست (1)، هر چند با مطالبه حاضر به پرداخت شود. (2)

(20) م - اگر غیر مستطیع، مصارف حج را قرض کند (3)، مستطیع نمی شود، هر چند بتواند بعداً به سهولت قرض را ادا کند (4) و اگر با آن حج به جا آورد از حَجة الاسلام

ص:29

کفایت نمی کند. (1)

(21) م - کسی که مخارج حج را دارد و بدهی (2) نیز دارد (3)، چنانچه بدهی او مدت دار باشد و مطمئن است که در وقت ادای بدهی، تمکن از ادای آن را دارد، واجب است به حج برود، و همچنین در صورتی که وقت ادای بدهی رسیده، لکن طلبکار راضی به تأخیر ادا باشد (4) و بدهکار مطمئن است که در وقت مطالبه می تواند بدهی را ادا نماید (5)

ص:30

و در غیر این دو صورت حج واجب نیست. (1)

(22) م - کسی که خمس یا زکات (2) بدهکار است (3) در صورتی مستطیع می شود که علاوه بر آنها مخارج حج را داشته باشد. (4)

(23) م - کسی که از جهت مالی مستطیع است و از جهت صحت بدن (5) یا باز بودن

ص:31

راه مستطیع نیست (1)

می تواند (2) در مال تصرّف کند و خود را از استطاعت مالی هم خارج

ص:32

کند (1) ولی اگر از آن جهات هم استطاعت دارد و فقط وسایل رفتن را تهیه نکرده یا وقت حج نرسیده (2)، نمی تواند (3) خود را از استطاعت خارج کند و اگر کرد، حج بر او مستقر می شود و باید به هر نحو است به حج برود. (4)

ص:33

(24) م - اگر در سالی که استطاعت مالی دارد از جهت صحت بدن یا باز بودن راه استطاعت ندارد و در سال های دیگر از آن جهات استطاعت پیدا می کند، می تواند (1) در مال تصرف کند و خود را از استطاعت خارج نماید. (2)

(25) م - کسی که استطاعت حج دارد باید خرج های مقدماتی را؛ از قبیل خرج تذکره و ویزا و ودیعه و آنچه مربوط به حج است بدهد، و این خرج ها موجب سقوط حج نمی شود، ولی اگر استطاعت این نحو مخارج را نداشته باشد مستطیع نیست.

(26) م - اگر اجرت ماشین یا هواپیما زیاد باشد (3) یا زیادتر از حد معمولی باشد و

ص:34

همین طور قیمت اجناس در سال استطاعت زیاد باشد یا زیادتر از حد متعارف باشد (1) باید حج برود، و جایز نیست تأخیر از سال استطاعت مگر آنکه (2) به قدری زیاد باشد که موجب حرج و مشقت در زندگانی شود. (3)

(27) م - شخص مستطیع اگر پول ندارد لکن ملک دارد (4) باید بفروشد و به حج برود اگرچه به واسطه مشتری نداشتن، به کمتر از قیمت معمولی (5) بفروشد مگر آنکه (6)

ص:35

فروش به این نحو موجب حرج و مشقت (1) برای او شود. (2)

(28) م - کسانی که کتب زیاد دارند و محل احتیاج آنها نیست (3) و اگر زاید را بفروشند به قدر مؤونه حج می شود و سایر شرایط را نیز دارا باشند واجب است به حج بروند، بلکه اگر از کتب موقوفه (4) رفع احتیاج می شود (5) و کتاب ملکی به قدر حج هست واجب است حج بروند (6) به شرط آنکه کتاب های موقوفه در معرض زوال نباشد.

(29) م - اگر شک کند که مالی که دارد به اندازه استطاعت هست یا نه، احتیاط واجب آن است که تحقیق کند (7)، و فرقی نیست در وجوب تحقیق، میان آنکه مقدار مال

ص:36

خود یا مقدار مخارج حج را نداند.

(30) م - اگر نذر کند که در روز عرفه کربلای معلّی یا یکی از مشاهد دیگر را زیارت کند، نذرش صحیح است (1)، لکن اگر مستطیع بوده یا در این سال مستطیع شد باید حج برود (2)، و نذر مانع از حج نمی شود، و اگر نرفت حج بر او مستقر می شود، و باید به نذر عمل کند (3)، و اگر حج رفت تخلف نذر موجب کفاره نمی شود، ولی اگر حج نرفت و به نذر هم عمل نکرد کفاره نذر را باید بدهد. (4)

ص:37

(31) م - اگر رفتن حج موجب ترک واجب یا فعل حرامی می شود (1) باید ملاحظه اهمیت حج یا حرام و واجب را کرد، اگر حج اهمیتش بیشتر است (2) باید برود و الاّ نباید برود (3) لکن اگر رفت و حرامی به جا آورد یا واجبی را ترک کرد معصیت کار است ولی حج او صحیح است. (4)

(32) م - اگر با اعتقاد به اینکه مستطیع نیست، قصد (5) حج استحبابی کند و بعد معلوم شود که مستطیع بوده کفایت از حَجة الاسلام نمی کند (6) مگر در صورتی که قصد

ص:38

وظیفه فعلیه نموده باشد (1) و اشتباهاً آن را بر حج استحبابی تطبیق کرده باشد.

(33) م - اگر شخص زاد و راحله ندارد ولی به او گفته شد که حج به جا آور و نفقه تو (2) و عائله ات (3) بر عهده من، با اطمینان به وفا و عدم رجوع (4) باذل (5)، حج واجب می شود و این حج را بذلی می گویند (6) و در آن رجوع به کفایت که از شرایط وجوب است شرط نیست (7)، بلی اگر قبول بذل و رفتن به حج موجب اخلال در امور

ص:39

زندگی او شود (1) واجب نیست.

(34) م - اگر مالی که برای حج کفایت می کند را به او ببخشند برای اینکه حج به جا آورد، باید قبول کند و حج به جا آورد (2) و همچنین اگر واهب بگوید مخیری بین اینکه حج آوری یا نه. (3)ولی اگر اسم حج را نیاورد و فقط مال را به او ببخشد قبول

ص:40

واجب نیست. (1)

(35) م - باذل می تواند از بذلش برگردد (2)، ولی اگر در بین راه باشد (3) باید (4)نفقه برگشتن او را بدهد، و اگر بعد از احرام رجوع (5) کند باید نفقه اتمام حج را

نیز بپردازد. (6)

ص:41

(36) م - پول قربانی در حجّ بذلی بر عهده باذل است (1) ولی کفارات (2) بر عهده او نیست (3) و اگر پول قربانی را بذل نکند حج واجب نمی شود (4) مگر در صورت وجود شرایط دیگر استطاعت. (5)

(37) م - کسی که در راه حج برای خدمت اجیر شود، به اجرتی که با آن مستطیع

ص:42

می شود، حج بر او واجب می شود (1) هرچند اجاره بر او واجب نبوده است (2) ولی بعد از آن مستطیع می شود و باید حج به جا آورد. (3)

(38) م - کسی که برای نیابت از دیگری اجیر شد و با اجرت آن مستطیع گشت در صورتی که استیجار برای سال اول باشد باید حج نیابی را مقدم بدارد (4) و چنانچه

ص:43

استطاعت او تا سال بعد باقی بماند برای خودش در سال بعد حج به جا آورد. (1)

(39) م - شرط است در استطاعت که مخارج عائله اش را تا برگشت از حج داشته باشد هرچند عائله واجب النفقه او نباشند. (2)

(40) م - شرط است در استطاعت، رجوع به کفایت (3)؛ یعنی بعد از برگشت ازحج، تجارت یا زراعت یا صنعت یا منفعت ملک، مثل باغ و دکان داشته باشد به طوری که برای زندگانی به شدت و حرج نیفتد و اگر قدرت بر کسب لایق به

ص:44

حالش هم داشته باشد کافی است (1) و اگر بعد از مراجعت، نیاز به مثل زکات و خمس و سایر وجوه شرعیه داشته باشد کفایت نمی کند (2)، بنابراین بر طلاب و اهل علمی که در بازگشت از حج نیاز به شهریه حوزه های علمیه دارند (3) حج واجب نیست. (4)

ص:45

(41) م - شرط است در وجوب حج، استطاعت بدنی و استطاعت از جهت باز بودن راه و استطاعت زمانی، پس بر مریضی (1) که قدرت رفتن به حج (را] ندارد یا بر او حرج و مشقت زیاد دارد، واجب نیست (2) و بر کسی که راه برای او باز نیست یا وقت تنگ

ص:46

است؛ به طوری که نمی تواند به حج برسد نیز واجب نیست. (1)

(42) م - اگر با وجود شرایط استطاعت، حج را ترک کرد، حج بر او مستقر می شود (2) و باید بعداً به هر نحو که می تواند به حج برود. (3)

(43) م - مستطیع باید خودش به حج برود و حجّ دیگری از طرف او کفایت نمی کند، مگر در مورد مریض یا پیر، به شرحی که بعداً بیان می شود. (4)

(44) م - کسی که خودش مستطیع است نمی تواند از طرف دیگری برای حج نایب شود یا حج استحبابی به جا آورد، و اگر حج نیابی (5) یا استحبابی به جا آورد باطل است. (6)

ص:47

ص:48

(45) م - کسی که حج بر او مستقر شد و به جا نیاورد تا فوت شد، باید از ترکه او برایش حج بدهند و حج میقاتی کفایت می کند و تا حج او را ندهند، ورثه نمی توانند در ترکه تصرف نمایند (1) و لازم است در همان سالِ فوت، حج را ادا نمایند و تأخیر از آن جایز نیست (2)، و چنان چه در آن سال استیجار ممکن نباشد مگر از بلد، لازم است (3) از

ص:49

بلد اجیر بگیرند و از اصل ترکه خارج می شود (1)، و همچنین اگر در آن سال از میقات نتوانند اجیر بگیرند مگر به زیادتر از اجرت متعارف، لازم است اجیر بگیرند و تأخیر نیندازند (2)، و اگر وصی یا وارث اهمال کنند و تأخیر بیندازند و ترکه از بین برود ضامنند، بلی اگر میت ترکه نداشته باشد، بر وارث، حج او واجب نمی شود.

شغل یا زراعت یا صنعتی که بتواند بعد از برگشتن از حج، زندگی خود را اداره کند نداشته باشد، مستطیع نمی شود، هر چند ارثی که برده، برای رفتن به حج و برگشتن کافی باشد. (1)

(47) م - زنی که مهریه اش وافی برای مخارج حج هست و آن را از شوهر خود طلبکار است (2)، اگر شوهرش تمکن از ادای آن را ندارد، زن حق مطالبه ندارد و مستطیع نیست (3) و اگر تمکن دارد و مطالبه آن برای زن مفسده ای ندارد، با فرض اینکه شوهر نفقه و مخارج زندگی زن را می دهد (4)، لازم است زن مهریه را مطالبه کند و به حج برود و چنانچه برای او مفسده دارد؛ مثل اینکه ممکن است مطالبه، به نزاع (5) و طلاق منجر شود که برای زن مفسده دارد، مستطیع نشده است.

ص:51

(48) م - با وجوه شرعیه؛ مثل سهم امام و سهم سادات، شخص مستطیع نمی شود (1) و اگر به مکه برود، کفایت از حَجة الاسلام نمی کند. (2)

(49) م - اگر کسی منزل گران قیمتی دارد و در صورتی که آن را بفروشد و منزل ارزان تر بخرد و با تفاوت قیمت آن بتواند به حج برود (3)، چنانچه منزلی که دارد زاید بر شؤون او نباشد لازم نیست آن را بفروشد (4) و با این فرض مستطیع نیست و

اگر زاید بر

ص:52

شؤون او باشد (1)، با وجود سایر شرایط، مستطیع است.

(50) م - کسی که از راه کسب یا غیر کسب مخارج رفتن و برگشتن حج را دارد و بعد از برگشتن از حج، مقداری از مؤونه زندگی خود را از درآمد کسب؛ مثل منبر و بقیه را از شهریه ای که از وجوه شرعیه است تأمین می کند، اگر در راه اداره زندگی بعد از مراجعت از حج، نیاز به شهریه داشته باشد مستطیع نیست. (2)

(51) م - اگر کسی زمین یا چیز دیگری را بفروشد که منزل مسکونی تهیه کند (3)، در صورت نیاز به منزل مسکونی (4) مستطیع نمی شود هر چند (5) پولی که به دست آورده، برای مخارج حج کافی باشد.

ص:53

(52) م - اگر شخصی از سال های قبل مستطیع بوده و فعلاً مسافرت با هواپیما، به جهت کسالت، برای او مقدور نباشد و غیر از هواپیما وسیله دیگری برای او فراهم نباشد (1)، نمی تواند نایب بگیرد (2) و باید در وقت تمکن به حج برود و اگر متمکن نشد تا فوت شد، باید از ترکه اش برای او حج بدهند و اگر از سال های قبل استطاعت نداشته،

ص:54

در فرض مزبور مستطیع نشده است. (1)

(53) م - هرگاه زنی با کسب می تواند مخارج خویش را متکفل شود و مخارج حجش را نیز دارد و در صورت رفتن او به حج، شوهرش برای مخارج به زحمت می افتد، اگر به زحمت افتادن شوهر، موجب حرج (2) برای زن نباشد (3) مستطیع است و باید به حج برود

و به زحمت افتادن شوهر مانع استطاعت زن نمی شود.

(54) م - کسی که در محل خودش مستطیع نیست، واجب نیست به حج برود، هر چند استطاعت حج میقاتی را داشته باشد، ولی اگر رفت و وقتی به میقات رسید استطاعت حج از آنجا را با همه شرایط دیگر داشت مستطیع می شود و کفایت از حَجة الاسلام می کند.

(55) م - کسی که بعد از استطاعت مالی بدون تأخیر، سعی در رفتن به حج داشته و در قرعه کشی شرکت نموده و از جهت اینکه قرعه به نامش اصابت نکرده نتوانسته به حج برود (4)مستطیع نشده (5) و حج بر او واجب نیست (6) ولی اگر مسامحه کرد و تأخیر

نمود و در سال های بعد در قرعه کشی شرک کرد، حج بر او مستقر شده است هر چند

ص:55

قرعه به نام او اصابت نکند. (1)

(56) م - کسی که برای حج نیابتی اجیر شده و بعد در همان سال استطاعت مالی پیدا کرده (2)؛ چنانچه برای حج در آن سال اجیر شده باشد، باید حج نیابتی را به جا آورد (3)

ص:56

و اگر استطاعت او باقی ماند، حج خودش را در سال بعد انجام دهد.

(57) م - در حصول استطاعت فرقی نیست بین اینکه در شهر (1) حج یعنی شوال و ذیقعده و ذی حجه مال پیدا کند یا قبل از آن، بنابراین اگر استطاعت مالی پیدا شود و استطاعت بدنی و سایر شرایط موجود باشد نمی تواند خود را از استطاعت خارج کند، حتی در اوائل سال و قبل از ماه های حج. (2)

(58) م - خدمه کاروان ها که وارد جده می شوند، اگر سایر شرایط استطاعت را دارند؛ از قبیل داشتن وسایل زندگی بالفعل یا بالقوه و رجوع به کفایت (3)، مثلاً کار و صنعت و غیر آن، که با آنها می توانند پس از مراجعت ادامه زندگی مناسب خود را بدهند، مستطیع هستند (4) و باید حَجة الاسلام به جا آورند و کفایت از حج واجب آنان می کند و چنانچه سایر شرایط را ندارند (5) به مجرد امکان حج،

ص:57

برای آنان استطاعت حاصل نشده است و حج آنان استحبابی است و چنانچه بعداً استطاعت پیدا کردند، باید حج واجب را به جا آورند و حکم روحانی کاروان نیز همین است لیکن اگر بعد از مراجعت از مکه نیاز به شهریه حوزه دارند مستطیع نمی شوند. (1)

(59) م - پزشکان یا کسان دیگری که با مأموریت به میقات آمده اند و در میقات جامع شرایط استطاعت هستند، واجب است (2) حجة الاسلام به جا آورند (3) هر چند که لازم است مأموریت خود را نیز انجام دهند. (4)

ص:58

سال اول استطاعت او نباشد و حج بر او مستقر شده، اگر مأیوس از خوب شدن باشد باید نایب بگیرد که برایش عمره و حج تمتع انجام دهد و خودش برای دخول مکه مُحرم شود و عمره مفرده به طوری که ذکر شد به جا آورد، و چنانچه برای این شخص انجام اعمال حج تمتع ممکن باشد، ولو به نحو اضطرار و انجام اضطراری اعمال، لازم است مُحرم شود و هر مقدار از اعمال را که می تواند ولو با کمک گرفتن از دیگری انجام دهد، و هر مقدار را که نمی تواند، نایب بگیرد ولی در وقوفین، گرفتن نایب کافی نیست.

(61) س - کسی که احتمال می دهد حجی که در سال های قبل انجام داده، صحیح نبوده یا مستطیع نبوده است و فعلاً شرایط استطاعت را دارد و بخواهد احتیاط کند، حج را به چه نیتی به جا آورد؟

ج - می تواند قصد مافی الذمه؛ یعنی قصد امتثال مطلقِ امرِ متوجه به او را کند (1) و می تواند قصد حَجة الاسلام احتیاطاً نماید.

(62) س - شخصی که حج واجب خود را انجام داده است آیا می تواند آن را به قصد مافی الذمه اعاده کند؟

ج - مانع ندارد (2) ولی اعاده حج کفایت از اجزاء - در صورت صحّت حج سابق و بطلان اجزاء - نمی کند و باید خود آن جزء تدارک شود.

(63) س - کسی که با وجود تقلید صحیح، قبلاً به حج مشرف شد و چون رجوع به کفایت را مجتهد او شرط استطاعت نمی دانسته حَجة الاسلام قصد نموده و به جا آورده است با اینکه رجوع به کفایت نداشته است، فعلاً همه شرایط استطاعت برای او موجود است و از حضرت امام تقلید می کند آیا باید حج سابق را اعاده کند یا خیر؟

ص:60

ج - اعاده لازم است. (1)

(64) س - شخصی بعد از انجام عمره تمتع مریض شد و از انجام حج منصرف شد و به ایران رفت و در مکه کسی را وکیل کرده که برای فراغ ذمه او اقدام نماید، وظیفه در این مورد چیست و آیا محرمات احرام بر چنین شخصی چه وضعی دارد؟

ج - در فرض مسأله، وکیل گرفتن بی فایده است (2) و چنانچه سال اوّل استطاعت او بوده است و در اثر مرض از قدرت انجام حج افتاده باشد در این صورت وجوب حج بر او موقوف است به بقای استطاعت تا سال های (3) بعد، ولی در صورتی که سال اول

ص:61

استطاعت نبوده و حج بر او از قبل واجب بوده است، چنانچه مأیوس از خوب شدن باشد باید در همان سال (1) یا سال بعد (2) برای حج و عمره تمتع نایب بگیرد، و در صورتی که مأیوس از خوب شدن نباشد (3)

نمی تواند نایب بگیرد و باید خودش حج و عمره تمتع را مجدداً انجام دهد، و در هر صورت فعلاً از احرام خارج و محرمات احرام بر او حلال شده است.

(65) س - در حال حاضر، که هر کسی بخواهد حج مشرف شود باید قبلاً برای ثبت نام و مقدمات حج اقدام نماید، اگر کسی ثبت نام کرد ولی نوبت او را برای چند سال دیگر اعلام نمودند، اگر قبل از رسیدن آن نوبت، از راه دیگر وسیله رفتن برای او فراهم شد و پول قرض کرد و به مکه رفت، آیا حج او حَجة الاسلام است یا خیر؟

ج - اگر قبلاً حج بر او مستقر نشده و فعلاً هم نمی تواند به حج برود مگر با قرض (4)، حج بر او واجب نشده است، و حج او حَجة الاسلام نیست. (5)

ص:62

(66) س - اگر کسی به خیال اینکه استطاعت دارد، به قصد عمره تمتع مُحرم شد و به ترتیب کلیه اعمال حج تمتع حَجة الاسلام را انجام داد و بعد از تمام شدن اعمال معلوم شد که مستطیع نبوده است، بفرمایید احرام و اعمال گذشته اش چگونه است و نسبت به آینده اگر مستطیع شد، آیا حجة الاسلام بر او واجب است یا نه؟

ج - مُحرم نیست (1)، ولی اگر مستطیع شد باید حَجة الاسلام به جا آورد.

ص:63

(67) س - کسی خیال می کرد، مستطیع نیست، به نیت استحباب مُحرم شد و اعمال عمره تمتع را انجام داد، بعد در مکه پرسید، معلوم شد مستطیع بوده است، آیا مجدداً باید به نیت وجوب مُحرم شود یا کافی است؟

ج - کفایت نمی کند (1)، و در صحت حج ندبی او تأمل است. (2)

ص:64

(68) س - شخصی برای زیارت سوریه ثبت نام کرده و فعلاً سه هزار روپیه به دست آورده است و خرج حج بیت الله هم همین مقدار می شود، آیا رفتن حج واجب است یا می تواند به زیارت سوریه برود؟

ج - اگر سایر شرایط استطاعت را داشته باشد باید به حج برود. (1)

(69) س - در قباله های کنونی برای ازدواج، مبلغ زیادی نوشته می شود، آیا زنی که می خواهد ازدواج کند طبق برنامه مذکور واجب الحج می شود یا خیر؟ ضمناً مشخص فرمایید مبلغ چقدر باشد بهتر است؟

ج - اگر بدون مفسده (2) بتواند مهر را بگیرد و به حج برود مستطیع است، و مهرالسنه بهتر است و استحباب دارد. (3)

(70) س - اگر پدری بعد از ثبت نام برای حج، فوت کرده است و چند پسر دارد و

ص:65

اجازه حج به یکی از پسران داده می شود، آیا در چنین موردی

استطاعت طریقی برای کدام حاصل می شود؟

ج - با فرض وجود سایر شرایط استطاعت، به هر کدام اجازه داده شود مستطیع می شود. (1)

ص:66

(71) س - پدری برای حج ثبت نام کرده و در وصیتش گفته است که برایش حج مستحبی به جا آورند و پسر بزرگتر چون دیده خودش استطاعت بدنی و مالی دارد و فقط استطاعت طریقی نداشته که آن هم با فوت پدر برایش حاصل شده، به نیت خود حج را انجام داده، نه به نیابت از پدر، آیا حج او صحیح است یا نه؟ چون استطاعت طریقی نداشته مگر از طریق نیابت؟

ج - فرض مزبور نیابت نیست، و حج خودش صحیح و مُجزی است. (1)

(72) س - مسلمینِ بعضی از کشورهایی که حکومتشان کمونیستی است، اگر بخواهند حج بروند باید مبلغ زیادی به آن حکومت کمک کنند و قهراً این پول برای تقویت چنین حکومتی مصرف می شود، در صورتی که راه منحصر به این کار باشد آیا اولاً: حج بر چنین اشخاصی واجب است یا نه؟ و ثانیاً: اگر این مقدار پول را بدهند و به حج بروند از حجة الاسلام کفایت می کند یا نه؟

ج - آنچه ذکر شد موجب سقوط حج نمی شود. (2)

ص:67

(73) س - زنی برای حج ثبت نام کرده است، ولی شوهرش که او هم استطاعت داشته، به عللی ثبت نام ننموده است، آیا زن می تواند شرعاً نوبت خود را به شوهرش بدهد به این امید که در آینده هر دو با هم ثبت نام نمایند یا نه؟

ج - اگر زن مستطیعه است نمی تواند نوبت خود را به شوهرش بدهد (1)، ولی اگر

ص:68

نوبت را به او داد حج شوهر صحیح است. (1)

(74) س - من با داشتن بیست هزار تومان قرض و گرفتن یک ماه حقوق قبل از پرداخت آن، موفق به سفر حج شدم، با توجه به اینکه شخص طلبکار از این سفر حج کاملاً راضی و به پولش احتیاج ندارد، آیا این حج واجب محسوب می شود یا نه؟

ج - اگر استطاعت مالی برای شما محقق بوده، در فرض مزبور حج شما صحیح و حج واجب محسوب است، به شرط آنکه امکان ادای بدهی بعداً به سهولت برای شما فراهم باشد. ولی اگر با قرض (2) برای حج استطاعت مالی پیدا کرده اید، مستطیع نشده اید و از حَجة الاسلام محسوب نمی شود. (3)

(75) س - اگر کسی مستطیع شد، آیا می تواند مال خودش را به پدر یا مادر ببخشد و خرج سفر حج ایشان نماید و اگر چنین کرد تکلیفش چیست؟

ج - اگر شخصاً مستطیع است باید حج به جا آورد و با بخشش پول به والدین، تکلیف از او ساقط نمی شود و در صورتی که با بخشش پول به والدین نتواند حج واجب بر خود را به جا آورد بخشش جایز نیست، اگر چه صحیح است.

(76) س - اشخاصی که در وقت اسم نویسی برای حج، استطاعت مالی دارند و از طرف دولت برای پنج سال یا بیشتر اسم می نویسند، آیا برای این گونه اشخاص اسم نویسی واجب است یا نه؟ و بر فرض وجوب، اگر مسامحه کردند و ننوشتند و بعد از مدت پنج سال مردند یا از استطاعت مالی افتادند، فقط ترک واجب کرده اند یا اینکه حج هم بر آنان مستقر است؟

ج - اگر احتمال دهند که قرعه در همان سال اول به نامشان بیرون می آید لازم است

ص:69

شرکت کنند (1) و اگر شرکت نکردند باید به حج بروند و حکم کسی را دارند که حج بر او مستقر است. (2)

(77) س - اینجانب با شرایط زیر، طبق قرعه کشی سازمان حج و زیارت -

ص:70

ان شاءالله - در سال 1366 عازم بیت الله الحرام هستم:

1. هزینه کامل زیارت خود و همسرم از پول مُخَمَّش تهیه شده است.

2. معلم آموزش و پرورش بوده و حقوق مستمر در حد معمول زندگی با قناعت را دریافت می دارم.

3. فاقد مسکن و اتومبیل شخصی بوده و در هر شهری که شاغل باشم، مستأجر هستم.

4. وسائل زندگی را در حد معمول دارا می باشم.

با توجه به شرایط فوق و شبهاتی که نسبت به وجوب حج و عدم آن از اطراف القا می شود، آیا حج اینجانب و همسرم از حجّ واجب، کفایت می کند یا خیر؟

ج (1)- در فرض مرقوم چنانچه همسر شما به مقدار رفتن و برگشتن برای حج پول دارند و می توانند بروند، مستطیع هستند، و شما در صورتی استطاعت دارید که لوازم زندگی خود و عائله را به مقدار شأنتان دارا باشید (2)، و بعد از برگشتن بتوانید با در آمد کسب خودتان، زندگی خود و عائله را اداره کنید.

(78) س - اگر شخصی مستطیع بود و در رفتن به حج مسامحه کرد تا نوبت او از دست رفت، حال که اسم نمی نویسند، آیا با واسطه و سفارش در ایران یا خارج از ایران و با صرف مبالغی زیاد، جایز است به حج مشرف شود یا خیر؟ زیرا در غیر این صورت سال ها فریضه او تأخیر می افتد و خوف این را دارد که خدای ناکرده از تارکین حج به حساب آید؟

ص:71

ج - باید به هر نحو (1) هست و برخلاف مقررات جمهوری اسلامی نیست به حج مشرف شود. (2)

(79) س - شخصی قبلاً حج بر او مستقر نشده، اما در موقع ثبت نام جهت حج تمتع مستطیع بوده و ثبت نام نموده، ولی بعداً از نظر مالی محتاج شده و احتیاج به پول سپرده شده در بانک را دارد، بفرمایید می تواند پول را پس بگیرد یا خیر؟ و چنانچه در سال اول یا سال های بعد قرعه به نام او اصابت کند، فرق دارد یا نه؟

ج - با فرضی که ذکر شده مستطیع نیست و می تواند (3) پول را بگیرد و فرق ندارد. (4)

ص:72

(80) س - پدرم در سال 1360 برای زیارت خانه خدا مستطیع شد و در سال 1362 جهت زیارت خانه خدا به مکه مشرف شد، ولی بعد از احرام بستن، بین راه سکته و فوت کرد و هیچ گونه عملی را انجام نداد، آیا حج به گردنش می باشد یا خیر؟

ج - اگر بعد از دخول حرم مرده (1)، حج از او ساقط شده است و اگر قبل از دخول حرم فوت کرده (2)، در صورتی حج واجب نیست که سال اول استطاعت او باشد. (3)

(81) س - دارایی شخصی قریب هفتصد و پنجاه هزار تومان از اصل ملک و خانه که ارث از پدرش به او رسیده می باشد، به اضافه اینکه یک باب منزل مسکونی هم دارد، اکنون که نامبرده در اثر سانحه ای از دنیا رفته است، دارای یک همسر و دو بچه صغیر می باشد که معاش آنان از در آمد همین املاک مذکور تأمین می شود، آیا شخص مُتَوفی مستطیع بوده یا خیر؟ و در صورت وجوب حج، آیا حج بَلَدی گرفته شود یا میقاتی کفایت می کند؟ و آیا می شود مخارج حج، از کلّ ترکه پرداخت گردد؟

ج (4)- چنانچه شخص متوفّی در حال حیات، خرج رفت و برگشت خود و عیالاتش (5)

ص:73

را داشته و در برگشتن هم در آمد لایق به حال خود و خانواده را داشته و می توانسته به مکه برود (1) و تأخیر انداخته، مستطیع بوده و چنانچه وصیت نکرده، حج میقاتی از اصل ترکه خارج می گردد. (2)

(82) س - شخصی که حج به جا آورده، لیکن چون امرار معاش او از وجوه و امثال آن بوده و آن زمان نیز متذکر مسأله مربوط به عدم استطاعت چنین شخصی نشده و گمان کرده که حج واجب خود را انجام داده است، پس از آن و در حال استطاعت قطعی نیابتاً حج به جا آورده است، آیا حج نیابتی وی صحیح است یا باید پس از انجام حج واجب مستقر خودش، نیابت را تکرار کند؟ (3)

ج - چنانچه در وقت انجام حجّ اوّلی مستطیع نبوده، با فرض حصول استطاعت در

ص:74

زمان حج ثانی، حج نیابتی باطل است (1) و حج خود را باید انجام دهد و حج نیابتی را اگر وقت آن موسّع بوده، بعد از حج خودش انجام دهد و در غیر این صورت به صاحب پول مراجعه کند.

(83) س - کسی که واجب الحج بوده، از پاکستان عازم حج شد و در مدینه منوره بیمار گردید و در حال بیماری به طرف مکه رهسپار شد و در بیمارستان مکه قبل از حج وفات نمود، تمام دارائیش در وقت فوت، مقداری پول و قطعه زمینی در پاکستان بوده است، با توجه به اینکه پول موجودش برای نیابت حج او کفایت نمی کند، آیا ورثه اش باید زمین را بفروشند و برایش نایب بگیرند، و یا اینکه با فوت او حج ساقط می شود؟ اجرکم علی الله.

ج - اگر با احرام عمره تمتع داخل مکه شده (2) و پیش از انجام یا اکمال اعمال عمره یا بعد از انجام آن فوت نمود، همان مقدار عمل او مُجزی و حج از او ساقط است، ولی اگر بدون احرام عمره وارد مکه شد (3) و در آنجا فوت نمود، در صورتی که حج بر او قبلاً مستقر بوده، باید از اصل ترکه او برایش نایب بگیرند و حج میقاتی کفایت می کند.

(84) س - اینجانب در موقع ازدواج، یک سفر حج به زوجه ام وعده داده ام، آیا ادائش چگونه می باشد؟

ص:75

ج - اگر مجرد وعده بوده است (1)، لازم نیست ادای (2) آن. و اگر مهر قرار داده شده باشد (3) باید به آن عمل کند. (4)

(85) س - اینجانب که به علت کهولت سن و بالا بودن قند خون و امراض دیگر قادر به انجام فریضه حج نمی باشم، آیا می توانم نیابتاً از طرف خود کسی را به حج بفرستم یا خیر؟

ج - اگر قبلاً از جمیع جهات مستطیع بوده اید، ولیکن اقدام بر انجام حج نکرده اید و در نتیجه حج بر شما مستقر شده و فعلاً در اثر پیری یا بیماری که امید خوب شدن نباشد تمکن از سفر حج ندارید واجب است کسی را نایب بگیرید تا برای شما حج به جا آورد. (5)

(86) س - شخصی پدرش وصیت کرده است که فرزندش از جانب او حج به جا

ص:76

آورد، بعد از مرگ پدر، فرزند مستطیع می شود. آیا لازم است حج خود را بر حج پدر مقدم بدارد و اگر حج خود را مقدم بدارد آیا صحیح است یا نه؟

ج - اگر قبل از آنکه پسر مستطیع شود، پدر او را اجیر کرده که بعد از فوت او در سال اول حج برای پدر انجام دهد یا نسبت به مدت، مطلق بوده که منصرف به سال اول است و پسر قبل از استطاعتِ خود اجاره را قبول کرده (1)، لازم است سال اول بعد از فوت پدر حج نیابی برای پدر انجام دهد. (2) و در غیر این صورت باید

برای خودش حج کند. (3) و در صورت اول، اگر برای خودش حج به جا آورد صحیح است، گرچه در مخالفت اجاره معصیت کرده است. ولی در صورت دوم، اگر حج نیابی

ص:77

به جا آورد صحیح نیست (1)، و نه برای خودش واقع می شود و نه برای پدرش، و حج بر خودش مستقر می شود که باید به هر نحو شده در سال بعد اتیان کند و اگر به جا نیاورد در سال های بعد، با مراعات فوراً ففوراً، انجام دهد. و باید معلوم باشد که مجرد وصیت (2) به حج بدون استیجار فرزند، نیابت را بر او واجب نمی کند هر چند وصیت را قبول کرده باشد. بنابراین در فرض استطاعت فرزند بعد از فوت پدر باید برای خودش حج به جا آورد و نیابت صحیح نیست. (3)

(87) س - خانم خانه داری که حج بر او واجب شده است و شوهرش اجازه مسافرت به تنهایی را نمی دهد و می گوید چون برای حج اسم مرا ننوشته ای من اجازه

ص:78

نمی دهم، وظیفه اش چیست؟ و آیا بدون اجازه شوهر می تواند به حج برود یا نه؟

ج - در سفر حجِّ واجب، برای زن اجازه شوهر شرط نیست و زن باید حج واجب خود را به جا آورد ولو اینکه شوهر او راضی به مسافرت او برای حج نباشد. (1)

(88) س - شخصی طبق وصیت پدر، که پول به حساب سازمان حج واریز کرده است، به نیابت او به مکه آمده در حالی که خود فرزند نیز استطاعت مالی داشته است، آیا به نیابت پدر حج به جا آورد یا حج خود را انجام دهد؟

ج - اگر راه برای پسر باز نبوده و از جهت نوبت پدر و نیابت از او، راه برای او باز شده است (2) باید، برای پدرش حج کند (3)، مگر آنکه تبرّعاً و بدون اجاره به نیابت پدر آمده باشد، که در این صورت مستطیع شده و باید برای خودش حج به جا آورد (4)، و

ص:79

گذشت که به مجرد وصیت (1) و قبول فرزند، نیابت واجب نمی شود مگر آنکه قبل از استطاعت اجیر شود. (2)

(89) س - شخصی به جز برای هَدْی، استطاعت حج را دارا است، آیا حج برای او واجب است؟

ج - بلی مستطیع است (3) و پول هَدْی، جزو استطاعت نیست. (4)

(90) س - اینجانب سال گذشته به حج مشرف شدم و با توجه به فتوای حضرتعالی که فرموده اید طلابی که به شهریه حوزه نیاز دارند مستطیع نیستند و در صورتی مستطیع

ص:80

می شوند که از وجوه شرعیه مستغنی باشند، لذا اینجانب مقدار پولی با افراد ذیحق (پدر و همسایه) مبادله و دستگردان کردم و به عنوان اینکه نسبت به بنده ذی حق هستند، به آنان بخشیدم و ایشان آن را جهت مخارج حج به من برگرداندند، من هم در تمام اعمال و مناسک حج نیت حجة الاسلام کردم، آیا این حج برای اینجانب کفایت از حجة الاسلام می کند یا نه؟ ضمناً لازم به تذکر است که در ثبت نام عمومی سال 1360 پول به حساب ریختم و آن موقع فتوای فوق را ندیده بودم و پولی که دستگردان شده بود جایگزین آن پولی که در حساب واریز کرده بودم قرار گرفت، بفرمایید آیا عین پول مبذول باید هزینه باشد یا بذل آن کافی است؟

ج - در فرض سؤال احوط آن است (1) که بعداً اگر استطاعت پیدا کردید حج را اعاده نمایید. (2)

(91) س - شخصی قدرت مسافرت حج را ندارد و از قادر شدن بعد هم مأیوس است و استطاعت مالی هم ندارد، اگر به او بذل نفقه حج نمایند، آیا باید قبول کند و نایب بگیرد یا اینکه قبول واجب نیست، و نیز اگر او را مهمان کنند، حج واجب می شود تا استنابه کند یا خیر؟

ج - در فرض مرقوم حج واجب نیست. (3)

ص:81

(92) س - اگر در میقات مستطیع شد و حَجة الاسلام به جا آورد، مُجزی است یا نه؟ و آیا در فرض مسأله، رجوع به کفایت شرط است یا نه؟

ج - اگر مستطیع شده، مُجزی است، ولی رجوع به کفایت شرط است. (1)

(93) س - شخصی که استطاعت رفتن به حج را پیدا کرده، آیا می تواند پول حج را به مصرف لازمی در غیر مؤونه خود و افراد واجب النفقه اش خرج کند و خود را از استطاعت بیندازد؟ مثلاً آیا می تواند در شرایط کنونی کشور خرج جبهه کند؟

ج - مستطیع باید به حج برود (2)، و دادن پول در مصارف مذکور کافی از حج واجب نیست، و اگر خرج کند (3) و از استطاعت بیفتد، باید به هر نحو هست به حج برود.

(94) س - در مواردی که نهاد یا ارگانی فردی را به حج می فرستد، بدون اینکه ملزم

ص:82

باشد کاری انجام دهد، آیا از موارد حج بذلی است یا خیر؟ و قبول آن واجب است؟

ج - با فرض مشروعیت آن بدون تعهد به هیچ کاری، حکم حج بذلی دارد. (1)

(95) س - مقداری پول دارم که برای رفت و آمد به سفر مکه کافی است، ولی هنوز از طرف دولت جمهوری اسلامی وقتی برای ثبت نام اعلام نشده است، آیا نگهداری آن پول لازم است و من مستطیع هستم؟

ج - اگر سایر شرایط را دارید و در همین سال هم ثبت نام می شود، باید ثبت نام کنید. و در غیر این صورت مستطیع نیستید (2) و نگهداری پول لازم نیست. (3)

(96) س - همسر شهیدی که دارای دو بچه چهار ساله می باشد و عملاً سرپرستی این دو بچه را دارد و به عنوان خانواده شهید قرعه حج هم به نام او در آمده است، آیا مشارالیها می تواند مخارج را از مال این دو صغیر بردارد و مناسک حج را انجام دهد یا خیر؟

ج - نمی تواند مصارف حج را از اموال صغیر بردارد.

ص:83

(97) س - کسی که چهار پسر دارد و زن برای همه شان گرفته است، و خرج سالانه خود را هم دارد و قرض هم ندارد، و با پسرانش درآمدشان یکجا است، الآن خرج دو نفر را دارند که به حج بروند، آیا حج واجب است یا نه، و اگر واجب شده است آیا تنها بر پدر واجب شده یا بر پسر هم واجب شده است و اگر بر پسر هم واجب شده است کدامشان حق اولویت دارند؟

ج - کسی که از مال خودش به مقدار حج دارد و می تواند به مکه برود (1) و بعد از برگشت زندگانی لایق شأنش را داشته باشد مستطیع است و باید حج برود. (2)

(98) س - کسی که واجد شرایط حج باشد و نوه ای دارد که شرعاً و عرفاً به زن احتیاج دارد که اگر زن نگیرد به حرام می افتد، آیا کدام مقدم است و وظیفه پدربزرگ چیست، ازدواج برای نوه اش یا حج؟

ج - حج خودش مقدم است (3) مگر اینکه ازدواج نوه، از مخارج عرفی او محسوب شود و نتواند هم برای او ازدواج کند و هم به مکه برود. (4)

ص:84

(99) س - اینجانب با داشتن استطاعت مالی و هفتاد و دو سال سن، چون معتاد به خوردن تریاک هستم طبق مقررات کشوری، اداره بهداشت از رفتن حج جلوگیری می کند، از نظر شرع تکلیف حج چیست؟

ج - اگر قبلاً مستطیع بوده اید و با امکان، حج نرفته اید حج بر شما مستقر شده است (1)، و اگر قبلا استطاعت نداشته اید در فرض مذکور مستطیع نیستید (2)، مگر آنکه بتوانید، ولو با ترک تریاک، تحصیل اجازه کنید و به مکه بروید. (3)

(100) س - آیا از منافع خمس و زکات، کسی مستطیع می شود یا نه، و آیا خمس و زکات جزو ترکه میت است یا نه؟

ج - چنانچه به عنوان مصرف از طرف ولی امر (4) به او داده شده، مالک شده و جزو

ص:85

ترکه او محسوب است، و از منافع آن هم با وجود سایر شرایط، مستطیع می شود. (1)

(101) س - هرگاه کسی سرمایه یا ابزار کار دارد که اگر مقداری از آن را بفروشد می تواند با آن زندگی کند بدون زحمت، و با تفاوت آن قادر بر حج است آیا این شخص مستطیع است؟

ج - با وجود سایر شرایط، مستطیع است. (2)

(102) س - شخصی باغی دارد که چند سال است درآمدی نداشته، اما از نظر قیمت برای سفر حج کافی بوده، صاحب باغ عرفاً اطمینان دارد وقتی باغ ثمر بدهد او هم از کار افتاده خواهد شد و باید از درآمد باغ امرار معاش نماید، آیا این شخص

مستطیع است؟

ج - اگر تمکن از امرار معاش به غیر از درآمد آن باغ نداشته باشد مستطیع نیست. (3)

ص:86

(103) س - شخصی که بعد از عمره تمتع دیوانه شده، آیا لازم است که او را برای حج محرم کنند و وظیفه چیست؟

ج - لازم نیست و بر دیوانه تکلیفی نیست. (1)

(104) س - اگر دختر بچه سه ساله را مادرش در سفر مکه معظمه همراه ببرد و در میقات نیت احرام و تلبیه را از جانب دخترش انجام بدهد و در طواف عمره و سعی بین صفا و مروه و طواف زیارت و طواف نساء و وقوف عرفات و مشعر و منی، مادر از طرف دختر نیت نموده و خود دختر را طواف و سعی و توقف بدهد و آنچه از اعمال حج که دختر قادر نیست مادرش از جانب او انجام دهد، آیا آن دختر بعد از بلوغ و رشد می تواند شوهر نماید یا خیر؟

ج - با فرض اینکه تمام اعمال را مطابق وظیفه انجام داده اند از احرام خارج شده و می تواند شوهر کند. (2)

(105) س - اگر اطفال غیر ممیز - پسر یا دختر - را پدر و یا مادر در سفر مکه معظمه همراه ببرند، آیا واجب است که پدر یا مادر در صورت تمکن اطفال، خود اطفال را وادار به انجام اعمال حج و عمره و طواف نساء نمایند و یا خود پدر و مادر و یا نایب ایشان اعمال عمره و حج و طواف نساء را از جانب اطفال به جا آورند، و اگر هیچ کدام از کارهای مذکور فوق را پدر و مادر و اطفال عملی نکنند آیا این اطفال بعد از بلوغ و رشد می توانند ازدواج کنند و یا باید به مکه بروند و عمره و حج و طواف نساء را انجام دهند و بعد ازدواج نمایند و یا تنها طواف نساء

ص:87

بر گردن آنان است؟

ج - بر ولی طفل واجب نیست او را مُحرم کند یا از طرف او حج انجام دهد (1)، ولی اگر او را مُحرم کرد باید وظایف و اعمال را مطابق وظیفه ای که در مناسک و در رساله ذکر شده است انجام دهند (2)، وگرنه در بعض صور، طفل در احرام باقی می ماند و تا تدارک نکند نمی تواند ازدواج نماید.

(106) س - اولاً با وجود دَین چه مقدار پول برای استطاعت کافی است؟ و ثانیاً در صورتی که پول باشد لیکن به علت بیماری قلب، مقامات پزشکی سازمان حج و زیارت تشرف را خالی از خطر ندانسته و تجویز ننمایند، آیا بایستی یک نفر برای انجام حج اعزام گردد؟

ج - شما اگر قبل از آنکه استطاعت پیدا کنید مریض شده اید، که قدرت رفتن به مکه را از جهت مرض نداشته اید، مستطیع نشده اید (3) و نایب گرفتن لازم نیست و نیز استطاعت مالی در صورتی موجود است که پول به مقدار رفتن و برگشتن داشته باشید و پس از برگشت، امکان پرداخت دین به سهولت برای شما باشد. (4)

ص:88

می شود (1) و استنابه صحیح است هر چند قبل از عمل شک داشته باشد. (2)

5. معرفت نایب به افعال و احکام حج (3) ولو با ارشاد کسی در حال عمل.

6. ذمه نایب، مشغول به حج واجبی (4) در آن سال نباشد. (5)

ص:90

7. معذور (1) در ترک بعض افعال حج نباشد.

ص:91

(108) م - در منوب عنه اموری شرط است:

1. اسلام. (1)

2. در حج واجب شرط است که منوب عنه فوت شده باشد یا اگر زنده است حج بر او مستقر شده (2) و خودش از جهت مرضی که امید خوب شدن آن نیست یا از جهت پیری (3) نتواند به حج برود (4) و در حج استحبابی این شرط نیست و در منوب عنه بلوغ و

ص:92

عقل شرط نیست (1) و مماثله بین نایب و منوب عنه نیز شرط نیست (2) و جایز است کسی که تاکنون به حج نرفته و مستطیع نیست برای دیگری نایب شود. (3)

(109) م - نایب باید در عمل قصد نیابت نماید و منوب عنه را در نیت تعیین کند (4) ولو اجمالاً و شرط نیست اسم او را ذکر کند، گرچه مستحب است. (5)

ص:93

(110) م - ذمّه منوب عنه فارغ نمی شود مگر به اینکه نایب، عمل را صحیحاً انجام دهد. بلی اگر نایب بعد از احرام و دخول حرم بمیرد از منوب عنه مجزی است (1) و در اجرای این حکم در حج تبرّعی اشکال است (2) بلکه در غیر حَجة الاسلام خالی از اشکال نیست. (3)

(111) م - لباس احرام و پول قربانی در حج نیابی بر اجیر است مگر در صورتی که شرط شده باشد که مستأجر بدهد و همچنین اگر اجیر موجبات کفاره را انجام دهد

ص:94

کفاره بر عهده خود او است نه مستأجر. (1)

(112) م - نایب در طواف نساء نیز باید قصد منوب عنه نماید و احتیاط استحبابی (2) آن است که به قصد مافی الذمه به جا آورد. (3)

(113) م - اگر نایب طواف نساء را صحیحاً انجام ندهد زن بر او حلال نمی شود و بر منوب عنه چیزی نیست. (4)

(114) م - استیجار کسی که وقتش از اتمام حج تمتع ضیق شده و وظیفه او عدول به افراد است برای کسی که وظیفه او حج تمتع است صحیح نیست (5)، بلی اگر در سعه وقت او را اجیر کرد و بعد وقت ضیق شد باید عدول کند (6) و بنابر احتیاط از منوب عنه مجزی نیست. (7)

ص:95

(115) م - در حج واجب نیابت یک نفر از چند نفر در یک سال جایز نیست (1) و در غیر واجب مانع ندارد.

(116) م - کسی که حج بر او مستقر شده، یعنی سال اول استطاعت حج نرفته، اگر به واسطه مرض یا پیری، قدرت رفتن ندارد یا رفتن برای او حرج و مشقت دارد واجب است نایب بگیرد، در صورتی که امید خوب شدن و قدرت پیدا کردن نداشته باشد و به احتیاط واجب (2) باید فوراً نایب بگیرد و اگر مستقر نشده باشد بر او، اقوی عدم وجوب است. (3)

(117) م - بعد از آنکه نایب عمل را به جا آورد، حج از معذور ساقط می شود و لازم نیست خودش حج کند اگرچه عذرش برطرف شود (4) و اما اگر قبل از اتمام حج عذر

ص:96

برطرف شد، چه قبل از احرام یا بعد، باید خودش حج برود. (1)

(118) م - کسی که حج بر او واجب باشد چه سال استطاعتش باشد و چه حج بر او مستقر شده باشد، جایز نیست نیابت کند از غیر و اگر نیابت کند باطل است (2)؛ چه عالم به حکم باشد یا نباشد. (3)

(119) م - اگر اجیر برای حَجة الاسلام بعد از احرام بستن و داخل شدن در حرم بمیرد کفایت می کند از حج کسی که برای او به جا آورده است و لازم نیست حج کردن برای او و اگر قبل از احرام یا بعد از آن و قبل از داخل شدن در حرم بمیرد باید دو مرتبه اجیر بگیرند (4)، و همین حکم را دارد کسی که برای

ص:97

خودش به حج برود. (1)

(120) م - اگر کسی را برای حج اجیر کردند (2) و قرار نگذاشتند که اجرت برای خصوص عمل باشد یا در مقابل عمل و رفت و آمدها باشد، پس اگر قبل از داخل شدن در حرم مرد، ظاهراً مستحق اجرت رفتن تا محل موت می باشد (3) و همین طور اگر بعد از احرام

ص:98

و دخول حرم بمیرد، بیشتر از آن چه ذکر شد و اجرت احرام مستحق نیست (1)، اگر چه حج از میت ساقط می شود (2)، و اگر بعض اعمال را به جا آورد و مُرد، مستحق اجرت آن اعمال نیز می باشد، و اگر اعمال را به نحوی به جا آورده است که در عرف گفته شود که عمره و حج را به جا آورد، مستحق تمام اجرت است، اگر چه بعض اعمال را که مضر به صحت حج نیست و محتاج به اعاده نیست نسیاناً ترک کرده باشد. (3)

ص:99

(121) م - کسی که به عنوان نیابت رفت به مکه و خودش حج واجب به جا نیاورد (1)، احتیاط آن است (2) که بعد از عمل نیابت (3)، برای خودش عمره مفرده به جا (4) آورد و این احتیاط واجب نیست (5) لیکن خیلی مطلوب است.

(122) م - کسی که اجیر شده برای حج تمتع، می تواند اجیر دیگری شود برای طواف یا ذبح یا سعی یا عمره مفرده بعد از عمل حج، چنانچه می تواند برای خودش طواف و عمره مفرده به جا آورد. (6)

(123) م - کسی که عذر داشته باشد از بعض اعمال حج، نمی شود (7) او را اجیر کرد برای حج، و اگر شخص معذور از بعض اعمال، تبرّعاً از غیر، حج بکند اکتفا کردن به آن اشکال دارد. (8)

ص:100

ج - نایب شدن معذور (1) صحیح نیست (2) و باید پول

را به صاحبش برگرداند، مگر اینکه از طرف صاحب پول مجاز در نایب گرفتن باشد که در این صورت می تواند دیگری را در اصل عمل حج نایب کند و در صورتی که بدون اجازه، نیابت را به دیگری واگذار کرد و او عمل را انجام داد، حج از طرف

منوب عنه واقع می شود (3) ولی پول را باید به صاحبش برگرداند (4) و صاحب پول ضامن چیزی نیست و اجرت نایب را باید امرکننده بپردازد.

ص:102

(126) س - از هر کاروان نوعاً چند نفر از خدمه به نیابت آمده اند و بناچار باید نیمه شب از مشعر برای انجام کارهای لازم در منی یا همراه ضعفا، به منی بروند، سؤال این است که آیا اجیر شدن و نیابت آنان صحیح است یا خیر؟

ج - با توجه به اینکه از معذورین هستند و نمی توانند وقوف اختیاری در مشعر را درک کنند، نیابت آنان صحیح نیست (1) و اگر قبل از استخدام اجیر شده اند باید حج را به جا آورند و وقوف اختیاری را درک نمایند.

(127) س - آیا شخص زنده در موردی که می تواند نایب بگیرد، باید از بَلَد نایب بگیرد یا از میقات، و اگر دیگری برای او نایب بگیرد کفایت می کند یا خیر؟

ج - نایب گرفتن از میقات کفایت می کند و خودش باید نایب بگیرد و نایب گرفتن دیگری برای او کافی نیست مگر از طرف او وکالت داشته باشد. (2)

(128) س - آیا عمره مفرده یا طواف استحبابی را می توانیم به نیابت چند نفر انجام دهیم و در اعمال آن؛ از جمله طواف نساء، نیت همه باید بشود یا نیت بعضی کافی است؟

ص:103

ج - می توانید به نیابت چند نفر انجام دهید و باید نیت همه بشود. (1)

(129) س - کسی را روز عید، قبل از حلق دستگیر کرده اند و او را به ایران فرستاده اند، آیا رفقای او می توانند از او نیابت کنند و بقیه اعمال را انجام دهند یا خیر و چگونه از احرام خارج می شود؟

ج - بدون اینکه خودش نایب بگیرد نیابت صحیح نیست (2)، و برای خارج شدن از احرام باید به منی بیاید و حلق یا تقصیر کند و اعمال مترتّبه را انجام دهد و اگر نمی تواند برود در محل خودش حلق یا تقصیر نماید و بنابر احتیاط (3) موهای خود را

به منی بفرستد و باید برای اعمال مترتبه نایب بگیرد. (4)

ص:104

(130) س - افرادی که هر سال به حج می روند؛ مانند خدمه کاروان ها، در محل خود از کسی نیابت قبول می کنند، ولی در میقات بر اثر اشتغال زیاد از نیابت غافل و مُحرم می شوند (1)، بعد که متوجه شدند دوباره نیت نیابت می کنند، آیا حج نیابتی آنان درست است یا حج برای خودشان حساب می شود؟

ج - باید (2) عمره و حج را به همان نیت اول اتمام کنند (3) و احرام دوم صحیح نیست مگر آنکه احرام اول باطل باشد؛ مثل اینکه حج بر او واجب نبوده و نیت حجة الاسلام کرده باشد. (4)

ص:105

(131) س - شخصی در میقات برای خودش مُحرم می شود و تلبیه می گوید، بعد به فکر می افتد که چون خودش حج واجب را در سال های گذشته به جا آورده، برای پدر یا مادر یا یکی از خویشاوندان دیگرش حج تبرعی به جا آورد، آیا می شود با نیت عدول کند و یا دوباره به نیت شخص مورد نظر مُحرم شود یا خیر؟

ج - اگر به احرام صحیحی مُحرم شده، نمی تواند نیت را عوض کند و باید عملش را به همان نیتی که در احرام داشته، اتمام کند.

(132) س - نایبی در احرام عمره تمتع، بعد از اینکه وارد مکه شد شک می کند که نیت نیابت کرده یا نه، آیا باید به میقات برگردد و مجدداً به نیابت مُحرم شود، یا اصلاً حج برای خودش حساب می شود و دیگر نمی تواند نایب باشد؟

ج - در نیت خطور لازم نیست، اگر انگیزه او در حال احرام نیابت بوده، عمل را به نیابت انجام دهد، و اگر در داعی و انگیزه هم شک دارد (1)، باید اعمال را به نیت اجمالی (همان نیت در احرام) اتمام کند (2)، و در نیابت به آن اکتفا نمی شود. (3)

(133) س - زنی در عرفات، در روز نهم دیوانه شد، او را به بیمارستان بردند و تا آخرین

ص:106

وقتی که می توانستند همراهان او در مکه بمانند باقی ماندند، خوب نشد، آیا شوهرش که با او است می تواند برای او نایب بگیرد و یا خودش باقی اعمال را انجام دهد یا نه؟

ج - مجنون تکلیف ندارد (1) و نمی توانند برای او نایب بگیرند (2)، و اگر عاقل شد حکم اشخاص مُحرم دیگر را دارد.

(134) س - هرگاه کسی مریض شود، به طوری که بعد از احرام عمره قادر به انجام اعمال نباشد، آیا کسی که برای عمره تمتع مستحبی مُحرم شده و عمره را انجام داده است می تواند در حج نایب او شود یا خیر؟

ج - کسی که برای عمره تمتع مُحرم شده ولو مستحبی، نمی تواند در اصل عمره یا حج برای دیگری نایب شود و باید عملش را اتمام کند، ولی اگر مریض فقط قادر به انجام طواف و سعی نباشد و بتواند وقوفین را درک کند و بقیه اعمال را نایب بگیرد، جایز است دیگران را در طواف و سعی و اعمال دیگر نایب قرار دهد، هرچند خودشان

ص:107

هم حج یا عمره به جا می آورند. (1)

(135) س - بنده چون مسؤول گروه حج بودم، به استناد وظیفه ام، که مراقبت از بیماران و عاجزهای گروه بود، وقوف اضطراری انجام دادم، لطفاً وظیفه شرعی اینجانب را بیان فرمایید.

ج - اگر همراه عجزه بوده اید که لازم بوده با آنان باشید و آنان از وقوف اختیاری معذور بوده اند برای شما هم اشکالی نداشته (2)، بلی اگر نایب کسی شده اید (3) نیابت شما درست نبوده است. (4)

(136) س - اگر کسی دفعه اول به صورت خدمه، حج به جا آورده و در دفعه دوم

ص:108

دوباره به مأموریت خدمه عازم مکه معظمه است، آیا می تواند به عنوان پدر یا مادر که فوت شده اند نیابت نماید، و در چنین صورتی آیا حج از عهده پدر و مادرش برداشته می شود؟

ج - مانع ندارد و حج از منوب عنه کافی است، مگر آنکه سال اول، مستطیع نبوده و امسال مستطیع باشد. (1)

(137) س - اینجانب حدود شانزده سال قبل نیابتاً به مکه معظمه مشرف شدم و در منی چون سفر اول بوده است، و می دانستم که طبق تقلید حضرتعالی باید در سفر اول حلق کنم، و لیکن نمی دانستم که ماشین ته زن با تیغ فرق دارد (2) و به جای تیغ با ماشین ته زن سر خود را تراشیدم و بعد از آن سفر هم دو سفر دیگر مشرف شدم و در سفرهای بعدی سر خود را ماشین نموده و ناخن هم گرفته ام، لطفاً بفرمایید در سفر اول که به جای تیغ با ماشین سر را تراشیدم، در مقابل این کار وظیفه ام چیست؟ و آیا این عملِ سفرِ اول در سفرهای بعدی خللی وارد می آورد یا ذمه ام بریء شده است؟

ج - شما در صورت امکان باید (3) به مکه بروید و در منی حلق کنید (4) و بعد از آن

ص:109

طواف و نماز و سعی و طواف نساء و نماز آن را به جا آورید و در این اعمال نیت اتمام حج سفر اول را بکنید و بعد از آن چیزی بر شما نیست، و اگر خودتان نمی توانید بروید یا رفتن برای شما حرجی است در محل خود حلق کنید و بنابر احتیاط موی آن را به منی بفرستید (1) و در بقیه اعمال فوق نایب بگیرید، و نسبت به دو سفر دیگر که آیا صحیح و کافی بوده یا نه احتیاط را مراعات نمایید.

(138) س - کسانی که مجاز هستند در شب عید قربان، بعد از درک اضطراری مَشعر، به منی بروند، آیا همه آنان از ذوی الأعذار می باشند که نیابت ولو تبرعاً مورد اشکال است یا نسبت به بعضی استثناء شده است؟

ج - در فرض سؤال، زن ها می توانند نایب شوند و نیابت در سایر ذوی الأعذار صحیح نیست. (2)

(139) س - شخصی در حج از میتی نیابت کرد و در وقت عقد اجاره برای انجام مناسک، هیچ عذری نداشت، ولی چند سال بعد از انجام حج متوجه شد که در وقوف مشعرِالحرام، با زن ها و مریض ها به عنوان راهنما، وقوف اضطراری کرده و به منی رفته

ص:110

است و غافل بوده که نایب باید وقوف اختیاری بکند، آیا وظیفه اش چیست؟

ج - عمل مزبور مُجزی از حج نیابتی استیجاری نیست (1)، و از جهت اجرت باید به اجیرکننده مراجعه نماید و یا در صورتی که اجاره، موقت به زمان مخصوصی که منقضی شده نباشد، دوباره حج نیابتی صحیح به جا آورد.

(140) س - آیا می توانم برای مادرم و برای خودم فریضه حج را انجام دهم؟

ج - در یکسال بیش از یک حج واقع نمی شود.

(141) س - شخصی به عنوان نیابت در مسجد شجره مُحرم شد و به مکه آمد، در مکه فهمید که خودش مستطیع بوده است؟ آیا باید اعمال عمره را به قصد خود به جا آورد یا به قصد نیابت، و اگر باید حج را به قصد خود به جا آورد، نسبت به حج نیابی چه وظیفه ای دارد و آیا می تواند برای آن نایب بگیرد یا نه؟

ص:111

ج - احرام او صحیح نبوده است (1) و باید برگردد و برای عمره تمتع برای خودش مُحرم شود و وظیفه خودش را انجام دهد و راجع به حج نیابی نمی تواند نایب بگیرد، مگر اجازه داشته باشد یا استیجار او برای مطلق تحصیل حج باشد. (2)

(142) س - کسی که نایب بوده و عمره تمتع را انجام داده و بعد ناچار شده است که به ایران بازگردد، آیا می تواند بقیه اعمال را به دیگری واگذار نماید که حجّ تمتع را انجام دهد؟

ج - نمی تواند.

(143) س - آیا شرط ایمانِ نایب، که در اصل نیابت حج (3) و همچنین در ذبح (4)شرط است (5)، در سایر اعمالی که نیابت در آن جایز است، مثل رمی و طواف

ص:112

هم شرط است یا خیر؟

ج - در سایر اعمال نیز شرط است. (1)

(144) س - شخصی تمام اختیارات اموال پدرش را دارد و پدر نمی تواند بالمباشره حج را به جا آورد، پسر بدون تذکر دادن به پدر شخصی را اجیر برای حج پدر نموده و خودش هم برای حج خود مشرف شده، در این فرض آیا حج اجیر برای حج پدر، مجزی است یا خیر؟ و هرگاه در مدینه تصمیم بگیرد که آنچه را از مال پدر به اجیر داده است با پدر حساب نکند و از مال خودش باشد، رفع اشکال می شود یا نه؟

ج - در فرض مزبور استنابه در مورد پدر صدق نمی کند (2)، و حَجة الاسلام از طرف

ص:113

پدر واقع نمی شود و فرقی بین دو صورت فوق نیست. (1)

(145) س - شخصی پس از آنکه به مدینه مشرف شد جنون پیدا کرد، با توجه به اینکه سابقاً حج بر او مستقر شده است، آیا می شود برای او نایب گرفت یا خیر، و اگر نشود، تبرع حج از او چه صورت دارد؟

ج - نیابت و تبرع در فرض سؤال صحیح نیست. (2)

(146) س - فردی پس از استطاعت مالی برای حج اسم نویسی کرد و برای دو سال بعد اسمش در آمد، ولی چند ماه قبل از حرکت، فوت کرد درحالی که پسرش را نایب قرار داده بود که برای او حج به جا آورد، در حالی که پسر خود استطاعت مالی

داشته ولی در اسم نویسی مسامحه کرده و ننوشته است، در صورتی که اگر اسم می نوشت، شاید در همان سال اول، قرعه به نامش در می آمد و شاید هم سال های بعد، اکنون پسر به مدینه آمده به عنوان نیابت حج بلدی از جانب پدر و هنوز محرم نشده، چه وظیفه ای دارد؟

ص:114

ج - در فرض مرقوم نیابت صحیح نیست (1) و باید برای خودش حج نماید. (2)

(147) س - شخصی اجیر حج بَلَدی از قم شده و خودش ساکن اراک است، بعد از اجیر شدن در نظر داشته که به قم برود و از آنجا حرکت کند، پس از چند روز در حالی که از موضوع غافل شده، برای انجام کار دیگری به قم و بعد از آنجا به تهران رفته است، آیا همان نیت قبلی برای حرکت از قم کافی است یا باید برگردد به قم، و بر فرض خروج از ایران چه حکمی دارد؟

ص:115

ج - اگر می تواند باید برگردد (1)، و چنانچه برنگشت ولو در صورت تمکن و حج را انجام داد، حج صحیح است و بالنسبه استحقاق اجرت دارد. (2)

(148) س - آیا بر نایب واجب است اعمال حج را طبق فتوای مرجع تقلید منوب عنه انجام دهد یا مطابق وظیفه خودش عمل نماید؟

ج - میزان، وظیفه خود اوست (3) ولی اگر اجیر شده به کیفیت خاصی، باید طوری

ص:116

عمل کند که مراعات وظیفه خودش و کیفیت ذکر شده، بشود. (1)

(149) س - آیا در اجاره برای اعمال حج لازم است اجیر و مستأجر از یکدیگر سؤال کنند که مقلّدِ چه کسی هستند یا نه؟

ج - لازم نیست و اجیر مطابق تقلید خودش عمل می کند. (2)

(150) س - نایب چند ماه قبل از حج به بلد منوب عنه می رود و به عنوان نیابت حج حرکت می کند و به وطن خودش یا محل دیگری می رود و در ماه ذی حجه، که عازم حج می شود، دیگر به بلد منوب عنه نمی رود، کافی است یا نه؟ و چه وقت باید برود؟

ج - کافی است.

(151) س - در مودی که مرحوم پدرم فرموده بود پسر بزرگ نیابتاً به مکه برود و

ص:117

من که پسر بزرگ هستم به وسیله ارث مستطیع شده ام اما تاکنون نتوانسته ام سهم خود را به پول مبدل کنم، آیا می توانم با این حال به جای پدر حج به جا آورم یا نه؟

ج - با فرض حصول استطاعت مالی برای خودتان (1) ولو از بابت ارثیه، اگر امکان فروش و صرف قیمت در حج را دارید باید اول برای خودتان حج به جا آورید و برای پدر بعداً انجام دهید یا دیگری را نایب بگیرید. (2)

(152) س - آیا جایز است برای نایب در طواف عمره تمتع یا طواف حج که طواف را در غیر موسم حج به جا آوَرَد یا نه؟

ج - مانع ندارد. (3)

ص:118

(153) س - شخصی قبلاً مستطیع بوده و به حج نرفته و الآن هیچگونه قدرت مالی جهت انجام حج را ندارد، آیا فرزندش می تواند تبرعاً از طرف او حج نیابی انجام دهد؟

ص:119

ج - نیابت در حج از حی صحیح نیست (1) مگر در صورتی که شخص از جهت پیری نتواند به حج برود یا مریض (2) باشد (3) و از جهت مرض نتواند برود و مأیوس از خوب شدن تا آخر عمر باشد. (4)

(154) س - حج به نیابت حضرت ولی عصر - ارواحنا له الفدا - چون در موسم حج تشریف دارند جایز است یا نه؟

ج - اشکال ندارد. (5)

(155) س - زنی که واجب الحج است وصیت کرده که از اصل ترکه اش برای او حج بَلَدی توسط وصیش انجام شود، حال استطاعت جانی و مالی و غیره برای وصی او فراهم است، فقط از حیث عدم شرکت در نام نویسی برای حج، آن هم با عذری، استطاعت راهی ندارد، آیا می تواند حج نیابی را انجام دهد؟

ج - (6) وصی اگر قبلاً استطاعت نداشته و فعلاً هم راه برای او باز نیست الآن هم مستطیع

ص:120

نیست و می تواند برای حج نیابی اجیر شود (1)، ولی اگر بدون اینکه اجیر شود خود را به میقات برساند، نمی تواند حج نیابی به جا آورد و باید برای خودش حج به جا آورد.

(156) س - کسی که حج نیابی انجام می دهد، اگر در قربانی شخص ثالثی را وکیل کرد، ذابح چگونه نیت کند، آیا باید نیت کند که به وکالت از میت قربانی می کنم یا باید وکالت از نایبِ میت کند؟ در هر صورت آیا باید نام میت را هم ببرد؟

ج - نام میت بردن لازم نیست، بلکه چنانچه نیت کند آنچه بر عهده نایب است انجام دهد صحیح است. (2)

(157) س - کسی که برای حج اجیر می شود، اگر شرط کند که مثلاً برای طواف نساء یا یک عمل دیگری که نیابت بردار است نایب می گیرم، آیا این شرط نافذ است و می تواند عمل نماید یا نه؟

ج - اگر عذر دارد (3) نمی تواند قبول کند، بلی در قربانی مانع ندارد و شرط لازم نیست.

ص:121

(158) س - کسی احتمال قوی عقلایی می دهد که نتواند اعمال را به نحو عادی انجام دهد، و ممکن است حج تمتع را بدل به افراد کند، آیا می تواند از حج واجب نیابت کند؟

ج - می تواند نیابت کند (1)، ولی اگر وظیفه او عدول به افراد شد، بنابر احتیاط منوب عنه نباید اکتفا به آن کند. (2)

ص:122

(159) س - نایبی که در وقت قبول نیابت برای حج معذور نبوده است، و بعد از عقد اجاره در موقع عمل یا قبل از محرم شدن، جزو معذورین شد و در هر عذری که پیش آمده طبق وظیفه معذورین رفتار نمود، آیا حج او از منوب عنه کافی است؟ و آیا نسبت به نحوه عذر فرقی هست یا نه؟

ج - محل اشکال است. (1)

ص:123

(160) س - کسانی که در حال اجیر شدن، از معذورین نبوده اند و بعداً در اثنای عمل عذر عارض شده است، آیا نیابتشان صحیح است و مستحق تمام اجرت

می باشند یا نه؟

ج - اشکال دارد. (1)

(161) س - خدمه ای که از روی جهل به مسأله اجیر شده اند و وقوف اختیاری

ص:124

مشعر را درک نکرده اند، فعلاً تکلیفشان چیست و همچنین سایر معذورینی که حج ناقص از این قبیل انجام داده اند؛ تبرعاً یا با اجرت؟

ج - نیابت ایشان صحیح نیست (1)و کفایت از منوب عنه نمی کند و باید پول را برگردانند و خودشان با عدم عذر نسبت به درک اختیاری مشعر، باید با انجام عمره مفرده (2)، از احرام خارج شوند. (3)

(162) س - در مناسک آمده است که معذور نمی تواند نایب شود، معذور به چه کسی

ص:125

گفته می شود؟ لطفاً حدّ آن را معین کنید؛ مثلاً کسی که نمی تواند نماز طواف را صحیح بخواند، یا نمی تواند خودش رمی جمرات کند و یا نمی تواند قربانی نماید و یا نمی تواند یکی دیگر از واجبات حج را؛ اعم از ارکان و غیر ارکان، انجام دهد معذور است یا خیر؟

ج - هر کس نتواند اعمال اختیاری حج را انجام دهد معذور است (1) و نمی تواند نایب شود (2)، ولی مباشرت در ذبح در حال اختیار هم لزوم ندارد و لذا کسی که نمی تواند ذبح کند می تواند برای حج نایب شود و برای ذبح نایب بگیرد.

(163) س - کسی که نماز او صحیح نیست و برای حج به نیابت آمده است، آیا نیابت او صحیح است؟ و مفروض این است که به عنوان نیابت مُحرم شده است؟

ج - اگر از قرائت صحیح معذور است (3)، نیابت و احرام او باطل است (4) و اگر معذور

ص:126

نیست صحیح است و باید قرائت خود را درست کند. (1)

(164) س - اگر مستنیب یا منوب عنه در وقت نیابت بدانند که نایب جزو معذورین است و او را نایب کنند؛ اولاً آیا اجرت نیابت برای نایب حلال است یا نه؟ و ثانیاً آیا حج نیابتی او صحیح و از حجة الاسلام یا غیر حَجة الاسلام منوب عنه کفایت می کند یا نه؟

ج - با فرض اینکه معذور بوده و استیجار شده (2) استحقاق اجرت ندارد و کفایت نمی کند. (3)

ص:127

صورتی که می تواند قرض را ادا کند. (1)

(168) م - با مال حرام جایز نیست به حج برود و اگر مال او مشتبه است و علم به حرمت آن ندارد، می تواند آن را صرف کند. (2)

(169) م - بعد از فارغ شدن از حج استحبابی می تواند ثواب آن را به دیگری هدیه کند، همچنان که در وقت شروع می تواند آن را نیت کند.

(170) م - کسی که مال ندارد تا با آن حج به جا آورد مستحب است ولو با اجازه دادن خودش و نیابت از دیگری به حج برود.

عمل است، به خلاف کسانی که در مکه یا قریب به آن هستند که وظیفه آنها حج و عمره مفرده است که نسبت به آنها استطاعت برای یکی از دو عمل تصور می شود. (1)

(172) م - واجب است بر کسی که می خواهد داخل مکه شود (2) با احرام وارد شود (3) و برای احرام باید نیت عمره یا حج داشته باشد و اگر وقت حج نیست و می خواهد وارد مکه شود واجب است عمره مفرده انجام دهد و از این حکم کسانی که مقتضای شغلشان این است که زیاد وارد مکه می شوند و از آن خارج می شوند استثنا شده است. (4)

ص:130

(173) م - تکرار عمره مانند تکرار حج مستحب است و در مقدار فاصله بین دو عمره اختلاف فرموده اند (1) و احوط آن است که در کمتر از یک ماه، به قصد رجاء به جا آورده شود. (2)

ص:131

فرق که در حج تمتع هدی باید ذبح کند و در حج افراد واجب نیست ولی استحباب دارد.

(175) م - صورت عمره مفرده - که باید کسی که حج تمتّع او بدل به حجِّ افراد شد، بعد از حج به جا آورد (1) - آن است که خارج شود به ادنی الحل و افضل آن است که از «جِعرانه» یا «حُدیبیه» یا «تنعیم» که از همه نزدیک تر به مکه است، محرم شود و بیاید به مکه و طواف کند و نماز آن را بخواند و سعی بین صفا و مروه بکند و تقصیر کند یا سر بتراشد و طواف نساء به جا آوردو نماز طواف بخواند.

(176) م - «عمره مفرده» با «عمره تمتع» که تفصیلاً خواهد آمد، در صورت فرق ندارد، مگر در سه چیز: (2)

اول - آنکه در عمره تمتع باید تقصیر کند؛ یعنی از مو یا ناخن خود باید بگیرد و سر تراشیدن (3) جایز نیست و در عمره مفرده مخیر (4) است بین سر تراشیدن و تقصیر.

ص:134

دوم - آنکه در عمره تمتع طواف نساء ندارد و در عمره مفرده دارد. (1)

سوم - آنکه میقات عمره تمتع یکی از مواقیت پنجگانه است که ذکر آن می آید.

و میقات عمره مفرده ادنی الحل است (2) و جایز است از یکی از مواقیت پنجگانه محرم شود.

(177) م - کیفیت افعال حجّ افراد؛ از احرام و وقوفین و اعمال منی و اعمال مکه، عین کیفیت حجّ تمتع است و در احکام، مشترک هستند (3) و کیفیت افعال عمره تمتع؛ از احرام و طواف و سایر اعمال، عین کیفیتِ عمره مفرده است.

(178) م - عمره تمتع را اگر کسی به جا بیاورد، کافی است از عمره مفرده.

(179) م - کسی که وظیفه اش حج تمتع است؛ مثل اشخاصی که از مکه شانزده

ص:135

فرسنگ شرعی دور باشند، اگر استطاعت برای عمره داشته باشند و برای حج نداشته باشند، عمره مفرده بر آنها واجب نیست مثل اشخاصی که به نیابت حج می کنند، گرچه احتیاط آن است که به جا آورد. (1)

(180) م - کسی که محرم شد به احرام عمره مفرده، حرام می شود بر او جمیع چیزهایی که در احرام تمتع گفته شد و بعد از آنکه تقصیر کرد یا سر تراشید، همه چیز بر او حلال می شود مگر زن ها و بعد از آنکه طواف نساء را با نمازش به جا آورد، زن هم بر او حلال می شود.

(181) م - طواف نساء را در عمره مفرده، باید بعد از تقصیر یا سر تراشی به جا آورد. (2)

(182) م - کسی که به احرام عمره مفرده وارد مکه شد، اگر احرامش در ماه های حج بوده (3)، جایز است که آن را عمره تمتّع قرار دهد (4) و دنبال آن، حج تمتع به جا آورد و در این صورت هدی بر او واجب می شود. (5)

ص:136

و حج تمتع مرکب است از سیزده عمل:

اول - احرام بستن در مکه.

دوم - وقوف به عرفات.

سوم - وقوف به مشعر الحرام.

چهارم - انداختن سنگریزه به جمره عقبه در منی.

پنجم - قربانی در منی.

ششم - تراشیدن سر یا تقصیر کردن در منی.

هفتم - طواف زیارت در مکه.

هشتم - دو رکعت نماز طواف.

نهم - سعی بین صفا و مروه.

دهم - طواف نساء.

یازدهم - دو رکعت نماز طواف نساء.

دوازدهم - ماندن به منی، شب یازدهم و شب دوازدهم، و شب سیزدهم برای بعضی از اشخاص.

سیزدهم - در روز یازدهم و دوازدهم رمی جمرات، و اشخاصی که شب سیزدهم در منی ماندند، روز سیزدهم باید رمی جمرات کنند. (1)

آنچه ذکر شد صورت اجمالی این دو عمل است و تفصیل آنها بعد ذکر می شود.

(183) م - لازم نیست مکلف این اعمال را قبل از ورود به عمره و حج بداند ولو اجمالاً، و کافی است که نیت کند عمره تمتع را؛ یعنی عبادتی را که خداوند بر او واجب کرده و همین طور حج تمتع را به نحوی که واجب است بر او، و کیفیت و تفصیل هر یک را از رساله در وقت عمل یاد بگیرد و عمل کند، ولی یاد گرفتن اجمالی آن بهتر و موافق احتیاط است.

ص:138

(186) س - اگر فاصله بین دو عمره کمتر از یک ماه باشد، فرموده اید باید عمره دوم را به قصد رجاء به جا آورد، آیا فرقی هست بین دو عمره مفرده از خودِ شخص و بین دو عمره مفرده ای که هر دو یا یکی از آنها به نیابت از دیگران باشد یا نه؟

ج - فرق نمی کند. (1)

(187) س - اینکه حضرتعالی فرموده اید: اگر فاصله میان دو عمره کمتر از یک ماه باشد، عمره دوم رجاءاً قصد شود، مقصود یک ماه است یا سی روز کامل؟

ج - میزان یک ماه است (2)، و اگر در بین ماه عمره به جا آورده، احتیاط مذکور را تا

ص:140

سی روز مراعات کنند. (1)

(188) س - اگر بین دو عمره کمتر از یک ماه فاصله باشد باید عمره دوم را به قصد رجاء انجام دهد، چنانچه عمره دوم نیابت باشد نایب می تواند برای آن اجرت بگیرد یا خیر، و چنانچه بر منوب عنه انجام عمره مفرده واجب باشد کفایت می کند یا خیر؟

ج - لازم است احتیاط مراعات شود (2) و چنانچه با تذکر به اجیرکننده اجرت بگیرد اشکال ندارد. (3)

(189) س - اگر زنی به نیت عمره مفرده محرم و بعد از آن عادت شود و در همه روزهایی که می تواند در مکه باشد حیض است، برای عمره مفرده باید چه کند؟ و اگر آنجا اعمالی انجام نداده و فعلاً به ایران آمده، چه وظیفه ای دارد؟

ج - در فرض سؤال باید برای طواف و نماز نایب بگیرد و بقیه اعمال عمره را خودش بجاآورد و چنانچه به ایران آمده، اقدام کند و برگردد و اگر نمی تواند، برای

ص:141

اعمال عمره نایب بگیرد ولی باید خودش تقصیر کند (1) و ترتیب بین آن و سایر اعمال مراعات شود و تا اعمال را به جا نیاورد،

آنچه به وسیله احرام بر او حرام شده، بر او حلال نمی شود.

(190) س - آیا طواف در عمره مفرده استحبابی، حکمِ طواف واجب را دارد که باید نماز آن خلف مقام باشد یا حکم طواف استحبابی را دارد و در هر جای مسجدالحرام می توان نماز آن را خواند؟

ج - حکم طواف واجب را دارد و باید نماز آن، خلف مقام باشد. (2)

(191) س - انجام عمره مفرده در ماه های حج، پیش از عمره تمتع جایز است یا خیر؟ و در این مسأله فرقی بین صَرُوره و غیر صروره هست یا نه؟

ج - مانع ندارد و فرق نمی کند. (3)

(192) س - تأخیر عمره مفرده در حج افراد، تا چه وقتی بلا عذر جایز است؟

ج - باید مبادرت نماید عرفاً علی الأحوط و تأخیر نشود. (4)

ص:142

(193) س - زنی که احتمال می دهد خون حیض ببیند و نتواند داخل مسجدالحرام شود، آیا می تواند برای عمره مفرده مستحبی مُحرم شود و اگر خون دید برای طواف و نماز نایب بگیرد و همچنین مریض اگر احتمال می دهد نتواند اعمال عمره مفرده را انجام دهد؟

ج - اشکال ندارد و چنانچه وظیفه او نایب گرفتن شد عمل به وظیفه نماید.

(194) س - همچنان که عمره مفرده را قبل از عمره تمتع ولو با کمتر از فاصله شدن یک ماه تجویز فرموده اید، آیا بعد از عمره تمتع هم با کمتر از یک ماه فاصله تجویز می فرمایید یا باید رجاءاً انجام شود؟

ج - به قصد رجاء انجام شود. (1)

ص:143

(195) س - کسی که وظیفه او عمره تمتع است و ندانسته به نیت عمره مفرده مُحرم شده است تکلیف او چیست؟

ج - اگر قصد (1) عمره مفرده کرده، باید عمره مفرده (2) انجام دهد و بعد عمره تمتع

ص:144

را به جا آورد (1)

و چنانچه اشتباه در تطبیق بوده، تمتع واقع می شود و صحیح است.

(196) س - اگر تقصیر را در عمره مفرده جهلاً یا نسیاناً به جا نیاورد و طواف نساء را نیز ترک کرده و بعد رفته است به مسجد شجره و برای عمره تمتع مُحرم شده و عمره تمتع را به جا آورده و بعد متوجه نقص کار خود شده است، تکلیف این شخص با داشتن فرصت برای اعاده عمره تمتع و نداشتن فرصت چیست؟

ج - در فرض مرقوم (2) چنانچه عمره مفرده را در اشْهُر حج به جا آورده و می خواهد حج مستحبی (3) به جا آورد، می تواند عدول به عمره تمتع کند؛ چه وقت برای اعاده عمره تمتع داشته باشد یا نه. ولی اگر حج واجب باشد کفایت نمی کند علی الأحوط و باید

ص:145

پس از تقصیر صحیح به میقات برود (1) و برای عمره تمتع مجدداً محرم شود. (2)

(197) س - کسی که حجش بدل به افراد شده و باید بعد از حج، عمره مفرده به جا آورد، اگر سال بعد که به حج می رود بعد از اعمال حج، عمره مفرده را به جا آورد کافی و مُجزی است یا نه؟

ج - احوط (3) آن است که تا عمره مفرده را انجام نداده، برای عمره و حج دیگر مُحرم نشود (4) هر چند اگر خلاف کرد، ضرر به صحت عمره و حج او نمی زند. (5)

(198) س - کسانی که از هند و پاکستان به عربستان می آیند و در مکه معظمه مقیم می شوند، آیا حجشان تمتع است یا وظیفه دیگری دارند؟

ج - چنانچه به قصد مجاورت در مکه بمانند و بعد از دو سال مستطیع شوند حکم اهل مکه را پیدا می کنند (6)، و در غیر این صورت، صور مختلفه ای است که در

ص:146

تحریرالوسیله ذکر شده است.

(199) س - کیفیت حج قِران را بیان فرمایید، و آیا این حج برکدام اشخاص واجب می شود؟

ج - حج قِران واجب تعیینی نیست و چون مورد ابتلا نیست، می توانید به کتب مفصله مراجعه نمایید. (1)

ص:147

ص:148

ص:150

آن (1)، هر (2) چند نزدیک به آن باشد.

(203) م - شخص جنب و حایض می توانند (3) در حال عبور از مسجد محرم شوند (4) و نباید در مسجد توقف کنند.

(204) م - اگر جنب به واسطه زیادی جمعیت نتواند در حال عبور از مسجد احرام ببندد و آب برای غسل نباشد و نتواند صبر کند تا آب پیدا شود باید تیمم کند و داخل

ص:152

مسجد شود و احرام ببندد. (1)

(205) م - اگر حایض نتواند تا وقت پاک شدن صبر کند احتیاط آن است که نزدیک مسجد محرم شود و در «جحفه» یا محاذی آن احرام را تجدید کند. (2)

دوم - وادی عقیق است، که اوایل آن را «مسلخ» و اواسط آن را «غمره» و اواخر آن را «ذات عرق» می گویند که محل احرام عامه است و آن میقات کسانی است که از راه عراق و نجد به مکه می روند. (3)

ص:153

سوم - قرن المنازل است، و آن میقات کسانی است که از راه طائف حج می روند. (1)

چهارم - یلَمْلَمْ است، که اسم کوهی است و آن میقات کسانی است که از راه یمن می روند. (2)

پنجم - جُحْفه است و آن میقات کسانی است که از راه شام می روند. (3)

(206) م - اگر بینه شرعیه قائم شد؛ یعنی دو شاهد عادل (4) شهادت دادند (5)که فلان مکان میقات است، تفتیش و تحصیل علم لازم نیست (6) و اگر علم و

ص:154

ص:

(208) م - اگر عبور او طوری است که محاذات با دو میقات پیدا می کند (1) احتیاط واجب (2) آن است که از جایی که اول، محاذات پیدا می کند احرام ببندد و در محاذات میقات بعد، تجدید نیت احرام کند. (3)

(209) م - کسانی که از محاذات غیر مسجد شجره عبور می کنند، احتیاط مستحب (4) آن است که قبل از رسیدن به محاذات، به نذر محرم شوند و بهتر آن است که در محاذات، تجدید احرام کنند.

ص:156

(210) م - شخص مستطیع (1) اگر احرام را از میقات تأخیر بیندازد از روی علم و عمد (2) و ممکن نشود برگردد به میقات، به واسطه عذری، و میقات دیگری در پیش نداشته باشد (3) حج او باطل است (4)، و باید سال دیگر حج به جا آورد.

(211) م - شخصی که می خواهد از محاذی میقات (5) محرم شود، اگر محاذات را نداند (6)

ص:157

باید از اهل اطلاع مورد وثوق بپرسد (1)، و قول مجتهد که اهل اطلاع به آن مکان ها نیست اعتبار ندارد، و اگر نتواند محاذات را بفهمد (2) قبل از رسیدن به محلی که احتمال می دهد از محاذات گذشته است به نذر محرم شود (3)، بلکه اگر از محل معینی پیش از رسیدن به محاذات، به نذر محرم شود احوط است. (4)

(212) م - کسانی که با هواپیما به حج می روند و می خواهند بعد از حج به مدینه مشرف شوند (5)، احتیاط آن است که بدون احرام بروند «جده» (6) و از اهل اطلاع مورد

ص:158

اعتماد تحقیق کنند اگر جده یا «حده» معلوم شد، محاذی با یکی از میقات ها (1) است، از آنجا محرم شوند والاّ بروند به میقات دیگر؛ مثل جحفه و از آنجا محرم شوند (2)، و اگر نتوانستند به جحفه یا به میقات دیگر بروند با نذر (3) از جده محرم شوند و بهترآن است که در «حده» تجدید احرام کنند اگرچه لازم نیست.

(213) م - مراد از «محاذات» آن است که کسی که می رود به طرف مکه، به جایی

ص:159

برسد که میقات به طرف راست یا چپ او واقع شود به خط راست (1)؛ به طوری که اگر از آنجا بگذرد میقات متمایل به پشت او شود.

(214) م - محاذات ثابت می شود به علم و به دو شاهد عادل (2) و اگر اینها ممکن نشود، اگر گمان حاصل شد (3) از قول کسانی که مطلع به آن مکان ها هستند ظاهراً کافی است، بلکه (4) از قول کسانی که اهل خبره هستند و از روی قواعد علمیه محاذات را تعیین می کنند، اگر گمان حاصل شد (5) ظاهراً کافی است. (6)

ص:160

(215) م - کسی که به واسطه فراموشی یا ندانستن مسأله و عذر دیگر (1) بدون احرام از میقات عبور کرد پس اگر امکان داشت برگشتن به میقات و به اعمال عمره می توانست با برگشتن برسد واجب است برگردد و (2) از میقات (3) احرام ببندد، چه داخل حرم شده باشد یا نه و اگر ممکن (4) نیست، به نحوی که گفته شد، پس اگر داخل حرم نشده، از همان جا احرام ببندد و احتیاط مستحب (5) آن است که هر مقداری می تواند به طرف میقات برگردد و آنجا محرم شود و اگر داخل حرم شده، واجب است اگر

ص:161

می تواند و به اعمال عمره می رسد، از حرم خارج شود (1) و محرم گردد و اگر نمی تواند به نحوی که گفته شد همانجا محرم شود و احتیاط مستحب (2) آن است که هر قدر می تواند به طرف خارج حرم برگردد و آنجا محرم شود.

(216) م - زن حایض اگر مسأله نمی دانست و عقیده داشت که نباید در میقات محرم شود و احرام نبست، حکمش همان است که در مسأله قبل گفته شد. (3)

(217) م - جایز نیست احرام بستن پیش از رسیدن به میقات و اگر احرام ببندد صحیح نیست ولی اگر نذر کند که از محلی که پیش از میقات است احرام ببندد جایز است (4) و باید از همان جا محرم شود؛ مثلاً اگر نذر کرد که از «قم» محرم شود واجب

ص:162

است عمل کند، و بهتر (1) آن است که به میقات یا محاذات میقات که رسید احرام را تجدید کند. (2)

(218) م - جایز نیست احرام را از میقات تأخیر بیندازد اختیاراً (3)، بلکه احتیاط (4) واجب آن است که از محاذات میقات، بدون احرام عبور نکند (5)، اگر چه میقات دیگری بعد از آن باشد. (6)

ص:163

(219) م - اگر از میقات بدون احرام (1) عبور کرد واجب است در صورت امکان برگردد و از آن میقات محرم شود (2)، بلکه اگر میقات دیگری بعد از آن میقات باشد باید به احتیاط واجب (3)برگردد به میقاتی که از آن گذشته و محرم شود.

(221) م - اگر زن در میقات حایض باشد و یقین کند که نمی تواند عمره تمتع را در وقت خود انجام دهد، باید نیت حج افراد کند (1) و برای حج افراد محرم شود (2) ولی اگر

ص:165

بعد از آن کشف خلاف شد (1) در صورتی که برای حَجة الاسلام محرم شده، احرام او باطل است و باید برای عمره تمتع مجدداً محرم شود.

(222) م - کسانی که با هواپیما به جده می روند نمی توانند از جده یا حدیبیه محرم شوند (2) بلکه باید به یکی از مواقیت، مثل جحفه (3) بروند و ازآنجا محرم شوند و اگر از مدینه بروند باید از مسجد شجره محرم شوند و در این حکم فرقی بین اینکه قصد عمره تمتع یا مفرده داشته باشند نیست (4) و حدیبیه میقات عمره مفرده است برای کسانی که در مکه هستند. (5)

ص:166

(223) م - کسانی که میقات (1) برای آنها مشخص نیست نمی توانند به گفته راهنما (بلد) یا حمله دار که می گوید فلان محل میقات است محرم شوند (2) مگر از گفته او اطمینان پیدا کنند و الا باید به عرف محل مراجعه نمایند. (3)

(224) م - در صورتی که ثابت نیست که رابغ محاذی جحفه است احرام از آن جایز نیست. (4)

ص:167

(225) م - کسی که در غیر ماه های حج به مکه رفته و عمره مفرده به جا آورده و در مکه مانده تا ماه های حج برای احرام عمره تمتع (1)، باید به یکی از مواقیت پنج گانه معروفه برود و نمی تواند از تنعیم محرم شود. (2)

(226) م - کسانی که برای عمره مفرده به مکه مشرف می شوند و باید به یکی از مواقیت معروفه بروند، نمی توانند بدون احرام از میقات تجاوز کنند و در صورت تجاوز (3)، واجب است (4)به میقات برگردند (5) و از آنجا محرم شوند و اگر کسی نتوانست برگردد هر جا که هست مُحرم شود. (6)

(227) م - اگر شخص در مکه باشد و بخواهد عمره تمتع به جا آورد و به عللی از رفتن به میقات عمره تمتع معذور باشد لازم است به خارج حرم برود (7) و از آنجا محرم

ص:168

شود و از ادنی الحل کافی است. (1)

(228) م - میقات برای شاغلین در جده؛ از ایرانیان و غیر آنها، در عمره تمتع و عمره مفرده (2) همان مواقیت معروفه است و نمی توانند از جده یا ادنی الحل مُحرم شوند و اگر از روی جهل (3) به مسأله در جای دیگر محرم شوند، احرام آنها صحیح نیست و محرمات احرام بر آنها حرام نمی شود، چنانچه در صورت علم و عمد هم

ص:169

حُکم همین است هر چند در صورت جهل، اگر بعد از اعمال، مسأله را فهمیدند عمل آنان صحیح است. (1)

(229) م - خدمه کاروان ها که می خواهند به مکه بروند و بعد از آن باید از مکه خارج شوند (2) بنابر، احتیاط (3) نباید عمره تمتع انجام دهند (4)، بلکه برای دخول مکه باید به

ص:170

یکی از مواقیت معروفه بروند و از آنجا برای عمره مفرده مُحرم شوند. واَدْنَی الحِلّ، میقات این اشخاص نیست (1)، و پس از انجام اعمال عمره مفرده می توانند از مکه خارج شوند، و در صورت خارج شدن از مکه، اگر فقط به جده بیایند برای ورود به مکه در مرتبه دوم و سوم و بعد از آن، احرام واجب نیست (2)، ولی اگر به مدینه بروند و از آنجا بخواهند به مکه بروند باید (3) در مسجد شجره مُحرم شوند برای عمره مفرده دیگر و

ص:171

چون بین این عمره مفرده و عمره مفرده اول یک ماه فاصله نشده عمره دوم را رجاءاً (1) به جا آورند (2) و در هر صورت این اشخاص آخرین مرتبه ای که به مکه می روند باید به یکی از مواقیت معروفه، مثل مسجد شجره یا جُحفه بروند و از آنجا برای عمره تمتع مُحرم شوند.

مُحاذات را تشخیص دهند و در تمام آن حد، با بقای نیت، تلبیه را تکرار کنند کفایت می کند.

(231) س - جماعتی از راه طائف عازم مکه بودند، قبل از رسیدن به قَرْن الْمَنازل، آنان را از راه وادی عقیق فرستادند و از راه قرن المنازل منع کردند و لذا در وادی عقیق مُحرم شدند، آیا احرام آنان چه صورت دارد؟

ج - صحیح است.

(232) س - در مناسک مرقوم است که زن های حایض باید (1) عبوراً از مسجد شجره مُحرم شوند (2) و اگر نمی توانند، در خارج مُحرم شوند و در مُحاذی جُحفه تجدید احرام کنند، چون این کار مشکل است و محاذی جحفه معلوم نیست، آیا حضرت امام اجازه می فرمایند که اینگونه اشخاص در مدینه با نذر مُحرم شوند؟

ج - چون احرام قبل از میقات با نذر صحیح است، زن های حایض که عذر شرعی از دخول مسجد دارند، می توانند در مدینه با نذر برای عمره محرم شوند. (3) و در این صورت لازم نیست به مسجد شجره بروند، ولی نذر زن باید با اذن شوهر باشد. (4)

ص:173

(233) س - زن حایضی که از مدینه عازم مکه بود، گمان می کرد که در حال عبور در مسجد شجره می تواند محرم شود و وظیفه اش را انجام دهد، ولی وقتی که به محوطه حیاط مسجد رسید، دید به جهت ازدحام نمی تواند با عبور محرم شود، لذا از شوهرش که حاضر بود اجازه نذر گرفت و چند قدمی از مسجد فاصله گرفت و با نذر محرم شد، آیا کفایت می کند یا خیر؟

ج - اگر احراز کند که قبل از میقات، با نذر محرم شده است مانع ندارد. (1)

(234) س - زن در حال حیض، به خیال اینکه می تواند در حال عبور، در مسجد شجره احرام ببندد وارد مسجد شد و بلافاصله احرام بست و تلبیه را هم گفت و چند قدمی هم به طرف دری که می خواست خارج شود رفت، ولی چون دید نمی شود عبور کرد برگشت و از همان دری که وارد شده بود خارج شد، آیا احرامش چگونه است؟

ج - صحیح است. (2)

(235) س - یک نفر از حجاج به کلی شنوایی خود را از دست داده و زبان او هم

ص:174

لکنت دارد که قارد بر تکلم صحیح نیست، مسؤولین و سایر حجاج همراه، به این موضوع توجه نداشته اند و این آقا بدون نیت و تلبیه وارد مکه شده است، تکلیف او و همراهانش چیست؟

ج - باید به میقات برگردد و با نیت و تلبیه محرم شود، هر چند با بردن همراه باشد و اگر نمی تواند به میقات برود باید در خارج حرم محرم شود (1) و اگر نمی تواند تلبیه را صحیح بگوید، ولو با تلقین (2)، احوط آن است که به هر نحو می تواند بگوید و ترجمه اش را نیز بگوید. (3)

ص:175

(236) س - نظر به اینکه مسجد جحفه و مسجد تنعیم اخیراً تخریب و بازسازی شده و وسعت یافته است، آیا حجاج یا مُعْتَمِرین باید حتماً در حدود مسجد قبلی محرم شوند و یا محرم شدن در تمام مسجد فعلی معتبر است؟

ج - میقات در جحفه، خصوص مسجد نیست و از هر جای جحفه می توانند محرم شوند و همچنین مسجد تنعیم خصوصیت ندارد و احرام از ادنی الحلّ صحیح است (1) هر چند در مسجد نباشد. بنابراین در صورت توسعه مسجد با صدق جحفه در اول، و ادنی الحل در دوم، احرام اشکال ندارد.

(237) س - در مناسک فرموده اید خدمه ای که می خواهند به مکه بروند و از مکه خارج شوند، در صورت خارج شدن از مکه، اگر فقط به جده می روند، برای ورود به مکه در مرتبه دوم و سوم و بعد از آن احرام واجب نیست، ولی اگر به مدینه بروند و از آنجا بخواهند به مکه بروند باید در مسجد شجره محرم شوند برای عمره مفرده دیگر چنانچه میسر است، نکته علمی فرق میان جده و مدینه را بیان فرمایید؟

ج - فارق (2)، عبور از میقات و عدم عبور است. (3)

(238) س - کسی که وسایلش در جحفه مانده است، آیا می تواند برای آوردن وسایل خود،

ص:176

از احرام خارج گردد، درحالی که برای عمره تمتع محرم شده و وارد حرم گردیده است؟

ج - می تواند قبل از خروج (1) از احرام عمره (2)، برود و وسایل خود را بیاورد و اگر اعمال عمره تمتع را انجام داده و مُحِلّ شده است، نمی تواند از مکه خارج شود مگر در حال ضرورت، مُحْرماً به احرام حج علی الأحوط. (3)

ص:177

(239) س - کسی از جدّه محرم شده و اعمال عمره تمتع را انجام داده است، تکلیف او چیست؟

ج (1) - اگر از رفتن به میقات معذور نبوده (2) و وقت برای انجام عمره تمتع هست باید به میقات برود و محرم شود و عمره تمتع را اعاده کند، و اگر رفتن به میقات ممکن نیست به خارج حرم برود (3) و از آنجا محرم شود. (4)

(240) س - آیا جایز است کسی که به احرام عمره تمتع در یکی از میقات ها محرم شده است به طرف خلاف مکه برود و بعد از چند روز بیاید مکه؛ مثلاً از مسجد شجره به مدینه و بعد، از همان راه یا راه دیگر به مکه برود؟

ج - مانع ندارد.

ص:178

(241) س - بعد از اتمام حج تمتع؛ اگر شخص از مکه خارج شود و بخواهد مراجعت کند آیا لازم است محرم شود یا خیر؟

ج - در صورتی که از وقت احرام عمره تمتع یک ماه نگذشته (1) است لازم نیست محرم شود و می تواند بدون احرام وارد مکه شود.

(242) س - کسی که عمره مفرده انجام داده است، آیا می تواند در فاصله کمتر از یک ماه، بدون احرام از میقات تجاوز کند؟

ج (2)- احتیاط آن است که به قصد رجاء (3) برای عمره مفرده دیگر محرم شود و بدون

ص:179

احرام تجاوز نکند. (1)

(243) س - کسی که در جده و یا مدینه حالت روانی پیدا می کند، آیا لازم است مُحرِماً وارد مکه شود یا بدون احرام نیز جایز است؟

ج - مجنون تکلیف ندارد و احرام بر او واجب نیست و اگر بدون احرام وارد مکه شود اشکالی ندارد.

(244) س - زن حایضی که نمی توانست صبر کند تا پاک شود، نزدیک مسجد شجره محرم شد و بنا داشت محاذی جحفه احرام را تجدید کند، در ماشین خوابش برد و وارد مکه شد، آیا احرام او درست است؟

ج - در صورت امکان (2) باید برگردد و از جحفه یا محاذی آن محرم شود علی الأحوط (3)، و اگر ممکن نیست از حرم خارج شود و از آنجا احرام ببندد. (4)

(245) س - اگر بعد از خروج از میقات، در بین راه متوجه شود که تلبیه را نگفته یا نیت نکرده و یا به جهت دیگر احرامش درست نیست، و چنانچه بخواهد از همانجا به میقات برگردد میسر نیست ولی اگر بیاید مکه امکان دارد برگردد، آیا می تواند بیاید مکه و به میقات برگردد یا باید از همانجا محرم شود؟

ص:180

ج (1) - اگر می تواند به میقات برگردد ولو از مکه، نمی تواند برای عمل واجب از غیر میقات محرم شود، ولی برای دخول مکه از ادنی الحل به نیت عمره مفرده محرم شود (2) و بعد از اعمال آن، به یکی از مواقیت معروف برود و برای عمره تمتع احرام ببندد. (3)

(246) س - زن بدون اذن شوهرش نذر می کند و با نذر محرم می شود، آیا احرامش درست است و چنانچه با همان احرام اعمالش را به جا آورده باشد چگونه است؟

ج - اگر قبل از میقات محرم شده، احرام او صحیح نیست (4)، اگر چه در صورتی که

ص:181

بعد از تمام شدن حج فهمید عملش صحیح است، ولی اگر بعد از عمره متوجه شد، در صورتی صحیح است که قابل جبران (1) نباشد و در صورتی که می تواند، باید به میقات برود و از آنجا محرم شود و اگر نمی تواند به میقات برود، از خارج حرم احرام ببندد. (2)

(247) س - آیا نذر احرام قبل از میقات برای نایب هم جایز است یا نه؟

ج - اشکال ندارد. (3)

(248) س - هرگاه حایض یا جنب عصیاناً وارد مسجد شجره شود و مانند دیگران توقف نماید و محرم شود، آیا احرام او صحیح است یا نه؟

ج - احرام صحیح است. (4)

(249) س - کسانی که در مکه اقامت پذیرفته اند، موقتاً نه دائماً، آیا میقاتشان همان مواقیت خمسه معروفه است یا ادنی الحل؟

ج (5) - اگر فریضه آنها تبدیل نشده، باید از مواقیت معروفه محرم شوند و اگر تبدیل شده میقات آنها مکه است.

ص:182

(250) س - شخصی بدون احرام، عمداً یا جهلاً یا سهواً، وارد مکه شده و بعداً از جهت گرانی بیش از حد کرایه یا ممنوعیت از طرف دولت، نتوانست به میقات برگردد، وظیفه اش چیست؟

ج - اگر ممکن نیست به میقات برود (1)، از ادنی الحل باید محرم شود (2) مگر اینکه ترک احرام از میقات بدون عذر باشد، که در این صورت نمی تواند حج به جا آورد (3) و

ص:183

اگر مستطیع است (1) سال بعد باید حج انجام دهد و گرانی بیش از حدّ عذر نیست مگر موجب حَرَج باشد.

ص:184

اجبات احرام

نیت کند عمره تمتع را و لازم نیست (1) قصد کند ترک محرماتی را که بر محرم پس از

ص:186

احرام، حرام می شود، بلکه کسی که به قصد عمره تمتع یا حج تمتع لبیک های واجب را گفت، محرم می شود؛ چه قصد بکند احرام را یا نکند (1) و چه قصد بکند ترک محرمات را یا نکند. پس کسی که می داند ارتکاب می کند بعضی محرمات را؛ مثل زیر سایه رفتن در حال سفر، احرام او صحیح (2) است. ولی احتیاط آن است که قصد کند ترک محرمات را.

(252) م - آنچه ذکر شد که: لازم نیست (3) قصد کند ترک محرمات را، در غیرِ آن محرماتی است که عمره یا حج را باطل می کند؛ مثل اکثر محرمات و اما آنچه عمره یا حج را باطل می کند؛ مثل نزدیکی با زن در بعضی از صور که ذکر خواهد شد پس با قصد (4) ارتکاب آن، احرام باطل است بلکه غیر ممکن است. (5)

(253) م - عمره و حج و اجزای (6) آنها از عبادات است و باید با نیت خالص برای

ص:187

طاعت (1) خداوند تعالی به جا آورد. (2)

(254) م - اگر عمره را به ریا یا غیر آن باطل کند (3)، احتیاط (4) واجب آن است که حج افراد به جاآورد و پس از آن عمره مفرده به جا آورد و در سال دیگر حج را اعاده کند. (5)

(255) م - اگر حج را به نیت خالص به جا نیاورد و به ریا و غیر آن باطل کند (6)، باید سال دیگر عمره و حج را اعاده کند.

(256) م - اگر بعضی از ارکان عمره یا حج را به نیت خالص نیاورد و به ریا و غیر

ص:188

آن باطل کند و نتواند آن را جبران کند، پس در عمره حکم بطلان عمره را دارد و در حج حکم بطلان حج را، ولی اگر محل جبران باقی است و جبران کرد، عملش صحیح می شود، گرچه معصیت کار است. (1)

(257) م - اگر به واسطه ندانستن مسأله یا جهت دیگر، به جای نیتِ عمره تمتع، حج تمتع را قصد کند، پس اگر در نظرش آن است که همین عمل را که همه به جا می آورند او هم به جا آورد و گمان کرده جزء اول از دو جزء حج، اسمش: حج تمتع است ظاهراً عمل او صحیح است و عمره تمتع است و بهتر آن است که نیت را تجدید کند.

(258) م - اگر به واسطه ندانستن مسأله یا جهت دیگر، گمان کند که حج تمتع بر عمره تمتع مقدم است و نیت حج تمتع کند به عزم اینکه پس از احرام برود به عرفات و مشعر و حج به جا آورد و عمره را پس از آن به جا آورد، احرام او باطل

است (2) و باید در میقات تجدید احرام کند و اگر از میقات گذشته است باید در صورت امکان برگردد به میقات و محرم شود والاّ از همان جا محرم شود (3) و اگر وارد حرم شده و ملتفت شد باید در صورت امکان از حرم خارج شود (4) و محرم شود، و الا در همانجا محرم شود. (5)

(259) م - دوّم - تلبیه؛ یعنی لبیک گفتن (6)، و صورت آن بنابر اصح، آن است که

ص:189

بگوید: «لَبَّیْک، اللّهُمَّ لَبَّیْک، لَبَّیْک لا شَرِیک لَک لَبَّیْک». (1)

و به این مقدار اگر اکتفا کند محرم شده و احرامش صحیح است و احتیاط مستحب (2) آن است که پس از آنکه چهار «لبیک» را به صورتی که گفته شده گفت، بگوید:

«إِنَّ (3) الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَک وَالْمُلْک، لا شَرِیک لَک لَبَّیْک (4)».

و اگر بخواهد احتیاط (5) بیشتر بکند، پس از گفتن آنچه ذکر شد، بگوید:

«لَبَّیْک اللّهُمَّ لَبَّیْک لَبَّیْک (6) إِنَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَک وَالْمُلْک لا شَرِیْک لَک لَبَّیْک».

و مستحب است بعد از آن بگوید:

«لَبَّیْک ذَا الْمَعارِج لَبَّیْک داعیاً إلی دارِ السَّلامِ لَبَّیْک، لَبَّیْک غَفّارَ الذُّنُوبِ لَبَّیْک، لَبَّیْک أهْلَ

ص:190

الْتَلْبِیَةِ لَبَّیْک، لَبَّیْک مَرْهُوباً وَ مَرْغُوباً إلَیْک لَبَّیْک، لَبَّیْک إلهَ الْحَقِّ لَبَّیْک، لَبَّیْک ذَا النَّعْمِاءِ وَ الْفَضْلِ الْحَسَنِ الْجَمَیلِ لَبَّیْک، لَبَّیْک کشَّافَ الْکرَبِ الْعِظامِ لَبَّیْک، لَبَّیْک عَبْدُک وَ ابْنُ عَبْدَیْک لَبَّیْک، لَبَّیْک یا کرِیمُ لَبَّیْک».

و این جملات را نیز بگوید خوب است: (1)

«لَبَّیْک، أتَقَرِّبُ إلَیْک بِمُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد لَبَّیْک، لَبَّیْک بِحَجَّة و عُمْرَة لَبَّیْک، لَبَّیْک وَ هذِهِ عُمْرَةُ مُتْعَة إلی الْحَجِّ لَبَّیْک، لَبَّیْک أهْلَ التَّلْبَیَةِ لَبَّیْک، لَبَّیْک تَلْبِیَةً تَمامُها وَ بَلاغُها عَلَیْک».

(260) م - واجب است صحیح گفتن قدر واجب از لبیک را که گذشت، همان طور که صحیح گفتن تکبیرة الاحرام در نماز واجب است. (2)

(261) م - اگر تلبیه را به قدر واجب که ذکر شد، نداند (3) باید آن را یاد بگیرد یا کسی او را در وقت گفتن تلقین کند (4)؛ یعنی کلمه کلمه آن شخص بگوید و شخصی که می خواهد احرام ببندد دنبال او به طور صحیح بگوید.

(262) م - اگر نتواند یاد بگیرد یا وقت یاد گرفتن نباشد و با تلقین هم نتواند بگوید (5)، احتیاط آن است که به هر نحو که می تواند بگوید (6)، و ترجمه اش را هم بگوید

ص:191

و بهتر آن است که علاوه بر آن نایب (1) هم بگیرد.

(263) م - اگر لبیک گفتن را فراموش کرد یا به واسطه ندانستن حکم نگفت، واجب است برگردد به میقات در صورت امکان و احرام ببندد و لبیک بگوید و اگر نتواند برگردد همان جا (2)بگوید اگر داخل حرم نشده است، و اگر داخل حرم شده واجب است برگردد به خارج (3) حرم و احرام ببندد و لبیک بگوید (4) و اگر ممکن نیست همانجا (5) محرم شود و لبیک بگوید (6)، و اگر بعد از گذشتنِ وقتِ جبران، یادش آمد (7) بعید

ص:192

نیست صحت عمل. (1)

(264) م - اگر کسی لبیک واجب را نگفت، چه به واسطه عذری و چه بدون عذر، چیزهایی که بر محرم حرام است بر او حرام نمی شود و اگر آنچه در احرام موجب کفاره می شود به جا آورد، کفاره ندارد و همچنین اگر لبیک را به ریا باطل کند.

(265) م - اگر بعد از گفتن لبیک واجب در میقات، فراموش کند که نیت عمره تمتع کرده یا نیت حج تمتع (2)، بنا بگذارد که نیت عمره تمتع کرده و عمره او صحیح است و همچنین اگر بعد از لبیک گفتن در روز هشتم که باید برای حج تمتع بگوید، فراموش کرد که لبیک را برای حج گفت یا برای عمره، بنا بگذارد که برای حج تمتع گفته و حج او صحیح است و احتیاط مستحب (3) در تجدید تلبیه است.

ص:193

(266) م - جایز نیست (1) لبیک واجب را از میقات تأخیر بیندازد و اگر تأخیر انداخت (2) باید به دستوری که در مسأله 215 ذکر شد، عمل کند. (3)

(267) م - واجب در لبیک بیش از یک مرتبه نیست، ولی مستحب است تکرار آن و زیاد گفتن آن هر چند می تواند و برای هفتاد مرتبه گفتن ثواب زیادی ذکر شده است، و لازم نیست آنچه را در حال احرام بستن گفته است تکرار کند، بلکه کافی (4) است بگوید «لَبَّیْک اللّهُمَّ لَبَّیْک» یا تکرار کند «لَبَّیْک» را فقط.

(268) م - (5)احتیاط واجب (6) آن است که کسی که برای عمره تمتع محرم شد، در وقتی که خانه های مکه پیدا می شود لبیک را ترک کند و دیگر لبیک نگوید (7) و مراد از خانه های مکه خانه هایی است که در زمانی که عمره به جا می آورد، جزو مکه باشد (8) هر چند مکه بزرگ شود (9) و احتیاط واجب (10) برای کسی که احرام حج بسته آن است که

ص:194

لبیک را تا ظهر روز عرفه بیشتر نگوید.

(269) م - سوّم - پوشیدن دو جامه احرام برای مردان (1) که یکی «لنگ» است و دیگری «رداء» که باید آن را به دوش بیندازند. و احتیاط واجب (2) آن است که (3) این دو جامه را قبل از نیت احرام و لبیک گفتن بپوشد و اگر بعد از لبیک پوشید احتیاط (4) آن است که لبیک را دوباره بگوید.

(270) م - لازم نیست (5) که لنگ، ناف و زانو را بپوشاند و کفایت می کند که به نحو

ص:195

متعارف باشد، ولی مستحب است که ناف و زانو را بپوشاند.

(271) م - در پوشیدن دو جامه احرام ترتیب خاصی معتبر نیست، بلکه به هر ترتیبی (1) بپوشد مانع ندارد (2)، فقط باید یکی را لنگ قرار دهد به هر کیفیتی که می خواهد و یکی را رداء قرار دهد به هر کیفیتی که می خواهد و احتیاط مستحب (3) آن است که ردا شانه ها را بپوشاند. (4)

(272) م - احتیاط واجب (5) آن است که در حال اختیار اکتفا نکند (6) به یک جامه بلند

ص:196

که مقداری از آن را لنگ کند و مقداری را رداء قرار دهد، بلکه باید دو جامه جدا باشند.

(273) م - در پوشیدن جامه احرام احتیاط واجب (1) آن است که نیت کند و قصد امر الهی و اطاعت او کند (2) و احتیاط مستحب آن است که در کندن جامه دوخته هم نیت و قصد اطاعت کند.

(274) م - شرط است (3) در این دو جامه که نماز در آنها صحیح باشد، پس کفایت نمی کند جامه حریر و غیر مأکول (4) و جامه ای که نجس باشد به نجاستی که در نماز عفو از آن نشده باشد.

(275) م - لازم است جامه ای را که لنگ قرار می دهد نازک نباشد، به طوری که بدن نما باشد و احتیاط مستحب (5) آن است که رداء هم بدن نما نباشد. (6)

ص:197

(276) م - احتیاط واجب (1) آن است که لباس احرام زن، حریر خالص نباشد، بلکه احتیاط آن است که تا آخر احرام حریر نپوشد.

(277) م - دو جامه ای که ذکر شد که باید محرم بپوشد مخصوص به مرد است (2)، ولی زن می تواند در لباس خودش به هر نحو هست محرم شود؛ چه دوخته باشد یا نباشد (3)، ولی حریر محض نباشد (4) چنانچه گذشت.

(278) م - احتیاط واجب (5) آن است که هر وقت در بین اعمال یا غیر آن در احوال

ص:198

احرام این دو جامه (1) نجس شود (2) تطهیر یا تبدیل نماید (3) و احوط (4) مبادرت (5) به تطهیر بدن است در حال احرام اگر نجس شود.

(279) م - اگر تطهیر نکند جامه احرام یا بدن را، کفاره ندارد. (6)

(280) م - احتیاط آن است که (7) جامه احرام از پوست (8) نباشد، لکن ظاهراً اگر به آن جامه گفته شود مانع ندارد.

ص:199

(281) م - لازم نیست (1) که جامه احرام منسوج و بافتنی باشد، بلکه اگر مثل «نمد» مالیده باشد و جامه به آن گفته شود (2) مانع ندارد.

(282) م - افضل آن است که محرم اگر جامه احرام را عوض کرده، وقتی که وارد مکه می شود برای طواف همان جامه ای را که در آن محرم شده است بپوشد، بلکه موافق احتیاط استحبابی است. (3)

(283) م - اگر محرم اضطرار پیدا کند به پوشیدن قبا یا پیراهن برای سردی هوا یا غیر آن (4) می تواند قبا و پیراهن بپوشد (5)، لیکن باید قبا را پایین و بالا کند و به دوش بیندازد و دست از آستین آن بیرون نیاورد و احوط (6) آن است که پشت و رو نیز بکند و پیراهن را نیز باید به دوش بیندازد و نپوشد (7) و اگر اضطرار رفع نمی شود مگر به

ص:200

پوشیدن قبا و پیراهن، می تواند بپوشد. (1)

(284) م - لازم نیست جامه احرام را همیشه در برداشته باشد، بلکه جایز است آنها را عوض کند و برای شستن بیرون بیاورد و برای حمام رفتن آنها را بِکند، بلکه جایز است برای حاجت (2) هر دو را بیرون بیاورد و لخت شود.

(285) م - شخص محرم می تواند از دو جامه احرام بیشتر بپوشد، مثل دو سه رداء و دو سه لنگ برای حفظ از سرما یا غرض دیگر. (3)

(286) م - اگر لباس احرام را عمداً نپوشد (4) یا لباس دوخته در حالی که می خواهد محرم شود بپوشد معصیت کرده است، ولی به احرام او ضرر نمی رساند (5) و احرامش

ص:201

صحیح است، و اگر از روی عذر باشد معصیت هم نکرده و احرامش صحیح است.

(287) م - گره زدن لباس احرام اشکال ندارد (1) ولی احتیاط واجب (2) آن است که آن را که لنگ قرارداده به گردن گره نزند و اگر از روی جهل یا نسیان گره زد احتیاط آن است که فوراً باز کند، ولی به احرامش ضرر نمی رساند و چیزی هم بر او نیست و سنگ در جامه احرام گذاشتن و بانخ بستن نیز جایز (3) است.

ص:202

(288) م - شرط نیست در احرام بستن پاک بودن از حدث اصغر و اکبر، پس جایز است در حال جنابت و حیض و نفاس محرم شود، بلکه غسل احرام برای حایض و نفساء مستحب است.

(289) م - اگر پیراهن بپوشد بعد از آنکه محرم شد، لازم است که پیراهن را شکاف دهد (1) و از پایین بیرون آورد، ولی اگر در پیراهن محرم شود (2) لازم نیست شکاف دهد (3) و از پایین بیرون آورد، و همین قدر لازم است آن را بکند و لباس احرام بپوشد (4) و در هر دو صورت احرامش صحیح است.

(290) م - اگر فراموش کند احرام را و به خاطرش نیاید مگر بعد از اتمام همه واجبات (5)

ص:203

و نتواند جبران (1) کند احتیاط در بطلان (2) عمره او است، اگرچه صحت آن به نظر بعید نیست (3)ولی اگر اعمال حج را هم تمام کرد و یادش آمد عملش صحیح است. (4)

نیست (1)، بلکه اگر شخص به قصد حج یا عمره تلبیه بگوید محرم می شود هر چند قصد احرام نکند.

(292) س - زنی قبل از احرام برای عمره تمتع، می دانست که عادت ماهانه او ده روز است و قبل از احرام حج، اعمال عمره تمتع را نمی تواند انجام دهد، مع ذلک، نیت عمره تمتع کرد، آیا در برگرداندن نیت احرام عمره تمتع به حج افراد، باید چه کند؟

ج - نیت را به حج افراد برگرداند (2) و اشکال ندارد، بلی اگر با التفات به اینکه نمی تواند عمره تمتع را انجام دهد و اگر انجام دهد صحیح نیست به نیت عمره تمتع محرم شود، صحت این احرام، بلکه حصولِ جدّ به آن، محل اشکال است. (3)

ص:205

(293) س - مردها معمولاً برای احرام، یک حوله به عنوان لنگ به کمر می بندند و یکی هم بر روی شانه ها می اندازند، ولی بعضی افراد برای اینکه موقع وزش باد و یا سوار شدن ماشین عورت آنها ظاهر نشود اضافه بر آن دو حوله، یک متر چلوار ندوخته از وسط پا عبور می دهند به نحوی که دو طرف پارچه از جلو و عقب زیر حوله قرار می گیرد، آیا این عمل صحیح است یا اشکال دارد؟

ج - اشکال ندارد. (1)

(294) س - آیا می شود برای کسی که قادر بر تلبیه گفتن نیست نایب گرفت یا خیر؟

ج - اخْرَس (لال) باید با انگشت به تلبیه اشاره کند و زبانش را هم حرکت دهد (2)، و نایب گرفتن کافی نیست. (3)

(295) س - کسی که در گذشته حج واجبش را انجام داده و بنا دارد حج مستحبی به جا آورد، ولی از روی ناآگاهی و یا فراموشی در نیت احرام عمره می گوید «احرام عمره تمتع از حج تمتع از حجة الاسلام می بندم قربة الی الله»، آیا آوردن و در نیت داشتن حجة الاسلام، در حالی که حج مستحبی

ص:206

است، اشکال دارد یا خیر؟

ج - اشکال دارد (1)، مگر آنکه اشتباه لفظی باشد و قصدش این بوده عمره ای که وظیفه او است انجام دهد و اسمش را حجة الاسلام گذاشته باشد. (2)

(296) س - اگر کسی بداند در صورت صحیح نگفتن تلبیه، محرم نمی شود و تلبیه را غلط بگوید و اعمال حج را انجام دهد، آیا اعمالش صحیح است یا نه؟

ج - چنانچه (3) از روی عمد بوده صحیح نیست و اگر عمدی نبوده و از روی فراموشی یا ندانستن مسأله بوده، در فرض مرقوم بعید نیست صحت عمل. (4)

ص:207

(297) س - اگر کسی تلبیه را غلط بگوید و بعد از وقوفین و قبل از اتمام اعمال حج فهمید که صحیحاً محرم نشده است، آیا وظیفه او نسبت به سایر اعمال، و همچنین عمره قبلی او چگونه است؟

ج - با فرض اینکه بعد از وقت جبران متوجه شده (1) بعید نیست صحت عمل (2)، لکن احوط عدم اکتفا به این حج است و این احتیاط ترک نشود. (3)

(298) س - ترجمه تلبیه «لبَّیک، اللّهُمَّ لَبَّیک، لَبَّیک لا شَریک لَک لَبَّیک» چیست؟

ج - ترجمه جمله مذکور چنین است: (4) «اجابت می کنم دعوت تو را، خدایا! اجابت می کنم دعوت تو را، اجابت می کنم دعوت تو را، شریکی نیست مر تو را، اجابت می کنم دعوت تو را». و اگر کلمه «دعوت» را هم نگوید کفایت می کند در مواردی که باید ترجمه را بگوید.

(299) س - لباس احرامی که معلوم نیست از درآمد منبر است یا وجوهات شرعیه، آیا لازم است خمس آن را بدهد؟

ص:208

ج - با فرض شک، لازم نیست، هر چند احتیاط مطلوب است. (1)

(300) س - کسی که به دیگران تلقین نیت و تلبیه می کند و خودش فراموش کرده است که نیت نماید، وظیفه اش چیست؟

ج - اگر به قصد انجام عمره یا حج تلبیه نگفته، محرم نشده است و باید در صورت امکان به میقات برگردد و اگر ممکن نیست به خارج حرم برود (2) و مجدداً محرم شود. (3)

(301) س - آیا لباس احرام منحصر در دو جامه است و بیشتر نباید باشد؟

ج - مقدار واجب آن دو جامه است و زیادتر مانع ندارد.

است پیش از یک ماه موی سر و ریش را رها کند. (1)

3. آنکه پیش از احرام در میقات غسل احرام بنماید (2) و این غسل از زن حایض و نفساء نیز صحیح است (3) و تقدیم این غسل به خصوص در صورتی که خوف آن باشد که در میقات آب یافت نشود جایز است و در صورت تقدیم، اگر در میقات آب یافت شد مستحب است غسل را اعاده نماید و بعد از این غسل (4)، اگر مکلف لباسی را پوشید یا چیزی را خورد که بر محرم حرام است باز هم اعاده مستحب است و اگر مکلف در روز غسل نمود از غسل تا آخر شب آینده کفایت می کند و همچنین اگر غسل در شب نمود تا آخر روز آینده کافی است ولی اگر بعد از غسل و پیش از احرام به حدث اصغر محدث شد غسل را اعاده نماید. (5)

4. آنکه دو جامه احرام از پنبه باشد. (6)

ص:210

5. آنکه احرام را به ترتیب ذیل ببندد، در صورت تمکن بعد از فریضه ظهر و در صورت عدم تمکن بعد از فریضه دیگر (1) و در صورت عدم تمکن از آن، بعد از شش یا دو رکعت نماز نافله، در رکعت اول پس از حمد سوره توحید و در رکعت دوم سوره جحد را بخواند و شش رکعت افضل است (2) و بعد از نماز حمد و ثنای الهی را به جا آورد و بر پیغمبر و آل او صلوات بفرستد، آنگاه بگوید:

«أللّهُمَّ إنِّی أسْأَلُک أنْ تَجْعَلَنِی مِمَّنِ اسْتَجابَ لَک، وَ آمَنَ بِوَعْدِک، وَ اتَّبَعَ أمْرَک، فَاِنِّی عَبْدُک، وَ فی قَبْضَتِک، لا اوْقی إلّا ما وَقیتَ، وَ لا آخُذُ إلّا ما أعْطَیْتَ، وَقَدْ ذَکرْتَ الْحَجَّ، فَأسْألُک أنْ تَعْزِمَ لِی عَلَیْهِ عَلی کتابِک، وَ سُنَّةِ نَبِیِّک صَلَواتُک عَلَیْهِ وَآلِه، وَتُقَوِّیَنِی عَلی ما ضَعُفْتُ، وَ تُسَلِّمَ لِی مَناسکی فی یُسْرٍ مَنْک وَ عافِیَة، وَ اجْعَلْنِی مِنْ وَفْدِک الّذی رَضِیتَ وَ ارْتَضَیْتَ وَ سَمَّیْتَ وَکتَبْتَ. أللّهُمَّ إنِّی خَرَجْتُ مِنْ شُقَّة بَعیدَة، وَ أنْفَقْتُ مالِی ابْتِغاءَ مَرْضاتِک. أللّهُمَّ فَتَمِّمْ لِی حَجَّتِی وَ عُمْرَتِی. أللّهُمَّ إنّی اریْدُ التَّمَتُّعَ بِالْعُمْرَةِ إلَی الْحَجِّ عَلی کتابِک، وَ سُنَّةِ نَبِیِّک صَلَواتُک عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَاِنْ عَرَضَ لِی عارِضٌ یَحْبِسُنَی، فَخَلِّنِی حَیْثُ حَبَسْتَنِی بَقَدَرِک الَّذی قَدَّرْتَ عَلَیَّ. أللّهُمَّ إنْ لَمْ تَکنْ حَجَّةً فَعُمْرَةً، أحْرَمَ لَک شَعْرِی وَ بَشَرِی وَ لَحمِی وَ دَمِی وَ عِظامِی وَ مُخّی وَ عَصَبِی مِنَ النِّساءِ وَ الثِّیابِ وَ الطِّیْبِ، أبْتَغِی بِذلِک وَجْهَک وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ».

6. هنگام پوشیدن دو جامه احرام بگوید:

«اَلْحَمْدُ للهِ ِ الَّذِی رَزَقَنِی مَا اواری بِهِ عَوْرَتی، وَ اؤَدِّی فِیْهِ فَرْضِی، وَ أعْبُدُ فِیْهِ رَبِّی، وَ أنْتَهِی فِیْهِ إلی ما أمَرَنِی، الْحَمْدُ للهِ ِ الَّذِی قَصَدْتُهُ فَبَلَّغَنِی، وَ أردْتُهُ فَأعانَنِی وَ قَبِلَنِی وَ لَمْ یَقْطَعْ بِی، وَ وَجْهَهُ

ص:211

أرَدْتُ فَسَلَّمَنِی فَهُوَ حِصْنِی وَ کهْفِی وَ حِرْزِی وَ ظَهْرِی وَ مَلاذِی وَ مَلاذِی وَ رَجائی وَ مَنْجایَ وَ ذُخْرِی وَ عُدَّتِی فی شِدَّتِی وَ رَخائِی».

7. آنکه تلبیه ها را در حال احرام تکرار کند؛ خصوصاً در موارد آینده:

الف) وقت برخاستن از خواب.

ب) بعد از هر نماز واجب و مستحب.

ج) وقت رسیدن به سواره.

د) هنگام بالا رفتن از تلّ یا سرازیر شدن از آن.

ه ) وقت سوار شدن یا پیاده شدن.

و) آخر شب.

ز) اوقات سحر.

زن حایض و نفساء (1) نیز این تلبیه ها را بگویند.

و شخص متمتّع، تلبیه گفتن او در عمره مستمر خواهد بود تا آنکه خانه های مکه را ببیند و اما تلبیه حج تا ظهر روز عرفه مستمر است. (2)

3. احرام بستن در جامه چرکین و اگر جامه در حال احرام چرک شود بهتر آن است که مکلف مادامی که در حال احرام است آن را نشوید. (1)

4. احرام بستن در جامه راه راه. (2)

5. استعمال حنا (3) پیش از احرام، در صورتی که اثر آن تا حال احرام باقی بماند. (4)

6. حمام رفتن (5)، و اولی آن است که محرم بدن خود را با کیسه و مثل آن نساید. (6)

7. لبیک گفتن محرم در جواب کسی که او را صدا نماید. (7)

ص:213

ص:214

: محرمات احرام

احتیاط واجب (1) هم درباره مُحرم و هم مُحِل.

(307) م - شکار دریایی مانع ندارد و آن حیوانی است که تخم و جوجه، هر دو را در دریا کند. (2)

(308) م - ذبح و خوردن حیوانات اهلی، مثل مرغ خانگی و گاو و گوسفند و شتر مانع ندارد.

(309) م - پرندگان (3)، جزو شکار صحرایی می باشند و ملخ (4) نیز در حکم شکار صحرایی است.

ص:216

(310) م - احتیاط واجب آن است که زنبور (1) را نکشد، اگر قصد اذیت او را نداشته (2) باشد.

(311) م - نگاه داشتن صید حرام است، اگر چه خودش مالک آن باشد. (3)

(312) م - اگر پرنده ای که نزد او است (4) «پر» در نیاورده یا پر او را چیده اند، واجب است (5) آن را حفظ کند تا پر در آورد و آن را رها کند، بلکه بعید نیست که واجب باشد (6) حفظ بچه صید را؛ مثل آهو بره، تا بزرگ شود و رها کند آن را.

(313) م - هر شکاری که حرام است، جوجه و تخم آن نیز حرام است. (7)

ص:217

بدان که در شکار احکام بسیاری است و چون محلِ حاجتِ چندان نیست، از بیان آنها خودداری شد. (1)

دوم - جماع کردن با زن، و بوسیدن و دست بازی کردن (2) و نگاه (3) به شهوت، بلکه (4) هر نحو لذت و تمتّعی بردن. (5)

ص:218

(314) م - اگر کسی در احرام عمره تمتع از روی علم و عمد، با زن، چه در قُبُل و چه در دُبر و یا با مرد جماع کند (1) ظاهراً عمره اش باطل نشود (2)

ولیکن موجب کفاره است که بیان آن می آید (3) و احتیاط (4) آن است که اگر این عمل پیش (5) از سعی واقع شد

ص:219

عمره را تمام کند و آن را دو مرتبه به جا آورد (1) و اگر وقت تنگ است حج افراد (2) به جا آورد و بعد از آن عمره مفرده (3) به جا آورد و احتیاط بیشتر آن است که سال دیگر حج را اعاده کند. (4)

(315) م - اگر در عمره تمتع این عمل را از روی علم و عمد پس از سعی مرتکب شود (5) کفاره بر او واجب می شود و کفاره (6) بنابر احتیاط

ص:220

واجب (1) یک شتر است (2)؛ چه ثروتمند باشد یا نباشد.

(316) م - اگر در احرامِ حج این عمل را از روی علم و عمد به جا آورد، اگر قبل از وقوف به عرفات بوده حج او فاسد است مسلّماً (3)، و اگر بعد از وقوف به عرفات و قبل

ص:221

از وقوف به مشعرالحرام بوده، حج او فاسد است بنابر اقوی (1)، و در هر دو صورت کفاره آن یک شتر (2) است. (3)

(317) م - در این دو صورت که حج فاسد شد باید حج را تمام کند و در سال دیگر نیز حج (4) به جا آورد. (5)

ص:222

(318) م - اگر این عمل بعد از وقوف به عرفات و مشعر واقع شد دو صورت دارد: (1) یکی آنکه: قبل از تجاوز از نصفِ (2) طواف نساء مرتکب شده، در این صورت حج او صحیح است، و فقط باید کفاره بدهد.

دوم آنکه: بعد از تجاوز از نصف طواف نساء (3) مرتکب شده، پس حج او صحیح

ص:223

است و کفاره هم ندارد بنابر اقوی. (1)

(319) م - اگر زنی را از روی شهوت ببوسد (2)

کفاره آن یک شتر (3) است و اگر بدون

ص:224

شهوت ببوسد

کفاره آن یک گوسفند (1) است و احتیاط مستحب آن است که یک شتر کفاره بدهد.

(320) م - اگر عمداً نگاه کند به غیر زن خود (2) و انزالش شود (3)، احوط (4) آن است که

ص:225

اگر می تواند یک شتر کفاره بدهد و اگر نمی تواند یک گاو و اگر آن را هم نمی تواند یگ گوسفند کفاره بدهد. (1)

(321) م - اگر محرم نگاه کند به زن خود از روی شهوت و انزالش شود، مشهور (2) آن است که یک شتر کفاره است، ولی اگر از روی شهوت نباشد (3) کفاره ندارد. (4)

(322) م - اگر کسی با زن دست (5) بازی کند به شهوت و انزالش نشود، یک گوسفند

ص:226

کفاره آن است و اگر انزالش شود احتیاط (1) آن است که یک شتر کفاره بدهد اگر چه کفایت گوسفند خالی از قوت نیست.

(323) م - هر یک از این امور (2) که موجب کفاره است، اگر با جهل به مسأله یا از روی غفلت یا از روی نسیان واقع شود، به عمره و حج او ضرر نمی رساند و بر شخص کفاره نیست.

ص:227

(324) م - اگر مردی با زن خود که مُحرم است، از روی اجبار جماع کند، بر زن چیزی نیست و مرد باید علاوه بر کفاره خود کفاره زن را هم بدهد (1)، و اگر زن از روی رضایت (2) جماع دهد کفاره بر خود اوست (3) و مرد باید کفاره خودش را بدهد و کفاره ای که باید بدهند گذشت. (4)

سوم - عقد کردن زن از برای خود یا غیر، چه آن غیر، احرام بسته باشد یا نبسته باشد و مُحِلّ باشد.

(325) م - جایز نیست (5) شخص محرم شاهد شود برای عقد، گرچه آن عقد برای غیر محرم باشد.

(326) م - احتیاط آن (6) است که شهادت ندهد بر عقد، اگر چه شاهد عقد شده باشد، در حال محرم نبودن (7)، اگر چه جایز بودن آن خالی از قوت نیست.

ص:228

(327) م - اقوی آن است که خواستگاری کردن در حال احرام جایز است و احتیاط (1) در ترک است.

(328) م - رجوع کردن به زنی که طلاق رجعی داده است مانع ندارد. (2)

(329) م - اگر زنی را در حال احرام برای خود عقد کند، با علم به مسأله، آن زن بر او حرام دائمی می شود. (3)

(330) م - اگر زنی را با جهل به مسأله برای خود عقد کند، عقدی که کرده است باطل است، لیکن حرام دائمی (4) نمی شود، ولی احتیاط آن است (5) که آن زن را نگیرد؛ خصوصاً اگر با او نزدیکی کرده باشد.

(331) م - ظاهراً فرقی بین زن عقدی و صیغه ای نیست در احکامی که ذکر شد.

(332) م - احتیاط آن است (6) که زن اگر احرام بسته باشد و مرد محرم نباشد و عقد

ص:229

کند (1) او را، با او نزدیکی نکند و طلاق دهد او را، و در صورت علم به مسأله، او را طلاق دهد و با او هیچ وقت ازدواج نکند.

(333) م - اگر کسی عقد کند زنی را برای محرمی و محرم دخول کند، پس اگر هر سه عالم به حکم (2) باشند بر هر یک آنها یک شتر کفاره است (3) و اگر دخول نکند کفاره نیست و در این حکم فرق نیست بین آنکه زن و عاقد مُحِلّ باشند یا مُحرم و اگر بعضی از آنها حکم (4) را می دانند و بعضی نمی دانند؛ بر آنکه می داند کفاره است.

(334) م - چهارم - استمناء؛ یعنی طلب بیرون آمدن منی کردن، به دست یا غیر آن، هر چند به خیال باشد یا به بازی کردن با زن خود یا کس دیگر، به هر نحو باشد. پس

ص:230

اگر منی خارج شود کفاره آن یک شتر است (1)و احتیاط (2) واجب آن است که در جایی که جماع موجب بطلان است، استمنا نیز موجب بطلان باشد (3) به نحوی که در جماع

ص:231

گفته شد.

پنجم - استعمال عطریات؛ از قبیل مشک و زعفران و کافور و عود و عنبر، بلکه مطلق (1)عطر، هر قسم که باشد. (2)

(335) م - مالیدن عطر بر بدن و لباس جایز نیست و همین طور پوشیدن لباسی که بوی عطر می دهد، اگر چه قبلاً به آن عطر مالیده شده باشد. (3)

(336) م - خوردن چیزی که در آن چیزی است که بوی خوش می دهد؛ مثل

ص:232

زعفران، جایز نیست. (1)

(337) م - اگر به پوشیدن لباس یا خوردن غذایی که بوی خوش می دهد اضطرار پیدا کند، باید (2)

دماغ خود را بگیرد که بوی خوش به آن نرسد. (3)

(338) م - از گل ها یا سبزی هایی که بوی خوش می دهد باید (4) اجتناب کند (5)، مگر بعضی انواع که صحرایی است؛ مثل «بومادران» و «درمنه» و «خزامی» که می گویند از خوشبوترین گل ها است.

ص:233

(339) م - احتیاط (1) آن است که از «دارچینی» و «زنجبیل» و «هل» و امثال آنها اجتناب کند، اگر چه اقوی حرام نبودن آنها است. (2)

(340) م - از میوه های خوشبو؛ از قبیل سیب و بِه، اجتناب لازم نیست و خوردن آنها و بوییدن آنها مانع ندارد (3)، لیکن احتیاط (4) آن است که بوییدن را ترک کند. (5)

(341) م - اقوی (6) حرمت گرفتن دماغ است از بوی بد، لکن فرار کردن از بوی بد به تند رفتن عیب ندارد.

(342) م - خرید و فروش عطریات اشکال ندارد لیکن نباید آنها را برای امتحان بو

ص:234

کند یا استعمال کند. (1)

(343) م - کفاره استعمال بوی خوش یک گوسفند است بنابر احتیاط واجب. (2)

(344) م - مشهور آن است که استعمال خلوق کعبه و آن چیزی است که کعبه را به آن خوش بو می کنند حرام نیست، لکن چون معلوم نیست که خلوق چیست (3) احتیاط (4)

ص:235

آن است که اجتناب کند از بوی خوشی که در کعبه است. (1)

(345) م - اگر بوی خوش را مکرر (2) استعمال کرد در وقتِ واحد، بعید نیست یک گوسفند کفایت کند، لیکن احتیاط در تعدد است، و اگر دراوقات متعدده استعمال کرد احتیاط (3) ترک نشود (4)، و اگر بعد از استعمال کفاره داد و باز استعمال کرد واجب است که باز کفاره بدهد. (5)

ص:236

ششم - پوشیدن چیز دوخته (1)؛ مثل پیراهن و زیر جامه و قبا و امثال آنها.

(346) م - چیزهایی که شبیه به دوخته است؛ مثل پیراهن هایی که با چرخ یا با دست می بافند یا چیزهایی را که با نمد به شکل بالاپوش می مالند؛ مثل کلیجه و پستک و کلاه و غیر آن، جایز نیست (2) پوشیدن آنها. (3)

ص:237

(347) م - احوط (1) اجتناب از مطلق دوخته است،هر چند کم باشد؛ مثل کمربند دوخته (2) و شب کلاه. (3)

ص:238

(348) م - همیانی را که در آن پول می گذارند، اشکال ندارد به کمر ببندد (1)، هر چند دوخته باشد و بهتر آن است که قسمی کند که بی گره باشد.

(349) م - فتق بند، اگر دوخته باشد برای ضرورت جایز است ببندد، لیکن احتیاط آن است که کفاره بدهد. (2)

(350) م - اگر به لباس دوخته احتیاج پیدا کرد جایز است بپوشد، ولی کفاره باید بدهد. (3)

(351) م - جایز است گره زدن لباس احرام را، ولی احتیاط در گره نزدن است (4) و احتیاط واجب آن است که لنگ را به گردن گره نزنند. (5)

(352) م - جایز است که لباس احرام را با سوزن یا چیز دیگر، بعضی را به بعضی وصل کند، گرچه احتیاط در ترک است. (6)

ص:239

(353) م - از برای زن ها جایز است لباس دوخته، هر قدر می خواهند بپوشند و کفاره ندارد، بلی جایز نیست (1) از برای آنها پوشیدن «قفازین» (2)و آن چیزی بوده که زن های عرب در آن پنبه می گذاشتند و دست می کردند برای حفظ از سرما. (3)

(354) م - کفاره پوشیدن لباس دوخته، یک گوسفند است. (4)

(355) م - اگر مُحرم چند قسم لباس دوخته بپوشد؛ مثل پیراهن و قبا و عبا، برای هر یک باید کفاره بدهد (5) و احتیاط واجب (6) آن است که اگر آنها را توی هم کرد و یک

ص:240

دفعه پوشید باز برای هر یک کفاره بدهد. (1)

(356) م - اگر از روی اضطرار لباس های متعدد پوشید کفاره ساقط نمی شود. (2)

(357) م - اگر یک قسم لباس بپوشد، مثل پیراهن، و کفاره بدهد و باز پیراهن دیگر بپوشد یا آن را که پوشیده بکند و باز بپوشد باید برای دفعه دیگر نیز کفاره بدهد. (3)

(358) م - احتیاط واجب (4) آن است که اگر چند لباس از یک نوع بپوشد مثل چند قبا یا چند پیراهن، چه در مجلس واحد یا در مجالس عدیده (5)، برای هر یک کفاره بدهد. (6)

ص:241

(359) م - هفتم - سرمه کشیدن (1) به سیاهی (2) که در آن زینت باشد (3) هر چند قصد زینت (4) نکند. و احتیاط واجب اجتناب از مطلق سرمه است که در آن زینت باشد (5)، بلکه اگر بوی خوش (6) داشته باشد بنابر اقوی حرام است.

ص:242

(360) م - حرام بودن سرمه کشیدن، به زن اختصاص ندارد و برای مرد نیز حرام است.

(361) م - در سرمه کشیدن کفاره نیست (1) لیکن اگر در سرمه بوی خوش باشد (2) احتیاط (3)کفاره دادن است.

(362) م - در صورتی که احتیاج داشته باشد (4) به سرمه کشیدن مانعی ندارد.

هشتم - نگاه کردن در آینه. (5)

ص:243

(363) م - در این حکم فرقی بین زن و مرد نیست.

(364) م - نگاه کردن به اجسام صاف صیقل داده شده که عکس در آن پیداست و نگاه کردن در آب صاف اشکال (1) ندارد.

(365) م - عینک زدن اگر (2) زینت نباشد اشکال ندارد، ولی اگر زینت محسوب شود (3) جایز نیست. (4)

(366) م - در نظر کردن به آینه کفاره (5) نیست، لیکن مستحب است (6) که بعد از نگاه کردن لبیک بگوید.

ص:244

(367) م - اگر در اطاقی که ساکن است (1) آینه باشد و بداند که گاهی چشم او سهواً به آینه می افتد اشکال ندارد، لیکن احتیاط آن است (2) که آن را بردارد یا چیزی روی آن بیندازد.

(368) م - احتیاط (3) آن است که به آینه نگاه نکند، اگر چه برای زینت نباشد. (4)

نهم - پوشیدن موزه و چکمه و گیوه و جوراب (5) و هر چه تمام روی پا را می گیرد. (6)

ص:245

(369) م - این حکم اختصاص به مردان دارد و برای زن مانع ندارد. (1)

(370) م - اگر مرد محتاج شود (2) به پوشیدن چیزی که روی پا را می گیرد احتیاط واجب (3) آن است که روی آن را شکاف دهد.

(371) م - در پوشیدن آنچه روی پا را می گیرد کفاره نیست. (4)

دهم - فسوق.

(372) م - فسوق اختصاص به دروغ گفتن ندارد (5) بلکه فحش دادن و

ص:246

فخر (1) به دیگران کردن نیز فسوق است و از برای فسوق کفاره نیست، فقط باید استغفار کند و مستحب است (2) چیزی کفاره بدهد و اگر گاو ذبح کند بهتر است.

یازدهم - جدال (3)؛ و آن گفتن «لا وَالله» و «بَلی وَالله» است.

(373) م - گفتن کلمه «لا» و کلمه «بَلی» و در سایر لغات، مرادف (4) آن؛ مثل «نه» و «آری»، دخالتی (5) در جدال ندارد بلکه قَسَم خوردن در مقامِ اثبات مطلب یا ردّ غیر، جدال است (6).

ص:247

(374) م - قَسَم اگر به لفظ «الله» باشد یا مرادف آن؛ مثل «خدا» در زبان فارسی، جدال (1) است، و اما قَسَم به غیر خدا، به هر کسی باشد، ملحق به جدال نیست.

(375) م - احتیاط واجب الحاق سایر اسماء الله است به لفظ جلاله، پس اگر کسی قَسَم بخورد به «رحمان» و «رحیم» و «خالق سموات وارض»، جدال محسوب می شود به احتیاط واجب. (2)

(376) م - در مقام ضرورت، برای اثبات حقی با ابطال باطلی جایز است قَسَم بخورد به جلاله و غیر آن. (3)

(377) م - اگر در جدال راستگو باشد، در کمتر از سه مرتبه چیزی بر او نیست مگر

ص:248

استغفار (1)، و در سه مرتبه (2) کفاره باید بدهد و کفاره آن یک گوسفند است. (3)

(378) م - اگر در جدال دروغگو باشد احتیاط واجب آن است که در یک مرتبه یک گوسفند کفاره بدهد و در دو مرتبه یک گاو و در سه مرتبه یک شتر بلکه خالی از قوت نیست. (4)

ص:249

(379) م - اگر در جدال به دروغ، در دفعه اول یک گوسفند کفاره ذبح کرد، بعید نیست (1) که اگر بعد از آن جدال کند به دروغ، کفاره آن یک گوسفند باشد نه گاو.

(380) م - اگر در جدال به دروغ، دو مرتبه جدال کرد و یک گاو (2) ذبح کرد برای کفاره و بعد یک مرتبه دیگر جدال کرد به دروغ، ظاهراً یک گوسفند (3) کفاره است و

ص:250

اگر بعد از ذبح گاو دو مرتبه دروغ گفت و جدال کرد ظاهراً یک گاو (1) کفاره

آن است.

(381) م - اگر به راست جدال کرد بیشتر از سه (2) مرتبه، هر چند باشد یک گوسفند کفاره است مگر آنکه بعد از سه مرتبه کفاره بدهد، در این صورت اگر سه مرتبه دیگر جدال کند به راست باید یک گوسفند ذبح کند. (3)

(382) م - اگر به دروغ ده مرتبه یا بیشتر جدال کند، کفاره یک شتر (4) است ظاهراً (5)، مگر آنکه پس از سه مرتبه یا زیادتر، کفاره را ذبح کند که در این صورت در دفعه اول گوسفند و در دفعه دوم گاو و در دفعه سوم شتر است. (6)

ص:251

دوازدهم - کشتن (1) جانورانی که در بدن (2) ساکن می شوند (3)؛ مثل شپش و کیک (4) و کنه که در بدن حیوان است. (5)

ص:252

(383) م - جایز نیست (1) انداختن شپش و کک (2) را از بدن. (3)

(384) م - جایز نیست (4) نقل کردن آن را (5) از مکانی که محفوظ است به جایی که از آن ساقط شود و بیفتد (6) و احتیاط (7) آن است که به محلی که در معرض آن است که بیفتد نقل ندهد.

(385) م - احتیاط مستحب (8) آن است که آن را از محلی به محل دیگر از بدن نقل

ص:253

ندهند اگر مکان اول محفوظتر باشد.

(386) م - بعید نیست که در کشتن یا انتقال دادن، کفاره نباشد (1)، لیکن احتیاطاً (2) یک کف از طعام صدقه بدهد.

سیزدهم - انگشتر به دست کردن؛ به جهت زینت (3) و اگر برای استحباب باشد مانع ندارد. (4)

ص:254

(387) م - اگر انگشتر به دست کند، نه برای زینت و نه برای استحباب؛ مثل آنکه برای خاصیتی به دست کند، اشکال ندارد.

(388) م - احتیاط واجب (1) آن است که محرم «حنا» برای زینت نبندد، بلکه اگر زینت باشد ولو قصد نکند احتیاط در ترک است، بلکه حرمت (2) آن، در هر دو صورت، خالی از وجه نیست.

(389) م - اگر قبل از احرام «حنا» ببندد، چه به قصد زینت باشد یا نباشد و چه اثرش تا زمان احرام بماند یا نماند، مانع ندارد ولی احتیاط خوب است. (3)

(390) م - انگشتر به دست کردن و حنا بستن کفاره ندارد. (4)

ص:255

چهاردهم - پوشیدن زیور است برای زن به جهت زینت. (1)

(391) م - اگر زیور زینت باشد احتیاط واجب (2) آن است که ترک کند هر چند قصد تزیین نداشته باشد بلکه حرمت آن خالی از قوت نیست. (3)

(392) م - زیورهایی را که عادت داشته به پوشیدن آن، قبل از احرام لازم نیست برای احرام بیرون بیاورد. (4)

ص:256

(393) م - زیورهایی را که عادت داشته به پوشیدن آن، نباید (1) به مرد نشان دهد، حتی به شوهر خود.

(394) م - پوشیدن زیور حرام است ولی کفاره ندارد. (2)

پانزدهم - روغن مالیدن به بدن. (3)

(395) م - احوط (4) بلکه اقوی حرام بودن مالیدن روغن است، اگر چه بوی خوش در آن نباشد.

(396) م - جایز نیست روغنی که بوی خوش در آن است استعمال کند پیش از احرام، اگر اثرش باقی می ماند تا وقت احرام. (5)

(397) م - اگر از روی اضطرار و احتیاج روغن بمالد عیبی ندارد. (6)

ص:257

(398) م - خوردن روغن مانع ندارد اگر در آن بوی خوش مثل زعفران نباشد.

(399) م - اگر در روغن بوی خوش نباشد در مالیدن آن کفاره نیست. (1)

(400) م - اگر در روغن بوی خوش باشد کفاره آن (2) یک گوسفند است (3) اگر چه از روی اضطرار (4) باشد. (5)

ص:258

شانزدهم - ازاله مو از بدنِ خود یا غیر خود، چه مُحرم باشد چه مُحِلّ.

(401) م - در حرمت ازاله مو، فرقی نیست میان کم و زیاد، بلکه ازاله یک مو نیز حرام است. (1)

(402) م - ازاله مو، اگر از روی ضرورت باشد عیب ندارد (2)؛ مثل زیادی شپش و دردسر و موی چشم که اذیت می کند.

(403) م - اگر در وقت غسل یا وضو (3) مویی بدون قصد کنده شود اشکال ندارد.

(404) م - در ازاله مو فرقی نیست (4) بین تراشیدن یا نوره مالیدن یا کندن یا قیچی کردن و غیر آن.

(405) م - کفاره سرتراشیدن، اگر به جهت ضرورت (5) باشد، دوازده «مُدّ» طعام است

ص:259

که باید به شش (1) مسکین بدهد، یا سه روز روزه بگیرد، یا یک گوسفند قربانی کند. (2) و «مُد» یک چارک (ده سیر) است تقریباً.

(406) م - اگر تراشیدن از روی ضرورت نباشد احتیاط واجب (3) آن است که یک گوسفند کفاره بدهد، بلکه تعین گوسفند در این صورت بعید نیست.

(407) م - اگر از زیر هر دو بغل خود ازاله مو کند (4) باید یک گوسفند ذبح کند برای کفاره (5)، بلکه احتیاط (6) آن است که اگر از زیر یک بغل هم ازاله مو کند یک گوسفند کفاره بدهد. (7)

ص:260

(408) م - احتیاط واجب آن است که اگر موی سر (1) را ازاله کند به غیر تراشیدن، کفاره تراشیدن را بدهد. (2)

(409) م - اگر دست بکشد به سر یا ریش خود و یک مو یا بیشتر بیفتد، احتیاط (3) آن است که یک کف طعام صدقه بدهد. (4)

ص:261

هفدهم - پوشانیدن مرد سر خود را (1)، به هر چه او را بپوشاند.

(410) م - احتیاط واجب (2) آن است که سر را به چیزهایی غیر پوششی هم نپوشاند؛ مثل گل و حنا و دوا و پوشال و غیر اینها.

(411) م - احتیاط واجب (3) آن است که چیزی بر سر نگذارد؛ مثل بار برای حمل، که سر به آن پوشیده شود.

(412) م - جایز است (4) به بعض بدن خود، سر را بپوشاند؛ مثل آنکه دست ها را روی سر بگذارد، لیکن (5) احتیاط در ترک آن است.

ص:262

(413) م - جایز نیست (1) سر را زیر آب کند بلکه جایز نیست (2) زیر مایع دیگری؛ مثل گلاب و سرکه و غیرآن، کند. (3)

(414) م - در حکم سر است بعض (4) سر، پس نباید بعض سر را هم بپوشاند (5) و نه زیر آب یا مایع دیگری کند. (6)

ص:263

(415) م - گوش ها ظاهراً (1) از سر محسوب است پس نباید آنها را پوشانید.

(416) م - پوشانیدن رو برای مردان مانع ندارد و از سر محسوب نیست، پس در وقت خواب مانعی از پوشاندن آن نیست.

(417) م - گذاشتن بند خیک آب بر سر، از حکم پوشش استثنا شده و مانع ندارد.

(418) م - دستمالی را که برای سردرد به سر می بند عیب ندارد. (2)

(419) م - گذاشتن سر روی بالش برای خوابیدن (3) مانع ندارد.

(420) م - اگر پارچه ای را روی کمانی بیندازند؛ به نحوی که بالای سر باشد و سر را زیر آن کند برای حفظ از پشه، مانع ندارد و همچنین رفتن در پشه بند اشکال ندارد.

(421) م - زیر دوش حمّام رفتن برای مُحرِم مانع ندارد (4)، لیکن زیر آبشاری که سر را فرو گیرد جایز نیست.

(422) م - اگر سر را شست نباید (5) با حوله و دستمال خشک کند و بعض سر هم در

ص:264

حکم همه است. (1)

(423) م - در وقت خوابیدن، مرد نباید سر خود را بپوشاند (2) و اگر بدون التفات پوشانید باید فوراً آن را باز کند و همین طور اگر از روی فراموشی پوشانید واجب است فوراً سر را باز کند و مستحب است تلبیه بگوید بلکه احوط است گفتن آن. (3)

(424) م - اگر سر را بپوشاند؛ به نحوی از انحا، کفاره (4) آن یک گوسفند است (5) و

ص:265

احتیاط (1) واجب کفاره است برای پوشاندن بعض سر. (2)

(425) م - احوط آن است (3) که اگر مکرر سر را پوشانید، مکرر کفاره بدهد؛ یعنی برای هر دفعه یک گوسفند کفاره است (4)، گرچه تعدد کفاره معلوم نیست و به نظر بعید نمی آید واجب نبودن. (5)

(426) م - اگر سر را پوشانید و گوسفند را برای کفاره ذبح کرد و باز سر را پوشانید احتیاط (6) به کفاره دادنِ دوباره خیلی مطلوب است گرچه وجوبش معلوم نیست. (7)

(427) م - کفاره در صورتی واجب است که از روی علم به مسأله و عمد سر را

ص:266

بپوشاند، پس اگر از روی ندانستن مسأله یا غفلت و سهو و نسیان بپوشاند کفاره ندارد. (1)

هیجدهم - پوشانیدن (2) زن روی خود را به نقاب و روبند و برقع.

(428) م - پوشانیدن رو را به هر چیز، اگر چه چیزهای غیر متعارف باشد (3)؛ مثل پوشال و گل و چیزهای دیگر، جایز نیست بنابر احتیاط، و جایز نیست با بادبزن روی خود را بپوشاند. (4)

(429) م - بعض رو در حکم تمام آن است و نباید آن را بپوشاند. (5)

ص:267

(430) م - اگر دست های خود را روی صورت بگذارد مانع ندارد. (1)

(431) م - اگر روی خود را برای خوابیدن روی بالش بگذارد مانع ندارد. (2)

(432) م - واجب است برای نماز سر را بپوشاند و مقدمتاً برای پوشانیدن سر کمی از اطراف رو را بپوشاند (3)، لیکن واجب است (4) بعد از نماز فوراً آن را باز کند. (5)

(433) م - جایز است برای رو گرفتن از نامحرم (6) چادر یا جامه را که به سر افکنده

ص:268

پایین بیندازد تا محاذی بینی، بلکه چانه، بلکه در صورت احتیاج تاگردن و چیزی بر او نیست. (1)

(434) م - بهتر آن است (2) که آن چیزی را که در موقع حاجت از سر پایین می اندازد، با دست یا چیز دیگر دور از رو نگه دارد (3) که به صورت نچسبد، بلکه این کار احوط (4) است.

(435) م - بعضی برای دور نگه نداشتن جامه از صورت، کفاره لازم دانسته اند (5) و آن احوط است، گرچه اقوی واجب نبودن آن است (6)

ص:269

(436) م - در نقاب انداختن و پوشاندن رو (1)، به هر نحو که باشد (2)، کفاره لازم نیست (3) گرچه موافق احتیاط است.

نوزدهم - سایه قرار دادن مرد بالای سر خود: (4)

(437) م - سایه قراردادن جایز نیست از برای مردان (5)، و برای زن ها و بچه ها جایز است و کفاره هم ندارد.

(438) م - حرام بودنِ سایه قرار دادن بالای سر، مختص به حال منزل طی

ص:270

کردن است و اما در حالی که در محلی منزل کرد در منی باشد یا غیر آن (1)، زیر سایه رفتن مانع ندارد و با چتر و مثل آن سایه بر سر قرار دادن مانع (2) ندارد اگرچه در حال راه رفتن باشد (3) پس مانع ندارد که در منی از چادر خود تا محلی که ذبح می کنند یا محلی که رمی جمرات می کنند با چتر برود (4) گرچه احتیاط

ص:271

مستحب (1) ترک است در حال راه رفتن.

(439) م - فرق نیست در حرام بودن سایه قرار دادن در وقت طی کردن منزل، بین آنکه در محملی باشد که روپوش دارد یا در اتومبیل سرپوشیده باشد یا در هواپیما باشد یا زیر سقف کشتی باشد.

(440) م - احتیاط (2) آن است که در وقت طی منزل، به پهلوی محمل یا هر چیزی که بالای سر او نباشد، استظلال نکند (3)، اگر چه جایز بودنِ آن خالی از قوت نیست. (4)

(441) م - کسانی که از تهران یا جای دیگر می خواهند به مکه مشرف شوند یا

ص:272

هواپیما، اگر نذر کنند برای احرام بستن از تهران، نذر آنهاصحیح است (1) و باید محرم شوند (2) و اگر راه دیگری نباشد جز هواپیما، باید بروند به حج، لیکن برای زیر سقف بودن در حال طی منزل باید کفاره بدهند.

(442) م - کسی که نذر کرد از تهران یا جای دیگر محرم شود، باید محرم شود (3) و حتی الإمکان باید از راهی برود که زیر سایه - در طی منزل - قرار نگیرد و اگر راهی نباشد که زیر سقف قرار نگیرد در صورت التفات به این مطلب پیش از نذر معصیت کار است (4) برای آنکه خود را از روی عمد مبتلای به معصیت کرده است. (5)

(443) م - کسانی که می خواهند با هواپیما به مکه بروند، لازم است با هواپیما

ص:273

به مدینه بروند و از آنجا در مسجد شجره محرم شوند و با اتومبیلی که سقف ندارد به مکه بروند و یا آنکه بروند جده به قصد رفتن به جحفه و در صورت امکان بروند به جحفه و از آنجا محرم شوند و با اتومبیل بی روپوش بروند به مکه معظمه، و اگر رفتن به میقات امکان نداشت از جده (1) محرم شوند (2) و بهتر آن است که (3) در «حده» هم که بین جده و مکه است تجدید احرام کنند. (4)

(444) م - نشستن در زیر سقف در حال طی منزل در شب (5) خلاف احتیاط است

ص:274

گرچه جایز بودن آن به نظر بعید (1) نیست، بنابراین بعید نیست جایز بودن نشستن محرم در هواپیمایی که شب حرکت می کند.

(445) م - در جایز نبودنِ سایه بالای سر قرار دادن، فرق (2) نیست بین سواره و پیاده.

(446) م - کسانی که کشتی سوار می شوند در حال احرام، زیر سقفِ آن نباید بروند، لیکن در کنار دیوار کشتی که سایه است، ظاهراً نشستن جایز است. (3)

(447) م - استظلال در وقت طی منزل برای عذری، مثل شدت گرما یا شدت سرما یا بارندگی جایز است، لیکن باید کفاره بدهد.

(448) م - کفاره سایه قرار دادن در حال طی منزل یک گوسفند است، چه با عذر سایه افکنده باشد چه با اختیار، بنابر احتیاط (4)واجب.

ص:275

(449) م - اقوی کفایت یک گوسفند است در احرام عمره، هر چند بیش از یک مرتبه سایه قرار داده باشد و یک گوسفند است در احرام حج هر چند بیش از یک مرتبه استظلال کرده باشد. (1)

بیستم - بیرون آوردن خون از بدن خود: (2)

(450) م - بیرون آوردن خون از بدنِ دیگری؛ مثل حجامت کردن او، یا دندان او را کشیدن حرام نیست. (3)

(451) م - جایز نیست (4) به مثل خراشیدنِ بدن، خون از آن بیرون آورد و همین طور به مسواک (5) نمودن، خون از بن دندان ها بیرون آورد.

ص:276

(452) م - جایز است در حال احتیاج (1) خون بگیرد به حجامت و غیر آن و همین طور خون دمل را بیرون آوردن در حال احتیاج و جَرَب را خاریدن در صورتی که موجب آزار است، اگر چه از آن خون در آید.

(453) م - خون از بدن در آوردن کفاره ندارد. (2)

بیست و یکم - ناخن گرفتن: (3)

(454) م - جایز نیست بعض ناخن را هم بگیرد مگر آنکه موجب آزار شود (4)؛ مثل

ص:277

آنکه بعض آن افتاده باشد و بعض دیگر موجب آزار او باشد. (1)

(455) م - جایز نیست ناخن پا را هم بگیرد؛ چنانچه جایز نیست ناخن دست را بگیرد.

(456) م - فرقی نیست بین آلات ناخن گیری، قیچی باشد یا چاقو یا ناخن گیر و احتیاط (2)واجب آن است که ازاله ناخن نکند به هیچ وجه، حتی به سوهان و دندان. (3)

(457) م - اگر انگشت زیادی داشته باشد جایز نیست ناخن آن را بگیرد احتیاطاً، و همچنین اگر دست زیادی داشته باشد احتیاط (4) آن است که ناخن آن را نگیرد، اگر چه بعید نیست جواز، اگر معلوم شد آن انگشت یا آن دست (5) زیادی است.

ص:278

(458) م - اگر یک ناخن از دست یا پا بگیرد یک مد (1) طعام باید کفاره بدهد و برای هر ناخنِ دست تا به ده نرسیده باید یک مد طعام بدهد و همچنین در ناخن های پا.

(459) م - اگر تمام ناخن دست ها و پاها را در یک مجلس بگیرد یک گوسفند کفاره آن است.

(460) م - اگر ناخن دست ها را تماماً بگیرد، در یک مجلس یا چند (2) مجلس، و در محل دیگر یا چند محل دیگر ناخن پاها را بگیرد دو گوسفند کفاره آن است.

(461) م - اگر تمام ناخن دست ها را بگیرد و ناخن پاها را کمتر از ده ناخن بگیرد یک گوسفند برای ناخن دست و برای هر یک از ناخن های پا یک مد (3) طعام باید بدهد و همچنین اگر ناخن پاها را بگیرد تماماً و ناخن دست ها را کمتر از ده بگیرد. (4)

(462) م - اگر پنج ناخن از پا بگیرد و پنج ناخن از دست (5)، برای هر یک باید یک مد طعام کفاره بدهد و همچنین است اگر کمتر از ده، در هر یک از دست و پا، بگیرد برای هر یک باید کفاره بدهد. (6)

(463) م - اگر بیشتر از ده ناخن داشته باشد، پس اگر تمام را بگیرد باید یک

ص:279

گوسفند بدهد، و احتیاط مستحب (1) آن است که برای ناخن زیادی از ده تا، کفاره بدهد برای هر یک، یک مد.

(464) م - اگر کسی که بیشتر از ده ناخن دارد، ده ناخن اصلی را بگیرد، احتیاط واجب (2) آن است که یک گوسفند بدهد و اگر بعضی از ناخن های اصلی را و بعضی از ناخن های زیادی را بگیرد برای ناخن های اصلی یک مد بدهد و برای زیادی ها احتیاط مستحب آن است که کفاره بدهد. (3)

(465) م - اگر تمام ناخن های دست را گرفت و کفاره آن را داد و بعد در همان مجلس ناخن های پا را تماماً گرفت باید یک گوسفند دیگر کفاره (4) بدهد.

(466) م - اگر کسی کمتر از ده ناخن داشت و تمام آن را گرفت برای هر یک، یک مد طعام باید بدهد و احتیاط مستحب (5) آن است که یک گوسفند ذبح کند.

ص:280

(467) م - اگر محتاج شد به گرفتن ناخن (1)، احتیاط واجب (2) آن است که کفاره به همان نحو که ذکر شد بدهد. (3)

(468) م - بیست و دوم - کندن دندان (4) است؛ هر چند خون نیاید بنابر احتیاط (5) و احتیاط آن است که یک گوسفند کفاره بدهد. (6)

ص:281

بیست و سوم - کندن (1) درخت یا گیاهی (2) که در حرم روییده باشد: (3)

(469) م - اگر گیاهی یا درختی در منزل مُحرم روییده باشد، بعد از آنکه منزل او شده، پس اگر آن را خودش کاشته باشد جایز است آن را بکند. (4)

(470) م - اگر درختی در منزل او روییده، بعد از آنکه منزل او شده لیکن خودش آن را نکاشته باشد، احتیاط (5)آن است که آن را قطع نکند گرچه اقوی جواز است.

(471) م - اگر گیاهی که در منزل او روییده، بعد از آنکه منزل او شده و خودش آن را نکاشته باشد احتیاط واجب (6) آن است که آن را قطع نکند.

ص:282

(472) م - اگر منزلی خریده باشد که دارای درخت و گیاه است، نباید آن را قطع کند. (1)

(473) م - درخت های میوه و درخت خرما از این حکم بیرون است و می تواند (2) آنهارا قطع کند و در گیاه ها (اذخر) که گیاه معروفی است از حکم مستثنی است و قطع آن مانع ندارد.

(474) م - اگر درختی را که جایز نیست کندنش، بکند (3)، احتیاط آن است که (4) اگر بزرگ باشد یک گاو کفاره بدهد و اگر کوچک باشد یک گوسفند. (5)

ص:283

(475) م - اگر بعض درخت را قطع کند، اقوی (1) آن است که قیمت آن را کفاره بدهد.

(476) م - در قطع گیاه ها کفاره نیست به جز استغفار. (2)

(477) م - جایز است شتر خود را بگذارد که علف بخورد (3)، ولی خودش برای او قطع نکند. (4)

(478) م - آنچه ذکر شد از قطع درخت و گیاه حرم، مختص به مُحرم نیست، بلکه برای همه کس ثابت است. (5)

(479) م - اگر به نحو متعارف راه برود و گیاهی از راه رفتن او قطع شود اشکالی ندارد. (6)

ص:284

(480) م - بیست و چهارم - سلاح در برداشتن (1)، بنابر احوط (2) مثل شمشیر و نیزه و تفنگ و هرچه از آلات جنگ باشد (3) مگر برای ضرورت و مکروه (4) است سلاح را همراه بردارد در صورتی که به تن او نباشد اگر ظاهر (5) باشد و احوط ترک آن است.

ص:285

تیره (1) باشد که استظلال صدق نکند.

(486) م - جایز است از جاهای دور مثل تهران با نذر محرم شود (2)، ولی اگر زیر سقف سفر می کند باید کفاره بدهد. (3)

(487) م - تزریق آمپول در حال احرام مانع ندارد ولی اگر موجب بیرون آمدن خون از بدن می شود تزریق (4) نکند، مگر در مورد حاجت و ضرورت. (5)

(488) م - در حرام بودنِ سایه بر سر قرار دادن، فرقی بین سایه ای که با شخص

ص:287

حرکت کند، مثل چتر و ماشین مسقّف و سایه ثابت (1) مثل پل و غیره نیست (2) و فرقی بین اجبار و اختیار نیست (3) ولی بر عبور از زیر پل هایی که در جاده ها هست صادق نیست.

(489) م - کسی که حجش را باطل کند، اگر حج فاسد شده را به اتمام رسانده از احرام خارج شده و گرنه در احرام باقی است. (4)

(490) م - بعد از آنکه محرم به منزل رسید ولو در محله های جدید مکه، که از مسجدالحرام دور هستند، می تواند (5) برای رفتن به مسجدالحرام در ماشین های مسقّف سوار شود یا زیر سایه برود. (6)

ص:288

ج - بر مرد مزبور منعی نیست ولی اگر زن نیز لذت می برد، در فرض سؤال نباید حاضر شود، علی الأحوط. (1)

(494) س - فردی که از احرام در آمده، زنش را که محرم است می بوسد، اگر چه زن راضی نیست، آیا این کار نسبت به مرد و زن چه حکمی دارد؟

ج - اگر زن اختیار نداشته، چیز بر او نیست. و بر مرد هم کفاره واجب نشده است. (2)

(495) س - صابون و بعضی از شامپوها که بویی دارد، آیا می شود برای بدن استعمال کرد یا خیر؟ ضمناً خیلی بوی خوشی هم نیست.

ج - اگر صدق بوی خوش می کند، از آن اجتناب کنند (3) و در غیر این صورت

ص:290

مانع ندارد. (1)

(496) س - حمل قمقمه آب که در محفظه دوخته نگهداری می شود، برای محرم چه صورت دارد؟

ج - احتیاط آن است که آن را به دوش (2) نیندازد (3) و دست گرفتن آن مانع ندارد. (4)

(497) س - در مورد نظر کردن در آیینه، گاهی نگاه می کند که خود را ببیند و گاهی برای دیدن ماشین و غیره و یا مثلاً برای علاج دردی، آیا برای محرم فرق می کند و یا یکسان است؟

ج - احوط، اجتناب است (5) در همه موارد ذکر شده در سؤال. (6)

ص:291

(498) س - در حال احرام عده ای از همدیگر عکس می گیرند و در دوربین عکاسی که آیینه است و یا حالت شفاف و آینه مانندی دارد نظر می کنند، بفرمایید اشکال دارد یا خیر؟

ج - اگر معلوم نیست (1) که در آینه نظر می شود، اشکال ندارد. (2)

(499) س - آیا سوگند معمولی به حال احرام اشکال دارد، همانند سوگندهای روزمره مردم کوچه و بازار؟

ج - قسم به غیر خدا از محرمات احرام نیست. (3)

(500) س - بعضی به علت عرق سوزشدن بدن، احتیاج به پمادی دارند که چربی دارد، آیا مُحرِم می تواند از این پماد به بدن خود بمالد یا خیر؟

ج - نمی تواند (4) مگر در مورد ضرورت، ولی کفاره ندارد ولو در غیر مورد

ص:292

ضرورت (1) مگر آنکه بوی خوش داشته باشد، که کفاره آن یک گوسفند، است (2) اگر چه از روی اضطرار باشد. (3)

(501) س - در موردی که کنده شدن مو با کشیدن دست به سر و صورت کفاره دارد، آیا فرقی بین عمد و سهو و غفلت هست؟

ج - فرق نمی کند (4) به شرط آنکه دست کشیدن عمدی باشد. (5)

(502) س - اگر غیر مُحرم از محرم ازاله مو کند یا یکی از کارهایی که بر محرم حرام است و کفاره دارد انجام دهد، چه حکمی دارد؟

ج - اگر محرم به اختیار خود (6) حاضر شود که مثلاً مُحلّی سر او را بتراشد حرام است و باید کفاره بدهد، ولی چنانچه بدون اختیار او باشد کفاره ندارد، حتی بر

مُحلّ مزبور.

ص:293

(503) س - محرم سرش تر است (1)، اگر بخواهد صبر کند تا خودش خشک شود و وضو بگیرد آفتاب طلوع می کند و نمازش قضا می شود، آیا وظیفه اش تیمم است؟

ج - اگر نمی تواند (2) ولو با دست سر را خشک کند، احوط جمع بین وضو با این (3) حال و تیمم است. (4)

(504) س - کسی که موی مصنوعی دارد و با همین حال برای عمره و حج محرم شده و اعمال خود را انجام داده است آیا اشکال دارد؟

ج - ضرر به عمره و حج ندارد، ولی اگر مرد آن را بر سرش گذاشته است باید کفاره بدهد. (5)

ص:294

(505) س - با توجه به حرمت پوشیدن صورت برای زنان در حال احرام (1)، آیا چانه هم جزو صورت محسوب می شود و باید باز باشد یا اینکه اگر مقنعه ای بر سر گذاشته شود که چانه را تا لب ها بپوشاند مانعی ندارد؟

ج - زیر چانه جزو صورت محسوب نمی شود ولی پوشاندن به نحوی که در سؤال ذکر شده اشکال دارد. (2)

(506) س - آیا زن محرم می تواند صورت خود را با حوله پاک کند یا حکم سر مرد را دارد که نمی تواند روی آن را بپوشاند؟

ج - احتیاط، مراعات شود. (3)

(507) س - زن ها که در حال احرام برای پوشیدن و در آوردن مقنعه، صورتشان پوشیده می شود، چه صورت دارد؟

ج - باید سعی کنند پوشیده نشود (4)، و اگر عامداً و از روی علم پوشیده نشود مانع ندارد.

ص:295

(508) س - فرموده اید که محرم از منزل تا مسجدالحرام می تواند زیر سقف برود، آیا کسانی که در مسجدالحرام برای حج محرم می شوند می توانند در مکه زیر سقف باشند؟

ج - تا عرفاً در منزل و مکه هستند و در حال سیر برای خارج شدن از مکه نیستند می توانند (1) استظلال نمایند. (2)

(509) س - کسی که از تنعیم محرم می شود، استظلال برای او چه حکمی دارد؟

ج - چون تنعیم جزو مکه شده و مکه منزل است، استظلال در فرض سؤال مانع ندارد. (3)

ص:296

(510) س - میقات عمره مفرده در خود مکه واقع شده است، آیا کسی که در آنجا برای عمره مفرده احرام بست می تواند در اتوبوس سقف دار سوار شود یا خیر، با توجه به اینکه محل سکونت او مکه است؟

ج - در فرض مذکور مانع ندارد. (1)

(511) س - افرادی از مسجد شجره محرم شدند و شبانه برای مکه حرکت نمودند ولی نزدیک طلوع آفتاب در ماشین سقف دار به خواب رفتند و بعد از طلوع آفتاب بیدار شدند و ماشین را نگاه داشتند، آیا برای مدتی که در حال سیر در زیر سقف بودند، کفاره دارد یا خیر، و الآن که ایستاده اند و می خواهند پیاده شوند، چه حکمی دارد؟

ج - برای مدتی که خواب بوده اند، یا ماشین ایستاده، کفاره واجب نیست، ولی اگر بعد از بیدار شدن و التفات و قبل از ایستادن ماشین، استظلال شده ولو اضطراراً، کفاره واجب است. (2)

(512) س - در حال احرام وقتی ماشین های بی سقف حرکت می کند و سفر انجام می شود، آیا پیاده و سوار شدن از ماشین در حالی که ایستاده است، در صورتی که مستلزم گذشتن از زیر سقف قسمت جلو ماشین است، چه حکمی دارد؟

ج - مانع ندارد.

(513) س - کسانی که از مسجدالحرام برای حج محرم می شوند و از مسجدالحرام در ماشین سقف دار سوار می شوند و مثلاً در عزیزیه که منزل ایشان است پیاده

ص:297

می شوند، آیا سوار شدن در اتومبیل سقف دار از مسجدالحرام به منزل چه صورت دارد، و اگر پیاده نشوند و از اول قصد عرفات داشته باشند حکم چیست؟

ج - در فرض اول مانع ندارد و در فرض دوم احتیاط کنند. (1)

(514) س - اینجانب یکی از خدمه کاروان حج هستم، امسال (1365) بعد از درک عرفات به اتفاق مدیر کاروان و معاون و اینجانب و بانوان کاروان در یک اتوبوسی سربسته قرار گرفتیم و برای درک اضطراری به مشعرالحرام رفته و چون در مسیر مزدلفه به منی به راه بندان برخوردیم، لذا در هوای آفتابی در اتوبوس سربسته بودم، ناگاه به یادم آمد که نباید در زیر طاق اتوبوس قرار بگیرم، چند دقیقه ای با علم به اینکه اتوبوس سرپوشیده است مانده و پس از توقف اتوبوس بر اثر راه بندان پیاده شدم، و مابقی راه را تا محل چادر کاروان در منی پیاده طی نمودم، لذا از محضر آن بزرگوار تقاضا دارم بفرمایید:

1. آیا کفاره تعلق می گیرد یا نه؟

2. در صورتی که تعلق گرفته باشد باید حتماً در منی ذبح گردد؟

3. در حالی که اکنون در تهران هستم آیا می توانم قربانی را در محل اقامتم ذبح نمایم؟

4. در صورتی که خدمه کاروان بودم و به دستور مدیر گروه برای کمک نمودن به بانوان مسن برای رمی جمره عقبه عازم منی بودم و از خود استقلال نداشتم، آیا وجه این گوسفند را چه کسی باید بپردازد؟ ستاد حج، مدیر گروه یا اینجانب؟

5. چنانچه ستاد حج تقبل نموده باشد ذبح را، آیا از گردن اینجانب ساقط می گردد یا نه؟

ص:298

ج - باید قربانی کنید و اگر چه باید (1) در منی ذبح نمایید، لیکن ذبح در محل خودتان هم برای کفاره کفایت می کند و می توانید به مسؤولین در ستاد نیابت دهید که برای شما ذبح کنند و در این صورت ذبح آنها هم کافی است، ولی بدون نیابت صحیح نیست.

(515) س - آیا استظلال (2)، مربوط به سایه حاصل از تابش عمودی خورشید است یا حاصل از تابش مایل خورشید را هم شامل می شود؟

ج - فرق نمی کند. (3)

(516) س - آیا استظلال، مربوط به سایه بر سر می باشد یا اگر سایه فقط بر شانه بیفتد استظلال صدق می کند؟

ص:299

ج (1)- صدق نمی کند.

(517) س - آیا استظلال فقط مربوط به سقف می باشد یا شامل سایه حاصل از دیوار ماشین هم می شود؟

ج - شامل نمی شود. (2)

(518) س - آیا در عرفات هم مثل منی می شود زیر چتر حرکت کرد یا حکم عرفات غیر از حکم منی است؟

ج - زیر چتر حرکت کردن در عرفات اشکال ندارد. (3)

(519) س - در شهر مکه تونل هایی احداث کرده اند که طولش بیش از 1500 قدم می باشد آیا بعد از احرام حج می شود داخل آن با اتومبیل سفر کرد، با علم به اینکه مسقف است؟

ج - مانع ندارد، بلی اگر خودش آن راه را اختیار کند و از زیر آن سقف برود اشکال دارد. (4)

ص:300

(520) س - آیا محرم به محض وصول به مکه می تواند استظلال نماید و یا بایستی به منزل برسد و بعد از اتخاذ منزل جایز است؟

ج - مکه منزل است و با رسیدن به آن استظلال مانع ندارد. (1)

(521) س - اخیراً از حدود کشتارگاه تا نزدیک جمرات، مسقفی را درست کرده اند، آیا عبور از این راه برای محرمی که هنوز منزل نکرده و از مشعر مستقیم به جمرات می رود جایز است یا نه؟

ج - مانع ندارد. (2)

(522) س - آیا گرفتن ناخن توسط مُحرِم از غیر مُحرم جایز است؟

ج - اشکال ندارد. (3)

(523) س - آیا محرم می تواند ناخن محرم دیگر را به قصد تقصیر بگیرد یا نه؟

ج - اشکال ندارد. (4)

(524) س - کندن دندان که بر محرم حرام است (5)، مقصود دندان خودش می باشد یا شامل دندان غیر هم می شود؟ و در تقدیر حرمت در صورت خون آمدن است یا مطلقاً؟

ص:301

ج - شامل دندان غیر نمی شود، هر چند خون از آن بیرون آید. (1)

(525) س - آیا در حال احرام می توان دندانی را که شدیداً درد دارد و دکتر سفارش می کند که آن را بکشید، کشید، گرچه باعث خونریزی شود؟

ج - اگر ضرورت دارد مانع ندارد، ولی کفاره دارد علی الأحوط. (2)

(526) س - هرگاه محرم سر خود را با چیز دوخته بپوشاند، آیا یک کفاره باید بدهد یا دو کفاره؟

ج - باید دو کفاره بدهد (3) مگر در صورت جهل و نسیان.

ص:302

(527) س - در بین مردم معروف است که محرم نباید به کسی دستور بدهد؛ مثلاً نباید به کسی بگوید یک لیوان آب یا چای یا چیز دیگر به من بدهید و باید خودش بردارد، آیا اگر در حال احرام چنین درخواستی از دوست خود بکند گناه کرده است یا نه؟ و در صورت گناه آیا کفاره هم دارد یا نه؟

ج - اشکال ندارد.

الْاِیمانِ أبَداً ما أبْقَیْتَنی جَلَّ ثَناءُ وَجْهِک، الْحَمْدُللهِ ِ الَّذی جَعَلَنی مِنْ وَفْدِهِ وَزُوّارِهِ وَجَعَلَنی مِمَّنْ یَعْمُرُ مَسَاجِدَهُ، وَجَعَلَنی مِمَّنْ یُناجِیهِ، أللَّهُمَّ إنِّی عَبْدُک وَزائِرُک فی بَیْتِک وَعَلی کلِّ مَأتِیٍّ حَقٌّ لِمَنْ أتاهُ وَزارَهُ، وَأَنْتَ خَیْرُ مَأتِیٍّ وَأکرَمُ مَزُورٍ فَأَسْأَلُک یا اللهُ یا رَحْمنُ بِأَنَّک أنتَ اللهُ لا إلهَ إلَّا أَنْتَ وَحْدَک لا شَرِیک لَک بِأنَّک واحِدٌ احَدٌ صَمَدٌ لَمْ تَلِدْ وَلَمْ تُولَدْ وَلَمْ یَکنْ لَهُ (لک خ ل) کُفُواً أحَدٌ، وَأنَّ مُحَمَّداً عَبْدُک وَرَسُولُک صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَعَلی أهْلِ بَیْتِهِ یا جَوادُ یا کرِیمُ یا ماجِدُ یا جَبَّارُ یا کَریمُ أسْأَلُک أنْ تَجْعَلَ تُحْفَتَک إیّایَ بِزِیارَتی إیَّاک أوَّلَ شَیْ ءٍ تُعْطِیَنِی فَکاک رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ».

پس سه مرتبه می گوید:

«أَللَّهُمَّ فُکَّ رَقَبَتی مِنَ النَّارِ».

پس می گوید:

«وَأوْسِعْ عَلَیَّ مِنْ رِزْقِک الْحَلالِ الطَّیِّبِ وَادْرَأْ عَنِّی شَرَّ شَیاطِیْنِ الْجِنِّ وَالْاِنْسِ وَشَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ».

پس داخل مسجدالحرام شود و رو به کعبه دست ها را بلند نموده و بگوید:

«اَللَّهُمَّ إنّی أَسْأَلُک فی مَقامی هذا وَفی أوَّلِ مَناسِکی أنْ تَقْبَلَ تَوْبَتِی وَأنْ تَتَجاوَزَ عَنْ خَطِیئَتی وَأنْ تَضَعَ عَنِّی وِزْری، الَحمْدُللهِ ِِ الَّذی بَلَّغَنِی بَیْتَهُ الْحَرامَ أللَّهُمَّ إنّی أشْهَدُ أنَّ هذا بَیْتُک الْحَرامُ الَّذی جَعَلْتَهُ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَأمْناً مُبارَکاً وَهُدیً لِلْعالَمینَ أللَّهُمَّ إنَّی عَبْدُک وَالْبَلَدَ بَلَدُک وَالْبَیْتَ بَیْتُک جِئْتُ أطْلُبُ رَحْمَتَک وَأؤُمُّ طاعَتَک مُطِیْعاً لِأَمْرِک راضیاً بِقَدَرِک أَسْأَلُک مَسْألَةَ الْفَقِیْرِ إلَیْک الْخائِفِ لِعُقُوبَتِک أللَّهُمَّ افْتَحْ لِی أبْوابَ رَحْمَتِک واسْتَعْمِلْنِی بِطاعَتِک وَمَرْضاتِک».

بعد خطاب می کند به سوی کعبه و می گوید:

«أَلْحَمْدُللهِ ِ الَّذی عَظَّمَک وَشَرَّفَک وَکرَّمَک وَجَعَلَک مَثابَةً لِلنّاسِ وَاَمْناً مُبارَکاً وَهُدیً لِلْعالَمِیْنَ».

و مستحب است وقتی که محاذی حجر الأسود شد بگوید:

«أشْهَدُ أنْ لاإلهَ إلَّا اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِیک لَهُ وَأنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ آمَنْتُ بِاللهِ وَکفَرْتُ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَاللاَّتِ وَالْعُزّی وَبِعِبادَةِ الشَّیْطانِ وَبِعِبادَةِ کلِّ نِدٍّ یُدْعی مِنْ دُونِ اللهِ».

ص:305

و هنگامی که نظرش به حجرالأسود افتاد متوجه به سوی او شود و بگوید:

«أَلْحَمْدُللهِ ِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَما کنّا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لا أنْ هَدانَا اللهُ سُبْحانَ اللهِ وَالْحَمْدُ للهِ وَلا إلهَ إلَّا اللهُ وَاللهُ أکبَرُ، اللهُ أکبَرُ مِنْ خَلْقِهِ وَاللهُ أکبَرُ مِمّا أخْشی وَاَحْذَرُ، لا إلهَ إلَّا اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِیْک لَهُ، لَهُ المُلک وَلَهُ الْحَمْدُ یُحْیِی وَیُمِیتُ وَیُمِیتُ وَیُحْیِی وَهُوَ حَیٌّ لا یَمُوتُ بِیَدِهِ الخَیْرُ وَهُوَ عَلی کلِّ شَیء قَدِیرٌ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمّد وَآلِ مُحَمَّد وَبارِک عَلی مُحَمَّد وَآلِهِ کأفْضَلِ ما صَلَّیْتَ وَبارَکتَ وَتَرَحَّمْتَ عَلی إبْراهِیمَ وَآلِ إبْراهِیمَ إنَّک حَمِیْدٌ مَجیدٌ، وَسَلامٌ عَلی جَمیعِ النَّبِیِّینَ وَالمُرْسَلِینَ وَالحَمْدُللهِ رَبِّ الْعالَمِینَ أللَّهُمَّ إنَّی اومِنُ بِوَعْدِک وَأُصَدِّقُ رُسُلَک وَأتَّبِعُ کتابَک».

و در روایت معتبر وارد است که وقتی که نزدیک حجر الأسود رسیدی، دست های خود را بلند کن و حمد و ثنای الهی را به جا آور و صلوات بر پیغمبر بفرست و از خداوند عالم بخواه که حج تو را قبول کند. پس از آن، حجر را بوسیده و استلام نما و اگر بوسیدن ممکن نشد استلام نما و اگر آن هم ممکن نشد اشاره به آن کن و بگو:

«أَللَّهُمَّ أمانَتِی أدَّیْتُها وَمِیثاقِی تَعاهَدْتُهُ لِتَشْهَدَ لِی بِالمُوافاةِ أللَّهُمَّ تَصْدِیقاً بِکتابِک وَعَلی سُنَّةِ نَبِیِّک صَلَواتُک عَلَیْهِ وَآلِهِ أشْهَدُ أنْ لا إلهَ إلَّا اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِیک لَهُ وَأنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ آمَنْتُ بِاللهِ وَکفَرْتُ بِالْجِبْتِ وَالطاغُوتِ وَاللاَّتِ وَالْعُزّی وَعِبادَةِ الشَّیْطانِ وَعِبادَةِ کلِّ نِدٍّ یُدْعی مِنْ دونِ اللهِ».

و اگر نتوانی همه را بخوانی بعضی را بخوان و بگو:

«أَللَّهُمَّ إلیْک بَسَطْتُ یَدِی وَفِیما عِنْدَک عَظُمَتْ رَغْبَتِی فَاقْبَلْ سُبْحَتی وَاغْفِرْ لِی وَارْحَمْنِی، أَللَّهُمَّ إنّی أعُوذُ بِک مِنَ الْکُفْرِ وَالْفَقْرِ وَمَواقِفِ الْخِزْیِ فی الدُّنیا وَالْآخِرَةِ».

ص:306

(533) م - چنین کسی که عمره خود را باطل کرد (1)، احوط (2) آن است که حج افراد به جا آورد، و پس از آن عمره به جا آورد و حج را در سال بعد (3) اعاده کند.

(534) م - وقت فوت طواف، وقتی است که اگر بخواهد آن را با بقیه اعمال عمره به جا آورد، نتواند وقوف به عرفات کند. (4)

ص:308

(535) م - اگر از روی سهو ترک کرده (1) طواف را (2)، لازم است آن را به جا آورد هر وقت که باشد (3)، و اگر برگشته به محل خود و نتواند برگردد به مکه یا مشقت داشته باشد برگشتن، باید شخص مورد اطمینانی را نایب بگیرد. (4)

(536) م - اگر سعی را به جا آورده، پیش از آنکه طواف را به جا آورد، احتیاط واجب (5) آن است که سعی را هم به جا آورد و اگر نماز طواف را به جا آورده (6)، باید آن را

ص:309

هم بعد از طواف اعاده کند. (1)

(537) م - اگر شخص محرم به واسطه مرض، خودش قدرت نداشته باشد که طواف کند و تا وقت تنگ شود قدرت حاصل نکند، اگر ممکن است، خودِ او را به یک نحو ببرند (2) و طواف دهند؛ اگر چه به دوش گرفتن یا بر تخت گذاشتن باشد (3)، و اگر ممکن نشود باید برای او نایب بگیرند. (4)

(538) م - شخص مریض را که طواف می دهند باید مراعات شرایط و احکام طواف را، به مقداری که برای او ممکن است، بکنند.

اول - نیت است؛ یعنی باید طواف را با قصد خالص برای خدا به جا آورد. (1)

(539) م - نیت را لازم نیست به زبان بیاورد و لازم نیست به قلب بگذراند (2)، بلکه همان که بنا دارد این عمل را به جا آورد و با این بنا به جا آورد، کفایت می کند و به عبارت دیگر، نیت در عبادت و کارهای دیگر، در این جهت فرق ندارد. پس همان طور که انسان با قصد آب می خورد و راه می رود عبادت را اگر همان طور به جا آورد با نیت به جا آورده.

(540) م - باید عبادت را برای اطاعت خدا به جا آورد و در این جهت با کارهای دیگر فرق پیدا می کند. پس باید طواف را برای اطاعت خداوند به جا آورد. (3)

ص:311

(541) م - اگر در به جا آوردن طواف یا سایر اعمال عمره و حج که عبادی است ریاء کند؛ یعنی برای نشان دادن و به رخ دیگری کشیدن و عمل خود را خوب جلوه دادن به جا آورد، طواف او و همین طور هرچه را این طور به جا آورده باطل است و در این عمل معصیت خدا را هم کرده است.

(542) م - ریاء بعد از عمل و تمام کردن طواف یا دیگر اعمال، باعث بطلان عمل نمی شود.

(543) م - کفایت می کند در صحیح بودن عمل، آنکه برای خدا بیاورد (1) یا برای اطاعت امر خدا، یا برای ترس از جهنم یا برای رسیدن به بهشت و ثواب. (2)

(544) م - اگر در عملی که برای خدا می آورد، رضای دیگری را هم شرکت دهد و خالص برای خدا نباشد عمل باطل است.

دوم - آن است که طاهر باشد از حدث اکبر؛ مثل جنابت و حیض و نفاس (3) و از حدث اصغر؛ یعنی باید با وضو باشد. (4)

(545) م - طهارت از حدث اکبر و اصغر در طوافِ واجب شرط است؛ چه طواف عمره باشد یا طواف حج یا طواف نساء، حتی در عمره و حجّ مستحب (5)، که پس از احرام بستن واجب است آن را تمام کند.

(546) م - طهارت از حدث اکبر و اصغر، در طواف مستحبی شرط نیست (6)، لیکن

ص:312

کسی که جنب یا حایض است جایز نیست در مسجدالحرام وارد شود، ولی اگر غفلتاً یا نسیاناً طواف مستحب کرد صحیح است. (1)

(547) م - طواف - یعنی هفت دور اطراف خانه کعبه گردیدن - مستحب است و بلکه هر چه شخص بتواند طواف کند خوب (2) است. و در این طواف طهارت شرط

نیست. (3)

(548) م - اگر شخصی که حدث اکبر یا اصغر داشته طواف (4) کند، باطل است؛ چه از روی عمد باشد یا از روی غفلت یا نسیان یا ندانستن مسأله باشد.

(549) م - اگر در اثنای طواف (5)، حدث عارض شود، پس اگر پس از تمام شدن دور چهارم (6) است، باید طواف را قطع کند و طهارت تحصیل کند و از همانجا که طواف را قطع کرده تمام کند. (7)

ص:313

ص:314

(550) م - اگر در فرض سابق پیش از تمام شدن دور چهارم (1)، حدث عارض

شود احتیاط واجب (2) آن است که تمام کند طواف را و اعاده کند و این حکم در

ص:315

حدث اصغر است. (1)

(551) م - اگر در اثنای طواف حدث اکبر؛ مثل جنابت (2) یا حیض عارض شود، باید فوراً از مسجد الحرام بیرون رود (3)، پس اگر پیش از تمامی دور چهارم (4) بود، پس از

ص:316

غسل طواف را اعاده کند. (1)

(552) م - اگر عذر داشته باشد از وضو و غسل، (2) واجب است تیمم کند بدل از وضو یا بدل از غسل. (3)

(553) م - اگر تیمم کرد بدل از غسل و حدث اصغر عارض شد (4)، برای حدث اکبر لازم نیست تیمم کند (5)، بلکه برای حدث اصغر باید (6) تیمم کند و تا حدث اکبر برای او حاصل نشده و عذرش باقی است همان تیمم اول کافی است، لیکن احتیاط مستحب (7) آن است که تیمم بدل از غسل هم بکند. (8)

ص:317

(554) م - احتیاط واجب (1) آن است که اگر امید دارد که عذرش از وضو یا غسل مرتفع شود، صبر کند تا وقتی که وقت تنگ شود یا امیدش قطع شود. (2)

(555) م - اگر با وضو بوده و شک کند که حدث عارض شده است یا نه، بنابر وضو داشتن بگذارد و لازم نیست وضو بگیرد و همچنین اگر از حدث اکبر پاک بوده و شک کند که حدث عارض شده.

(556) م - اگر مُحدِث به حدث اصغر یا اکبر بوده و شک کند که وضو گرفته یا نه یا غسل کرده یا نه، باید در فرض اول وضو بگیرد و در فرض دوم غسل کند.

(557) م - اگر بعد از تمام شدن طواف شک کند که با وضو آن را به جا آورده یا نه یا شک کند با غسل آن را به جا آورده (3) یا نه، طواف او صحیح است، لیکن برای اعمال

ص:318

بعد باید طهارت تحصیل کند.

(558) م - اگر در اثنای طواف شک کند که وضو (1) داشته یا نه (2)، پس اگر بعد از

ص:319

تمامی دور چهارم است طواف را رها کند و وضو بگیرد و از همانجا تتمه طواف را به جا آورد (1) و اگر قبل از تمام شدن دور چهارم (2) است احتیاط واجب آن است که طواف را تمام کند (3) و اعاده کند. (4)

(559) م - در تمام صورت هایی که در شک گفته شد که «بنابر طهارت بگذارد» یا «طوافش صحیح است» بهتر آن است که تجدید وضو کند و رجاءاً غسل به جا آورد، چون ممکن است که بعد معلوم شود وضو یا غسل نداشته و اشکال پیدا می شود.

(560) م - اگر در اثنای طواف شک کند که غسل کرده است از جنابت یا حیض یا نفاس یا نه، باید فوراً از مسجدالحرام بیرون برود (5)، پس اگر شوط چهارم (6) را تمام کرده

ص:320

بوده و شک کرده، بعد از غسل برگردد و تتمه را به جا آورد (1) و الاّ بعد از غسل اعاده کند طواف را و احتیاط آن است که در صورت اول نیز اعاده کند. (2)

(561) م - اگر آب و چیزی که به آن جایز است تیمم کند، موجود نباشد (3)، حکم آن حکم غیر متمکن از طواف است، پس با مأیوس بودن از پیدا شدن یکی از آن دو، باید نایب بگیرد. و احتیاط وجوبی (4) آن است که اگر جنب و حایض و نفساء (5) نیست خودش نیز طواف کند (6) و چون مستحاضه بدون به جا آوردن غسل هایی که بر او لازم است می تواند (7) وارد مسجدالحرام شود و طواف کند، بنابراین به احتیاطی که در غیر جنب و حایض و نفساء گفته شد باید عمل کند، گرچه دخول مسجدالحرام نیز برای او خلاف احتیاط استحبابی است.

ص:321

سوم - طهارت بدن و لباس است از نجاست (1)؛

(562) م - احتیاط واجب (2) آن است که از نجاساتی که در نماز عفو شده - مثل خون کمتر از درهم (3) و جامه ای که با آن نتوان (4) نماز خواند؛ مثل عرقچین و جوراب حتی انگشتر (5) نجس - اجتناب کند.

(563) م - در خون قروح و جروح (6) اگر تطهیر آن مشقت داشته باشد لازم نیست

ص:322

تطهیر کند. (1)

(564) م - در خون قروح و جروح، تا آن اندازه ای که می شود تطهیر کرد و لباس را عوض کرد، احتیاط واجب آن است (2) که تطهیر کند یا جامه را عوض کند.

(565) م - احتیاط آن است که اگر می تواند تأخیر بیندازد طواف را تا بشود بی مشقت تطهیر کرد، تأخیر بیندازد به شرطی که وقت تنگ نشود. (3)

(566) م - اگر طواف کند و بعد از آن که از طواف فارغ شد علم پیدا کند به نجاست در حال طواف، اظهر آن است که طوافش صحیح است.

(567) م - اگر شک داشته باشد که لباسش یا بدنش نجس است، می تواند با آن حال طواف کند و صحیح است؛ چه بداند که پیش از این پاک بوده یا نداند، لیکن اگر بداند که پیشتر نجس بوده و نداند که تطهیر شده است، نمی تواند با آن حال طواف کند بلکه

ص:323

باید تطهیر کند و طواف کند. (1)

(568) م - اگر در بین طواف نجاستی (2) به بدن یا لباس او عارض شود، اظهر آن است که دست از طواف بردارد و جامه یا بدن را تطهیر کند و طواف را از همان جا تمام کند و طواف او صحیح است. (3)

ص:324

(569) م - اگر در بین طواف نجاستی در بدن یا لباس خود ببیند و احتمال بدهد که در این حال نجاست حاصل شده، ظاهراً حکم مسأله قبل را دارد. (1)

(570) م - اگر در بین طواف علم پیدا کند که نجاست به بدن یا لباس او از اول بوده (2)، احتیاط (3) آن است که طواف را رها کند و تطهیر کند و از همانجا بقیه طواف را تمام کند و بعد از آن طواف را اعاده (4) کند؛ خصوصاً اگر تطهیر زیاد طول بکشد و در این صورت بعد از اتمام، نماز طواف را بخواند و پس از آن طواف را اعاده کند و نماز طواف را نیز اعاده کند و در این احتیاط فرقی نیست بین آن که بعد از چهار دور علم پیدا کند یا قبل از آن، گرچه در صورت دوم احتیاط شدیدتر است. (5)

(571) م - اگر فراموش کند نجاست را و طواف کند، احتیاط (6) واجب اعاده است، و

ص:325

همین طور است اگر در بین طواف یادش بیاید. (1)

چهارم - ختنه کردن است در حق مردان و این شرط در زن ها نیست، و احتیاط (2) واجب آن است که درباره بچه های نابالغ مراعات شود.

(572) م - اگر بچه را که ختنه نشده (3) وادار به احرام

ص:326

کنند یا او را محرم کنند، احرام او صحیح است ولی طواف او صحیح نیست. (1) پس اگر محرم به احرام حج شود، چون طواف نساء او باطل است (2) بنابر احوط (3) حلال شدن زن بر او مشکل می شود مگر آن که او را ختنه کنند و طواف دهند، یا خودش بعد از ختنه شدن طواف کند، یا آن که نایب (4) برای او بگیرند تا طواف کند.

(573) م - اگر بچه ختنه کرده به دنیا بیاید طواف او صحیح است.

پنجم - ستر عورت (5) است، پس اگر بدون ساترِ عورت طواف کند باطل است (6) و معتبر است در آن اباحه (7)، پس با ساتر غصبی طواف صحیح نیست بلکه با لباس غصبی غیر ساتر

ص:327

نیز بنابر احتیاطِ (1) واجب، و احتیاط آن است که مراعات شرایط لباس نمازگزار را بنمایند. (2)

(574) م - احتیاط واجب آن است که مراعات موالات عرفیه را در طواف بکند (3)؛

ص:328

یعنی در بین دورهای طواف آنقدر طول ندهد که از صورت یک طواف خارج شود.

قسم دوم، ]از واجبات طواف( - چیزهایی است که گفته اند داخل در حقیقت طواف است، اگرچه بعضی از آنها نیز شرط است از برای طواف، لیکن در عمل فرقی نمی کند و آن هفت چیز است:

اول - آنکه ابتدا کند به حجرالأسود؛

(575) م - در ابتدا کردن به حجرالأسود، لازم نیست (1) که تمام اجزای بدن

ص:329

طواف کننده به تمام اجزای حجرالأسود عبور کند (1)، بلکه واجب آن است که انسان از حجرالأسود، هر جای آن باشد شروع کند و به همان جا ختم کند. (2)

(576) م - آنچه واجب است آن است که در عرف گفته شود: از حجرالأسود شروع به طواف کرد، و ختم کرد به حجرالأسود؛ چه از ابتدای آن شروع کند، چه از وسطش، چه از آخرش. (3)

(577) م - از هر جای حجرالأسود که شروع کرد، باید در دور هفتم به همان جا ختم کند، پس اگر از اولش شروع کرد باید به اولش ختم شود و همچنین اگر از وسط یا آخر شروع کرد باید به همان جا ختم شود. (4)

(578) م - در طواف باید به همان طوری که همه مسلمین طواف می کنند، از محاذات «حجر الأسود»، بدون دقت های صاحبان وسوسه شروع کنند، و در دورهای دیگر، بدون توقف دور بزنند (5) تا هفت دور تمام شود.

(579) م - گاهی دیده می شود که اشخاص نادان در هر دوری که می زنند، می ایستند و عقب

ص:330

و جلو می روند که محاذات را درست کنند و این موجب اشکال است (1) و گاهی حرام است.

دوم - ختم نمودن هر دوری است به حجرالأسود و این حاصل می شود به این که بدون توقف هفت دور را ختم کند و در دور هفتم به همان جا که شروع کرده ختم (2) شود و لازم نیست در هر دوری بایستد و باز شروع کند و کارهای جهال را نباید بکنند.

سوم - آن که در طواف کردن، خانه کعبه در طرف چپ طواف کننده واقع شود.

(580) م - لازم نیست در تمامِ حالاتِ طواف، خانه را حقیقتاً به شانه چپ قرار دهد (3)، بلکه اگر در موقع دور زدن به حِجر اسماعیل علیه السلام خانه از طرف چپ قدری خارج شود مانع ندارد، حتّی اگر خانه متمایل به پشت شود، لیکن دور زدن به نحو متعارف باشد اشکال ندارد. (4)

ص:331

(581) م - اگر در موقع رسیدن به گوشه های خانه، شانه از محاذات کعبه خارج شود هیچ اشکالی ندارد، اگر به طور متعارف دور زند، حتی اگر خانه متمایل به پشت شود. (1)

(582) م - گاهی دیده می شود که بعضی از نادانان، برای احتیاط، دیگری را وادار می کنند که او را طواف دهد و خود طواف کننده اختیار را از خود سلب می کند و به دست دیگری می دهد و تکیه به دست او می دهد و او را، آن شخص دیگر با فشار دور می دهد (2)، این طواف باطل است (3)واگر طواف نساء را این طور به جا آورد، زن ها یا مردها بر او حرام خواهند بود.

ص:332

(583) م - احتیاط به این که خانه در تمام حالاتِ طواف، حقیقتاً به طرف چپ باشد، گرچه خیلی ضعیف است و قابل اعتنا نیست و باید اشخاص جاهل و اهل وسوسه از آن احتراز کنند و به همان ترتیب که سایر مسلمین دور می زنند بزنند، لکن اگر شخص عاقل عالمی بخواهد احتیاط کند و قدری شانه را چپ کند، در موقع رسیدن به حجر اسماعیل یا ارکان کعبه به طوری که خلاف متعارف (1) و موجب انگشت نمایی نشود مانع ندارد. (2)

(584) م - اگر به واسطه مزاحمتِ طواف کنندگان، مقداری از دور زدن به خلاف متعارف شد؛ مثل آن که روی طواف کننده به کعبه واقع شد یا پشتش واقع شد و یا عقب عقب طواف کرد باید آن مقدار را جبران کند و از سر بگیرد. (3)

(585) م - اگر به واسطه کثرت جمعیت، انسان را بدون اختیار خود بردند و دور دادند (4) کفایت نمی کند (5) و باید آن دور را از سر بگیرد، اگرچه خانه هم طرف چپ او بوده.

ص:333

(586) م - در طواف کردن هر طور برود مانع ندارد، می تواند آهسته برود و می تواند تند برود و می تواند بدود و می تواند سواره طواف کند یا با دوچرخه طواف کند. (1) لیکن بهتر آن است که به طور میانه روی برود.

چهارم - داخل کردن حِجر اسماعیل علیه السلام است در طواف؛ و حجر اسماعیل محلی است که متصل به خانه کعبه است و باید طواف کننده دور حجر اسماعیل نیز بگردد.

(587) م - اگر دور حجر اسماعیل نگردید و از داخل آن طواف کرد (2)، طوافش باطل است و باید اعاده کند.

(588) م - اگر عمداً این کار را بکند حکم ابطال عمدی طواف را دارد که گذشت.

(589) م - اگر سهواً این کار را بکند حکم ابطال سهوی را دارد. (3)

(590) م - اگر در بعضی از دورها حجر اسماعیل را داخل در دور زدن نکرد احتیاط (4) واجب آن است که آن دور را از سر بگیرد و اعاده کند طواف را، اگرچه ظاهر

ص:334

آن است که اعاده طواف لازم نیست. (1)

(591) م - اگر کسی در بعضی از دورها، از روی دیوار حجر اسماعیل علیه السلام (2) برود، احتیاط آن است که به دستور مسأله قبل عمل کند (3) و در این فرض نیز به احتیاط واجب کفایت (4) نمی کند تمام کردن دور را از آنجایی که از روی دیوار رفته است.

ص:335

پنجم - بودن طواف است (1) بین خانه کعبه و مقام حضرت ابراهیم علیه السلام از همه اطراف. (2)

(592) م - مراد از این که: طواف بین کعبه و مقام باشد، آن است که ملاحظه شود مسافتی را که میان خانه و مقام ابراهیم علیه السلام است و در همه اطراف خانه کعبه، طواف کننده از آن مقدار دورتر نباشد از خانه کعبه (3) (و مابین مقام و خانه چنانچه گفته اند تقریباً بیست و شش ذراع و نصف است) (4) پس در همه اطراف باید همین قدر

ص:336

بیشتر دور نباشد. (1)

(593) م - اگر شخص از پشت مقام ابراهیم طواف کند (2) که مقام ابراهیم هم داخل

ص:337

در طوافش شود طوافش باطل است و باید اعاده کند. (1)

(594) م - اگر بعضی از دورها را از پشت مقام طواف کند باید آن دور را با اعاده همان جزء تمام کند (2) و احوط آن است که طواف را هم اعاده کند اگرچه ظاهراً اعاده لازم نباشد، بلکه بعید نیست کفایت اعاده همان جزء.

(595) م - چون در طرف حجر اسماعیل علیه السلام محل طواف تنگ می شود (3)، زیرا که مقدار حِجْر از آن کاسته می شود و چنانچه گفته اند تقریباً شش ذراع و نیم برای محل طواف باقی می ماند باید در طواف از آن جانب بیشتر از شش ذراع و نیم دور نشود. (4)

(596) م - اگر از جانب حجر اسماعیل علیه السلام بیشتر از شش ذراع و نیم (5) در دور زدن

ص:338

دور شد اظهر آن است که آن جزء را اعاده کند و از مطاف دور بزند. (1)

ششم - خروج طواف کننده است از خانه و آنچه از آن محسوب است.

(597) م - در اطراف دیوار خانه، یک پیش آمدگی است که آن را «شاذروان» گویند و آن جزو خانه کعبه است و طواف کننده باید آن را هم داخل قرار دهد. (2)

(598) م - اگر کسی در بعضی از احوال به واسطه کثرت جمعیت یا غیر آن بالای شاذروان برود و دور بزند آن مقدار که دور زده باطل است (3) و بایداعاده کند.

(599) م - دست به دیوار خانه کعبه گذاشتن، در آنجایی که شاذروان است جایز است (4) و به طواف ضرر نمی رساند (5) گرچه احتیاط مستحب (6) در ترک آن است.

(600) م - در حال طواف، دست گذاشتن روی دیوار حجر اسماعیل علیه السلام جایز است (7)

ص:339

و به طواف ضرر نمی رساند، گرچه احتیاط مستحب (1) در ترک است.

هفتم - آنکه هفت شوط یعنی هفت دفعه دور بزند نه کمتر و نه زیادتر.

(601) م - اگر از روی عمد، طواف کننده از اول قصد کند کمتر از هفت دور به جا آورد و یا بیشتر به جا آورد، طوافش باطل (2) است اگرچه به هفت دور تمام کند (3) و احتیاط واجب آن است که اگر از روی ندانستن حکم بلکه از روی سهو و غفلت باشد طواف را اعاده کند. (4)

ص:340

(602) م - اگر در اثنای طواف (1)، از قصد هفت دور آوردن برگردد به قصد زیادتر آوردن یا کمتر آوردن، از آنجا که این قصد را کرده و هر چه به این عمل کرده (2) باطل است و باید اعاده کند (3)و اگر با این قصد زیادتر آورد (4) اصل طواف باطل می شود. (5)

(603) م - اگر از اول قصد کند که هشت دور به جا آورد، لیکن قصدش آن باشد که هفت دور آن طواف واجب باشد و یک دور قدم زدن دور خانه برای تبرک یا مقصد دیگر باشد طواف او صحیح است.

(604) م - اگر گمان کند که یک دور نیز مستحب است همان طور که هفت دور مستحب (6) است و قصد کند که هفت دور واجب را بیاورد و یک دور مستحب هم دنبال آن بیاورد طواف او صحیح است.

(605) م - اگر بعد از طواف واجب که هفت دور است به خیال آنکه یک دور نیز

ص:341