ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

تاريخ انديشه اسلامى همراه فراز و فرودها و آكنده از تحول و دگرگونى ها و تنوع برداشت ها و نظريه هاست. در اين تاريخ پرتحول، فرقه ها و مذاهب گوناگون و با انگيزه ها و مبانى مختلفى ظهور نموده و برخى از آنان پس از چندى به فراموشى سپرده شده اند و برخى نيز با سير تحول همچنان در جوامع اسلامى نقش آفرينند. در اين ميان، فرقه وهابيت را سير و سرّ ديگرى است؛ زيرا اين فرقه با آنكه از انديشه استوارى در ميان صاحب نظران اسلامى برخوردار نيست، بر آن است تا انديشه هاى نااستوار و متحجرانه خويش را به ساير مسلمانان تحميل نموده و خود را تنها ميدان دار انديشه و تفكر اسلامى بقبولاند.

از اين رو، شناخت راز و رمزها و سير تحول و انديشه هاى اين فرقه كارى است بايستۀ تحقيق كه استاد ارجمند جناب آقاى على اصغر رضوانى با تلاش پيگير و درخور تقدير به زواياى پيدا و پنهان اين تفكر پرداخته و با بهره مندى از منابع تحقيقاتى فراوان به واكاوى انديشه ها و نگرش هاى اين

ص:12

فرقه پرداخته است.

ضمن تقدير و تشكر از زحمات ايشان، اميد است اين سلسله تحقيقات موجب آشنايى بيشتر با اين فرقه انحرافى گرديده و با بهره گيرى از ديدگاه هاى انديشمندان و صاحب نظران در چاپ هاى بعدى بر ارتقاى كيفى اين مجموعه افزوده شود.

انه ولى التوفيق

مركز تحقيقات حج

گروه كلام و معارف

ص:13

ص:14

ص:15

ص:16

به من البدع. . .» (1)؛ «تبرك به پارچه كعبه و دست كشيدن به آن از جمله بدعت هاست. . .» .

2. گروه دائمى فتواى وهابيان مى گويند:

. . . توجّه الناس إلى هذه المساجد و تمسحهم بجدارها و محاريبها و التبرك بها بدعة و نوع من انواع الشرك، شبيه بعمل الكفار في الجاهلية الأولي بأصنامهم. . . (2)

. . . توجه دادن مردم به اين مساجد و دست كشيدن آنها به ديوار و محراب ها و تبرك به آنها بدعت و نوعى از انواع شرك بوده و شبيه به عمل كفار در عصر جاهليت اولى است كه نسبت به بت هاى خود انجام مى دادند. . .

3. ابن عثيمين مى گويد:

حكم وضع المصحف في السيارة دفعاً للعين أو توقيّاً للخطر بدعة؛ فانّ الصحابة لم يكونوا يحملون المصحف دفعاً للخطر أو للعين. . . (3)

حُكمِ قرار دادن قرآن در ماشين به جهت دفع چشم زدن يا محافظت

از خطر بدعت است؛ زيرا صحابه چنين نمى كردند. . .

4. شيخ بن باز مى نويسد:

. . . وضع المصحف في السيارة للتبرك بذلك ليس له أصل و ليس

ص:17

بمشروع. (1)

. . . قرار دادن قرآن در ماشين به جهت تبرك به آن، اصل و اساسى ندارد و مشروع نمى باشد.

ص:18

شخصى از شيخ محمد بن صالح عثيمين سؤال مى كند كه آيا تبرّك به پارچه كعبه و دست كشيدن بر آن جايز است؟ چرا كه برخى از مردم مى گويند شيخ الاسلام ابن تيميه آن را جايز دانسته است؛

وى در جواب مى گويد:

أمّا ما قاله السائل: انّ هذا قول شيخ الاسلام ابن تيميه فنحن نعلم انّه من اشدّ الناس محاربة للبدع، و إذا قدر انّه ثبت عنه فليس قوله حجة على غيره؛ لانّ ابن تيمية كغيره من اهل العلم يخطيء و يصيب، و إذا كان معاوية و هو من الصحابة اخطأ فيما اخطأ فيه من مسح الأركان الأربعة، حتّى نبهه عبدالله بن عباس في هذا، فانّ من دون معاوية يجوز عليه الخطا. . .(1)

امّا آنچه را كه سؤال كننده پرسيده: اين گفتار شيخ الاسلام ابن تيميه است و ما مى دانيم كه او از شديدترين مردم در مقابله با بدعت هاست، بر فرض كه از او اين مطلب ثابت شده باشد، ولى قول او بر ديگرى حجت نيست؛ زيرا ابن تيميه همانند ديگران از اهل علم، گاهى اشتباه مى كند و گاهى هم به واقع مى رسد. و اگر بر معاويه كه از صحابه است خطا روا باشد و وى در مواردى از روى اشتباه اركان چهارگانه كعبه را مسح كرده است تا به حدّى كه عبدالله بن عباس او را در اين مورد تذكّر داده است، پس بر آن كسى كه از معاويه پايينتر است نيز خطا جايز است. . .

وهابيان در حالى منكر تبرك هستند كه رسول خدا (ص) در معراج

ص:19

مأمور شد به مكان هاى مقدس تبرك جويد؛ چنان كه انس بن مالك مى گويد:

إِنَّ رَسُولَ اللهِ (ص) قَالَ: أَتيِتُ بِدَابَّةٍ فَوْقَ الْحِمَارِ وَ دُونَ الْبَغْلِ خَطْوُهَا عِنْدَ مُنْتَهى طَرْفِهَا، فَرَكِبْتُ وَ مَعي جَبْرَئيِلُ (ع) ، فَسِرْتُ فَقَالَ: انْزِلْ فَصِلِّ فَفَعَلْتُ فَقَالَ: أَتَدْرِي أَيْنَ صَلَيّتَ؟ صَلَّيْتَ بِطَيِّبَةٍ وَ إِلَيْها الْمُهَاجِرُ، ثُمَّ قَالَ: اِنْزِلْ فَصَلِّ، فَصَلَيّتُ فَقَالَ: أَتَدْرِي أَيْنَ صَلَّيْتَ؟ صَلَّيْتَ بِطُورِ سَيْنَاءَ، حَيْثُ كَلَّمَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ مُوسى (ع) . . . ثُمَّ قَالَ: اِنْزِلْ فَصَلِّ فَنَزِلْتُ فَصَلَّيْتُ فَقَالَ: أَتَدْرِي أَيْنَ صَلَّيْتَ؟ صَلَّيْتَ بِبَيْتِ لَحْمٍ حَيْثُ وُلِدَ عِيسى (ع) . ثُمَّ دَخَلْتُ بَيْتَ الْمَقْدِسَ فَجُمِعَ لِي الأَنْبِيَاءَ (عليهم السلام) فَقَدَّمَنِي جَبْرَئيِلُ حتّى أَمَّمْتَهُمْ ثُمَّ صَعِدَ بِي إلى السَّمَاءِ الدُّنْيَا. . .(1)

همانا رسول خدا (ص) فرمود: براى من چهارپايى بزرگ تر از الاغ و كوچك تر از استر آوردند كه گام هايش به اندازه منتهاى نگاهش بود. بر آن سوار شدم و جبرئيل (ع) با من بود. حركت كردم، جبرئيل به من گفت: فرود آى و نماز به جاى آور، فرود آمده، و نماز خواندم او گفت: آيا مى دانى كجا نماز خواندى؟ در طيبه (مدينه) نماز خواندى كه هجرت تو به سوى آن است. سپس گفت: فرود آى و نماز به جاى آور. من نماز خواندم، او گفت: آيا مى دانى كجا نماز خواندى؟ در طور سينا نماز گزاردى، جايى كه خداوند عزّوجلّ با موسى (ع) سخن گفت. . . سپس گفت: فرود آى و نماز

ص:20

به جاى آور، من فرود آمده و نماز به جاى آوردم. او گفت: آيا مى دانى كه كجا نماز گزاردى؟ تو در بيت لحم نماز خواندى آنجا كه عيسى (ع) متولد شد. آن گاه داخل بيت المقدس شدم و پيامبران (عليهم السلام) را به جهت من جمع نمود و جبرئيل مرا مقدم داشت تا بر آنان امامت كنم، آن گاه مرا به آسمان دنيا برد. . .

قبل از پرداختن به نقد ديدگاه وهابيان به مطالبى درباره تبرك به عنوان مقدمه اشاره ميكنيم:

ص:21

بوده ومقيم باشد داراى بركت است. . .» .

وبه معناى نماء وزيادى نيز اطلاق شده است.

ابن فارض از خليل نقل كرده: «البركة من الزياده

والنماء» (1)؛ «بركت از زيادتى ونمو است» .

ابن دريد مى نويسد:

يقال: لابارك الله فيه أي لانماه.(2)

گفته مى شود: «لابارك الله فيه» يعنى خداوند در آن رشد ونمو ايجاد نكند.

فراء معناى ديگرى نيز براى بركت ذكر كرده كه همان سعادت است. او در معناى آيه: (رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ) (هود: 73) مى گويد: «البركات: السعادة» (3)؛ «بركات به معناى سعادت است» . و «تبريك» به معناى دعا براى انسان يا ديگرى به بركت است.

ازهرى مى گويد: «تبرّكت عليه تبريكاً اي قلت: بارك الله عليه»(4)؛ «تبرّكت عليه تبريكاً يعنى بارك الله عليك گفتى» .

ابن اثير درباره حديث «فحنّكه وبرّك عليه» مى گويد: «اى دعا له بالبركة»(5)؛ «يعنى بر او دعا به بركت كرد» .

ص:22

كلمه «تبارك» به معناى تعالى وتعاظم يا تقدس آمده است.(1)ولذا ابن دريد گفته: «و تبارك لا يوصف به إلاّ الله تبارك وتعالى»(2)؛ «تنها خداوند تبارك وتعالى توصيف به تبارك مى شود» .

وكلمه «تبرك» مصدر باب تفعل به معناى طلب بركت است، وتبركِ به چيزى به معناى طلب بركت به واسطه اوست. و «تبركت به أي تيمّنت به»(3)؛ «تبركت به يعنى به واسطه آن مبارك شدم» .

از مجموعه كلمات استفاده ميشود در مفهوم تبرك ثبات و لزوم و رشد و نمو و زيادتى نهفته است و كسى كه به چيزى يا كسى متبرك ميشود در حقيقت درصدد تقويت موضع خود است.

ص:23

ودرباره حضرت ابراهيم واسحاق (عليهماالسلام) مى فرمايد: (وَ بارَكْنَا عَلَيْهِ وَ عَلى إِسْحَاقَ) ؛ «ما به او واسحاق بركت داديم» . (صافات: 113)

وهمچنين مى فرمايد:

(رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ) (هود:73)

اين رحمت خدا وبركاتش بر شما خانواده است؛ چرا كه او ستوده ووالا است.

ص:24

و مى فرمايد: (لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَ الأَرْضِ) ؛ «بركات آسمان وزمين را بر آنها مى گشوديم» . (اعراف: 96)

ص:25

اِمْرَأَةً كَانَتْ أَعْظَمُ بَرَكَةً عَلَى قَوْمِهَا مِنْهَا. . .» (1)؛ «ما زنى را نديديم همانند او كه بركتش بر قومش از او بيشتر باشد» .

ص:26

ص:27

ص:28

با سلامت وبركاتى از ناحيه ما بر تو وبر تمام امّت هايى كه با تو هستند، فرود آى.

ص:29

بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَ آتَيْنا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَ أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ) (بقره: 253)

بعضى از آن رسولان را بر بعضى ديگر برترى داديم؛ برخى از آنها، خدا با او سخن مى گفت؛ وبعضى را درجاتى برتر داد؛ وبه عيسى بن مريم، نشانه هاى روشن داديم؛ واو را با روح القدس تأييد نموديم.

در اين آيه تصريح شده كه حضرت عيسى (ع) مورد تأييد خدا با روح القدس است و كسى كه مؤيد به روح القدس الهى است، منبع خير و بركت براى موجودات مى باشد.

ص:30

همچنين در مورد اهل بيت (عليهم السلام) يا اهل بيت حضرت ابراهيم (ع) مى فرمايد:

(رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ) (هود:73)

اين رحمت خدا وبركاتش بر شما خانواده است؛ چرا كه او ستوده ووالا است.

چون بر اهل بيت حضرت ابراهيم (ع) از جانب خداوند متعال بركات نازل شده آنان مبارك ميباشند، از اينرو در آيه ديگر مى فرمايد:

(وَ بَشَّرْنَاهُ بِإِسْحَاقَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ * وَ بَارَكْنَا عَلَيْهِ وَ عَلى إِسْحَاقَ. . .) (صافات: 112- 113)

ما او را به اسحاق -پيامبرى از شايستگان- بشارت داديم! ما به او واسحاق بركت داديم. . .

ص:31

(وَ مَا أَرْسَلْنَاكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ) ؛ «ما تو را جز براى رحمت جهانيان نفرستاديم» . (انبياء: 107)

در اين آيه به مصداقى از بركت كه رحمت مادى و معنوى بودن پيامبر اسلام (ص) باشد تصريح شده است و ما درصدد تصريح به لفظ بركت نيستيم، بلكه الفاظى قريب المعنى است كه به اين معنا اشاره دارد.

خداوند متعال مى فرمايد:

(وَ مَا كَانَ اللهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ) (انفال: 33)

ولى (اى پيامبر!) تا تو در ميان آنها هستى، خداوند آنها را مجازات نخواهد كرد.

از اينكه خداوند متعال وجود پيامبر (ص) در ميان قوم خود را وسيلهاى براى رفع و دفع عذاب دانسته، استفاده ميشود وجود پيامبر (ص) منشأ بركت است.

ص:32

لذا در روايت آمده كه پيامبر (ص) فرمود: «إِذَا أَنَا دَعَوْتُ فَأمِنُوا»(1)؛ «هرگاه من دعا كردم شما آمين بگوييد» .

پيامبر (ص) در كيفيت صلوات چنين دستور داده اند كه بگوييد:

أَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَعَلى آلِ مُحَمَّدٍ كَمَا صَلَّيْتَ عَلى إِبرَاهِيمَ، وَبَارِكْ عَلى مُحَمَّدٍ وَعَلى آلِ مَحَمَّدٍ، كَمَا بَارَكْتَ عَلى إِبْرَاهِيْمَ فِي الْعَالَمِينَ إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ.(2)

بار پروردگارا! بر محمد و آل محمد درود فرست همچنان كه بر ابراهيم درود فرستادى و بر محمد و آل محمد مبارك گردان همچنان كه در ميان جهانيان بر ابراهيم مبارك گردانيدى؛ زيرا تو بزرگوار ستوده شده اى.

در صحيح بخارى در كيفيت صلوات به رسول خدا (ص) چنين آمده است:

أَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ عَبْدِكَ وَرَسُولِكَ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلى إِبْرَاهِيمَ وَبَارِكْ عَلى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ كَمَا بَارَكْتَ عَلى إِبْرَاهِيمَ. (3)

بارپروردگارا! بر محمد بنده و رسولت درود فرست همچنان كه بر ابراهيم درود فرستادى و بر محمد و آل محمد مبارك گردان همچنان كه بر ابراهيم مبارك گردانيدى.

ص:33

ص:34

را آوردند، حضرت فرمود: برخى از درخت ها هستند كه بركت آنها

همانند بركت مسلمان است. من گمان كردم كه مقصود حضرت درخت خرماست، لذا خواستم كه بگويم: اى رسول خدا مقصود شما درخت خرماست! سپس التفات نمودم و ديدم كه من دهمين نفرم و از همه سنّم كمتر است، لذا سكوت كردم. پيامبر (ص) فرمود: همان درخت خرماست.

ص:35

إلى جميعهم. . .(1)

چون يوسف عليه الصلاة و السلام وفات يافت او را در صندوقى از سنگى گذاشته و در رود نيل دفن كردند. گفته شد در سنگ مرمر، به جهت آنكه چون وفات يافت مردم در مورد او نزاع كردند و اهالى هر محلى مى خواست تا در محله آنان دفن شود به جهت اميد به بركت او، تا به حدّى نزاع بالا گرفت كه قصد كشتن يكديگر را داشتند، و در آخر به اين نتيجه رسيدند كه او را در رود نيل دفن كنند به طورى كه آب بر او جارى شود و از او گذشته و بركتش به همه مردم برسد. . .

ص:36

ص:37

موسى (ع) به سامرى فرمود: (چه چيز باعث شد كه تو دست به چنين اقدامى بزنى؟ و چه چيز بر تو عارض شد تا چنين كارى انجام دهى؟) گفت: (من چيزى ديدم كه آنان نديدند) ، يعنى جبرئيل را ديدم هنگامى كه به جهت هلاكت فرعون آمده بود (و من قسمتى از آثار رسول و فرستاده خدا) را گرفتم؛ يعنى از جاى پاى اسبش. . . مجاهد گفت: از زير سم اسب جبرائيل. و گفته: مقصود از قبضه پر كردن كف دست است، و قبضه همراه با اطراف انگشتان مى باشد.

مجاهد گفته: انداخت سامرى؛ يعنى آنچه را كه در دستانش داشت بر زينت هاى بنى اسرائيل قرار داد و از آنها جسد گوساله اى پديد آمد كه صدايى داشت و در آن باد دميده مى شد و همان صداى او بود. . .

از اين آيه نيز استفاده ميشود كه جبرئيل بركت داشته و حتى بركت او در اثرش نيز ظاهر شده است. نتيجه اينكه اگر خداوند متعال در اوليا بركت نهاده ما ميتوانيم به سراغ آن رفته و از آن استفاده كنيم؛ زيرا عالم معنويات همانند عالم ماديات است، همان گونه كه از بركت درخت زيتون كه در قرآن به آن تصريح شده استفاده ميكنيم و براى استفاده از آن به درخت رجوع مينماييم.

ص:38

ص:39

ص:40

«آيات بينات» را مقام ابراهيم (ع) معرفى كرده و سپس مردم را به قصد كردن به سوى خانه خدا كه در آن مقام ابراهيم (ع) است دعوت نموده است، و اين خود دليل بر آن مى باشد كه توجه و سير به سوى خداوند متعال بدون توجه به انبيا و مقامات آنان تمام نمى شود.

و به عبارت ديگر توجه به خدا و عبادت او بايد از راه آيات بينات از آن جمله مقام ابراهيم (ع) باشد كه دعوت كننده به سوى توحيد بوده و در حقيقت انسان از سوى اولياى الهى است كه به توحيد مى رسد.

خداوند متعال به حجّاج دستور داده تا در كنار مقام ابراهيم (ع) كه در كنار كعبه است نماز گزارند آنجا كه مى فرمايد:

(وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًّى وَ عَهِدْنَا إِلى إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَ الْعَاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ) (بقره: 125)

و (به خاطر بياوريد) هنگامى كه خانه كعبه را محل بازگشت ومركز امن وامان براى مردم قرار داديم! و (براى تجديد خاطره،) از مقام ابراهيم، عبادتگاهى براى خود انتخاب كنيد! وما به ابراهيم واسماعيل امر كرديم كه: خانه مرا براى طواف كنندگان ومجاوران وركوع كنندگان وسجده كنندگان، پاك وپاكيزه كنيد!

تعبير به مقام ابراهيم (ع) به جهت آن است كه سنگ در آن بدن ابراهيم را لمس كرده و هنگام بناى خانه خدا (كعبه) بر روى آن مى ايستاده است. لذا خداوند متعال آن را تعظيم نموده و مقام ناميده و به ما دستور داده تا هنگام نماز آن را مورد توجه قرار دهيم و بدانيم كه او

ص:41

در دعوت به توحيد تأثير بسزايى داشته است. بنابراين جا دارد به جهت رسيدن به خدا از راه انبيا و اوليا خصوصاً ابراهيم (ع) برويم كه داعى توحيد و بنيان گزار خانه توحيدى بوده است.

در علم اصول ثابت شده كه حكم معلول موضوع خودش مى باشد نه علت خود، و لذا موضوع هميشه سابق بر حكم است.

در مورد آيه (وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًّى) حكم: وجوب اتخاذ مقام ابراهيم به عنوان مصلّى است، و موضوع مقام ابراهيم مى باشد، و از آنجا كه موضوع، علت حكم بوده و سابق بر حكم است لذا علت حكم در آن مقام ابراهيم، به جهت تعبد و بركت و قداست مى باشد؛ چرا كه محلّ استقرار حضرت به جهت بناى كعبه است.

از اين بيان روشن مى شود كه قصد بيت الله الحرام بايد با اين شرط باشد كه مقرون به ولى خدا ابراهيم (ع) و مقامات و مشاهد مشرفه اى شود كه بدن شريف آن حضرت را لمس كرده است.

قرطبى در تفسيرش از مجاهد نقل كرده كه تمام حرم مقام ابراهيم است.(1)

ص:42

ابن قيم جوزيه از ابن عقيل حنبلى نقل كرده كه گفت:

سَأَلَنِي سَائِلٌ: أَيُّمَا أَفْضَلُ حُجْرَةِ النَّبِيِّ (ص) أَمِ الْكَعْبَةُ؟ فَقُلْتُ: إِنْ أَرَدْتَ مُجَّرَدَ الْحُجْرَةِ فَالْكَعْبَةُ أَفْضَلُ، وَ إِِنْ أَرَدْتَ وَ هُوَ فِيها فَلا وَ اللهِ وَ لا الْعَرْشُ وَ حَمَلَتُهُ وَ لاجَنَّةُ عَدْنٍ وَ لا الأَفْلاكُ الدَّائِرةُ؛ لأَنَّ بِالْحِجرَةِ جَسَداً لَوْ وُزِنَ بُالْكَونَيْنِ لَرَجَحَ.(1)

سؤال كننده اى از من پرسيد: كدامين افضل است: حجره پيامبر (ص) يا كعبه؟ گفتم: اگر مجرد حجره را مى خواهى كعبه افضل است، و اگر حجره را با پيامبرش مى خواهى نه به خدا، هرگز آن با عرش و حملۀ آن و بهشت عدن و فلك هاى دورزننده قابل مقايسه نيست؛ زيرا در آن حجره، جسدى است كه اگر با دنيا و آخرت وزن شود سنگينى نمايد.

از آنجا كه باغهاى بهشت مصداق و مظهر بركت الهى است در نتيجه

مابين حجره و منبر پيامبر (ص) نيز مصداق و مظهر تجلى بركت معنوى ميباشد، كه انسان ميتواند از آن با نماز خواندن و حتى جلوس در آنجا بهرهمند شود.

ص:43

لَمْ أَستَطِعْ أَنْ آتي مَسجِدَهُمْ فَأُصَلِّي بِهِمْ، وَ وَدَدْتُ يَا رَسُولَ اللهِ! إِنَّكَ تَأْتِينِي فَتُصَلِّي فِي بَيتِي فَأَتَّخِذَهُ مُصَلّي. قَالَ: فَقَالَ رَسُولَ اللهِ (ص) : سَأَفعَلُ إِنْ شَاءَ اللهُ.

قَالَ عَتبَانُ: فَغَدَا رَسُولُ اللهِ (ص) وَ أَبُوبَكرٍ حِينَ ارْتَفَعَ النَّهَارُ فَاستَأْذَنَ رَسُولُ اللهِ (ص) فَأْذِنتُ لَهُ، فَلَمْ يَجلِسْ حتّى دَخَلَ البَيْتَ، ثُمَّ قَالَ: أَيْنَ تُحِبُّ أَنْ أُصَلِّيَ مِنْ بَيْتِكَ؟ قَالَ: فَأَشرْتُ لَهُ إلى ناحِيَةٍ مِنَ البَيْتِ، فَقَامَ رَسُولُ اللهِ (ص) فَكَبَّرَ فَقُمنَا فَصَفَفنَا فَصَلّي رَكعَتَيْنِ ثُمَّ سَلَّمَ. . .(1)

او نزد رسول خدا (ص) آمد و عرض كرد: اى رسول خدا! چشمانم را از دست داده ام و من براى قومم نماز مى خوانم، و چون باران مى بارد در وادى بين من و آنان سيل راه مى افتد و لذا نمى توانم به مسجد آنها رفته و برايشان نماز بخوانم، و دوست دارم اى رسول خدا! كه شما پيش من آمده و در خانه ام نماز بگذارى و من آنجا را نمازخانه كنم. او گفت: رسول خدا (ص) فرمود: اين كار را خواهم كرد اگر خدا بخواهد. عتبان گفت: رسول خدا (ص) و ابوبكر چون صبح شد حركت كردند. رسول خدا براى ورود به خانه از من اجازه گرفت و به آن حضرت اجازه ورود دادم تا اينكه وارد خانه شد و سپس فرمود: كجاى از خانه ات دوست دارى نماز گزارم؟ او گفت: من اشاره به گوشه اى از خانه ام كردم. رسول خدا (ص) برخاست و تكبير گفت و ما نيز برخاسته و صف تشكيل داديم آن گاه رسول خدا دو ركعت نماز گزارده و سلام داديم. . .

ص:44

از اين حديث استفاده ميشود جاى نماز پيامبر (ص) محل مبارك شده و با نماز خواندن ديگران در آن مكان به بركت معنوى رسيدهاند.

ص:45

و مى فرمايد: (لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍٍ) ؛ «شب قدر بهتر از هزار ماه است» . (قدر: 3)

ص:46

از اين آيه استفاده ميشود ماههاى حرام حرمت داشته از آن جهت كه منشأ بركات معنوى بوده است. بنابراين در آن ماه ها جنگ حرام شده تا مردم بتوانند به كارهاى معنوى از جمله امور مربوط به رفت و بازگشت حج بپردازند.

همچنين مى فرمايد:

(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللهِ وَ لاَ الشَّهْرَ الْحَرامَ) (مائده:2)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! شعائر وحدود الهى (و مراسم حج را محترم بشمريد! ومخالفت با آنها) را حلال ندانيد! ونه ماه حرام را.

از اين آيات استفاده ميشود برخى از زمانها مبارك ميباشند. لذا مؤمنان در آن زمان استغفار ميكنند و خداوند ترغيب به استغفار در چنين زمان مباركى نموده است.

ص:47

همچنين مى فرمايد:

(وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَ الأَرْضِ) (اعراف: 96)

واگر اهل شهرها وآبادى ها، ايمان مى آوردند وتقوا پيشه مى كردند، بركات آسمان وزمين را بر آنها مى گشوديم.

ص:48

(اذْهَبُوا بِقَمِيصِي هَذَا فَأَلْقُوهُ عَلى وَجْهِ أَبِي يَأْتِ بَصِيراً) (يوسف:93)

پيراهن مرا نزد پدرم [يعقوب] برده بر روى او افكنيد تا ديدگانش بينا شود.

برادران حضرت يوسف (ع) امر برادر خود را امتثال نموده وپيراهن را برداشته وبر صورت يعقوب (ع) انداختند. پدرى كه در فراق فرزندش بر اثر شدّت حزن وزيادى اشك، نابينا شده بود. در اين هنگام به اذن خداوند متعال چشمان پدر به بركت پيراهن يوسف (ع) بينا شد. البته خداوند متعال قدرت دارد كه اين عمل را مستقيماً انجام دهد، ولى از آنجا كه عالم، عالَم اسباب ومسببات است واسباب نيز برخى مادى وبرخى معنوى است، حكمت الهى بر اين تعلق گرفته كه در انبيا وصالحين وآثارشان بركت قرار دهد تا از اين طريق مردم به آنان اعتقاد پيدا كرده وبه آنان نزديك شوند ودر نتيجه با الگو قرار دادن آنان به خداوند تقربّ پيدا كرده وبه ثواب او نائل آيند.

از جمله موارد ديگرى كه قرآن در مورد امت هاى دينى پيشين به آن اشاره كرده، تبرك جستن بنى اسرائيل به تابوتى است كه در آن آثار آل موسى

وآل هارون بوده است. خداوند متعال در قرآن كريم قصه پيامبر بنى اسرائيل را كه بشارت به پادشاهى طالوت داد، اين چنين حكايت مى كند:

(إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ بَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَ آلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِكَةُ) (بقره: 248)

نشانه حكومت او، اين است كه (صندوق عهد) به سوى شما خواهد

ص:49

آمد. (همان صندوقى كه) در آن، آرامشى از پروردگار شما و يادگارهاى خاندان موسى و هارون قرار دارد، در حالى كه فرشتگان آن را حمل مى كنند.

اين تابوت همان تابوتى است كه مادر حضرت موسى (ع) به امر خدا فرزندش را در آن قرار داد وبر روى آب رها نمود، اين تابوت در بين بنى اسرائيل احترام خاصى داشت؛ به حدّى كه به آن تبرك مى جستند. حضرت موسى (ع) قبل از وفاتش، الواح وزره خود وآنچه از آيات نبوّت بود در آن قرار داد ونزد وصى اش يوشع به وديعه گذارد. اين صندوق نزد بنى اسرائيل بود وآن را از ديد مردم پنهان نگه مى داشتند. بنى اسرائيل تا مادامى كه تابوت نزدشان بود در عزّت ورفاه بودند، ولى هنگامى كه گناه كرده وبه تابوت بى احترامى كردند، خداوند آن را مخفى نمود. آنان بعد از مدّتى، آن را از يكى از انبيائشان خواستند؛ خداوند متعال طالوت را پادشاه آنان كرد ونشانه ملك او، همان صندوق [عهد] بود.

زمخشرى مى گويد:

تابوت، صندوق تورات بوده است، وهرگاه حضرت موسى (ع) درصدد جنگ برمى آمد آن را بيرون آورده ودر منظر بنى اسرائيل قرار مى داد تا با ديدن آن آرامش پيدا كرده ودر جهاد سست نگردند. . .(1)

از اين داستان استفاده مى شود كه بنى اسرائيل نيز از تابوتى كه آثار

ص:50

حضرت موسى (ع) در آن بوده تبرك مى جستند وبراى آن احترام خاصى قائل بوده اند.

ابن كثير در ذيل اين آيه مى گويد:

وقد كانوا ينصرون على أعدائهم بسببه، و كان فيه طست من ذهب كان يغسل فيه صدور الأنبياء.(1)

آنان بر دشمنانشان به سبب آن تابوت يارى مى جستند، كه در آن تشتى از طلا بود كه سينه هاى انبيا در آن شسته ميشد.

او همچنين مى گويد:

كان فيه عصا موسى و عصا هارون، و لوحان من التوراة و ثياب هارون. و منهم من قال: العصا و النعلان.(2)

در آن تابوت عصاى موسى و عصاى هارون و دو لوح از تورات و لباس هارون بود. و برخى گفته اند كه در آن عصا و نعلين بوده است.

ص:51

آيه اى ديگر اصل آب را بركت دانسته، ميفرمايد (وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَكاً) ؛ «و از آسمان آب پربركت نازل گرديم» . (ق: 9)

ص:52

(وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ لا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلاَّ خَسَاراً) (اسراء: 82)

واز قرآن، آنچه شفا ورحمت است براى مؤمنان، نازل مى كنيم؛ وستمگران را جز خسران (و زيان) نمى افزايد.

شفا و رحمت بودن قرآن براى مؤمنان، دو مصداق بركت داشتن آن ميباشد.

ص:53

«اى مردم! حق از طرف پروردگارتان به سراغ شما آمده. . .» . (يونس: 108)

و مى فرمايد: (وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْنَاهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ) ؛ «وما قرآن را به حق نازل كرديم؛ وبه حق نازل شد» . (اسراء: 105)

اگر قرآن حق است، در نتيجه مى تواند ميزانى براى تشخيص حق از

باطل در كارهاى انسان باشد؛ همچنان كه خداوند متعال در آيه اى ديگر به

صراحت مى فرمايد:

(تَبَارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعَالَمِينَ نَذِيراً) (فرقان:1)

زوال ناپذير وپر بركت است كسى كه فرقان [كتاب جداكننده حق از باطل] را بر بنده اش نازل كرد تا بيم دهنده جهانيان باشد.

ص:54

شَيْءٍ) ؛ «وما اين كتاب را بر تو نازل كرديم كه بيانگر همه چيز است» .

(نحل: 89)

ص:55

ص:56

ص:57

ص:58

واستعانة على الاتمام والتقبل.(1)

مشروع، نام بردن اسم خدا هنگام شروع در تمام آن اعمال به جهت تبرك وتيمن وكمك گرفتن بر اتمام وقبولى است.

ص:59

يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ) (فاطر: 29 و 30)

كسانى كه كتاب الهى را تلاوت مى كنند ونماز را برپا مى دارند واز آنچه به آنان روزى داده ايم پنهان وآشكار انفاق مى كنند، تجارتى (پرسود و) بى زيان وخالى از كساد را اميد دارند. (آنها اين اعمال صالح را انجام مى دهند) تا خداوند اجر وپاداش كامل به آنها دهد واز فضلش بر آنها بيفزايد كه او آمرزنده وشكرگزار است.

از اينكه بر تلاوت قرآن اجر و پاداش كامل متفرع شده به دست مى آيد تلاوت آن اين بركت و اثر تكوينى را دارد؛ زيرا پاداش در قيامت تجسم اعمال انسان در دنياست.

ص:60

در حالى كه شتر آبكشى همراهم بود كه با حالتى خسته حركت مى كرد. پيامبر (ص) به من فرمود: شترت چه شده؟ عرض كردم: بيمار است. حضرت به پشت سر شتر رفت و با دست به او فشار داد و براى او دعا نمود، و بعد از آن، همين طور شتر با پاهايش حركت مى كرد. حضرت به من فرمود: شترت را چگونه مى يابى؟ عرض كردم: خوب است؛ چرا كه بركت شما شامل حالش شده است.

ص:61

فَمَا يُرِيدُونَ أَنْ تَقَعَ شَعْرَةٌ إِلاَّ فِي يَدِ رَجُلٍ.(1)

رسول خدا (ص) را مشاهده كردم در حالى كه پيرايشگر سر حضرت را مى تراشيد واصحابش به دور او مى گشتند، ودست خود را مى گرفتند و نمى گذاشتند كه دانه مويى بر زمين افتد.

مسلم به سند خود از انس نقل كرده كه گفت:

إِنَّ النَّبِيَّ (ص) أَتى مِنٍى فَأَتَى الْجَمْرَةَ فَرَمَاهَا ثُمَّ أَتى مَنْزِلَهُ بِمِنىً وَنَحَرَ وَ قَالَ لِلْحَلاّقِ: خُذْ، وَ أَشَارَ إلى جَانِبِهِ الأَيْمَنِ ثُمَّ الأَيْسَرَ، ثُمَّ جَعَلَ يُعْطِيهِ النَّاسَ.(2)

پيامبر (ص) به منى آمد، آن گاه به نزد جمره آمد وآن را رمى نمود. سپس به منزل خود در منى آمد ونحر كرد وبه پيرايشگر فرمود: بچين (موهاى مرا) . واشاره نمود به طرف راست وسپس به طرف چپ، آن گاه موها را به مردم داد.

واقدى در كتاب «فتوح الشام» مى نويسد:

. . . فَقَالَ خَالِدٌ: إِنَّ رَسُولَ اللهِ (ص) لَمَّا حَلَقَ رَأْسَهُ فِي حَجَّةِ الْوَدَاعِ أَخَذْتُ مِنْ شَعْرِهِ شَعَرَاتٍ فَقَالَ لِي: مَا تَصْنَعُ بِهؤُلاءِ يَا خَالِدُ! ؟ فَقُلْتُ: أَتَبَّرَكُ بِهَا يَا رَسُولَ اللهِ وَ أَسْتَعِينُ بِهَا عَلَى الْقِتَالِ قِتَالِ أَعْدَائِي. فَقَالَ لِيَ النَّبِيُّ (ص) : لا تَزَالُ مَنْصُوراً مَا دَامَتْ مَعَكَ. فَجَعَلْتُهَا فِي مُقَدَّمَةِ قَلَنْسُوَتِي فَلَمْ أَلْقِ جَمْعاً قَطُّ إِلاَّ انْهَزَمُوا بِبَرَكَةِ رَسُولِ اللهِ (ص) . . .(3)

. . . خالد مى گويد: چون رسول خدا سرش را در حجّةالوداع تراشيد از

ص:62

موهايش تعدادى برداشتم. حضرت به من فرمود: با اين موها چه مى كنى اى خالد! عرض كردم: به آن تبرك مى جويم اى رسول خدا و در جنگ هاى با دشمنانم از آنها كمك مى خواهم. پيامبر (ص) به من فرمود: تا مادامى كه اين موها با تو هست هميشه يارى شده و پيروزى. و من آنها را در جلو كلاه خودم گذاشتم و با هيچ گروهى مقابله نكردم جز آنكه به بركت رسول خدا (ص) پراكنده مى شدند. . .

و نيز نقل مى كند:

. . . وَ قَالَ: مَنْ أَنْتَ أَيُّهَا الْفَارِسُ الْهُمَامُ وَ الْبَطَلُ الضَّرْغَامُ؟ فَقَالَتْ: أَنَا زَوْجَتُكَ أُمُ تَمِيمٍ يَا أَبَاسُلَيْمَانَ! وَ قَدْ أَتَيْتُكَ بِالْقَلَنْسُوَةِ الْمُبَارَكَةِ اِلَّتِي تَنْصُرُ بِها عَلى أَعْدَائِكَ فَخُذْهَا إِلَيْكَ. . . (1)

. . . و گفت: تو كيستى اى اسب سوار شجاع، جنگ جوى همچون شير؟ او گفت: من همسرت «ام تميم» هستم اى ابوسليمان! و براى تو كلاهى مبارك آورده ام كه با آن بر دشمنانت پيروز مى شوى، آن را بگير و نزد خود داشته باش. . .

ص:63

فَوَضَعْتُهُ فِي حَجْرِهِ، ثُمَّ دَعَا بِتَمْرَةٍ فَمَضَغَها، ثُمَّ تَفَلَ فِي فِيهِ، فَكَانَ أَوَّلَ شَيْءٍ دَخَلَ جَوْفَهُ رِيقَ رَسُولِ اللهِ (ص) . . .(1)

وارد مدينه شدم ودر سرزمين قبا فرود آمده وفرزند خود را در آن مكان زاييدم، آن گاه به نزد رسول خدا (ص) آمدم وفرزند را در دامان او گذاردم، حضرت دستور داد خرمايى آورده وآن را جويدند و سپس در دهان او گذاردند، ولذا اولين چيزى كه در شكم فرزند وارد شد آب دهان رسول خدا (ص) بود.

ص:64

كه امّ سليم وارد شد به او گفته شد كه پيامبر (ص) بر زيرانداز تو آرميده است. او آمد در حالى كه پيامبر عرق كرده بود و عرقش بر قطعهاى از پوست در خوابگاهش جمع شده بود. در اين هنگام عقيده اش آشكار شد و با پارچهاى آن عرق را كشيد و آن را در بلور صاف ريخت. حضرت (ص) تعجب كرد وبه او فرمود: چه مى كنى اى امّ سليم؟ ! عرض كرد: اى رسول خدا! براى فرزندانم اميد بركت از آن دارم. حضرت فرمود: خوب كارى كردى.

ص:65

كه اين بُرده چيست؟ آنان گفتند: چيزى است كه به دور خود مى پيچند. سهل گفت: چيزى كه به دور خود مى پيچند ودور آن بافته شده است. آن زن گفت: اى رسول خدا! مى خواهم كه آن را به تو بپوشانم. پيامبر (ص) در حالى كه محتاج به آن بود گرفت وپوشيد. يكى از صحابه آن را بر بدن پيامبر (ص) ديد عرض كرد: اى رسول خدا! چقدر اين بُرده زيباست، آن را به من بپوشان. حضرت فرمود: آرى. چون پيامبر (ص) برخاست اصحاب حضرت، او را سرزنش نموده وگفتند: كار خوبى نكردى چون مشاهده كردى كه رسول خدا (ص) به آن محتاج بود وتو از حضرت آن را تقاضا كردى، در حالى كه مى دانستى اگر از حضرت سؤال شود امتناع نمى كند. آن مرد در جواب گفت: چون پيامبر آن را پوشيده بود اميد به بركت آن داشتم، شايد در آن كفن شوم.

ص:66

ص:67

ص:68

فَجَعَلُوا يَقُولُونَ: لَمْ يَمُتِ النَّبِيُّ (ص) ، إِنَّمَا هُوَ بَعْضُ مَا كَانَ يَأْخُذُهُ عِنْدَ الْوَحْيِ، فَجَاءَ أَبُوبَكْرٍ، فَكَشَفَ عَنْ وَجْهِهِ وَ قَبَّلَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ وَ قَالَ: أَنْتَ أَكْرَمُ عَلَى اللهِ أنْ يَميِتَكَ مَرَّتَيْنِ، قَدْ وَاللهِ مَاتَ رَسُولُ اللهِ (ص) ، وَ عُمَرُ فِي ناحِيَةِ الْمَسْجِدِ يَقُولُ: وَاللهِ مَا مَاتَ رَسوُلُ اللهِ (ص) وَ لاَيَمُوتُ حتّى يَقْطَعَ أَيْدِي أُنَاسٍ مِنَ الْمُنَافِقيِنَ كَثيِرٌ وَ أَرْجُلُهُمْ. فَقَامَ أَبُوبَكْرُ فَصَعَدَ الْمِنْبَرِ فَقَالَ: مَنْ كَانَ يَعْبُدُ اللهَ فَإِنَّ اللهَ حَيٌّ لَمْ يَمُتْ، وَ مَنْ كَانَ يَعْبُدُ مُحَمَّداً فَإِنَّ مُحَمَّداً قَدْ مَاتَ (وَ مَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللهَ شَيْئاً وَ سَيَجْزِي اللهُ الشَّاكِرِينَ) . قَالَ عُمَرُ: فَكَأَنِّي لَمْ أَقْرَأَهَا إِلاّ يَوْمَئِذٍ .(1)

چون رسول خدا (ص) قبض روح شد و ابوبكر نزد خانمش دختر خارجه در منطقه «العوالى» بود. مردم گفتند: رسول خدا (ص) نمرده است، بلكه اين حالت برخى از حالاتى است كه هنگام وحى بر پيامبران عارض مى گردد. ابوبكر آمد و پارچه را از روى پيامبر (ص) برداشت و بين دو چشم او را بوسيد و عرض كرد: تو كريم ترى بر خدا كه دو بار بميرى، به طور حتم به خدا سوگند كه رسول خدا (ص) از دنيا رحلت كرده است. عُمَر در ناحيه اى از مسجد بود و مى گفت: به خدا سوگند! رسول خدا (ص) نمرده است و هرگز نمى ميرد تا دست ها و پاهاى بسيارى از منافقان را قطع نمايد. ابوبكر برخاست و

ص:69

بالاى منبر رفت و گفت: هركس خدا را عبادت مى كند پس بداند كه خدا زنده است و نمى ميرد، و هركس كه محمّد (ص) را مى پرستد پس بداند كه محمّد (ص) مرده است (محمد (ص) فقط فرستاده خداست؛ وپيش از او، فرستادگان ديگرى نيز بودند؛ آيا اگر او بميرد ويا كشته شود، شما به عقب برمى گرديد؟ (و اسلام را رها كرده به دوران جاهليت وكفر بازگشت خواهيد نمود؟) وهر كس به عقب بازگردد، هرگز به خدا ضررى نمى زند؛ وخداوند به زودى شاكران (و استقامت كنندگان) را پاداش خواهد داد) .

عُمَر گفت: گويا من تا آن روز آن آيه را قرائت نكرده بودم.

اين حديث صحيح السند بوده و سند ابن ماجه در غايت صحت مى باشد. و نزد اهل سنت ابن ابى مُليكه از موثق ترين مردم در نزد عائشه مى باشد.

ج) نقل است كه معاويه هنگام وفات وصيت كرد كه با پيراهن، شلوار، قبا ومقدارى از موى پيامبر (ص) دفن شود.(1)

د) عمر بن عبدالعزيز هنگام وفاتش دستور داد: مو وناخنى از پيامبر (ص) را آورده، در كفنش قرار دهند. (2)

ه) ابن سعد مى گويد: «در حنوط انس بن مالك، كيسه اى از مشك ومويى از موهاى رسول خدا (ص) را قرار دادند» .(3)

ص:70

و) ابن سيرين مى گويد: به عبيده گفتم: نزد ما مقدارى از موى پيامبر (ص) از طرف انس يا اهل او باقى مانده كه براى من محبوب تر است از دنيا وآخرت.(1)

ز) صفيه مى گويد:

هرگاه عمر بر ما وارد مى شد دستور مى داد تا كاسه اى كه از رسول خدا (ص) نزد ما بود به او دهيم، سپس آن را از آب زمزم پر مى نمود واز آن مى آشاميد وبه قصد تبرك بر صورتش مى پاشيد.(2)

ح) انس مى گويد:

پيامبر (ص) بر امّ سليم وارد شد ودر آنجا مشكى از آب ديد كه بر ديوار آويزان شده بود؛ آن گاه پيامبر (ص) ايستاده از آن آب آشاميد. امّ سليم مشك را برداشته ودهانه آن را بريده وبراى تبرك نزد خود نگاه داشت.(3)

ط) ابن سيرين نقل مى كند: «نزد انس بن مالك، عصايى از رسول خدا (ص) بود كه بعد از وفاتش آن را با او بين پهلو وپيراهنش دفن نمودند» .(4)

ى) ابراهيم بن عبدالرحمان بن عبدالقارى مى گويد: «ابن عمر را ديدم

ص:71

كه دستش را بر جايگاه پيامبر (ص) در منبر كشيده وبه صورت خود مى ماليد» .(1)

ك) يزيد بن عبدالله بن قسيط مى گويد:

جماعتى از اصحاب پيامبر (ص) را ديدم كه وقتى مسجد از جمعيت خالى مى شد، دست بر دستگيره منبر رسول خدا (ص) گذارده، آن گاه دعا مى نمودند.(2)

ل) داود بن صالح مى گويد:

روزى مروان به روضه رسول خدا (ص) وارد شد، ديد شخصى صورتش را بر روى قبر پيامبر (ص) گذارده است. به او گفت: آيا مى دانى چه مى كنى؟ هنگامى كه آن شخص صورتش را برداشت مروان ديد كه او ابوايوب است. ابوايوب در جوابش فرمود: من به جهت اين سنگ نيامده ام، بلكه به خاطر رسول خدا (ص) آمده ام.(3)

صورت گذاشتن ابوايوب انصارى بر قبر پيامبر (ص) به جهت تبرك بوده است.

م) طاهر بن يحيى حسينى به سند خود از امام على (ع) نقل مى كند:

بعد از دفن رسول خدا (ص) فاطمه (عليهاالسلام) بر بالاى قبر پدرش ايستاد ومشتى از خاك قبر را برداشته وبر ديدگانش ماليد وفرمود:

مَاذَا عَلَى مَنْ شَمُّ تُرْبَةُ أَحْمَدَ أَنْ لاَ يشَمَّ مَدَى الزَّمَانِ غَوَالِيا

ص:72

صُبَّتْ عَلَى مَصَائِبُ لَوْ أَنَّها صُبّتْ عَلَى الأَيامِ عدن لَيالِياً(1)

بر كسى كه تربت احمد (پيامبر) را ببويد ابداً سختى و بدبختى نخواهد ديد؛ مصيبت هايى بر من وارد شد كه اگر بر روزها وارد مى شد به شب تبديل مى شدند.

خاك قبر پيامبر (ص) را بر ديدگان خود ماليدن، دليل بر تبرك است.

ن) سمهودى نقل مى كند:

عبدالله بن عمر دست راستش را بر قبر شريف پيامبر (ص) مى ماليد وبلال نيز صورتش را. آن گاه از عبدالله بن احمد بن حنبل نقل مى كند كه اين عمل به جهت شدت محبت بوده، وبدين جهت تعظيم واحترام اشكالى ندارد.(2)

س) ابوالدرداء مى گويد:

شبى بلال مؤذن پيامبر (ص) در عالم رؤيا پيامبر (ص) را زيارت نمود. حضرت (ص) به او فرمود: اين چه جفايى است كه در حق ما نمودى! آيا وقت آن نشده كه به زيارت ما بيايى؟ بلال محزون وخائف از خواب بيدار شد؛ فوراً سوار بر مركب خود شد وبه سوى مدينه حركت نمود ومستقيماً به كنار قبر پيامبر (ص) آمد وشروع به گريه كرد؛ در حالى كه صورتش را به قبر مبارك مى ماليد. حسن وحسين (عليهماالسلام) بر او وارد شدند، بلال آنان را در بغل گرفت وبوسيد.(3)

ص:73

صورت بر قبر پيامبر (ص) ماليدن، دليل بر تبرك است.

ع) نافع نقل مى كند: «ابن عمر را ديدم كه نماز مى گزارد در مكان هايى كه رسول خدا (ص) نماز خوانده بود. . .» .(1)

ابن حجر در شرح اين حديث مى گويد: «از اين عمل ابن عمر استفاده مى شود كه دنبال نمودن آثار پيامبر (ص) وتبرك به آنها مستحب است» .(2)

ف) ابن عبدالبرّ مى گويد:

ابن عمر از آثار رسول خدا (ص) بسيار متابعت مى نمود ودر مواقف عرفه وديگر مواضع به دنبال مكانى مى رفت كه رسول خدا (ص) در آنجا وقوف نموده بود.(3)

ص) قاضى عينى در شرح حديث عثمان بن عبدالله بن وهب درباره

موى پيامبر (ص) مى گويد:

نزد ام سلمه تعدادى از موى قرمز پيامبر (ص) بود كه در ظرفى نگهدارى مى كرد وهميشه مردم هنگامى كه مريض مى شدند به آن تبرك مى جستند واز بركت آن استشفا مى بردند، وموى حضرت را برداشته ودر ظرفى از آب گذاشته وآن را مى آشاميدند وبدين صورت شفا پيدا مى كردند. . .(4)

ظ) يحيى بن حارث ذمارى مى گويد:

ص:74

واثلة بن اسقع را ملاقات كردم وبه او گفتم: تو با اين دستت با رسول خدا (ص) بيعت كرده اى؟ گفت: آرى. گفتم: دستت را بده تا ببوسم. او دستش را به من داد ومن آن را بوسيدم.(1)

بوسيدن دست وائله از باب تبرك شدن دست وى با دست دادن به پيامبر (ص) بوده است.

ش) بخارى در كتاب «الادب المفرد» از عبدالرحمان بن رزين نقل كرده كه گفت:

گذرمان بر ربذه افتاد. به ما گفته شد كه سلمة بن اكوع (رحمه الله) در آنجا است. ما به نزد او آمده وبر او سلام كرديم. او دستانش را بيرون آورد وگفت: با اين دو دست با رسول خدا (ص) بيعت نمودم. مشاهده كرديم كه كف دستانش همانند كف پاى شتر كلفت بود، ما برخاسته وآن را بوسيديم.(2)

اين بوسيدن نيز از باب تبرك بوده است.

ث) ابى برده مى گويد:

وارد مدينه شدم وعبدالله بن سلام را ملاقات نمودم، او به من گفت: به منزل من بيا تا از ظرفى كه رسول خدا (ص) در آن آب آشاميده به تو آب دهم ونيز در مكانى كه رسول خدا در آن مكان نماز خوانده نماز به جا آورى.(3)

ص:75

خ) بخارى نقل مى كند:

چون هنگام وفات عمر بن خطاب رسيد به فرزندش عبدالله گفت: به نزد عايشه برو وسلام مرا به او برسان ونگو اميرالمؤمنين زيرا من امروز اميرالمؤمنين نيستم، بلكه بگو: عمر بن خطاب از تو مى خواهد تا اجازه دهى من در كنار دو صاحبم دفن شوم. عبدالله اذن گرفت وسلام كرد وبر عايشه وارد شد درحالى كه اومى گريست، وگفت: عمر سلام مى رساند واز شما اجازه مى خواهد تا در كنار دو صاحبش دفن شود. . .(1)

و واضح است كه درخواست عمر به جهت تبرك به قبر پيامبر (ص) بوده و قبر او را مبارك ميدانسته است.

ق) عبدالله بن احمد بن حنبل مى گويد:

پدرم را ديدم كه تارمويى از موهاى پيامبر (ص) را گرفته وبر لب هاى خود مى گذارد و مى بوسد، وگمان مى كنم كه آن را بر چشم خود مى گذاشت ونيز در آبى مى شست وآن را مى آشاميد وبه واسطه آن استشفا مى جست. ونيز ديدم كه كاسه پيامبر (ص) را گرفته ودر آب فرو برده واز آن مى آشاميد. . .

ونيز ثابت شده كه عبدالله بن احمد از پدرش سؤال كرد درباره كسى كه برآمدگى منبر پيامبر (ص) ونيز حجره حضرت (ص) را مسّ مى كند. او در جواب گفت: «من به اين عمل اشكالى نمى بينم» .(2)

ص:76

ص:77

رسول الله (ص) في هذا الموضع.(1)

محمد بن منكدر با اصحابش مى نشست. گاهى زبانش بند مى آمد، او در همان حال برمى خواست و گونه خود را بر قبر پيامبر (ص) مى گذاشت و سپس برمى گشت و به يارانش ملحق مى شد. به جهت

اين كارش سرزنش شد، گفت: مرض خطيرى بر من عارض شده، بدين جهت هرگاه به سراغم بيايد به قبر پيامبر (ص) پناه مى برم. او هنگام سحر به گوشه اى از مسجد مى رفت و صورت خود را به خاك مى ماليد. به او گفته شد كه چرا چنين مى كنى؟ گفت: رسول خدا (ص) را در اين موضع مشاهده كردم.

اينكه محمد بن منكدر گونه خود را بر قبر پيامبر (ص) گذاشته از باب تبرك بوده است.

ابن تيميه در كتاب «الردّ على الأخنائى» نقل كرده كه درباره تبرك به منبر پيامبر (ص) از احمد بن حنبل نقل شده كه گفت:

. . . أمّا المنبر فنعم، قد جاء فيه. قال ابو عبدالله: شىء يروونه عن ابى فديك، عن ابن ابى ذئب، عن ابن عمر انّه كان يتمسح على المنبر و قال: و يروونه عن سعيد بن المسيب فى الرمانة. قلت: و يروونه عن يحيى بن سعيد انّه حيث اراد الخروج إلى العراق جاء إلى المنبر فمسحه و دعا. فرأيته استحسنه ثم قال: لعلّه عند الضرورة و الشىء.(2)

. . . امّا منبر [پيامبر (ص)] آرى، دربارۀ آن [روايت] آمده است.

ص:78

ابوعبدالله گفته: چيزى در اين باره از ابن ابى فديك، از ابن ابى ذئب، از ابن عمر نقل شده كه او منبر [رسول خدا (ص)] را مسح مى كرد. و گفت: اين مطلب را از سعيد بن مسيب درباره برآمدگى ها و جادستى منبر رسول خدا (ص) نيز روايت كرده اند. گفتم: آن را از يحيى بن سعيد روايت مى كنند كه چون خواست از عراق خارج شود كنار منبر [رسول خدا (ص)] آمد و آن را مسح كرد و دعا نمود. مشاهده كردم كه اين عمل را نيك شمرده و سپس گفت: شايد به جهت ضرورت يا كارى بوده است.

قاضى جهضمى مالكى در كتاب «فضل الصلاة على النبى (ص)» به سندش از نافع نقل مى كند كه گفت:

إِنَّ ابْنَ عُمَرَ كَانَ إِذَا قَدِمَ مِنْ سَفَرٍ صَلّى سَجْدَتَيْنِ فِي الْمَسْجِدِ، ثُمَّ يَأْتِي النَّبِيَّ (ص) فَيَضَعُ يَدَهُ الْيُمْني عَلَى قَبْرِ النَّبِيِّ (ص) وَ يَسْتَدْبِرُ الْقِبْلَةَ، ثُمَّ يُسَلِّمُ عَلَى النَّبِيِّ (ص) . . .(1)

همانا ابن عمر چون از سفرى باز مى گشت دو سجده در مسجد به جاى مى آورد، آن گاه خدمت رسول خدا (ص) مى آمد و دست راستش را بر قبر حضرت مى گذاشت و پشت به قبله مى كرد، و سپس بر پيامبر (ص) درود مى فرستاد. . .

گذاشتن دست بر قبر پيامبر (ص) نشانه تبرك جستن از آن بوده است.

ذهبى در كتاب «سير اعلام النبلاء» مى گويد:

قلت: أين المتنطع المنكِر على احمد، و قد ثبت انّ عبدالله سأل

ص:79

اباه عمّن يلمس رمانة منبر النبي (ص) و يمسّ الحجرة النبوية فقال: لا أرى بذلك بأساً، اعاذنا الله و إياكم من رأي الخوارج و من البدع.(1)

گفتم: كجاست انديشمند متفكرى كه بر احمد (به خاطر كارش) ايراد گرفته باشد، در حالى كه ثابت شده كه عبدالله از پدرش دربارۀ كسى كه دسته منبر پيامبر (ص) را لمس كرده و حجره او را مسّ مى كند سؤال كرد، او گفت: در آن اشكالى نمى بينم، خداوند ما و شما را از رأى خوارج و از بدعت ها نجات دهد.

ذهبى در شرح حال احمد بن عبدالمنعم ميگويد:

انّه كان يكره مسّ قبر النبي (ص) قلت: كره ذلك لانّه رآه اساءة ادب. و قد سئل احمد بن حنبل عن مسّ القبر النبوي و تقبيله، فلم ير بذلك بأساً، رواه عنه ولده عبدالله بن احمد. فان قيل: فهلاّ فعل ذلك الصحابة؟ قيل: لانّهم عاينوه حيّاً و تملّوا به و قبلوا يده، و كادوا يقتتلون على وضوئه و اقتسموا شعره المطهرّ يوم الحجّ الأكبر، و كان إذا تختم لاتكاد تخامته تقع إلاّ على يد رجل فيدلك بها وجهه و نحن فلمّا لم يصحّ لنا مثل هذا النصيب الأوفر ترامينا على قبره بالالتزام و التبجيل و الاستلام و التقبيل. ألا ترى كيف فعل ثابت البناني، كان يقبّل يد انس بن مالك و يضعها على وجهه و يقول: يد مست يد رسول الله (ص) . . . ألا ترى الصحابة من فرط حبّهم للنبي (ص) قالوا: ألا نسجد لك؟ فقال: لا، فلو اذن لهم

ص:80

لسجدوا له سجود اجلال و توقير لا سجود عبادة، كما قد سجد اخوة يوسف (ع) ليوسف. و كذلك القول في سجود المسلم لقبر النبي (ص) على سبيل التعظيم و التبجيل لا يكفر به اصلاً، بل يكون عاصياً، فليعرف انّ هذا منهيّ عنه، و كذلك الصلاة إلى القبر.(1)

او از مسّ كردن قبر پيامبر (ص) كراهت داشت. من مى گويم: او بدين

جهت كراهت داشت كه آن را اسائه ادب مى دانست. از احمد بن حنبل درباره مسّ قبر پيامبر (ص) و بوسيدن آن سؤال شد او اشكالى در آن نديد. اين مطلب را فرزندش عبدالله بن احمد از او روايت كرده است. اگر گفته شود: چرا صحابه چنين نكردند؟ گفته شده: زيرا صحابه پيامبر (ص) را در زمان حيات او مشاهده كرده و از ديدنش بهرهمند شده و دستش را بوسيدند و نزديك بود كه به جهت بهره مندى از آب وضوى پيامبر (ص) با هم بجنگند، و موهاى پاك آن حضرت را در روز حج اكبر تقسيم كردند، و چون آب دهان مى انداخت سعى مى كردند تا در دستان يك نفر از آنها قرار گيرد و آن را به صورت خود مى ماليد. و ما چون به اين بهره وافر نائل نشديم خودمان را بر قبر او مى اندازيم و به آن پناه گرفته و شاد مى شويم و دست كشيده و مى بوسيم. آيا نديدى كه چه كرد ثابت بنانى، او دست انس بن مالك را مى بوسيد و بر صورتش مى كشيد و مى گفت: دستى است كه دست رسول خدا (ص) را مسّ كرده است. . .

آيا نديدى صحابه را كه از شدت محبتشان نسبت به پيامبر (ص)

ص:81

گفتند: آيا بر تو سجده كنيم؟ حضرت فرمود: هرگز و اگر به آنها اجازه سجده مى داد برايش سجده اجلال و تعظيم مى كردند نه سجده عبادت، همان گونه كه برادران يوسف (ع) براى يوسف چنين كردند. همچنين است گفتار درباره سجده مسلمان نسبت به قبر پيامبر (ص) به جهت تعظيم و شادى كه اين امر هرگز كفر به حساب نمى آيد، بلكه تنها معصيت است، و بايد دانسته شود كه اين عمل مورد نهى واقع شده است، و همچنين نماز به طرف قبر آن حضرت.

ص:82

ابن حجر عسقلانى در «فتح البارى» در شرح اين حديث مى گويد:

إنّما استأذن النبي (ص) لأنّه دعي للصلاة ليتبرك صاحب البيت بمكان صلاته، فسأله ليصلّي في البقعة الّتي يحبّ تخصيصها بذلك .(1)

پيامبر (ص) اذن خواست، زيرا او دعوت به نماز شده بود تا صاحب خانه به مكان نماز حضرت تبرك جويد. لذا از پيامبر (ص) درخواست كرد تا در قسمتى را كه اختصاص به اين كار داده بود نماز به جاى آورد.

همين عبارت از قاضى عينى در «عمدة القارى» وشيخ صديق حسن خان در «عون البارى» نقل شده است.

ص:83

ص:84

ص:85

آن امور خصوصيت ندارد ولذا مى توان از آنها القاى خصوصيت كرده وبر غير آنها تعميم داد.

رابعاً: تبرك صحابه از پيامبر (ص) از آن جهت بوده كه همراه اعتقاد به تبعيت بركت او از بركت خداوند بوده است ولذا اختصاص به موارد منصوص ندارد.

ص:86

نهى شده است همان گونه كه يهود ونصارا چنين مى كردند و مسلمانان هيچ گاه بر قبر پيامبر (ص) سجده ننموده و نمى كنند.

ص:87

جَاءَ إلى الْحَجَرِ الأَسْوَدِ فَقَبَّلَهُ فَقَالَ: إِنِّي أَعْلَمُ أَنَّكَ حَجَرٌ لاتَضُرُّ وَلاتْنَفَعُ وَلَوْلا أَنِّي رَأَيْتُ النَّبِيُّ (ص) يَقْبَلُكَ مَا قَبَّلْتُكَ.(1)

عمر به نزد حجر الاسود آمد وآن را بوسيد وگفت: من مى دانم كه تو سنگى هستى كه نه ضرر مى رسانى ونه نفع، واگر نبود كه مشاهده كردم رسول خدا (ص) تو را مى بوسيد، من تو را نمى بوسيدم.

گفته شده: عمر بن خطاب اعتقاد به بركت داشتن حجرالاسود نداشته است.

ص:88

حكم به حرمت وشرك بودن اين عمل كرده اند، بلكه شديداً با آن به مقابله فيزيكى مى پردازند. اينك جا دارد اين عمل را به طور خصوص مورد بحث وبررسى قرار دهيم.

ص:89

. . . ونيز به خاطر اينكه استلام دو ركن شامى كعبه مستحب نيست؛ چون سنّت نبوده است، با اينكه استلام دو ركن ديگر آن مستحب است. با اين وصف، مسّ قبور به طريق اولى مستحب نمى باشد. وخداوند به حكم اين مسأله داناتر است.(1)

ص:90

جواز، بلكه استحباب لمس كردن وبوسيدن قبور اولياى الهى ودر رأس آنها پيامبر اسلام (ص) مى باشند.

ص:91

شمرده اند. واز ابن ابى صيف يمانى يكى از علماى شافعى مكه، جايز بودن بوسيدن مصحف (قرآن) واجزاى حديث وقبور صالحان، نقل شده است وتوفيق از ناحيه خداست.

ب) سمهودى مى گويد:

قال العزّ في كتاب العلل والسؤالات لعبدالله بن أحمد بن حنبل عن أبيه رواية أبي عليّ بن الصوف عنه، قال عبدالله: سألت أبي عن الرجل يمسّ منبر رسول الله (ص) ويتبرّك بمسّه، ويقبّله ويفعل بالقبر مثل ذلك رجاء ثواب الله تعالى، قال: لابأس به. قال العزّ بن جماعة: وهذا يبطل ما نقل عن النووي من الإجماع. قلت: النووي لم يصرّح بنقل الإجماع لكن قوّة كلامه تفهمه.(1)

«عزّ» مى گويد: در كتاب «العلل والسؤالات» عبدالله بن احمد بن حنبل از پدرش روايت ابى على بن صوف را از او نقل كرده كه عبدالله گفت: از پدرم درباره مردى كه منبر رسول خدا (ص) را مسّ مى كند وبه آن تبرّك مى جويد وآن را مى بوسد و همين كار را با قبر آن حضرت به اميد ثواب انجام مى دهد، پرسيدم او گفت: اين كار اشكال ندارد. عزّ بن جماعه مى گويد: اين سخن، اجماع منقول از نووى را باطل مى كند. مى گويم: نووى به نقل اجماع، تصريح نكرده ولى قوّت كلامش اجماع را مى فهماند.

ج) قاضى سبكى مى گويد:

إنّ عدم التمسّح بالقبر ليس ممّا قام الإجماع عليه: قد روي. . . في

ص:92

أخبار المدينة. . . قال: أقبل مروان بن الحكم، فإذا رجل ملتزم القبر، فأخذ مروان برقبته ثمّ قال: هل تدري ماتصنع؟ فأقبل عليه فقال: نعم إنّي لم آت الحجر، ولم آت اللّبن، إنّما جئت رسول الله (ص) .(1)

بر جايز نبودن مسح قبر، اجماع اقامه نشده است. در «اخبار مدينه» روايت شده است كه مروان بن حكم با مردى كه به قبر پيامبر ملتزم شده بود (به آن چسبيده بود) مواجه شد، مروان گردن او را گرفت وگفت: آيا مى دانى كه چه مى كنى؟ آن مرد به مروان رو كرد وگفت: آرى، من سنگ وخشت را نگرفته ام بلكه من به پيشگاه رسول خدا (ص) آمده ام.

اين جريان را علامه امينى (رحمه الله) از داود بن ابى صالح اين گونه نقل مى كند:

أقبل مروان يوماً فوجد رجلا واضعاً وجهه (جبهته) على القبر فأخذ مروان برقبته ثمّ قال: هل تدري ماتصنع؟ فأقبل عليه فإذا أبوأيّوب الأنصاري، فقال: نعم إنّي لم آت الحجر إنّما جئت رسول الله (ص) ولم آت الحجر سمعت رسول الله (ص) يقول: لاتبكوا على الدين إذا وليه أهله ولكن أبكوا على الدين إذا وليه غير أهله.(2)

روزى مروان بن حكم با مردى كه صورتش (پيشانى اش) را روى

قبر (پيامبر) گذاشته بود، مواجه شد، مروان گردن او را گرفت

ص:93

وگفت: آيا مى دانى كه چه مى كنى؟ وقتى به او رو كرد، ديد ابوايوب انصارى است وگفت: آرى، من براى سنگ نيامده ام بلكه به پيشگاه رسول خدا (ص) آمده ام كه مى فرمود: هرگاه متولّى وسرپرست دين، اهل آن بود، بر دين گريه نكنيد. ولى آن گاه بر دين گريه كنيد كه سرپرستى آن را (انسان) نااهلى عهده دار شود.

علامه سپس مى گويد:

اين جريان را حاكم در «مستدرك»(1)نقل كرده وآن را صحيح دانسته وعده اى ديگر (نيز) نقل نموده اند. مى گويد: اين داستان به ما خبر مى دهد كه منع از توسّل به قبور طاهره از زمان صحابه از بدعت هاى اموى هاست واز هيچ صحابى انكار توسّل به قبر پيغمبر (ص) وتبرّك به آن، غير از زاييده بنى اميه، مروان حكم شنيده نشده است.(2)

د) سمهودى نيز مى گويد:

أنّ بلالا لمّا قدم من الشام لزيارة النبيّ (ص) أتى القبر، فجعل يبكي عنده، ويمرغ وجهه عليه، وإسناده جيّد .(3)

هنگامى كه بلال از شام براى زيارت پيامبر (ص) مشرّف شد، نزد قبر پيامبر آمد وگريه مى كرد وصورتش را بر آن مى ماليد. سندهاى اين روايت خوب است.

ص:94

علامه امينى (رحمه الله) داستان بلال را از ابن عساكر در تاريخ شام وحدود ده نفر از بزرگان معروف اهل سنّت در «الغدير»(1)نقل نموده است.

ه) طاهر بن يحيى حسينى مى گويد:

حدّثني أبي عن جدّي جعفر بن محمّد عن أبيه عن عليّ (ع) قال: لمّا رُمِس رسول الله (ص) جائت فاطمة (عليهاالسلام) ، فوقفت على قبره (ص) ، وأخذت قبضةً من تراب القبر ووضعت على عينيها وبكت، وأنشأت تقول:

مَاذَا عَلى مَنْ شَمَّ تُرْبَةَ أَحْمَدَ أَنْ لاَيشَمَّ مَدَى الزَّمَانِ غَوَالِيا

صُبّتْ عَلَى مَصَائِبُ لَوْ أَنَّهَا صُبَّتْ عَلَى الأَيامِ عِدن لَيالِياً(2)

پدرم از جدّم از جعفر بن محمّد از پدرش از على (ع) برايم حديث نقل كرد كه فرمود: وقتى پيامبر (ص) به خاك سپرده شد، فاطمه (عليهاالسلام) بر سر قبر پيامبر (ص) ايستاد ومشتى از خاك قبر را گرفت وبر روى چشمانش گذاشت وگريه كرد واين شعر را خواند:

كسى كه تربت احمد (پيامبر) را ببويد ابداً سختى وبدبختى نخواهد ديد.

مصيبت هايى بر من وارد شده كه اگر بر روزها وارد مى شد، به شب

بدل مى شدند.

علامه امينى اين واقعه را از ابن جوزى در «الوفاء» ، ابن سيدالناس در

ص:95

«سيره نبويه» (1)، قسطلانى در «المواهب» ، القارى در «شرح الشمائل» (2)، شبراوى در «الاتحاف»(3)، الخالدى در «صلح الاخوان»(4)، الحمزاوى در «مشارق الانوار» (5)، السيد احمد زينى دحلان در «السيرةالنبوية» (6)وعدّه اى ديگر از بزرگان اهل سنّت نقل نموده است.

و) «خطيب بن حمله» مى گويد:

إنّ ابن عمر كان يضع يده اليمني على القبر الشريف، وأنّ بلالا وضع خدّيه عليه أيضاً. . . ثمّ قال: ولاشكّ أنّ الإستغراق في المحبّة يحمل على الإذن في ذلك، والمقصود من ذلك كلّه الإحترام والتعظيم، والناس تختلف مراتبهم في ذلك كما كانت تختلف في حياته فأناس حين يرونه لايملكون أنفسهم بل يبادرون إليه وأناس فيهم أناة يتأخّرون، والكلّ محلّ خير.(7)

ابن عمر همواره دست راستش را روى قبر شريف پيامبر (ص) مى گذاشت وبلال دو طرف صورتش را بر آن مى گذاشت. او سپس مى گويد: شكى نيست در اينكه شدت محبّت بر جواز اين كار حمل مى شود (جايز بودن آن را اثبات مى كند) ومقصود از اين كارها

ص:96

صرفاً احترام وتعظيم كردن است ومراتب مردم به اختلاف درجاتشان در اين مسأله متفاوت است؛ همان طورى كه در زمان حيات حضرت، مردم چنين بودند؛ بعضى از آنها وقتى پيامبر (ص) را مى ديدند، نمى توانستند خويشتن دارى كنند وبه سرعت به طرف او ميرفتند و بعضى شكيبايى مى كردند وعقب تر مى ايستادند، همه اينها خير و نيكى است.

ز) حافظ بن حجر مى گويد:

فنقل عن أحمد أنّه سئل عن تقبيل منبر النبيّ (ص) وقبره، فلم ير به بأساً، واستبعد بعض أتباعه صحّته عنه. ونقل عن ابن أبي الصحف اليماني أحد علماء مكّة من الشّافعيّة جواز تقبيل المصحف واجزاء الحديث وقبور الصالحين.

ونقل الطيّب الناشري عن المحبّ الطبري إنّه يجوز تقبيل القبر ومسّه؟ قال: وعليه عمل العلماء الصالحين وأنشد:

لو رأينا لسليمى أثراً لَسَجَدنا ألف ألف للأثر

وقال آخر:

أمرّ على الديار ديار ليلى أقبل ذا الجدار وذا الجدارا

وما حبّ الديار شغفن قلبى ولكن حبّ من سكن الديارا (1)

از احمد نقل شده كه از او درباره بوسيدن قبر ومنبر پيامبر (ص) سؤال شد، او اين مسأله را بى اشكال دانست، ولى بعضى از پيروانش صحّت اين مسأله را بعيد شمردند. واز ابن ابى صيف يمانى يكى از علماى

ص:97

شافعى مكه، جايز بودن بوسيدن مصحف (قرآن) واجزاى حديث وقبور صالحان نقل شده است. طيب ناشرى از محبّ طبرى نقل كرده است: كه (از او سؤال شد:) آيا بوسيدن قبر ومسّ آن جايز است؟ او گفته است: علماى صالح آن را انجام مى دادند واين شعر را خوانده است:

اگر از دوست سالم و بى عيبم اثرى ديدم، براى آن اثر هزار هزار سجده مى كنم.

وديگرى گفته:

سرزمين ها را به دنبال سرزمين ليلى مى گردم واين ديوار وآن ديوار را مى بوسم، اين محبّت سرزمين نيست، بلكه عشق ساكن سرزمين است كه مرا دلباخته كرده است.

ح) سمهودى مى گويد:

ونقل بعضهم عن أبي خثيمة قال: حدّثنا مصعب بن عبدالله حدّثنا إسماعيل بن يعقوب التيمي قال: كان ابن المنكدر يجلس مع اصحابه، قال: وكان يصيبه الصمات. فكان يقوم كما هو يضع خدّه على قبر النبيّ (ص) ثمّ يرجع، فعوتب في ذلك، فقال: إنّه يصيبني خطرة، فإذا وجدت ذلك إستشفيت بقبر النبيّ (ص) وكان يأتي موضعاً من المسجد في الصحن فيتمرّغ فيه ويضطجع، فقيل له في ذلك فقال: إنّي رأيت النبيّ (ص) في هذا الموضع، أراه قال في النوم.(1)

بعضى از آنها از ابى خثيمه نقل كرده اند كه او گفت: مصعب بن

ص:98

عبدالله براى ما حديث نقل كرده كه اسماعيل بن يعقوب تيمى براى ما در حديثى گفت: ابن منكدر، همواره با اصحاب خود مى نشست، او گفت: ابن منكدر همواره در سكوت به سر مى برد تا اينكه با آن حال از جا برمى خاست وصورتش را بر قبر پيامبر (ص) مى گذاشت وباز مى گشت. آن گاه او از ناحيه ديگران به خاطر اين عمل، مورد

سرزنش قرار گرفت؛ وى گفت: همانا براى من ناراحتى پيش مى آيد، در اين حال از قبر پيامبر (ص) شفا طلب مى كنم او در مكانى از صحن مسجد (پيامبر) روى زمين مى غلطيد وخود را مى ماليد ودر آنجا خواب واستراحت مى كرد. به او گفته شد: اين چه كارى است؟ در جواب گفت: من پيامبر (ص) را در خواب ديدم كه اينجا را نشان مى دادند.

ط) سمهودى نيز مى گويد:

وفي الأحياء قال بعض العلماء: إنّه قصد بوضع اليد مصافحة الميّت يرجي أن لايكون به حرجٌ ومتابعة الجمهور أحقّ. (1)

در كتاب «الاحياء العلوم» آمده بعضى از علما مى گويند: اگر از گذاشتن دست بر روى قبر، مصافحه ميت را قصد نمايد، اميد است كه اشكالى نداشته باشد ودر هر صورت، تبعيت از قول جمهور علما سزاوارتر است.

ى) سمهودى نيز مى گويد:

قد انعقد الإجماع على تفضيل ما ضمّ الأعضاء الشريفة، حتّى

ص:99

على الكعبة المنيفة وأجمعوا بعدُ على تفضيل مكّة والمدينة على سائر البلاد، واختلفوا أيّهما أفضل، فذهب عمر بن الخطّاب وابنه عبدالله ومالك بن أنس وأكثر المدنيّين إلى تفضيل المدينة، وأحسن بعضهم فقال: محلّ الخلاف في غير الكعبة الشريفة، فهي أفضل من المدينة ماعدا ما ضمّ الأعضاء الشريفة إجماعاً، وحكاية الإجماع على تفضيل ما ضمّ الاعضاء الشريفة نقله القاضي عياض وكذا القاضي أبوالوليد الباجيّ قبله كما قال الخطيب ابن جملة، وكذا نقله أبواليمن ابن عساكر وغيرهم، مع التصريح بالتفضيل على الكعبة الشريفة، بل نقل التاج.(1)

اجماع منعقد شده است بر فضيلت قبرى كه اعضاى شريف (پيامبر) را در بر دارد حتى بر كعبه معظّمه هم فضيلت دارد وپس از آن بر فضيلت مكه ومدينه بر ساير بلاد اجماع كرده اند؛ امّا بر افضل بودن يكى از آن دو بر ديگرى اختلاف نموده اند، عمر بن خطّاب وپسرش عبدالله ومالك بن انس واكثر اهل مدينه به افضل بودن مدينه نظر داده اند وبعضى از آنها نيكو نظر داده اند وگفته اند كه: محلّ خلاف در غير كعبه شريفه است؛ چون فضيلت كعبه بر مدينه غير از مكانى كه اعضاى شريف پيامبر را در بردارد، اجماعى است وحكايت اجماعى بودن فضيلت مكان اعضاى شريف (قبر پيامبر) را قاضى عياض وقبل از او قاضى ابووليد باجى نقل كرده است؛ چنان كه «خطيب بن جمله» آن را گفته است. نيز ابويمن بن عساكر

ص:100

وغير ايشان اين مطلب را نقل كرده اند وبه فضيلت كعبه شريفه تصريح نموده اند، تاج چنين نقل كرده است.

از فضيلت داشتن خاك قبر پيامبر (ص) ميتوان بركت آن را استفاده كرد.

ك) علاّمه احمد بن محمّد مقرى مالكى (متوفّى 1041ه. ق) در «فتح المتعال بصفة النعال» به نقل از ولى الدين عراقى نقل كرده كه گفت:

أخبر الحافظ أبوسعيد بن العلا قال: رأيت في كلام أحمد بن حنبل في جزء قديم عليه خطُّ ابن ناصر وغيره من الحفّاظ أنّ الإمام أحمد سئل عن تقبيل قبر النبيّ (ص) وتقبيل منبره؟ فقال: لابأس بذلك. قال فأريناه التقيّ ابن تيميّه فصار يتعجّب من ذلك ويقول: عجبت من أحمد عندي جليل هذا كلامه أو معنى كلامه. وقال: واي عجب في ذلك وقد روينا عن الإمام أحمد أنّه غسّل قميصاً للشافعي وشرب الماء الّذي غسّله به؟ وإذا كان هذا تعظيمه لأهل العلم فما بالك بمقادير الصحابة؟ وكيف بآثار الأنبياء عليهم الصّلاة والسلام؟ وما أحسن ما قاله مجنون ليلي:

أمرّ على الديار ديار ليلى أقبل ذا الجدار وذا الجدارا

وما حبّ الديار شغفن قلبى ولكن حبّ من سكن الديارا (1)

حافظ ابوسعيد بن علا خبر داده است: در جزء قديم كلام احمدبن حنبل كه به خطّ ابن ناصر وديگر حفّاظ است، ديدم كه از امام احمد درباره بوسيدن قبر ومنبر پيامبر (ص) سؤال شد، او گفت:

ص:101

اشكالى ندارد. ابوسعيد گويد: آن نوشته را به تقى بن تيميه نشان دادم، او از اين كلام تعجب كرد وگفت: از احمد كه نزد من جليل القدر است، تعجب مى كنم! آيا اين كلام اوست يا معناى كلام او؟ ابوسعيد مى گويد: چه تعجبى در اين كلام است؛ در حالى كه از امام احمد به ما روايت رسيده است كه او پيراهن شافعى را شست وآبى را كه با آن پيراهن را شسته بود نوشيد؟ واگر اين عمل تعظيم اهل علم است، پس حكم ارزش صحابه پيامبر ونيز آثار انبيا -عليهم الصلاة والسلام- چه مى شود؟ وچه زيبا گفته است مجنون درباره ليلى: امرّ على الديار. . .

واين را «الغدير» در پاورقى ذكر نموده است كه اين جريان؛ يعنى شستن پيراهن شافعى را «ابن جوزى» در مناقب احمد وابن كثير در تاريخ خود(1)قل نموده اند.

ل) شافعى صغير، محمّد بن احمد رملى (متوفى 1004ه. ق) فقيه مذهب شافعيه در شرح المنهاج مى گويد:

ويكره أن يجعل على القبر مظلّة، وأن يقبّل التابوت الّذي يجعل فوق القبر واستلامه وتقبيل الأعتاب عند الدخول لزيارة الأولياء، نعم، أن قصد التبرّك لايكره كما أفتي به الوالد فقد صرّحوا بأنّه إذا عجز عن إستلام الحجر سنّ له أن يُشير بعصا وأن يقبّلها.(2)

روى قبر، سايه انداختن وبوسيدن تابوت بالاى قبر واستلام كردن

ص:102

آن وبوسيدن درگاه ها هنگام داخل شدن براى زيارت اوليا مكروه است؛ آرى، اگر قصد تبرّك داشته باشند، مكروه نيست؛ چنان كه پدرم به آن فتوا داده است وعلما تصريح كرده اند به اينكه اگر كسى از استلام سنگ (قبر) عاجز باشد، جايز است بر او كه با عصا اشاره كند وعصا را ببوسد.

ودر پاورقى مى گويد:

أخرج الحميدي في الجمع بين الصحيحين وأبوداود في مسنده أنّ رسول الله (ص) كان يشير إلى الحجر الأسود بمحجنته [بمحجنه] ويقبّل المحجن.

حميدى در جمع بين صحيحين وابوداوود در مسندش گفته اند: رسول خدا (ص) با عصايش به حجرالاسود اشاره مى كرد وآن گاه عصا را مى بوسيد.

م) ابوالعباس احمد رملى كبير انصارى، در حاشيه كتاب «روض الطالب» كه در حاشيه كتاب «اسنى المطالب» چاپ شده(1)، در ذيل سخن مصنّف، درباره ادب مطلق زيارت قبور (اينكه زائر به قبر، به همان اندازه اى كه در حال حيات به صاحب قبر نزديك مى شد، نزديك گردد) گفته است:

قال في المجموع: ولايستلم القبر ولايقبّله، ويستقبل وجهه للسّلام، والقبلة للدّعاء، وذكره أبوموسي الأصبهاني قال شيخنا: نعم، إن كان قبر نبيّ أو وليّ أو عالم واستلمه أو قبّله بقصد

ص:103

التبرّك فلا بأس به .(1)

در كتاب «المجموع» گويد: و (زائر) قبر را استلام نكند ونبوسد وبراى سلام كردن، رو به قبر وبراى دعا كردن رو به قبله بايستد. وابوموسى اصفهانى همين مطلب را ذكر نموده است. شيخ (استاد) ما گفته است: آرى، اگر قبر نبى يا ولى يا عالم باشد، استلام كردن وبوسيدن آن به قصد تبرّك اشكال ندارد.

ن) زرقانى مصرى مالكى در «شرح المواهب» گفته است:(2)

تقبيل القبر الشريف مكروه إلاّ لقصد التّبرّك فلاكراهة كما اعتقده الرّملي . (3)

بوسيدن قبر شريف پيامبر، مكروه است مگر اينكه به قصد تبرّك باشد كه در اين صورت كراهت ندارد، چنان كه رملى بر اين اعتقاد است.

ق) شيخ ابراهيم باجورى در حاشيه خود بر شرح ابن قاسم غزّى بر متن شيخ ابى شجاع در فقه الشافعى گفته است: (4)

يكره تقبيل القبر واستلامه ومثله التابوت الّذي يجعل فوقه وكذلك تقبيل الأعتاب عند الدخول لزيارة الاولياء إلاّ إن قصد به التبرّك بهم فلايكره، وإذا عجز عن ذلك لازدحام ونحوه كاختلاط الرّجال بالنساء كما يقع في زيارة سيّدي أحمد البدوي

ص:104

وقف في مكان يتمكّن فيه من الوقوف بلامشقّة وقرأ ما تيسّر وأشار بيده أو نحوها ثمّ قبّل ذلك. فقد صرّحوا بأنّه إذا عجز عن

استلام الحجر الأسود يسنّ له أن يشير بيده أو عصا ثمّ يقبّلها .(1)

بوسيدن قبر واستلام آن مكروه است وهمين حكم را تابوتى كه بالاى قبر مى گذارند نيز دارد. وهمچنين بوسيدن درگاه ها هنگام داخل شدن براى زيارت اوليا مكروه است مگر اينكه به قصد تبرّك باشد كه در اين صورت كراهت ندارد واگر به خاطر ازدحام جمعيت ومانند آن؛ مثل اختلاط مردان وزنان، از اين كارها عاجز باشد، همان طورى كه در زيارت آقايم احمد بدوى اتفاق مى افتد، در جايى كه بدون زحمت امكان توقّف وجود دارد بايستد وهرچه مى تواند (قرآن) قرائت كند وبا دست خود ويا چيز ديگر به قبر اشاره كند وسپس آن را ببوسد؛ چون علما تصريح كرده اند به اينكه اگر (زائر) از استلام حجرالاسود عاجز باشد، جايز است كه با دست يا عصايش به آن اشاره كند وسپس آن را ببوسد.

ر) شيخ حسن عدوى حمزاوى مالكى در كتاب «كنزالمطالب»(2)و «مشارق الانوار» (3)بعد از نقل عبارت رملى مذكور، مى گويد:

ولامرية حينئذ أنّ تقبيل القبر الشريف لم يكن إلاّ للتبرّك فهو أولى من جواز ذلك لقبور الأولياء عند قصد التبرّك، فيحمل ما

ص:105

قاله العارف على هذا المقصد، لاسيّما وأنّ قبره الشريف روضة من رياض الجنّة.(1)

در اين صورت، شكى نيست كه بوسيدن قبر شريف (پيامبر) تنها براى تبرّك مى باشد، پس اين جواز، در مقايسه با بوسيدن قبور اوليا به قصد تبرّك سزاوارتر است، بنابراين، آنچه عارف گفته است، بر اين معنا حمل مى شود به ويژه اينكه قبر شريف آن حضرت، باغى از باغ هاى بهشت مى باشد.

ش) سيد بدرالدين حوثى در اين باره مى گويد:

فنقول في التبرك: هو تطلّب البركة و التماسها بفعل مايعتقد سبباً لها او يجوّز انّه سبب لها، و هو ههنا ثلاثة اقسام؛ لانّ الزائر المتبرك يلتمس البركة، فهو في حال الزيارة يرجو انّه قد صار عند مصدر البركة، فهذه البركة التي يرجو انّ الميت او ما حوله مصدرها لايخلو الزائر من ان يكون معتقداً انّها من فعل فاعل يذكره الزائر في نفسه أو لا؛ فان كان يعتقد البركة فعل فاعل يذكره في نفسه، فان كان يعتقد انّ الفاعل هو الله فليس التبرك شركاً؛ سواء كان خطأ ام صواباً، و هذا القسم الاول.

وان كان يعتقد انّ الفاعل هو الميت أو قبره فهي عقيدة شرك، فحيث اقترنت الزيارة بنوع من الخضوع لاجل الاعتقاد هذا، فهي شرك. و هذا القسم الثاني.

اما إذا كان الزائر المتبرك غافلا عن الفاعل للبركة ولايخطر بباله

ص:106

أنّها فعل الميت أو القبر، و انّما هو يرجو وجود البركة هناك فهو يلتمسها بالزيارة، كما يلتمس الرائحة الطيبة بحضور محلها مع غفلة عن فاعلها، فهذا غافل ولايحكم بشركه؛ لخلوه عن عقيدة الشرك. و هذا القسم الثالث. . .(1)

در مورد تبرك مى گوييم: آن عبارت است از درخواست بركت و التماس آن به فعلى كه اعتقاد به سببيت آن بوده يا مجوز سببيت آن باشد و آن در اينجا بر سه قسم است؛ زيرا زائرى كه تبرك مى جويد تقاضاى بركت دارد و او در حال زيارت اميدوار است كه نزد منبع بركت باشد، و اين بركتى كه اميد دارد ميت يا اطراف او منبع بركت باشد يا به اين نحو است كه زائر معتقد است كه بركت از ناحيه فاعلى است كه او را در نفس خود ياد كرده است يا اين گونه نيست؛ اگر اعتقاد دارد كه بركت از فعل فاعلى است كه او را در نفس خود ياد كرده، يا اين است كه معتقد مى باشد آن فاعل همان خداست، اين تبرك شرك آلود نيست؛ خواه تبرك خطا باشد يا صواب، و اين قسم اول است.

و اگر معتقد باشد كه فاعل همان ميت و يا قبر اوست، اين عقيده شرك آلود مى باشد؛ چرا كه زيارتش مقرون به نوعى از خضوع به جهت اين اعتقاد شرك آلود است، و اين قسم دوم است.

اما اگر زائرى كه تبرك مى جويد، از فاعل بركت غافل است و به ذهنش خطور نمى كند كه بركت كار ميت است يا قبر او، و تنها

ص:107

اميد به وجود بركت در آنجا دارد و او تنها از راه زيارت به دنبال آن است، همان گونه كه بوى خوشى را به حضور در محلّ آن استشمام مى كند با غفلت از فاعلش، پس اين شخص غافل است و حكم به شرك او نمى شود به جهت خالى بودن او از عقيده شرك آلود. و اين قسم سوم است. . .

كلام حوثى محل اشكال است؛ زيرا در صورتى كه بركت از صاحب قبر دانسته شود ولى به اذن خدا، شرك به حساب نميآيد و اين مطلبى است كه از آيات نيز استفاده ميشود؛ زيرا در برخى آيات شفا و بركت به ولى خدا نسبت داده شده ولى به اذن خدا.

ت) ابن الحاج در كتاب «المدخل» مى نويسد:

. . . و هذه صفة زيارة القبور عموماً، فان كان الميت المزار ممن ترجي بركته فيتوسل إلى الله تعالى به. و كذلك يتوسل الزائر بمن يراه الميت ممن ترجي بركته إلى النبي (ص) ، بل يبدأ بالتوسل إلى الله تعالى بالنبي (ص) ، اذ هو العمدة في التوسل. و الاصل في هذا كله و المشرع له فيتوسل به (ص) و بمن تبعه باحسان إلى يوم الدين. . .

ثم يتوسل بأهل تلك المقابر اعني الصالحين منهم في قضاء حوائجه و مغفرة ذنوبه، ثم يدعو لنفسه و لوالديه و لمشايخه و لأقاربه و لأهل تلك المقابر و لأموات المسلمين و لأحيائهم و ذريتهم إلى يوم الدين، و لمن غاب عنه من اخوانه. و يجأر إلى الله تعالى بالدعاء عندهم، و يكثر التوسل بهم إلى الله تعالى؛ لانّ

ص:108

سبحانه و تعالى اجتباهم و شرّفهم و كرّمهم، فكما نفع بهم في الدنيا ففي الآخرة اكثر. فمن اراد حاجة فليذهب اليهم و يتوسل بهم؛ فانهّم الواسطة بين الله تعالى و خلقه. و قد تقرر في الشرع و علم ما لله تعالى بهم من الاعتناء، و ذلك كثير مشهور، و ما زال الناس من العلماء و الأكابر كابراً عن كابر، مشرقاً و مغرباً يتبركون بزيارة قبورهم، و يجدون بركة ذلك حسّاً و معني.(1)

. . . اين توصيف زيارت قبرها به طور عموم است، اگر ميتى كه زيارت مى شود از كسانى است كه اميد به بركت او مى باشد (زائر) بايد به سبب او به خداوند متعال متوسل شود. و نيز زائر توسل مى كند به كسى كه (اكنون) او را مرده ميبيند و از جمله كسانى است كه اميد به بركتش نزد پيامبر (ص) است، بلكه شروع به توسل نزد خداوند متعال به پيامبر (ص) مى كند؛ چرا كه او عمده در توسل است و اصل در تمام اين امور و تشريع كننده اوست پس به او توسل ميجويد و به كسانى كه او را با نيكى تا روز قيامت پيروى ميكنند. . .

سپس به اهل آن مقبره ها يعنى صالحان از آنان در برآورده شدن حوائجش و مغفرت گناهانش توسل ميجويد، آن گاه بر خودش و

براى پدر و مادرش و اساتيد و نزديكانش و براى اهل آن مقبره ها و براى اموات مسلمانان و براى زنده ها و ذريه آنان تا روز قيامت و

ص:109

برادران دينياش كه از او غائب مى باشند دعا مى كند. و با دعا كردن نزد آنان به خداوند متعال پناه مى برد، و به آنها نزد خداوند متعال توسل مى جويد؛ زيرا خداوند سبحان و متعال آنان را برگزيده و شرف داده و تكريم نموده است، و همان گونه كه به آنان در دنيا نفع داده در آخرت بيشتر خواهد داد. پس هركس حاجتى مى خواهد بايد نزد آنان رود و به آنان توسل جويد؛ چرا كه واسطه بين خداوند و خلقش مى باشند. و در شرع مقرّر و دانسته شده كه خداوند متعال چهقدر به آنان اهميت مى دهد، و اين امور زياد و مشهور است، و هميشه علما و بزرگان، در طول تاريخ، چه در شرق و چه در غرب عالم از زيارت قبور آنان تبرك مى جويند و بركت آنان را حسّ كرده و در عالم معنا درك مى نمايند.

ث) غزالى (متوفاى 505ه. ق) در آداب مسافرت مى نويسد:

ويدخل في جملته زيارة قبور الانبياء (عليهم السلام) و زيارة قبور الصحابة و التابعين و سائر العلماء و الأولياء، و كل من يتبرك بمشاهدته في حياته يتبرك بزيارته بعد وفاته، و يجوز شدّ الرحال لهذا الغرض .(1)

و داخل مى شود در جمله آن زيارت قبور انبياء (عليهم السلام) و زيارت قبور صحابه و تابعين و ساير علما و اوليا، و هركس كه به مشاهدهاش در حياتش تبرك جسته شود، به زيارتش بعد از وفاتش تبرك جسته مى شود، و بار سفر بستن براى اين هدف جايز است.

ص:110

ص:111

از اين عبارت عالم وهابيان استفاده مى شود كه آنان تبرك را منحصر به پيامبر (ص) مى دانند و تبرك به غير آن حضرت را جايز نمى دانند.

ص:112

مقتضى آن نبوده است، ومورد بحث صورت دوم است.

علوى مالكى مى گويد:

انّ كون النبي (ص) او السلف الصالح لم يفعله ليس بدليل بل هو عدم دليل، ودليل التحريم انّما يكون بورود نصّ يفيد النهي عند فعل الشيء أو الإنكار على فعله من المشرّع الأعظم (ص) ، أو ممّن يقوم مقامه من الذين جعل سنتهم هي سنته وطريقتهم هي طريقته. . .(1)

اينكه پيامبر (ص) يا سلف صالح اين كار را انجام نداده دليل نمى شود،

بلكه عدم دليل است، ودليل تحريم به ورود نصّى است كه دلالت بر نهى از انجام شىء يا انكار از كارى از مشرّع اعظم (ص) دارد يا از كسانى كه جانشين آنان بوده در اينكه سنّت وروش آنها همان سنّت وروش رسول خدا (ص) بوده است. . .

ثانياً: ترك غير مقصود نمى تواند دليل شرعى باشد؛ زيرا از پيامبر (ص) نقل شده كه فرمود:

دَعُونِي مَا تَرَكْتُمْ، إِنَّمَا هَلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ بِسُؤالِهِمْ وَاخْتِلافِهِمْ عَلى أَنْبِيَائِهِمْ، فَإِذَا نَهَيْتُكُمْ عَنْ شَيْءٍ فَاجْتَنبِوُهُ، وَإِذَا أَمَرْتُكُمْ بِأَمْرٍ فَأْتُوا مِنْهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ.(2)

هرجا كه شما را رها كردم شما نيز مرا رها كنيد؛ زيرا افرادى كه قبل از شما بودند با سؤال ورفت وآمدنشان نزد انبيا [به جهت

ص:113

پرسيدن زياد] هلاك شدند، پس چون شما را از چيزى نهى كردم اجتناب كنيد وچون شما را به چيزى دستور دادم در حدّ استطاعت انجام دهيد.

همچنين مى فرمايد:

إِنَّ اللهَ فَرَضَ فَرَائِضَ فَلاَ تُضَيِّعوُهَا، وَحَدَّ حُدُوداً فَلاَ تَعْتَدُّوهَا وَسَكَتَ عَنْ أَشْيَاءَ رَحْمَةً بِكُمْ غَيْرَ نِسْيَانٍ فَلاَ تَبْحَثُوا عَنْهَا. (1)

همانا خداوند واجباتى را فرض كرده پس آنها را ضايع نكنيد، وحدودى را معين نموده پس از آنها تجاوز ننماييد واز چيزهايى به جهت رحمت بر شما بدون فراموشى گذشت كرده پس آنها را پيگيرى نكنيد.

از پيامبر (ص) در جايى ديگر نقل شده كه فرمود:

اَلْحَلالُ مَا أَحَلَّ اللهُ فِي كِتَابِهِ، وَالْحَرَامُ مَا حَرَّمَ اللهُ فِي كِتَابِهِ، وَمَا سَكَتَ عَنْهُ فَهُوَ مِمَّا عَفَا عَنْهُ.(2)

حلال، هر چيزى است كه خداوند آن را در كتابش حلال كرده وحرام هر چيزى است كه خداوند آن را در كتابش حرام نموده است، وآنچه را كه از آن سكوت كرده از جمله چيزهايى است كه عفو نموده است.

ثالثاً: تبرك به پيامبر (ص) وآثار او به لحاظ مبارك بودن پيامبر (ص) است وچون بركت غير پيامبر (ص) را ثابت كرديم لذا مى توان به غير

ص:114

پيامبر (ص) نيز تبرك را تعميم داد. واگر صحابه انجام نداده اند دليل بر عدم جواز نيست؛ زيرا بسيارى از مسائل را صحابه درست تشخيص نداده اند، مثل؛

الف) تشخيص خيط ابيض از خيط اسود مورد نظر در آيه 187سوره

بقره؛

ب) حكم عثمان به سنگسار زن جهنيه اى كه بچه شش ماهه زاييده بود؛

ج) حكم عمر به رجم زن ديوانه.

ص:115

بدرالدين حوثى در مورد اين اشكال و پاسخ آن مى گويد:

فان قيل: هذا باب اذا فتح كان فتحاً لباب المغالاة التي تكون مقدمة للشرك، فهو ذريعة للشرك، فلايجوز.

فالجواب: انّ تحريمه على الاطلاق تشريع و ابتداع في الدين، اذ ليس كلّه ذريعة شرك، و تحريمه على من هو في حقه ذريعة شرك لايستلزم تحريمه على غيره من المسلمين الذين لايتخذون ذريعة إلى الغلو و لا الشرك.

فان قيل: انّه كلّه ذريعة شرك. قلنا: معنى هذا انّه لايكون تبرّك إلاّ و يعقبه شرك من المتبرك، و هذه دعوي لا دليل عليها فهي باطلة.

فان قيل: فالغالب فيه انّه ذريعة شرك. قلنا: لانسلم ذلك؛ اذ لادليل عليه.(1)

پس اگر گفته شود: اين باب اگر گشوده شود موجب باز شدن باب غلو مى گردد كه مقدمه شرك است، و لذا اين كار راهى به سوى شرك مى باشد و جايز نيست.

پاسخ اينكه تحريم آن به طور مطلق تشريع و بدعت در دين است؛ زيرا تمام اقسام آن راهى به شرك نيست، و تحريم آن بر كسى كه در حق او راهى به سوى شرك است، مستلزم تحريم آن بر غير او

از مسلمانان نيست، كسانى كه اين كار را راهى به سوى غلو و

شرك قرار نداده اند.

پس اگر گفته شود: تمام اقسام آن راهى به سوى شرك است، در

ص:116

پاسخ مى گوييم: معناى آن اين است كه تمام انواع تبرك از سوى تبرك كننده شرك مى باشد، و اين ادعايى بدون دليل و باطل است. و اگر گفته شود: غالب در آن راهى به سوى شرك است. مى گوييم: اين مطلب را قبول نداريم؛ زيرا دليلى بر آن نيست.

ص:117

خاصة، لما جعل الله في جسده وماسه من البركة، وامّا غيره فلا يقاس عليه لوجهين:

أحدهما: انّ الصحابة لم يفعلوا ذلك مع غير النبي (ص) ، ولو كان خيراً لسبقونا اليه.

الوجه الثاني: سدّ ذريعة الشرك؛ لانّ جواز التبرك بآثار الصالحين يفضى إلى الغلو فيهم وعبادتهم من دون الله، فوجب المنع من ذلك.(1)

تبرك به آثار صالحان جايز نيست، واين عمل تنها نسبت به آثار پيامبر (ص) جايز است؛ زيرا خداوند در جسد وچيزهايى كه با حضرت تماس داشته بركت قرار داده است، ولى غير از حضرت را به دو وجه نمى توان قياس بر او كرد:

وجه اوّل اينكه: صحابه با غير پيامبر (ص) چنين نكردند، واگر اين كار خوب بود آنان بر ما سبقت مى گرفتند.

وجه دوم: به جهت بستن راه شرك؛ زيرا جواز تبرك به آثار صالحان منجرّ به غلو در حقّ آنان وعبادتشان به نحو استقلال از خداوند يكتا مى گردد ولذا بايد از آن جلوگيرى كرد.

ص:118

بايد از باب سدّ ذرائع منع شود فرقى بين مواردى كه صحابه انجام داده يا نداده اند وجود ندارد ونيز فرقى بين زمان حيات پيامبر (ص) وبعد از آن نيست.

ثالثاً: در جاى خود ثابت شده كه مقدمه موصله به حرام، حرام است.

ص:119

مى كند حيات وتصرفات او باقى است، بهويژه كه آن انسان يكى از اولياى الهى باشد.

رابعاً: گمان اشكال كننده بر اين است كه اين عمل شرك در عبادت است، در حالى كه به اثبات رسانديم عبادت دو ركن اساسى دارد: يكى نهايت خضوع وديگرى همراه بودن با اعتقاد به ربوبيت يا الوهيت كسى كه براى او خضوع مى شود. در مورد تبرك ودست كشيدن بر قبور وبوسيدن آنها هرگز چنين نيتى وجود ندارد.

ص:120

البركة لا التدين، فلا يكون بدعة و لا غلوّاً، و لا اعتقدوا انّ الميت يخلقها، فلا يكون شركاً، فلاينكر عليهم؛ لانّ الاصل خلو اذهانهم عن كلّ خاطر غير طلب البركة و اعتقاد الفضل في الميت و رجائهم حصول البركة عند زيارته او لمس قبره او اخذ ترابه بسبب اعتقادهم لفضله، و لا دليل على تحريم ذلك، و ان ثقل على النواصب و شبهوه بعبادة الأصنام حسداً من عند انفسهم و عداوة مذهب. نعم لو ظهر من بعض المتبركين اعتقاد شرك أو غلو و بدعة باقرار منه، أو فعل يجري مجرى الاقرار فيجب تعليمه و نهيه، و ذلك حيث ظهر منه المنكر بوجه صحيح لا بمجرد تهمة الاعداء. . .(1)

بيشتر تبرك ها كه از عوام مردم صادر مى شود مقصود به آنها جز طلب بركت نيست نه تدين به آن، لذا بدعت يا غلوّ به حساب نمى آيد و آنان اعتقاد ندارند كه ميت آن را ايجاد كرده است، لذا شرك نمى باشد، و نمى توان بر آنان ايراد گرفت؛ زيرا اصل خالى بودن ذهن هاى مردم از هر خاطره اى جز طلب بركت و اعتقاد فضيلت در ميت و اميد آنان به حصول بركت هنگام زيارت يا دست كشيدن به قبر آنان و برداشتن خاكشان به جهت اعتقاد به فضلشان است، و دليلى بر تحريم اين امور نمى باشد، گرچه اين امور بر نواصب گران آمده و آنان را - به جهت حسدى كه در وجودشان است و دشمنى مذهبى كه دارند - به پرستش بت ها تشبيه نموده اند.

ص:121

آرى اگر از برخى تبرك جويان اعتقاد شرك آلود يا غلو و بدعت به اقرار خودشان ظاهر شود، يا كارى كه دلالت بر اقرار داشته باشد بايد او را تعليم داده و نهى نمود؛ و اين در جايى است كه از او به طور صحيح مُنْكَر (و كار زشت) ظاهر شود نه به مجرد تهمت دشمنان. . .

ص:122

ثانياً: نقل او با عمل برخى از صحابه منافات دارد؛ زيرا همان گونه كه اشاره شد عده اى از صحابه چنين مى كردند.

ثالثاً: ابن ماجه در سنن خود نقل كرده كه ابوبكر، پيامبر (ص) را در حالى كه از دنيا رفته بود بوسيد.(1)وبوسيدن قبر حضرت نيز به مانند بوسيدن خود حضرت است.

رابعاً: در جايى كه بوسيدن قبر پدر ومادر اشكالى ندارد بلكه سنّت است، به طريق اولى بوسيدن قبر پيامبر (ص) سنّت مى باشد.

شخصى نزد پيامبر (ص) آمد وعرض كرد: «اى رسول خدا! من سوگند خورده ام كه آستانه درب بهشت وپيشانى حورالعين را ببوسم» . حضرت به او امر فرمود تا پاى مادر وپيشانى پدر را ببوسد. عرض كرد: «اى رسول خدا! اگر پدر ومادرم زنده نباشند چه كنم؟» حضرت فرمود: «قبرشان را ببوس» . آن شخص عرض كرد: «اگر قبرشان را ندانم؟» حضرت فرمود: «دو خطّ بكش يكى را به نيت قبر مادر وديگرى را به نيت قبر پدر، آن گاه آن دو را ببوس تا اينكه سوگند خود را نشكنى» . (2)

ص:123

ص:124

ص:125

ص:126

پيامبر (ص) فرمود:

يا بني! اتاني جبرئيل (ع) آنفاً فاخبرني انّكم قَتلي، وانّ مصارعكم شتّي، فقال: يا ابه! فما لمن يزور قبورنا على تشتّتها؟ فقال: يا بني! اولئك طوائف من امّتي يزورونكم فيلتمسون بذلك البركة، وحقيق عليَّ أن آتيهم يوم القيامة حتّى أخلّصهم من أهوال الساعة من ذنوبهم ويسكنهم الله الجنّة.(1)

اى فرزندم! جبرئيل الآن بر من وارد شد ومرا خبر داد كه شما كشته خواهيد شد وقتلگاه شما پراكنده خواهد بود. امام حسين (ع) عرض كرد: اى پدرم! با اين پراكندگى اگر كسى قبور ما را زيارت كند بر او چه ثوابى خواهد بود؟ پيامبر (ص) فرمود: اى فرزندم! آنان طوائفى از امتم هستند كه شما را زيارت مى كنند وبا اين كار بركت مى طلبند، وبر من سزاوار است كه روز قيامت به نزدشان آمده تا از هول هاى قيامت و گناهانشان خلاصى داده وخداوند آنان را در بهشت سكنى دهد.

2. ابوالصباح كنانى از امام صادق (ع) نقل كرده كه فرمود:

طِينُ قَبْرِ الْحُسَيْنِ (ع) فِيهِ شِفَاءٌ وَ إِنْ أُخِذَ عَلى رَأْسِ مِيلٍ .(2)

در تربت قبر حسين (ع) شفاست گرچه از فاصله يك ميل گرفته شده باشد.

3. عبدالله بن سنان از امام صادق (ع) نقل كرده كه فرمود:

ص:127

قَبْرُ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ (عليهماالسلام) عِشْرُونَ ذِرَاعاً فِي عِشْرِينَ ذِرَاعاً مُكَسَّراً، رَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ الْجَنَّةِ.(1)

قبر حسين بن على (عليهماالسلام) كه بيست ذراع ضرب در بيست ذراع است باغى از باغ هاى بهشت مى باشد.

4. ابن ابى يعفور مى گويد:

قُلْتُ لأَبِي عَبْدِاللهِ (ع) : يَأْخُذُ الإِنْسَانُ مِنْ طِينِ قَبْرِالْحُسَيْنِ (ع) فَيَنْتَفِعْ بِهِ وَ يَأْخُذُ غَيْرُهُ فَلايَنْتَفِعُ بِهِ؟ فَقَالَ: لا، وَاللهِ الَّذِي لاَ إِلهَ إِلاَّ هُوَ، مايَأْخُذُهُ أَحَدٌ وَ هُوَ يَرى أَنَّ اللهَ يَنْفَعُهُ بِهِ إِلاَّ نَفَعَهُ اللهُ بِهِ. (2)

به امام صادق (ع) عرض كردم: كسى از تربت امام حسين (ع) برمى دارد و از آن نفع مى برد، ولى يكى ديگر از آن برمى دارد و نفع نمى برد؟ حضرت فرمود: اين چنين نيست، به خدايى كه به جز او خدايى نيست. هيچ كس از آن تربت برنمى دارد در حالى كه معتقد

است كه خداوند به واسطه آن نفع مى دهد، جز آنكه خداوند او را به واسطه آن تربت نفع مى رساند.

5. زيد شحّام از امام صادق (ع) نقل كرده كه فرمود:

إِنَّ اللهَ جَعَلَ تُرْبَةَ الْحُسَيْنِ (ع) شِفَاءً مِنْ كُلِّ دَاءٍ، وَ أَمَاناً مِنْ كُلِّ خَوْفٍ، فَإِذَا أَخَذَهَا أَحَدُكُمْ فَلْيُقَبِّلْهَا وَلْيَضَعْهَا عَلى عَيْنِهِ وَلْيُمِرَّهَا عَلى سائِرِ جَسَدِهِ. . .(3)

همانا خداوند تربت حسين (ع) را شفاى از هر دردى و امان از هر

ص:128

خوفى قرار داده است، و لذا چون يكى از شما از آن برداشت بايد آن را بوسيده و بر چشم خود بگذارد و نيز بر ساير اعضاى بدنش بمالد. . .

ص:129

تربت و اينكه سجده بر آن فضيلتى است همانند فضيلتى كه خداوند در سرزمين مقدس در مسجدالحرام و مسجد نبوى و مسجد الاقصى قرار داده، اين عمل بدعت در دين است. . .

ص:130

در آيه اى آمده است:

(وَ نَجَّيْنَاهُ وَ لُوطاً إِلَى الأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنا فِيهَا لِلْعَالَمِينَ) (انبياء:71)

و او و لوط را به سرزمين [شام] كه آن را براى همه جهانيان پربركت ساختيم نجات داديم.

درباره حضرت موسى (ع) مى فرمايد: (إِذْ نَادَاهُ رَبُّهُ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوىً) ؛ «چون پروردگارش او را در وادى مقدس طوى ندا داد» .

(نازعات: 16)

همچنين در خطاب به او مى فرمايد:

(فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ إِنَّكَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوىً) (طه: 12)

كفش هايت را بيرون آر كه تو در سرزمين مقدس طوى هستى.

درباره قصه سليمان (ع) آمده است:

(وَ لِسُلَيْمَانَ الرِّيحَ عَاصِفَةً تَجْرِي بِأَمْرِهِ إِلىَ الأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا) (انبياء: 81)

و تند باد را مسخر سليمان ساختيم كه به فرمان او به سوى سرزمينى كه آن را پربركت كرده بوديم جريان مى يافت.

در مورد پيامبر اسلام (ص) مى فرمايد:

(سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرى بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَىَ الْمَسْجِدِ الأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ) (اسراء: 1)

پاك و منزه است خدايى كه بندهاش را در يك شب، از مسجدالاقصى كه گرداگردش را پربركت ساختهايم برد.

ص:131

ص:132

همان قطعه اى است كه بدن شريف پيامبر (ص) را در برگرفته است.(1)

5. همچنين اين مطلّب را كه مردم بعد از رحلت رسول خدا (ص)

مى آمدند و به جهت تبّرك از خاك قبر آن حضرت بر مى داشتند و با

خود مى بردند. عايشه به جهت آنكه بدن پيامبر (ص) نمايان نگردد، دستود داد ديوارى به دور قبر پيامبر (ص) كشيده شود.(2)

ص:133

برداشت و استشمام كرد و چنان گريست كه زمين از اشك هاى حضرتش مرطوب گشت.

سپس حضرت فرمود:

از اين سرزمين هفتاد هزار نفر محشور شده و بدون حساب وارد بهشت مى گردند.(1)آيا سجده بر چنين تربتى مطلوبيت و قداست ندارد و سبب تقرّب به خداوند متعال نمى گردد؟ . آيا سزاوار نيست كه انسان بر تربتى سجده كند كه در آن نشانه هاى توحيد و عشق بازى در راه معبود است؟ تربتى كه در صورت توجه خاص به حقيقت آن، حالت رقّت قلب در انسان ايجاد شده و انسان را به سوى خداوند نزديك مى كند. . . (2)

استاد عباس محمود عقاد - نويسنده مصرى - در مورد سرزمين كربلا مى نويسد:

سرزمين كربلا حرمى است كه مسلمانان براى عبرت و ياد آورى به زيارت آن مى آيند و غير مسلمانان براى مشاهده و بازديد، ولى اگر بنا باشد كه حقّ اين سرزمين ادا شود بايد آن را زيارت گاه هر انسانى قرار داد كه براى نوع خود نصيبى از قداست و بهره اى از فضيلت قائل است، زيرا ما به ياد نداريم كه قطعه اى از زمين به مانند كربلا اين چنين داراى فضيلت و منقبت باشد. اين نيست مگر به جهت آنكه اين سرزمين با اسم كربلا و منزلگاه حسين (ع) مقرون و عجين شده است. (3)

ص:134

شيخ محمد حسين آل كاشف الغطاء (رحمه الله) در بيان حكمت استحباب سجده بر تربت حسين (ع) مى فرمايد:

از جمله اغراض و مقاصد عالى در استحباب سجود بر تربت حسين (ع)

آن است كه نمازگزار هنگامى كه پيشانى خود را بر تربت مى گذارد به ياد فداكارى و عشق بازى امام حسين (ع) در پيشگاه الهى مى افتد و اينكه چگونه يك انسان مى تواند در راه عقيده و مبدأ، اين گونه فداكارى كرده و با ظالمان مقابله كند. و از آن جا كه سجود بهترين حالات يك بنده نزد خداوند است، مناسب است كه در آن حالت به ياد ارواح پاك و طيب و طاهرى بيفتد كه جانشان را در راه معشوق فدا كردند. در اين هنگام و با اين تفكّر، حالت خضوع و خشوع در انسان ظاهر مى شود و دنيا و آنچه در آن است در نظرش حقير جلوه مى كند و حالتى عرفانى و معنوى در نفسش نسبت به خداوند متعال حاصل مى شود، همانند حالتى كه براى امام حسين (ع) و اصحابش حاصل شده است. و اين به جهت توسل و ارتباط با امام حسين (ع) از طريق تربت اوست. از همين رو در روايات مى خوانيم كه سجده بر تربت حسين (ع) حجاب هاى هفت گانه را پاره مى كند. پس در حقيقت سجده بر تربت حسين (ع) سرّ صعود و عروج از تراب به ربّ الارباب است. . .(1)

عبدالرزاق مقرّم (رحمه الله) مى نويسد:

از جمله اسلوب هايى كه اهل بيت (عليهم السلام) به جهت شناساندن مظلوميت امام حسين (ع) به مردم به كار گرفته اند، امر به سجود بر تربت

ص:135

حسينى (ع) است، زيرا از مهم ترين اسرار آن اين است كه نمازگزار هر روز در وقت نمازهاى پنج گانه اش هنگامى كه چشمش به تربت حسينى (ع) مى افتد به ياد امام حسين (ع) و فداكارى هاى او، و اصحاب و اهل بيتش مى افتد و معلوم است كه يادآورى اين چنين الگوهايى از حيث روان شناسى اثر تربيتى و معنوى عجيبى در نفس انسان خواهد گذاشت. . . (1)

ص:136

ص:137

به شهادت مى رسد به من بنما، جبرئيل از آن تربت آورده و به من داد.(1)

دانستن اين نكته ضرورى است كه فرق است بين مسجود له و مسجود عليه، شيعه اماميه كه بر تربت امام حسين (ع) سجده مى كند آن را مسجود له قرار نمى دهد، بلكه آن را مسجود عليه قرار مى دهد، يعنى شيعه براى تربت امام حسين (ع) سجده نمى كند، بلكه بر روى تربت امام حسين (ع) براى خداوند متعال سجده مى نمايد. و بين اين دو فرق آشكار است.

ص:138

ص:139

ص:140

12. صحاح اللغه، جوهرى، بيروت، دارالعلم للملايين.

13. عمدة القارى، قاضى عينى، دارالفكر.

14. الغدير، علامه امينى، تهران، دارالكتب الاسلاميه.

15. فتاوى الجنة الدائمة للبحوث العلمية و الفتاء، جمع احمد بن عبدالرزاق دويش، رياض، دارالمؤيد.

16. لسان العرب، ابن منظور، بيروت، داراحياء التراث العربى.

17. مجموع فتاوى و رسائل، ابن عثيمين، رياض.

18. المدخل، ابن الحاج، بيروت، دارالفكر.

19. معجم مقاييس اللغة، عبدالسلام هارون، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، .

20. مفردات، راغب اصفهانى، بيروت، دارالمعرفة.

21. المنتقى، من فتاوى الشيخ بن فوزان.

22. منهج السلف فى فهم النصوص، محمد بن علوى مالكى، چاپ دوم، 1419ه. ق.

23. النهاية، ابن اثير، قم، انتشارات اسماعيليان.

24. وسائل الشيعه، شيخ حرّعاملى، تهران، المكتبة الاسلاميه.