اماكن زيارتى و سياحتى عراق

مشخصات كتاب

سرشناسه : قمي، محمدرضا

عنوان و نام پديدآور : اماكن زيارتي و سياحتي عراق/ نويسنده محمدرضا قمي؛ ويراستار علي ورسه اي

مشخصات نشر : [تهران]: نشر مشعر، 1379.

مشخصات ظاهري : 96 ص.مصور

شابك : 964-6293-42-53500ريال ؛ 964-6293-42-53500ريال

وضعيت فهرست نويسي : فهرستنويسي قبلي

يادداشت : چاپ دوم: تابستان 4000 :1380 ريال

موضوع : زيارتگاههاي اسلامي -- عراق -- راهنماها

موضوع : عراق -- راهنماها

رده بندي كنگره : BP263/ق 8الف 8

رده بندي ديويي : 297/764

شماره كتابشناسي ملي : م 79-8801

ص:1

اشاره

ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

مقدمه:

«زيارت، يكى از سازنده ترين برنامه هاى تربيتى مكتبِ ماست كه هم تقدير و احترام به پاكيها و فضيلتها ومجاهدتهاست. هم الهام گرفتن از اولياى دين و پاك ساختن روح و جان در حرم مطهّر معصومين عليهم السلام.

سرزمين عراق، قبور مطهّر و نورانى تعدادى از امامان ما و شخصيّتهاى برجسته شيعه را در بردارد.

«كربلا»، كعبه دل و جان ماست. «نجف»، كوى ولايت است و «كاظمين» و «سامرّا»، كهرباى جانهاى شيفته دوستداران اهل بيت عليهم السلام.

زيارت عتبات عاليات و چهره نهادن بر تربت مقدّس امامان، بوسه زدن بر ضريح منوّر آن پاكان، همواره مورد اشتياق و آرزوى ديرين دلدادگان عترتِ مصطفىصلى الله عليه و آله و مورد تأكيد فراوان اهبيت عليهم السلام بوده است.

امروز، اين شوق، در دلهاى ما افروخته تر است و زيارت قبور امامان در اين سرزمين و ديدار از اماكن مقدس و جاهاى ديدنى و خاطره انگيز در اين ديار فراهم

ص:6

شده است.

آنچه در اين مجموعه تقديم شما زائران محترم عتبات عاليات مى شود، اطلاعاتى است در باره اماكن ديدنى و آثار مقدّس اين سرزمين. بديهى است هر چه شما عزيزان با تاريخ گذشته اسلام و شخصيتهاى بزرگوار آيين مان، آشناتر شويد، اين زيارت برايتان شيرين تر و خاطره انگيزتر خواهد بود.

خرسنديم كه اين مجموعه را به عنوان راهنماى شما زائران عزيز كه عازم كوى عشق و ايثاريد، تقديم كنيم.

باشدكه زيارتى باشناخت و معرفت بيشترداشته باشيد و ازاين سفر، بيشترين توشه معنوى رابرگيريد. ان شاءاللَّه.

معاونت آموزش و تحقيقات

بعثه مقام معظّم رهبرى

ص:7

عراق

سرزمين «عراق» يا «بين النهرين»، بنابر كاوشهاى باستان شناسان، يكى از كهنترين جايگاههاى سكونت انسان و تمدن بشرى است و پيشينه تاريخى آن به هزاران سال پيش از ميلاد مسيح عليه السلام باز مى گردد. نام «عراق»، بنا به گفته مورّخان برگرفته از موقعيت جغرافيايى آن؛ يعنى نزديكى و مجاورتش با آب است؛ زيرا عرب هر سرزمينى را كه داراىصحرا و درخت باشد و در مجاورت دريا يا رودخانه قرار گيرد عراق گويد، و يا آنكه برگرفته از نام فارسى «ايران شهر» يا «ايراك» به معناى سرزمينهاى پست است كه پس از تعريب، عراق گرديده است. برخى از مستشرقان، نام اين سرزمين را برگرفته از كلمه آرامىِ «آراكا» مى دانند كه به معناى سرزمين مقدس مى باشد.

همسايگان عراق عبارتند از: تركيه در شمال، ايران در شرق، اردن و سوريه در غرب و عربستان و كويت در جنوب.

مساحت عراق 713/ 446 كيلومتر مربع و معادل يك

ص:8

سوّم (13) ايران است. اين كشور از دو بخش «كوهستانى» «(1)» و «دشت وصحرا» تشكيل شده و (بجز شمال آن) داراى آب و هواى سرد و خشك و گزنده در زمستان و گرم و سوزان در تابستان است. ملّت عراق از همزيستى چندين قوم تشكيل يافته كه عبارتند از:

عرب؛ كه اكثريت ساكنان اين سرزمين را تشكيل داده است.

كُرد؛ كه در بخش شمالى اين كشور سكونت دارند و طبق برخى آمار، 17% جمعيت عراق را تشكيل مى دهند.

ايرانى؛ كه در شهرهاى مذهبى عراق و مناطق مرزى ميان ايران و عراق سكونت دارند.

ترك؛ كه در برخى استانهاى شمالى هم مرز با تركيه زندگى مى كنند.

همچنين ارامنه و آشوريان، اقليتهاى بسيار كوچكى را در اين كشور تشكيل مى دهند.

دين مردم عراق عبارت است از اسلام (سنّى حنفى- شيعه)، مسيحى، يهودى،صابئه، و ... ليكن اكثريت مردم عراق را مسلمانان شيعه تشكيل مى دهند و بر اساس برخى آمار غير رسمى، شيعيان متجاوز از 60% مردم عراق اند.

در عراق دو رودخانه مهم؛ يعنى دِجْله و فُرات و


1- - مناطق كوهستانى حدود يك هشتم 18 سرزمين عراق را در بر گرفته است

ص:9

چندين رود كوچك؛ مانند غرّاف، ديالى، خابور، زاب كبير و زابصغير جريان دارد، از اين رو سرزمينى حاصلخيز و داراى كشاورزى گسترده است. عراق دشتها وصحراهاى بزرگ ديگرى نيز دارد كه بخش عمده غرب و جنوب غربى اين كشور را در بر گرفته و اين سرزمينها قسمتى ازصحراى بزرگ «بادية الشام» را تشكيل مى دهد.

گفتنى است كه اروندرود نيز مرز مشترك ايران و عراق در منطقه جنوب ايران است.

پيشينه تاريخى عراق

اشاره

عراق داراى پيشينه تاريخى بسيار كهن بوده و يكى از قديمى ترين تمدنهاى بشرى را در خود پرورانده و جاى داده است؛ از اين رو، در جاى جاى عراق آثار تارخى و باستانى متعلّق به دوره هاى گوناگون؛ از هزاران سال پيش از تولد حضرت مسيح عليه السلام تا پس از ظهور اسلام را مى توان ديد، سير تاريخىِ حكومتها و خاندانهاى حاكم بر عراق بدين شرح است:

1- سومريان (4500 ق. م- 2300 ق. م)

در اين دوره، ملّت سومر در بخش جنوبى عراق و در دو سمت رودخانه هاى دجله و فرات سكونت داشته اند و بنا بر كاوشهاى باستانشناسان، اين قوم كه نژاد آنها

ص:10

همچنان مورد ترديد است، داراى تمدن كشاورزى قابل توجهى بوده و چندين شهر را به نامهاى: «ارك»، «اريدو»، «لاجش» و جزاينها پايه ريزى كرده بودند. پايتخت اين سلسله حاكم، شهر باستانىِ «اور» بوده است.

سومريان بر اثر حملات جنگجويان اكدى از ميان رفتند.

2- اكديان (4500 ق. م- 2300 ق. م)

همزمان با حكومت سومريان در جنوب عراق، در ميانه عراق سلسله ديگرى از مردمان سامى نژاد زندگى مى كردند و داراى شهرهاى آبادى همچون: «بورسيبا»، «كيش»، «نفَّر»، «اجاده» و جز اينها بودند و همواره بر سر تصاحب زمينهاى كشاورزى با دولت جنوبى خود به نزاع بر مى خاستند تا آنكه در سال 2750 ق. م مردى به نام «سرجون اكدى» در ميان آنان به قدرت رسيد و توانست با جنگها و حملات خود سومريان را نابود و سرزمينهاى آنان را تصاحب كند، ليكن ملّت شكست خورده سومرى بار ديگر توانست اكديان را در حملات خود شكست دهد.

پس از آن حاكمان سومرى و اكدى به توافق رسيدند و در سال 2500 ق. م، كشور يكپارچه اى به نام «اكد و سومر»، كه تمامىِ ميانه و جنوب عراق را در بر مى گرفت، به پا داشتند.

3- ايلاميان (عيلاميان)

اينان مردمانى بودند كه در منطقه كوهستانى

ص:11

شمال خوزستان زندگى مى كردند و پايتختشان شهر شوش بود. داراى دولتى مقتدر و جنگجويانى دلير بودند.

سربازان ايلامى در سال 2320 ق. م به سرزمين اكديان حمله ور شدند و پس از اشغال پايتخت آنان، پادشاه اكدى را به اسارت خود در آوردند و بتدريج نفوذ و سيطره خود را بر سر تا سر ميانه و جنوب عراق گسترش دادند.

4- بابليان (2200 ق. م)

يكى از قبايل سامى به نام «عموريان» كه همواره در كناره هاى درياى مديترانه سكونت داشتند، به منظور دست يابى به منابع آب و كشاورزى، به سمت شرق حركت كرده و سرزمينهاى ميانى عراق را به اشغال خود در آوردند و پايتخت خود را شهر بابل (در نزديكى حلّه كنونى) قرار دادند. دهها سال ميان عموريان و ايلاميان جنگها در گرفت و همچنان ادامه داشت تا آنكه ششمين پادشاه عمورى با قدرت تمام به جنگ ايلاميان رفت و پس از شكست دادن ارتش آنان، شهر شوش پايتخت ايلاميان را به اشغال خود درآورد و بدين ترتيب امپراتورى عظيم خود را پايه ريزى كرد كه از آن پس به نام «امپراتورى بابليان» شهرت يافت. او شهر بابل را به اوج عظمت و شكوه و جلال رسانيد كه امروزه آثار آن زينت بخش موزه هاى جهان است.

ص:12

5- آشوريها (1300 ق. م- 606 ق. م)

يكى از قبايل سامى آشوريان هستند كه در سال 3000 ق. م به شمال عراق هجرت كردند. آنان نخست جزو قلمرو سومريان و سپس بابليها قرار گرفتند. مردمان اين قوم به شجاعت و جنگجويى شهرت داشتند؛ و به همين جهت نيروى نظامى دو حكومت پيشين را تشكيل مى دادند. آنها پس از ضعف دولت بابليها، نخست ايالات اطراف خود و سپس بابل را اشغال كردند و همچنان به توسعه امپراتورى خويش مشغول بودند تا آنكه در سال 800 ق. م سرتاسر عراق و سرزمينهاى شرق درياى مديترانه و شمال آن را تا حدود ارمنستان در سيطره خود داشتند. پادشاه «سرجون دوم» و فرزندش «سنحاريب» يكى از مشهورترين پادشاهان اين امپراتورى بودند.

6- كلدانيها (606 ق. م- 539 ق. م)

پس از ضعف امپراتورى آشور، در نتيجه شورش مردمان تحت فرمان آنها در ايالات دوردست و اختلافات داخلى، يكى از قبايل سامى به نام «كلدو» كه در جنوب عراق به دامدارى مشغول بودد، سر به شورش برداشته و با سربازان آشورى به نبرد بر خاست. وسرتاسر جنوب عراق را اشغال نمود و سپس شهر بابل را به تصرف درآورد و آنگاه به همراه پادشاه ماد، پايتخت آشوريان را مورد حمله قرار داد و پس ازاشغال آن، سرزمينهايشان راميان قوم خود تقسيم كرد. كلدانيها در سال 606 ق. م

ص:13

آشوريها را نابود ساختند و دولت بابليان جديد را در شهر بابل پايه ريزى كردند.

يكى از مشهورترين پادشاهان آنان به نام «نَبوكَدنَصَر» يا «بُخت نصر» بود كه 40 سال پادشاهى نمود و مصريان را شكست داد و پايتخت يهوديان (اورشليم) را تسخير و ويران كرد و هزاران يهودى را به اسارت گرفت و به بابل آورد. در دوران اين پادشاه علم رياضيات و نجوم پيشرفت فراوانى كرد و تقسيم شبانه روز به 24 ساعت و هر ساعت به 60 دقيقه و هر دقيقه به 60 ثانيه، و تعيين ماههاى خورشيدى و قمرى و پيش بينى خسوف و كسوف و جز اينها، از اكتشافات اين دوره است.

7- مادها و پارسها (539- 331 ق. م)

دو قوم ماد و پارس همراه قوم پارت از نژاد آريايى بوده و جمعاً اقوام ايرانى را تشكيل مى دادند. مادها در غرب و پارسها در جنوب ايران سكونت داشتند. ابتدا مادها دولتى تشكيل دادند و سپس به رهبرى كورش دولت هخامنشى را بنيادگذارى كردند. اين دولت با غلبه بر عراق، آسياىصغير و مصر توانست دولتى مقتدر و ثروتمند را در مناطق مذكور تأسيس كند.

داريوش هخامنشى نيز پس از كورش يكى از مقتدرترين شاهان هخامنشى است. پايتخت اين دولت تخت جمشيد بوده است. دولت مزبور با حمله اسكندر مقدونى از بين رفت.

ص:14

8- يونانيها (331- 247 ق. م)

اسكندر كبير پس از به قدرت رسيدن در يونان، به جنگ با ايرانيها شتافت و نخست آسياىصغير را اشغال كرد و سپس در سال 331 ق. م موفق شد و سرتاسر عراق را تحت سيطره خود در آورد. پس از مرگ اسكندر «سلوكى» به حكمرانى عراق رسيد و دولت سلوكيان را در عراق ايجاد كرد كه تا سال 247 ق. م دوام يافت.

9- پارتيان (247 ق. م- 226 م)

اينان يكى از اقوام آريايى ساكن در خراسان كنونى بودند كه بتدريج متصرفات خود را توسعه دادند و عاقبت سلوكيان را از ايران و عراق راندند و خود جايگزين آنان شدند و شهر تيسفون را پايتخت خويش قرار دادند.

پارتيان 473 سال حكومت راندند و عاقبت «آردوان» آخرين پادشاه آنان در سال 226 م. توسط سلسله ساسانيان از ميان رفت.

10- ساسانيان (226 م- 652 م)

اين امپراتورى چهار قرن عراق را در تصرف خود داشت و پايتخت آن شهر تيسفون بود، تا اين كه عاقبت در سال 16 هجرى ارتش اسلام لشكريان ايرانى را شكست داد و دين مُبين اسلام وارد عراق و ايران گرديد. در دوره حكمرانى ساسانيان، عراق پيشرفتهاى فراوانى در زمينه هاى كشاورزى و شهرسازى كرد كه بسيارى از آثار آن تاصدها سال بعد باقى بود.

ص:15

دوره اسلامى

ارتش اسلام در سال 14 يا 15 ه. به فرماندهى سعد بن ابى وقّاص به عراق حمله كرد و عاقبت طى چند سال جنگ، در سال 16 هجرى، ارتش ساسانى را شكست داد و عراق را به تصرف درآورد. از اين تاريخ، عراق جزئى از متصرّفات اسلامى گرديد كه خليفه از مدينه بر آن حكم مى راند. اميرالمؤمنين على بن ابى طالب عليه السلام براى نخستين بار در سال 36 ه. شهر نوبنياد كوفه را پايتخت خود قرار داد و از آنجا بر سرتاسر جهان اسلام حكم مى راند.

امويان (41 ه.- 132 ه.)

پس از شهادت اميرمؤمنان عليه السلام در سال 40 ه. ق. و انتقال خلافت به امويان، عراق كه مركز آن دمشق بود، بخشى از امپراتورى امويان گرديد و سيطره آنان بر عراق تا سال 132 ه. ادامه يافت.

عباسيان (132- 656 ه.)

پس از سقوط امويان، ابوالعباس سَفّاح نخستين خليفه عباسى در سال 132 ه. ق. در شهر هاشميه (نزديك كوفه) اعلان خلافت عباسى نمود. 37 خليفه عباسى، 524

ص:16

سال از عراق بر جهان اسلام حكومت راندند، و سرانجام آخرين خليفه عباسى، مستعصم باللَّه در سال 656 ه. ق.

هلاكوخان مغول شكست خورد و از بين رفت.

ايلخانيان (656- 738 ه.)

پس از مرگ هلاكوخان، عراق از سوى جانشينان او كه «ايلخانيان» ناميده مى شدند، به مدت 80 سال اداره شد.

برخى از ايلخانان مسلمان بودند و عاقبت، سلسله آنان توسط شيخ حسن جلائرى منقرض گرديد.

جلائريان (738- 813 ه.)

اين خاندان مدت 75 سال بر عراق حكومت راندند.

آق قويونلو و قراقويونلو (813- 914 ه.)

اين دو ايل ترك تبار، مدت يك قرن در عراق حكومت كردند.

صفويان (914- 941 ه.)

شاه اسماعيلصفوى درسال 914 ه. ق. بغداد را فتح كرد. و پس از او فرزندش شاه تهماسب تا سال 941 ه. ق.

عراق را جزو متصرّفات خود داشت. در اين سال عراق از سوى سلطان سليمان قانونى، پادشاه عثمانى، مسخّر گرديد. البته در دوران سلطنت شاه عباسصفوى (در سال 1033) عراق بار ديگر به تصرفصفويان درآمد و تا

ص:17

سال 1049 ادامه يافت. در اين سال سلطان مراد چهارم، خليفه عثمانى، بغداد را فتح كرد و عراق را به تصرف خود درآورد.

عثمانيان (1049- 1335 ه. ق.)

عراق عملًا از سال 941 ه. بجز در سالهاى 1032 تا 1049 ه. ق. و در دوره سلطنت نادرشاه افشار در سال 1146 ه. ق. كه مدت كوتاهى عراق را تسخير نمود، همواره جزئى از ولايات حكومت عثمانى بود و توسط واليان منصوب از سوى دربار عثمانى اداره مى شد. سيطره آنان بر عراق تا جنگ جهانى اوّل ادامه يافت.

انگليسيها (1917 م- 1924 م)

ارتش عثمانى پس از شكست سخت خود از ارتش انگلستان، به سوى تركيه عقب نشينى كرد و در روز 11 آوريل 1917 ميلادى لشكريان فاتح به سركردگى «ژنرال مود» وارد بغداد شدند و بدينگونه عراق جزو متصرفات بريتانيا قرار گرفت.

دولت ملى عراق

در سال 1920 ميلادى ملّت عراق به رهبرى عالمان و مراجع دينى در عتبات، قيام و انقلاب گسترده اى را بر عليه ارتش اشغالگر انگلستان آغاز كرد كه 6 ماه ادامه داشت و به تضعيف نفوذ انگليسى ها در عراق انجاميد و آنان را

ص:18

وادار به قبول خواست مردم در تشكيل دولت ملى عراق كرد. اين جنبش در تاريخ عراق به نام «ثورة العشرين» شهرت دارد.

در پى اين قيام، دولت انگلستان فيصل سومين فرزند شريف حسين امير مكه را به عنوان پادشاه عراق برگزيد و مراسم تاجگذارى او در روز عيد غدير سال 1921 م. در بغداد انجام پذيرفت. رژيم سلطنتى عراق تا سال 1958 م.

بر عراق حكومت راند.

دولت جمهورى عراق

در سال 1958 م. سرهنگ عبدالكريم قاسم اقدام به كودتاى نظامى كرد و رژيم سلطنتى را سرنگون نمود و آنگاه رژيم جمهورى را در عراق برقرار ساخت كه تا به امروز ادامه دارد. «(1)»***

عكس جغرافياى عراق


1- - اطلاعات تاريخى اين بخش برگرفته از كتاب:« العراق قديماً و حديثاً، عبدالرزاق الحسينى، چاپ ششم، بغداد، مطبعة المثنى» مى باشد

ص:19

اماكن زيارتى و سياحتى عراق

سرزمين عراق يكى از كهن ترين تمدنهاى بشرى از آغاز تاريخ تا دوران اسلامى را در خود جاى داده است، از اين رو در جاى جاى عراق مى توان مراكز دينى و مذهبى و باستانى فراوانى را يافت كه ما در دو بخش: «مراكز دينى و زيارتگاههاى مذهبى» و «آثار تاريخى و باستانى» به معرفى آن مى پردازيم:

بخش اوّل مراكز دينى و زيارتگاههاى مذهبى

اشاره

عراق نخستين كشورى بود كه از سوى لشكريان مسلمان در سال 16 ه. ق. فتح گرديد و به دستور خليفه دوم، دو شهر بصره و كوفه پايه ريزى و بنياد نهاده شد. امير مؤمنان عليه السلام نيز كه براى سركوب نمودن غائله جمل از مدينه به عراق آمده بود، شهر كوفه را تا پايان عمر مركز حكومت قرار داد. بعد از آن نيز عباسيان پس از دستيابى به خلافت اسلامى، نخست شهر هاشميه (در نزديكى كوفه)

ص:20

و بعد شهر بغداد و سپس شهر سامرّا و مجدداً بغداد را پايتخت خود برگزيدند. از اين روست كه در جاى جاى اين سرزمين، مدفن و آرامگاه امامان بزرگوار شيعه،صحابه پيامبرصلى الله عليه و آله، تابعين، امامان مذاهب سنى، رؤساى فرقه ها و گروهها و طوايف ديده مى شود.

در اين نوشته با توجه به اهميت جايگاههاى زيارتى، نخست به حرمهاى مطهر امامان معصوم عليهم السلام پرداخته، آنگاه مزارهاى ديگر شهرها را معرفى خواهيم كرد.

ص:21

نجف اشرف

اشاره

اين شهر كه در 160 كيلومترى جنوب غربى بغداد و در كناره دشت بى آب و علفصحراى شام (بادية الشام) واقع است؛ داراى آب و هواى بسيار گرم و زمينى خشك و كم آب مى باشد. در منابع شيعه، روايات فراوانى درباره فضيلت و قداست سرزمين نجف آمده است، به همين جهت هر مؤمنى آرزوى زيارت اين سرزمين و زندگى و دفن شدن در آن را دارد؛ زيرا بنا به گفته روايات، هر كس در اين سرزمين مدفون شود، از عذاب قبر در امان است.

امروزه اين شهر مركز يكى از استانهاى عراق و از شهرهاى مهم اين كشور بشمار مى رود.

جايگاههاى زيارتى اين شهر عبارتند از:

1- حرم مطهر اميرالمؤمنين على عليه السلام

آستان مقدّس حضرت على عليه السلام در مركز شهر قرار دارد كه از يك گنبد طلايى عظيم و يك گنبد خانه و رواقهاى متعدد و يكصحن، با برخى ضمائم تشكيل شده است. نخستين ساختمان حرم مطهر در دوران هارون الرشيد عباسى بنا گرديد و پس از آن همواره در حال تجديد و عمران و توسعه بوده است. ساختمان امروزى از آثارصفويه است. گنبد عظيم و ايوان

ص:22

روحبخش آن، به دستور نادرشاه افشار با خشتهاى طلايى

عكس شماره 1 مرقد امير مؤمنان عليه السلام

نماى بيرونى آستان مقدّس مولاى متّقيان عليه السلام

تزيين شده. آيينه كارى حرم به وسيله هنرمندانى از اصفهان در سالهاى دهه چهل شمسى انجام گرفت. قبر مطهر حضرت، درونصندوقى از خاتم و ضريحى نقره اى قرار دارد؛صندوق خاتم از ساخته هاى دوران شاه اسماعيلصفوى است و از نفايس روزگار بشمار مى رود.

ضريح مطهر توسط هنرمندان هندى و چينى در

ص:23

سال 1345 ه. ق. در هند به همت رهبر شيعيان اسماعيلى

عكس شماره 2 مرقد امير مؤمنان عليه السلام

ضريح مطهّر امام على عليه السلام

ساخته و تقديم حرم مطهر گرديده است. گرداگرد مرقد منور را از چهار سو رواق در بر گرفته است كه همگى به زيباترين شكل توسط هنرمندان ايران تزيين يافته است.

حرم مطهر داراىصحن بسيار بزرگ و دلگشايى است كه اطراف مرقد مطهر را در برگرفته است. اينصحن از ساخته هاى دورانصفوى است كه نماى آن با كاشيهاى

ص:24

خشتى زيبايى تزيين يافته و داراى دو ويژگى منحصر بفرد است:

نخست آن كه: در تمام فصول سال، هنگام ظهر شرعى، سايه از سمت شرق از ميان مى رود.

دوّم آن كه: همواره نخستين اشعه آفتاب هنگام بامداد از ميان بازار بزرگ شهر گذشته و پس از عبور از دروازهصحن به ضريح مقدّس مى تابد.

در گرداگردصحن مطهر اتاقهايى قرار دارد كه همگى آرامگاه بزرگان است.صحن داراى چهار دروازه اصلى است كه بزرگترين آنها در سمت شرق واقع شده و به «باب الذَّهب» شهرت دارد. دومين دروازه در سمت شمال قرار گرفته و به «باب الطوسى» معروف است.

تصويرص 62 كتاب «دليل السياحة ...»

درِ ضريح مطهّر امام على عليه السلام

سومين دروازه در جنوب است به نام «باب قبله» و چهارمين آن در سمت غرب واقع شده و به «باب سلطانى»

ص:25

مشهور است.

حرم مطهر، داراى برخى بيوتات ضميمه است كه عبارتند از:

الف- مسجد عمران بن شاهين، كه در دالان منتهى به باب الطوسى قرار گرفته است. اين مسجد كهن، از بناهاى عمران بن شاهين، حاكم جنوب عراق در نيمه قرن چهارم هجرى است.

ب- مسجد خضراء، در زاويه شمال شرقىصحن است كه داراى تاريخ كهن مى باشد. اين مسجد در سال 1385 ه. به طرز زيبايى بازسازى گرديد و دهها سال يكى از مراكز اصلى تدريس در حوزه علميه نجف بشمار مى رفت.

ج- تكيه بَكتاشيها، اين تكيه در دوره حاكميت عثمانيان بر عراق ساخته شده و محل تجمع و برگزارى مراسمصوفيان بكتاشى تُرك بوده است. ساختمان اين تكيه كه امروزه به انبار آستانه تبديل شده در شمال غرب صحن واقع است.

د- مسجد بالاسر، در دالان سمت غربىصحن قرار گرفته و در محراب آن قطعاتى از كاشيهاى خشتى متعلق به قرن ششم هجرى به چشم مى خورد.

2- قبرستان وادى السّلام

اين قبرستان يكى از مقدسترين گورستانهاى مسلمانان و شيعيان است و در روايات آمده:

ص:26

«هر مؤمنى در شرق يا غرب جهان ديده از جهان بر گيرد به روح او ندا مى رسد كه به وادى السلام ملحق شو» و بدين منظور فرشته اى است به نام «مَلَك نقّاله» كه ارواح مؤمنان را از سرتاسر جهان به اين گورستان مى آورد.

3- مقام حضرت حجّت (عجّ)

اين مقام گورستان وادى السّلام قرار دارد و

عكس شماره 2/ 3 مقام حضرت حجّت

مقام امام زمان (عجّ)

جايگاه مقدسى است كه به آن حضرت نسبت داده مى شود. از اين رو مردم به زيارت و نمازگزاردن در آن مى پردازند.

4- آرامگاه حضرت هود و حضرتصالح عليهما السلام

اين آرامگاه در بخش آغازين گورستان وادى السلام واقع شده است. بنابر روايات اين دو پيامبر در اين

ص:27

سرزمين مدفون اند.

عكس شماره 14

آرامگاه حضرت هود وصالح عليهما السلام

5- مقام حضرت زين العابدين عليه السلام

بنا به گفته روايات، جايگاهى است كه امام سجّاد عليه السلام هنگام زيارت قبر جدّ خود، در آنجا به نماز ايستاده است، و اين مقام در مغرب شهر نجف واقع است.

6-صافى صفا

مسجدى است كه گفته مى شود امير مؤمنان عليه السلام در آنجا نمازگزارده و در گوشه اى از آن مدفن يكى از ياران حضرت قرار دارد.

7- مسجد حنّانه

اين مسجد در محله اى بدين نام، در ميانه بزرگراه نجف- كوفه قرار دارد، و جايى است كه بنا بر گفته

ص:28

روايات، هنگامى كه سر امام حسين عليه السلام در آن قرار داده

عكس شماره 12

مسجد حنّانه در نجف اشرف

شده، به ناله پرداخته و يا تعظيم كرده است؛ از اين رو به حَنّانه مشهور است.

8- آرامگاه كُميل بن زياد نَخَعى

اين آرامگاه در ميان بزرگراه نجف- كوفه قرار گرفته و

عكس شماره 13

آرامگاه كميل بن زياد نخعى

ص:29

داراى صحن وسيع و گنبد بزرگى است. كميل از ياران باوفاى حضرت على عليه السلام بود و دعاى كميل كه حضرت آن را به وى آموخت، مشهور است.

9- آرامگاه شيخ طوسى

او كه يكى از مشاهير فقهاى اماميه و مؤسس حوزه علميه نجف است، در سال 460 ه. وفات يافت و در خانه خود مدفون گرديد، اين مكان پس از مدتى تبديل به مسجدى گرديد كه طى ده قرن گذشته يكى ازمراكز تدريس حوزه نجف شمرده مى شود. امروزه اين مسجد به نام «جامع الشيخ الطوسى» در شمال حرم مطهر و به فاصله كوتاهى از آن قرار دارد و نيز در گوشه اى از اين مسجد آرامگاه علّامه آيةاللَّه سيد محمد مهدى بحر العلوم قرار گرفته كه از مشاهيرعلماى اماميه و متوفاى 1212 ه. است.

10- ارامگاه هاى ديگر در نجف

همانطور كه پيشتر گذشت، نجف آرامگاه جمع بسيارى از عالمان بزرگ است كه برخى از آنان عبارتند از:

* علامه حلّى، در اتاقى كه در راهروى جنب گلدسته شمالى قرار دارد، مدفون است.

گفتنى است كه قبر حاج آقا مصطفى خمينى رحمه الله در همين مقبره قرار دارد.

* مقدس اردبيلى، در اتاقى كه در ايوان طلا و جنب گلدسته جنوبى واقع شده، مدفون است.

* سيد محمد كاظم يزدى، قبر او در مقبره بزرگى

ص:30

است كه در سمت شمالصحن مطهر قرار دارد.

* شيخ مرتضى انصارى، قبر وى درون اتاقى است كه در سمت غرب راهرو و دالان باب القبله قرار دارد.

* ميرزاى نائينى، مدفون در دومين مقبره پيش از زاويه جنوبى است.

* آخوندخراسانى، در مقبره جنوبى واقع در دالان باب الذهب قرار دارد. درنزديك او مدفن فقيه مشهور ميرزا حبيب اللَّه رشتى وسيد ابوالحسن اصفهانى واقع است.

* آيةاللَّه بهبهانى، وى از رهبران مشروطيت بود كه به دست مخالفان و عوامل بيگانه ترور شد. قبر او در دوّمين مقبره پس از دروازه باب السوق، به سمت شمال قرار گرفته است.

* علاوه بر اين بزرگان، كه داراى مقابر مشهورى هستند، درصحن و حجره هاى اطراف آن نيز گروه زيادى از شخصيتهاى دينى مدفون اند كه برخى از آنان عبارتند از آيات عظام: سيد محمد سعيد حبوبى، شربيانى، شيخ محمد حسن آشتيانى، سيد ابوالقاسم خويى، سيد محمود شاهرودى، حاج آقا حسين قمى، شيخ الشريعه اصفهانى، سيد عبدالحسين شرف الدين. آقا ضياءالدين عراقى، شيخ محمد حسين غروى اصفهانى، حاج محمد حسين امين الضرب و جز اينها.

11- مساجد مشهور نجف عبارتند از:

مسجد شيخ طوسى، كه در كنار مقبره ايشان واقع است

ص:31

وهمچنان محل تدريس اساتيد حوزه نجف مى باشد.

مسجد شيخ انصارى، مشهور به مسجد تركها كه امام خمينى قدس سره در آن به اقامه نماز جماعت وتدريس مى پرداخت.

مسجد هندى، كه از مساجد بزرگ و مشهور نجف و يكى از مراكز تدريس در حوزه علميه نجف و در كنار آن كتابخانه آية اللَّه حكيم و آرامگاه او قرار دارد.

مسجد خضراء، از مساجد مشهور نجف است كه سالها محل تدريس در حوزه علميه نجف بشمار مى رفت.

مسجد جواهرى، كه به علت دفن مرحومصاحب جواهر رحمه الله در آن، بدين نام مشهور است.

12- مدارس دينى نجف

از آنجا كه شهر نجف از ده قرن پيش تا كنون، بزرگترين حوزه دينى بوده است، مدارس بسيارى در آن به هدف سكونت و تدريس طلّاب ساخته شده كه مشهورترين آنها عبارتند از: مدرسه قوام، مدرسه آخوند، مدرسه سيد يزدى، مدرسه قزوينى، مدرسه سليميه، مدرسه جامعة النجف الدينيّة، مدرسه بخارائى، مدرسهصدر اعظم، مدرسه بادكوبى، مدرسه مهديّه، مدرسه آية اللَّه بروجردى، مدرسه ايروانى، مدرسه معتمد، مدرسه هندى، مدرسه شربيانى، مدرسه خليلى، و مدرسه يزدى.

ص:32

13- كتابخانه هاى نجف

نجف شهرى حوزوى و مركز علم و عالمان بوده و هست و از اين رو داراى كتابخانه هاى بسيار است كه معمولًا در هر مدرسه كتابخانه اى وجود دارد، ليكن تعدادى از آنها مهمتر هستند كه عبارتند از:

* كتابخانه حيدريه، كه تاريخ آن به قرن چهارم هجرى وبه دوره آل بويه مى رسد وداراى نسخه هاى بسيار نفيس است، امروزه در يكى از حجراتصحن مى باشد.

* كتابخانه امير المؤمنين، كه از سوى مرحوم علّامه امينى (صاحب الغدير) در محلّه حويش ساخته شد و آرامگاه آن مرحوم نيز در جوار آن است.

* كتابخانه آية اللَّه حكيم، كه در مجاورت مسجد هندى است. آرامگاه آن مرحوم در گوشه اى از مسجد قرار دارد.

ص:33

كوفه

اشاره

شهر كوفه نخستين شهر اسلامى است كه در سال 17 ه. ق. به دستور خليفه دوم و به دست سعد ابن ابى وقاص سردار فاتح عراق و ايران در بخش ميانى عراق ساخته شد. اين شهر در آن روزگار از موقعيت سوق الجيشى مهمى برخوردار بود و از سويى باصحرا و حجاز اتصال داشت و نيز شاخه اى از رودخانه فرات مرز شمالى شهر را تشكيل داده و همجوارى آن باشهر باستانى حيره وكشتزارها و نخلستانهاى گسترده كه منابع غذايى ارزشمندى براى مردمان داشت بر موقعيت شهر مى افزود.

كوفه براى نخستين بار در سال 36 ه. ق. پايتخت دولت اسلامى گرديد و اين هنگامى بود كه اميرالمؤمنين على عليه السلام براى جنگ جمل، مدينه منوره را به قصد عراق ترك كرد. بعدها بتدريج بر اهميت شهر افزوده شد و يكى از مراكز مهم علمى و سياسى جهان اسلام گرديد و جمعيت آن را كه بيشتر ايرانيان تشكيل مى دادند، افزون بر يك ميليون نفر دانسته اند.

امروزه شهر كوفه موقعيّت پيشين خود را از دست داده و به عنوان يك بخش از توابع شهر نجف شمرده مى شود و فاصله دو شهر هشت كيلومتر است كه تقريباً به يكديگر متصل مى باشند. اين شهر به علت موقعيت

ص:34

جغرافيايى اش، از آب و هواى ملايم و خنك تر از نجف بر خوردار است.

جايگاههاى زيارتى كوفه:

1- مسجد جامع كوفه:

يكى از چهار مسجد مهم و مقدّس جهان اسلام (پس از مساجد مكه، مدينه و بصره) است. اين مسجد نخستين ساختمان شهر جديد التأسيس كوفه در سال 17 ه.. بود.

مسجدى است مربع به طول 110 متر و عرض 116 متر،صحنى وسيع و بدون سقف و ديوارى عظيم و مرتفع دارد؛ همانند برج و باروهاى شهرهاى كهن، كه در دوران عضدالدوله ديلمى ساخته شده است. اين مسجد گنجايش چهل هزارنفر را دارد.

عكس شماره 1/ 9

نماى بيرونى مسجد جامع كوفه

جايگاههاى مقدس درون مسجد كوفه:

* ستونها ومحرابهاى هفت گانه، اين محرابها، محلّ نماز

ص:35

گزاردن برخى از معصومان و پيامبران عليهم السلام مى باشد.

* دكةالقضاء، سكويى است كه بنابر روايات، جايگاه قضاوت حضرت اميرالمؤمنين بوده است و در شمال شرقى مسجد قرار دارد.

* بيت الطشت، در مجاورت دكةالقضاء است و جايگاهى است كه در آن يكى از معجزات حضرت على عليه السلام به وقوع پيوست كه تفصيل آن در «مفاتيح الجنان» آمده است.

* محراب اميرالمؤمنين، كه محل شهادت آن حضرت نيز

عكس شماره 3 محراب امير المؤمنين عليه السلام

محراب و مكان ضربت خوردن امير مؤمنان على عليه السلام

ص:36

مى باشد. اين محراب در ميانه ديوار جنوبى مسجد قرار دارد و در سمت راست آن جايگاه شبستان بزرگ ديگرى است كه بنابر برخى روايات، آنجا محراب و محل شهادت على عليه السلام است.

* محل به گِل نشستن كشتى نوح، كه فضاى گودى است درميانه مسجد. بنابرروايات، كشتى حضرت نوح عليه السلام پس از مدتها س رگردانى، دراين نقطه به خشكى رسيده است.

* باب الثُعبان (يا دروازه اژدها)، يكى از دروازه هاى نخستين و كهن مسجد كوفه است كه در ميانه ديوار شمالى مسجد قرار دارد و در اينجا يكى از معجزات اميرالمؤمنين على عليه السلام ظاهر شده است.

2- حرم مسلم بن عقيل:

آرامگاه حضرت مسلم، اين شخصيت والا مقام، در

تصوير ش 14 (كيهان)

گنبد مزار مسلم بن عقيل رحمه الله از ضلع شرقى مسجد كوفه

بيرون باروى مسجدكوفه ودرسمت جنوب شرقى آن قرار

ص:37

داردكه به وسيله راهرو كوتاهى از مسجد مى توان به درونصحن آن قدم نهاد. حرم حضرت مسلم عليه السلام فضاى وسيعى در شرق مسجد كوفه را در بر گرفته و از گنبد طلايى بزرگ و چندين رواق و شبستان و ايوان تشكيل شده است.

3- آرامگاه هانى بن عُروَه:

در برابر حرم حضرت مسلم و در سمت شمالى

عكس شماره 2/ 9

مزار هانى بن عروه رحمه الله

ص:38

صحن او قرار دارد. وى از شيعيان با وفا و ميزبان و همرزم مسلم بن عقيل در كوفه بود و به همراه او به شهادت رسيد.

4- آرامگاه مختار بن ابى عُبَيده ثَقَفى:

وى سردارى است كه پس از واقعه كربلا به قيام پرادخت و انتقام خون آن شهداى بزرگوار را از قاتلان آنان ستاند و آنان را به جزاى اعمالشان در اين دنيا رسانيد.

قبر او در گوشه شبستانى در حرم حضرت مسلم، از سمت جنوب قرار دارد.

5- خانه اميرالمؤمنين عليه السلام:

اين خانه در اصل منزل مسكونى امّ هانى، خواهر على عليه السلام بوده كه حضرت پس از انتقال به كوفه آن را منزل

تصوير ش 16 (كيهان)

خانه امير مؤمنان عليه السلام در كنار مسجد كوفه

خود قرارداد. اين خانه در بيرون مسجد كوفه و در زاويه جنوب غربى آن قرار دارد. ساختمان كنونى آن گرچه

ص:39

قديمى نيست ليكن در محلّ همان خانه حضرت ساخته شده است.

6- آرامگاه ميثم تَمّار:

وى يكى از ياران با وفا و فداكار اميرالمؤمنين على عليه السلام بود كه بر اثر پايدارى در ايمان به آن حضرت به شهادت رسيد، امروزه آرامگاه او در فاصله 300 مترى از مسجد كوفه و در آغاز بزرگراه نجف- كوفه قرار دارد.

عكس شماره 9

مزار ميثم تمّار رحمه الله

7- قصر دار الاماره؛ يا مقر والى كوفه:

اين ساختمان كهن ترين ساختمان اسلامى در عراق بشمار مى رود و به دست سعد ابن ابى وقاص در سال 17 ه.. پس از ساختمان مسجد كوفه ساخته شد. دار الاماره ساختمانى است مربع شكل به ابعاد 36/ 110 متر و 24/ 110 متر كه امروزه تنها پايه ها و برخى ديوارهاى

ص:40

فروريخته آن باقى مانده است. اين قصر يكى از ساختمانهاى عبرت انگيز روزگار است. در آن قصر مسلم به شهادت رسيد و سر مبارك امام حسين عليه السلام و شهداى كربلا به نمايش گذاشته شد و سپس سرهاى قاتلان آن بزرگواران از سوى انتقام گيرندگان به نمايش در آمد.

آنگاه ظالمان ديگرى سرهاى اين انتقام گيرندگان را بريدند و در آن به نمايش گذاشتند؛ فاعتبروا يا أولى الأبصار.

8- مسجد سَهْله:

يكى از مساجد مبارك شهر كوفه است، و روايات فراوانى در فضيلت عبادت در آن مسجد آمده است. اين

تصوير ش 11 (كيهان)

مسجد سهله در كوفه

مسجد در فاصله دو كيلومترى غرب مسجد كوفه واقع است و ازصحنى وسيع به ابعاد 140 متر و 125 متر با ديوارى مرتفع تشكيل گرديده و در آن محرابهاى متعددى

ص:41

قرار دارد كه منسوب به معصومان عليهم السلام مى باشد و در ميانه سمت جنوب مسجد جايگاه بزرگى است كه بر روى گنبدى قرار دارد و به «مقام حضرت حجت عليه السلام» مشهور است.

9- مسجدصَعْصعة بنصُوحان:

صعصعه يكى از ياران با وفاى اميرالمؤمنين عليه السلام بود.

اين مسجد كه عبادتگاه وى است، در نزديكى مسجد سهله قرار دارد.

10- مسجد زيد بنصعصعه:

اين مسجد مبارك نيز در نزديكى مسجد پيشين قرار دارد.

11- مقام يونس عليه السلام:

اين جايگاه كه امروزه شكل و هيئت مسجد دارد، در ميان عامه مردم به غلط به آرامگاه حضرت يونس بن مَتى عليه السلام شهرت يافته است. در قسمتى از گنبد خانه آن، محرابى است كه گفته مى شود امير مؤمنان عليه السلام در آنجا نماز گزارده است. اين مقام امروزه در كنار رودخانه فرات و در فاصله يك كيلومترى از مسجد كوفه واقع است و بنابر برخى روايات، حضرت يونس در اين جا از شكم نهنگ بيرون انداخته شد. بايد افزود كه آرامگاه حضرت يونس عليه السلام در شهر موصل بر بلنداى تپه اى قرار دارد و

ص:42

داراى گنبد وصحن و سرا است.

12- آرامگاه ابراهيم الغمر:

او ابراهيم فرزند حسن مُثنّى فرزند امام حسن مجتبى عليه السلام است، قبر او در سمت مغرب قبر ميثم تمار در محله اى به نام «حَىّ كِندَه» مى باشد. او جد سادات طباطبايى است.

ص:43

شهر كِفْل

اين شهر كه در فاصله 35 كيلومترى شمال شرق كوفه و در مسير بزرگراه نجف- بغداد قرار دارد شهر كوچكى است و نام خود را از قبر حضرت ذى الكفل عليه السلام كه يكى از بزرگان پيامبران بنى اسرائيل است و در اين شهر مدفون شده، بر گرفته است.

تصويرص 52 (كتاب)

نماى بيرونى آرامگاه ذى الكفل پيامبر عليه السلام

نام اين پيامبر حزقيل يا حزقيال است و به علت آنكه كفالت قوم يهود را در دوران اسارت در بابل به عهده داشت بدين نام معروف گرديد. اين پيامبر نزد قوم يهود از مقام والايى برخوردار است؛ زيرا توانست تورات حضرت موسى عليه السلام را پس از آتش گرفتن هيكل حضرت

ص:44

سليمان در اورشليم از سوى بخت نصر، مجدداً بازنويسى كند. تا سالهاى پيش از دهه پنجاه ميلادى، هر ساله در ماه حزيران، هزاران يهودى براى زيارت آرامگاه او به اين شهر كوچك مى آمدند و به مدت يك هفته مراسم مذهبى انجام مى دادند. ساختمان آرامگاه از دوران مغول است و داراى گنبدى است مخروطى و كنگره دار. در قسمتى از آرامگاه، مسجدى كهن با گلدسته اى برافراشته از همان دوران وجود دارد. در گوشه و كنار اين آرامگاه، قبور بسيارى از بزرگان يهود ديده مى شود.

در مدخل جنوبى شهر و در ميان نخلستانها، آرامگاه رُشَيد هَجَرى يكى از ياران و شاگردان با وفاى اميرالمؤمنين على عليه السلام قرار دارد. وى در دوران معاويه به جرم پايدارى در دوستى و محبت به اميرالمؤمنين، به دستور او به شهادت رسيد.

ص:45

كربلا

مقدس ترين شهر عراق پس از نجف اشرف كربلا است و آن تربتى است كه اجساد پاك و غرقه به خون شهيدان عاشورا و به ويژه سرور آنان و سيد جوانان اهل بهشت، ابا عبداللَّه الحسين عليه السلام و برادر با وفا وبزرگوارش ابو الفضل العباس را در خود جاى داده است.

تاريخ شهر كربلا در دوران اسلامى از هنگام شهادت امام حسين عليه السلام آغاز مى شود و از آن هنگام تا كنون، اين شهر همواره در جان و روح و روان شيعيان و مؤمنان بوده و روز به روز بر آبادانى و وسعت آن افزوده شده است.

مهمترين زيارتگاههاى كربلا عبارتند از:

1- حرم امام حسين عليه السلام، كه به همراه حرم ابوالفضل العباس عليه السلام و فضاهاى پيرامون اين دو جايگاه، هسته مركزى شهر را تشكيل مى دهند. حرم مطهر بيش از دو متر از سطح شهر پايين تر است؛ از اين رو تعداد زيادى پله زائران را از دروازه ها به درونصحن هدايت مى كند.

ساختمان كنونى حرم از ساخته هاى دورهصفوى و عثمانى و قاجار است. حرم مطهر از گنبدى بزرگ و مطلّا تشكيل شده كه بر روى گنبد خانه اى وسيع و چندين رواق و يك مسجد بزرگ وصحنى فراخ است كه تمامى اين مجموعه را در بر مى گيرد. گنبد طلا از ساخته هاى

ص:46

دوران صفويه است وطلاكارى آن به دستور آغامحمدخان

عكس شماره 16

نماى بيرونى حرم مطهّر امام حسين عليه السلام

قاجار انجام گرفته است. درزيرگنبد، ضريح نقره اى و بزرگ و چند ضلعى قرار دارد كه قسمت عمده فضاى گنبدخانه را اشغال كرده و درون آن قبر مطهر امام حسين عليه السلام و دو فرزندش على اصغر و على اكبر جاى دارد. در سمت شرق ضريح مطهر حضرت، فضايى است كه در جنوب آن پنجره اى نقره اى قرار دارد. اينجا آرامگاه قسمت اعظم شهيدان واقعه كربلا است كه همگى آنان پيرامون آن پنجره و فضاهاى اطراف پراكنده و مدفون هستند.

گرداگرد گنبدخانه را چهار رواق در بر گرفته است.

حرم مطهر داراى ايوانى است كه قسمتى از آن با خشتهاى طلا پوشيده شده و بخشهاى ديگر آن با كاشى مُعَرَّق و نفيس اصفهان تزيين يافته است. سقف بلند ايوان را مجموعه اى از ستونهاى مرمرين، تراش هنرمندان اصفهانى نگاه داشته است.

ص:47

2- قتلگاه؛ جايگاهى است در نزديكى آرامگاه

تصوير ش 13 (كيهان)

مقتل امام حسين عليه السلام (گودال قتلگاه)

حبيب بن مظاهر اسدى كه بنابر گفته روايات، امام حسين عليه السلام در آنجا به شهادت رسيد و بعدها به جايگاه كنونى منتقل شد و دفن گرديده اند.

3- تلّ زينبيّه؛ درفاصله 20 مترى ازسمت غربصحن مطهّر، تپه اى به ارتفاع 5 متر وجود دارد كه امروزه بر روى آن اتاقى ساخته شده است، اين تپّه به نام «تلّ زينبيّه» يا تپّه حضرت زينب عليها السلام مشهور است و بنا به نقل مورّخان، تپّه اى بوده است كه در روز عاشورا حضرت زينب بر

ص:48

روى آن مى رفته و از سير وقايع جنگ آگاهى مى يافته اند.

عكس شماره 1/ 5

تلّ زينبيه

4- حرم منوّر و پاك ابوالفضل العباس عليه السلام؛ اين حرم در فاصله 350 مترى شمال شرقى حرم امام حسين عليه السلام قرار گرفته و داراى قبّه و بارگاه شكوهمندى است كه جسد پاك اين سردار رشيد و يار وفادار امام حسين عليه السلام را در بَرگرفته است. ساختمان داراى گنبدى طلايى است كه بر روى گنبد خانه اى كوچكتر از حرم امام حسين عليه السلام قرار

ص:49

دارد. گِرداگرد قبر مطهّر را چهار رواق وصحن فراخ و

عكس شماره 5

نماى بيرونى حرم حضرت ابوالفضل العباس عليه السلام

وسيعى به همراه ايوان زيبا در برگرفته است. ضريح زيباى آن حضرت به دستور مرحوم آيةاللَّه العظمى حكيم در سال 1965 ميلادى در اصفهان ساخته شد.

5- آرامگاه حبيب بن مظاهر اسدى؛ او يكى از شهداى روز عاشورا است كه در سن 80 سالگى به يارى امام حسين عليه السلام شتافت و شهيد گرديد و در فاصله 10 مترى از ضريح مطهر و در رواق جنوب غربى مدفون است و داراى ضريح كوچكى است.

6- آرامگاه سيد ابراهيم مجاب؛ وى امام زاده والا مقام و عظيم الشأن و داراى نسل مباركى است. او ابراهيم فرزند محمّد العابد فرزند امام موسى بن جعفر عليه السلام است كه در اين بقعه مطهّر دفن شده است و بنا به نوشته مورّخان، بسيارى از سادات و بزرگان پيرامون او مدفونند. آرامگاه او در رواق حرم مطهّر و در گوشه شمال

ص:50

غربى آن است.

7- در سرتاسرصحن و حجره هاى گرداگرد آن و رواقها، بسيارى از بزرگان در طول تاريخ دفن شده اند، برخى از اين حجره ها به نام شخصيتى كه در داخل آن دفن شده، مشهور است؛ همچون آخرين مقبره اى كه در جنوب سمت مشرق قرار دارد و مدفن بسيارى از علماى دين مى باشد كه مشهورترين آنها مرحوم آيةاللَّه ميرزا محمّد تقى شيرازى است كه درسال 1920 ميلادى، رهبرى انقلاب مردم بر ضدّ دولت انگليس را بر عهده داشت. از ديگر مشاهير مدفون در اين بقعه مطهر، ميرزا محمّد تقى خان امير كبير است كه پس از به قتل رسيدنش در كاشان، به كربلا منتقل و در مقبره اى در رواق شرقى حرم مطهر دفن گرديد، همچنين قاجاريه نيز در رواق شمالى، داراى مقبره اى هستند كه جمعى از آنان در آنجا مدفونند.

8- خيمه گاه؛ در جنوبصحن مطهّر امام

تصوير 2/ 15

محل خيمه گاه كاروان امام حسين عليه السلام

ص:51

حسين عليه السلام و در فاصله 250 مترى واقع است. (بنابه نقل مورّخان، محلّ برافراشته شدن خيمه ها و چادرهاى سيد الشهدا عليه السلام و ياران او بوده است). امروزه جايگاه خيمه ها را با ساختمانسازى به تصوير كشيده اند.

9- مقام حضرت مهدى عليه السلام؛ در ميان نخلستانهاى كرانه رودخانه فرات كه اين شاخه رودخانه به نام «نهر علقمه» مشهور است، از شمال كربلا مى گذرد و آن جايگاهى است منسوب به حضرت حجّت عليه السلام كه مردم در آن به نماز مى پردازند.

10- حُرّ؛ و آن شهركى است در جنوب غربى كربلا كه در فاصله 9 كيلومترى از شهر واقع شده و نام آن برگرفته از نام حرّ بن يزيد رياحى است. او در روز عاشورا

تصوير 3/ 15

حرم حرّ بن يزيد رياحى رحمه الله

يكى از فرماندهان لشكر عبيداللَّه زياد بود ولى بعدها توبه كرد و به لشكر حق پيوست و تا پاى جان ايستاد و به شهادت رسيد و در اين موقعيّت دفن گرديد. امروزه

ص:52

آرامگاه او، كه از ساخته هاى شاه اسماعيلصفوى است، داراىصحن و رواق و گنبد كاشى كارى است و مؤمنان فوج فوج به زيارت قبرش مى شتابند.

11- آرامگاه الأخرس بن الكاظم عليه السلام؛ وى محمد ابن أبى الفتح أخرس، از نوادگان حضرت موسى بن جعفر عليه السلام است كه بقعه اش در حومه كربلا، در محله اى به نام «الأبتر» قرار دارد.

12- آرامگاه ابن حمزه؛ وى نواده امير المؤمنين و از امام زادگان والا مقام است. آرامگاهش در آغازِ بزرگراه كربلا- طويريج قرار دارد.

13- آرامگاه عون بن عبداللَّه؛ در نسبت اين امام زاده ترديدهايى وجود دارد كه آيا وى همان عونى است كه در كربلا شهيد شد و يا نواده امام حسن عليه السلام است؟ امروزه وى داراى بقعه و بارگاه باشكوهى در 11 كيلومترى شمال غربى كربلا و در آغاز بزرگراه كربلا- بغداد مى باشد. اين امام زاده بسيار مورد توجّه مردمان عراق و داراى نذر مجربى است؛ از اين رو همواره مزار او مملو از زائر و نذورات آنان است.

14- آرامگاه طفلان مسلم؛ اين آرامگاه در راه كربلا- بغداد، در حومه شهر مسيّب قرار دارد.

اين دو كودك به نامهاى محمّد و ابراهيم، فرزندان حضرت مسلم ابن عقيل هستند كه پس از شهادت پدرشان به شهادت رسيدند، آرامگاه اين دو كودكصحن و سراى باشكوهى داشته و بر قبر هر يك گنبد و ضريحى

ص:53

قرار دارد.

عكس شماره 4/ 15

آرامگاه طفلان حضرت مسلم عليه السلام

15- آرامگاه ابن هاشم؛ وى از نوادگان حضرت موسى بن جعفر عليه السلام است كه در سال 745 ه.. وفات يافت و آرامگاهش امروزه در كويرى واقع در شمال غربى كربلا مى باشد. قبر او داراىصحن و سراى بزرگى است و در ميان اعراب بيابان گرد بسيار معروف است و آنان همواره بدو پناه آورده و نذر مى كنند.

16- آرامگاه ابن فَهْد حِلّى؛ او از فقهاى اماميّه است و قبرش در غرب خيابان «باب القبله» درون مسجدى به نام او قرار دارد.

17- حسينيّه هاى كربلا؛ با توجّه به اين كه كربلا شهرى زيارتى است و ساليانهصدها هزار مسلمان از سرتاسر كشورهاى شيعه نشين براى زيارت به اين شهر مقدّس مشرّف مى شوند، از اين رو بسيارى از مردم شهرهاى گوناگون به ساختن حسينيّه و زائرسرا

ص:54

پرداخته اند كه مهمترين حسينيّه ها از آنِ ايرانيان است؛ همانند حسينيّه تهرانيها، اصفهانيها، مازندرانى ها، قمى ها و آذربايجانيها، و ده ها حسينيّه ديگر كه قسمت عمده اين مراكز در سالهاى اخير منهدم و ويران گرديده است.

18- مدارس دينى كربلا؛ كربلا داراى حوزه علميّه كهن و مهمّى است؛ از اين رو مدارس دينى فراوان در كربلا ديده مى شود كه مهمترين آنها عبارتند از:

مدرسه هنديّه، مدرسه حسن خان، مدرسه آيةاللَّه بروجردى، مدرسه بادكوبه، مدرسه كريم خان، مدرسه مجاهد، مدرسه بُقعه، مدرسه حسينيّه، مدرسه شريف العلما، مدرسه سليميّه و ...

ص:55

كاظِمَين

اشاره

اين شهر سوّمين شهر مقدّس عراق پس از نجف و كربلا است و در شمال غربى بغداد و در سمت غرب رودخانه دجله قرار گرفته كه تنها عرض رودخانه دجله آن را از بغداد جدا مى كند. نام اين شهر برگرفته از نام مبارك حضرت كاظم عليه السلام است و از آنجايى كه در اين حرم حضرت موسى بن جعفر عليه السلام (/ كاظم) و نواده او حضرت محمد بن على عليه السلام (/ جواد) مدفون مى باشند شهر به نام اين دو تن با غلبه دادن نام اشهر كه كاظم است، «كاظمين» ناميده شده است.

تصوير ش 25 (كيهان)

نماى بيرونى حرم امام موسى بن جعفر و امام جواد عليهما السلام

حرم مطهّر، مركز اين شهر را تشكيل مى دهد و دروازهاى مجموعه وسيع حرم به خيابانها و محله هاى

ص:56

اصل شهر گشوده مى شود. حرم كاظمين از ويژگيهايى برخوردار است كه در كمتر حرمى مى توان ديد؛ نخست آنكه دو تن از امامان معصوم درون يك ضريح مدفونند، از اين رو ضريح نقره اى آنان بزرگ و بخش مهمّى از فضاى زير گنبد را در بر گرفته است و ديگر آنكه حرم مطهّر داراى دو گنبد طلايى يكسان و چهار گلدسته مى باشد.

همچنين حرم مطهّر داراى سه ايوان زيبا و بزرگ با سقفهاى بلند است كه ستونهايى تنومند آن را در بر گرفته و با كاشى و آينه تزيين شده است.

پيشينه شهر كاظمين به سال 145 ه. باز مى گردد. در اين سال جعفر فرزند منصور عبّاسى درگذشت و در گورستان اين منطقه مدفون گرديد و پس از او جمعى از قريشيان از آن جمله دو امام معصوم عليهما السلام در اين گورستان به خاك سپرده شدند و همواره به نام «مقابر قريش» مشهور بوده است. ليكن بعدها به تدريج نام اين بقعه به نام امروزى آن شهرت يافت.

مراكز زيارتى اين شهر عبارتند از:

1- حرم مطهّر؛

ساختمان كنونى حرم از ساخته هاى دوره آغازينِصفويّه و اضافات دوره هاى بعدى است.

معمارى و هنر دورهصفويه، از ايوانهاى زيبا و كاشى كاريهاى معرّق نفيس و آينه كاريهاى بديع در آن به وضوح قابل مشاهده است. حرم مطهّر داراى دو گنبد طلايى است كه هر يك بر روى بقعه يكى از دو امام عليهما السلام

ص:57

قرار گرفته است. در زير دو گنبد فضاى مربع مستطيل است كه ميانه دو ديوار شرقى و غربى را دو ستون عظيم در برگيرنده گنبدها اشغال كرده است؛ يك ضريح نقره اى قبر دو امام را با دوصندوق خاتم نفيس در بردارد؛ با ورود از ايوان جنوبى، به نخستين رواق و سپس به درون حرم و گنبد خانه نخست در برابر قبر مطهّر حضرت موسى بن جعفر عليه السلام قرار خواهيم گرفت و در پشت سر ايشان قبر مطهّر حضرت جواد عليه السلام قرار دارد. پيرامون حرم چهار شبستان بزرگ قرار گرفته و رواقهاى جنوبى و غربى هر يك به ايوانى زيبا و بزرگ راه دارد. مجموعه حرم و رواقها را سهصحن وسيع در بردارد كهصحن غربى به نام «صحن قريش» مى باشد. برج و بارو و دروازه هاى هفت گانهصحن با معمارى زيباى آن و كاشى كارى نفيس پراكنده در سردرها و كتيبه ها چشم بيننده را مى نوازد.

برج و بارو و دروازه هاى هفت گانهصحن كه با توجه به معمارى زيباى آن و كاشى كارى نفيس پراكنده در سردرها و كتيبه ها چشم بيننده را مى نوازد، از ساخته هاى مرحوم فرهاد ميرزاى قاجار (عموى ناصر الدين شاه) مى باشد.

برخى بيوت و ضمايم حرم مطهّر:

* مسجدصفوى؛ اين مسجد از ساخته هاى شاه اسماعيل صفوى است كه پس از تسخير عراق آن را به سبك ساختمانهاى عراقى ساخت. مسجد از زيبايى خاصى برخوردار است كه حس تحسين بيننده را در برابر

ص:58

عظمت ستونهاى ضخيم و طاقهاى قوسى آن برمى انگيزد و داراى گنبد كاشى كارى بسيار كوتاهى است كه به زحمت مى توان آن را از درونصحن ديد. در جنب محراب و منبر كهن مسجد، پنجره اى به درون رواق شمالى حرم مطهّر باز شده است كه از ميان آن، ضريح مطهّر قابل مشاهده است.

* آرامگاه خواجه نصير الدين طوسى؛ وى از بزرگان جهان علم ودانش و از مشاهير دانشمندان است كه دوست و دشمن بر جلالت قدر و عظمت مقام او اتفاق نظر دارند. او در سال 672 ه. درگذشت و در گور يكى از خلفاى بنى العباس كه در جوار حرم مطهّر كنده و آماده شده بود مدفون گرديد. بر روى قبر او ضريحى فولادى و كهن قرار دارد.

* آرامگاه شيخ مفيد، كه در مشرق رواق جنوبى قرار دارد. وى از بزرگان شيعه و فقها و متكلمان چيره دست و توانا بود كه در سال 413 ه. در گذشت. بر روى قبر او ضريحى فولادى و كهن قرار دارد و بر بالاى قبرش، بر روى مرمر، قطعه شعرى است كه امام زمان عليه السلام در رثاى فوت او سروده است:

لاصوّت الناعى بفقدك إنّه يومٌ على آلِ الرسول عظيمُ

* آرامگاه ابوالقاسم جعفر بن محمّد بن قولويه؛ از بزرگان و فقها و محدثين اماميّه است. وى در سال 368 ه..

در گذشت و آرامگاهش در مشرق رواق جنوبى به همراه

ص:59

قبر شيخ مفيد است.

* آرامگاه جمع كثيرى از وزرا، فقها و اعيان، كه برخى از مشاهير آنان عبارتند از:

موسى بن ابراهيم بن موسى بن جعفر عليه السلام (وى يمن را در دوران مأمون تسخير نمود و مردم را به امامت حضرت رضا عليه السلام دعوت كرد.) معزّالدوله آل بويه، جلال الدوله آل بويه، وزير مهلبى، عميد الجيوش، فخرالدوله ديلمى، مشرف الدوله ديلمى، ابن حمدون، ضياء الدين ابن الأثير، ابن الناقد، ابن العلقمى، فرهاد ميرزا، آيةاللَّه سيد حسنصدر و گروهى ديگر از اين خانواده، سيد هبة الدين شهرستانى و ...

* آرامگاه سيد مرتضى و سيد رضى، اين دو برادر از اعيان و مشاهير و بزرگان اماميه در قرن پنجم هجرى بشمار مى آيند. قبر اين دو تن در دو ساختمان جداگانه بيرونصحن مطهر و در نزديكى يكديگر در جنوب شرقى ديوارصحن قرار دارد.

* قبر ابويوسف قاضى، وى در سال 166 ه. به منصب قضاوت در بغداد پايتخت خلافت بنى العباس برگزيده شد و نخستين كس در اسلام است كه به عنوان «قاضى القضات» شهرت يافت. قبر او در جنوب شرقىصحن مطهر، درون يكى از حجره ها مى باشد.

2- مسجد براثا؛

از مساجد كهن و مبارك شيعه است كه در ميانه راه

ص:60

كاظمين- بغداد در محله اى به همين نام واقع است. بنابر روايات تاريخى، اميرالمؤمنين عليه السلام هنگام بازگشت از جنگ با خوارج در نهروان، در اين مكان نماز خوانده است. شيعيان از ديرباز در اين مسجد تجمع نموده و به عبادت مى پرداخته اند.

3- مسجد المنطقه؛

كه در محله اى به همين نام واقع شده و به نام «مسجد العتيقه» هم شهرت دارد. بنا به گفته روايات، اميرالمؤمنين عليه السلام در يكى از سفرهاى خود، در اين مسجد نماز گزارده است.

ص:61

بغداد

اشاره

شهر بغداد مشهورترين شهر جهان اسلام و پايتخت خلافت عباسيان بوده كه پنج قرن بر بخش عظيمى از جهان اسلام حكمرانى نموده است. اين شهر حوادث مهمى را به خود ديده و امروزه از ميان ساختمانها و مساجد و مدارس و مقابر، تنها بخش اندكى از آن عظمت كهن را مى توان ديد كه از سيلابها و آتش سوزيها و جنگ و غارتها جان سالم به در برده است.

مراكز زيارتى و ديدنى بغداد:

1- آرامگاه نوّاب اربعه؛ اينان چهار تن از بزرگان و معتمدان شيعه در بغدادند كه طى هفتاد سال دوران غيبتصغرى، عهده دار ارتباط ميان امام زمان عليه السلام و شيعيان بوده اند و اموال و نامه هاى شيعيان را به امام و پاسخ آن حضرت رابه آنهامنتقل مى نمودند. اين چهارتن عبارتنداز:

* عُثمان بن سعيد عَمْرىّ. (اواخر قرن سوّم)

* محمد بن عثمان بن سعيد عَمْرى، (در سال 305 ه. درگذشت).

آرامگاه اين پدر و پسر در يكى از ميادين مهم و مركزى شهر بغداد به نام «ساحه الخلّانى»، درون مسجدى به نام «جامع الخلانى» قرار دارد. بر روى قبر آن دو،

ص:62

ضريحى نقره اى و گنبدى بلند با كاشيهاى سبز برقرار است.

* حسين بن روح (متوفاى سال 326 ه.).

آرامگاه او در ميان بازار كهن و قديمى بغداد، معروف به «سوق العطارين» قرار دارد و داراىصحن و سرا و گنبد و ضريح است و زيارتگاه شيعيان مى باشد.

* على بن محمد سَيمُرى (در سال 329 ه.

درگذشت).

آرامگاه او درون بازار مشهور به «سوق الخفافين» كمى پايين تر از مدرسة المستنصريه قرار دارد.

2- آرامگاه شيخ كلينى؛ وى بزرگترين محدث و روايت نگار شيعى بشمار مى رود و كتاب «الكافى» او يكى از چهار كتب روايى شيعه مى باشد. وى در سال 329 ه. در بغداد درگذشت، امروزه مشهور ميان مردم آن است كه قبر وى در مسجدصفوى مشهور به تكيه مولوى خانه، در شرق بغداد (رصافه) و در نزديكى پل شهدا مى باشد.

3- سلمان پاك (مدائن)؛ شهرى است در چهل كيلومترى جنوب بغداد كه نام آن برگرفته از نام جناب سلمان فارسى است كه در سال 36 يا 37 ه. و هنگامى كه امير مدائن بود، در آنجا درگذشت و هم اكنون داراى آرامگاه باشكوهى است. در كنار وى، حُذيفة بن اليمان، (يكى از اصحاب پيامبرصلى الله عليه و آله) نيز مدفون است. گفتنى است در فاصله كوتاهى از اين بُقعه، ايوان كسرى

ص:63

قرار دارد.

عكس شماره بغداد 2

آرامگاه سلمان فارسى رحمه الله

4- آرامگاه ادريس الحسنى؛ وى نواده حسن مثنى فرزند امام حسن مجتبى عليه السلام است و امام زاده جليل القدرى است. قبر او در محلّه كراده واقع شده و داراى بقعه و بارگاه است و مردم بدو اعتقاد فراوانى دارند.

5- قبر بشر حافى؛ وى از اعيان متصوّفه است و بنا به نقل مورخان، مردى فاسق بود كه لحظاتى چند شرف حضور امام كاظم عليه السلام را درك نمود و هدايت گرديد.

آرامگاهش در محلّه اعظميه بغداد است.

6- قبر بهلول؛ او پسرعموى هارون الرشيد و از شيعيان پاك و وفادار بود و داستانهاى او با منحرفين مشهور است. آرامگاهش در محله كرخ در نزديكى قبر مشهور به «ست زبيده» مى باشد.

7- قبر سيد سلطان على؛ او على بن اسماعيل فرزند امام صادق عليه السلام است و به گفته روايات، كسى است كه

ص:64

سعايت عمويش حضرت موسى بن جعفر عليه السلام رانزد هارون كرد ليكن بزودى به نفرين حضرت گرفتار آمد و به هلاكت رسيد، گور او در «محلة الفضل» در شارع الرشيد بغداد است و سنيان براى او و برادرش محمد، مزارى ساخته اند.

8- قبر قنبر على؛ گفته مى شود او خادم امام دهم عليه السلام بود. امروزه آرامگاهش در شرق بغداد در محله «قنبر على» است.

همان گونه كه پيشتر گذشت بغداد علاوه بر زيارتگاههايى كه از آنها نام برديم، داراى مراكز ديدنى و تاريخى ديگرى است كه برخى از آنها عبارتند از:

* مدرسه مستنصريّه، دانشگاهى است جهت تدريس علوم دينى مذاهب چهارگانه اهل سنت كه به دستور مستنصر باللَّه عباسى در سال 631 ه. ساخته شد و ساختمان آن تاكنون باقى است. اين مدرسه نمايانگر نمونه مدارس آن دوره است و از ساختمان عظيم و بزرگ و شبستانها و اتاقهاى تدريس فراوان برخوردار است.

امروزه اين مدرسه در سمت شرق بغداد (رصافه) و در بازار خفافين، در نزديكى پل الشهدا قرار دارد.

* جامع الصفويه، كه امروزه به نام الآصفيّة شهرت دارد و پيشتر به نام «دارالقرآن المستنصريه» مشهور بوده و همزمان با مدرسه المستنصريه ساخته شده است. اين بنا در فاصله كوتاهى از مدرسه مستنصريه قرار دارد. در يكى از اتاقهاى اين مسجد كه پنجره آن به بازار باز مى شود، آرامگاه مرحوم شيخ كلينى و قاضى ابوالفتح كراچكى از

ص:65

بزرگان اماميه و متوفاى سال 449 ه. قرار دارد.

* قصر عباسى، و آن يكى از كاخهاى دوره اخير عباسيان در بغداد است كه در سمت شرق بغداد و در نزديكى رودخانه دجله قرار دارد. اين كاخ داراى تالارها و ايوانهايى است با گچ بريهاى زيبا و ديدنى.

* جامع الخفافين، مسجدى است باقيمانده از دوره عباسيان كه در سال 599 ه. به دستور زمرد خاتون ساخته شد. اين مسجد در مجاورت مدرسه مشهور نظاميه است كه توسط نظام الملك طوسى ساخته شده و هم اكنون اثرى از آن باقى نمانده است.

* جامع الخلفا، اين مسجد در ميانه مشهورترين خيابان بغداد، كه شارع الرشيد نام دارد، قرار گرفته است.

اصل ساختمان كهن آن، كه به دستور المكتفى باللَّه عباسى در سال 290 ه. ساخته شده بود، از ميان رفته است و تنها گلدسته آجرى زيباى آن باقى مانده و ساختمان كنونى به سبك معمارى آن دوره ساخته شده است.

* مسجد جامع الخلفا، مسجد رسمى خلفاى عباسى بوده است كه در آن مراسم نصبِ خلفا و خواندن فرمانهاى مهم عزل و نصب و تشييع بزرگان كشور انجام مى پذيرفته است.

* قبر ابوحنيفه، كه پيشواى مذهب حنفى است. او نعمان بن ثابت كوفى است كه جدّ او از مردم كابل بوده و در دوره اى، از شاگردان امامصادق عليه السلام بشمار مى آمده است. وى در سال 150 ه. درگذشت و در مقبره اى مشهور

ص:66

به «مقبره خيزران» كه در شمال سمت شرقى دجله است دفن گرديد. امروزه قبرش در نزديكى پلى است كه بغداد را به شهر كاظمين وصل مى كند و خلفاى عثمانىصحن و سرا براى او ساخته اند.

* قبر عبدالقادر گيلانى، وى مؤسس يكى از فرقه هاى تصوّف است كه در گيلان به دنيا آمد و در بغداد به تحصيل پرداخت و در سال 561 ه. درگذشت و در يكى از مدارس بغداد دفن گرديد. بعدهاصوفيان معجزات و خرق عاداتى بدو نسبت داده و قبر او را توسعه و ترميم نمودند. امروزه آرامگاه او در محله اى به نام «باب الشيخ» قرار دارد.

* قبر شيخ عمر سُهرَوَردى، وى نيز يكى ازصوفيان شافعى مذهب بود كه در سال 539 ه. متولد و در سال 632 ه. درگذشت و در يكى از گورستانهاى عمومى بغداد دفن گرديد. معجزاتى به وى نسبت داده اند و عوام الناس براى اوصحن و سرايى ساختند. قبر وى امروزه در محله اى به نام «شيخ عمر» در شرق بغداد واقع است.

* قبر زبيده خاتون، در سمت غرب دجله «كرخ» گورى است منسوب به زبيده خاتون همسر هارون الرشيد، گو اين كه برخى از محققان آن را از آن زمرد خاتون دانسته اند كه همسر خليفه و مادر خليفه عباسى الناصرلدين اللَّه عباسى بوده است.

* قبر شيخ معروف كرخى؛ (متوفاى سال 200 ه.)، وى از بزرگان متصوفه بغداد بوده است. آرامگاه او در

ص:67

نزديكى قبر زبيده خاتون در محله كرخ مى باشد.

* باب الطلسم، تنها دروازه باقيمانده از برج و باروى كهن بغداد است كه در سمت شرق دجله (رِصافه) مى باشد.

در شمال بغداد و در ميانه بزرگراه بغداد- سامرا دو زيارتگاه وجود دارد كه عبارتند از:

* حرم حضرت سيد محمّد، كه در شهر بلد در 80

عكس شماره 5/ 15

نمايى از مناره ها و گنبد حرم سيد محمّد رحمه الله

ص:68

كيلومترى شمال بغداد واقع است. و آن امام زاده عظيم الشأن فرزند امام دهم حضرت على الهادى عليه السلام است.

مرتبه و مقام وى بگونه اى بود كه تمامى شيعيان او را جانشين پدر بزرگوارش در امامت مى دانستند، ليكن وى در سال 252 ه. وفات يافت و در اين بقعه مدفون گرديد.

امروزهصحن و سراى وسيع و گنبد و گلدسته و حجره هايى، بقعه او را تشكيل مى دهد. وى از احترام ويژه اى نزد مردم عراق برخوردار است، به گونه اى كه كسى جرأت سوگند دروغ خوردن به نام او ندارد.

* آرامگاه ابراهيم اشتر، وى فرزند مالك اشتر سردار رشيد اسلام است. خود ابراهيم نيز از سرداران شجاع اميرالمؤمنين و امام حسن عليهما السلام بود و در تمامى جنگها و پيكارها شركت داشت و در جريان قيام مختار جنگ سختى با شاميان داشت و ابن زياد را به هلاكت رساند. آرامگاه وى در سمت چپ بزرگراه بغداد- سامرا، پيش از شهر بلد قرار دارد و گنبد آبى برافراشته كاشى كارى او از دور قابل رؤيت است.

ص:69

سامرا

اشاره

شهر سامرا چهارمين شهر مقدس عراق است.

ساختمان اين شهر كه در 124 كيلومترى شمال بغداد و در سمت شرق رودخانه دجله قرار گرفته، به سال 221 ه. باز مى گردد. در اين سال محمد المعتصم باللَّه فرزند هارون الرشيد پايتخت خلافت را از شهر بغداد به سامرا منتقل ساخت و تا سال 256 ه. هشت خليفه از اين شهر حكمرانى و خلافت نمودند. در اين سال المعتمد على اللَّه عباسى بار ديگر به بغداد بازگشت و آنجا را پايتخت خلافت قرار داد.

سامرا طى مدت سه دهه پايتختى، توسعه فراوانى يافت و تعداد زيادى از كاخها و تفريح گاهها و مساجد در اين شهر ساخته شد. آنچه امروزه بر اهميت اين شهر مى افزايد، قرار داشتن بُقعه پاك دو امام معصوم و برخى از افراد خانواده ايشان مى باشد.

حرم مطهر امام دهم حضرت على بن محمد الهادى عليهما السلام (تاريخ شهادت: سال 254 ه.) و امام يازدهم امام حسن بن على عسكرى عليهما السلام (تاريخ شهادت: 260 ه.) قلب شهر امروزى را تشكيل مى دهد، اين بقعه در دوران زندگانى دو امام عليهما السلام خانه مسكونى آنان بود، و پس از شهادت در آنجا دفن شده اند. نخستين ساختمان بر

ص:70

آرامگاه آنان، از قرن چهارم هجرى است كه تاكنون همواره تجديد و ترميم شده و توسعه يافته است. اين حرم مطهر داراى گنبدى است كه يكى ازبزرگترين گنبدها در جهان اسلام است، محيط اين گنبدِ طلايىِ عظيم، 68 متر است كه در آن 72 هزار كاشى طلا به كار رفته است. در دو سمت اين گنبد دو گلدسته طلايى زيبا قرار دارد كه هر يك داراى 36 متر طول است.

سامرا 1

ضريح مطهّر امام هادى و امام حسن عسكرى عليهما السلام

گنبد كنونى در سال 1200 ه. بر جاى گنبد كهنى كه ناصرالدوله حمدانى در سال 333 ه. آن را ساخته بود بنا گرديد. در زير گنبد حرم مطهر، ضريح نقره اى زيبايى قرار دارد كه ساخته هنرمندان اصفهانى در سالهاى دهه 60 ميلادى است. درون ضريح آرامگاه دو امام معصوم و «حكيمه خاتون» دختر حضرت جواد و عمه امام عسكرى است كه شاهد ولادت امام زمان «عج» بوده است. اين بانو زنى پرهيزكار و مورد احترام چهار امام معصوم بوده است

ص:71

و ديگرى «نرگس خاتون» همسر امام حسن عسكرى عليه السلام و مادر امام زمان است.

درون حرم و قسمتهايى از رواقها به طرز زيبايى آينه كارى شده و از يادگارهاى ملك فيصل اوّل پادشاه هاشمى عراق است و به وسيله ايوانى فراخ و سقف دار بهصحنى كه گرداگرد حرم را فرا گرفته راه مى يابد. از ويژگيهاى اينصحن آن است كه فاقد حجره مى باشد. در زاويه شمال غربىصحن مطهر، مجموعه اى متشكّل از

تصوير ش 21 (كيهان)

ضريح مطهّر امام هادى و امام حسن عسكرى عليهما السلام

صحن و ايوان و مسجدى بزرگ با گنبدى كاشى كارى شده قرار دارد كه به «مجموعه غيبت» مشهور است. در زير اين مجموعه زيرزمينى است كه به «سرداب غيبت» شهرت دارد، و نيز اين مجموعه بخشى از خانه مسكونى حضرت عسكرى بوده است كه در اين زيرزمين به عبادت مى پرداخته و پس از او محل اقامت امام زمان عليه السلام بوده است. اين محل از ديرباز مورد توجه شيعه بوده است و از

ص:72

آن جهت كه عبادتگاه سه امام بوده، از قداست

عكس شماره سامرا 2

نماى بيرونى سرداب غيبت

و احترام ويژه اى برخوردار است. گفتنى است كه به وسيله پله هايى مى توان به زيرزمين رسيد. فضاى اصلى و كهن زيرزمين عبارت است از تالارى مربع مستطيل به ابعاد 3* 5 متر. در شرق اين تالار فضايى است كه پنجره اى از چوب دارد و محل عبادت امام عليه السلام بوده است.

پنجره اين نمازخانه يكى از با ارزشترين قطعات باقى مانده از دوران عباسيان است و داراى كتيبه اى كهن مى باشد. اين پنجره به دستور الناصر لدين اللَّه عباسى (كه از خلفاى علاقمند به اهل بيت عليهم السلام بود) در سال 606 ه. ساخته شده است. در كاشى كارى درون اين بقعه نام ناصرالدين شاه قاجار ثبت شده است كه در سفر عتبات خود به زيارت اين جايگاه تشرف يافته است.

خدام سرداب در داخل اين بقعه كوچك حفره اى تعبيه

ص:73

كرده اند و از آن به زائران خاك مى دهند كه فاقد هرگونه توجيه و دليل شرعى است؛ كاشيكاريهاىصحن و سردرهاى ورودى از دوره قاجاريه است.

آثار تاريخى سامرا:

* مسجد جامع سامرا، به «جامع المتوكل» مشهور شده و از ساختمانهاى يكى از پليدترين خلفاى عباسى؛ يعنى متوكل عباسى (232-/ 247 ه.) است.

اين مسجد يكى از عظيم ترين مساجد جهان اسلام در آن دوره بشمار مى رفته. امروزه فقط مأذنه و ديوارهاى آن باقى است كه همين دو نيز دليل بر عظمت اين ساختمان است.

ابعاد ديوارهاى مسجد 160* 240 متر است آنچه بر اهميت معمارى اين مسجد مى افزايد گلدسته آن است كه به «ملويه» شهرت دارد و در شمال برج و باروى مسجد و در فاصله 25 مترى آن ساخته شده است. ساختمان اين گلدسته مخروطى شكل است كه بر قاعده اى مربع به طول 32 متر قرار دارد.

اين مأذنه بر خلاف سنت تمام گلدسته ها، كه راه رسيدن به بام آن از پله هايى است كه درون مأذنه تعبيه شده، از بيرون آن مى باشد؛ از اين رو پله ها گِرداگرد سطح بيرونى گلدسته را دور زده و به بام آن كه در ارتفاع 52 مترى از زمين است مى رسد.

بنا به روايت مورخان، متوكل مبلغ 5 ميليون درهم

ص:74

براى ساختمان اين مسجد هزينه كرده است.

تصوير ش 7 (كيهان)

برج ملويه

* متوكّليه، شهر كهن سامرا است كه از سوى متوكل عباسى ساخته شد و امروزه خرابه هاى اين شهر در فاصله كوتاهى از شمال سامرا نمايان است. از ويژگى هاى اين شهر، خيابان كشيهاى منظم و مستقيمى است كه نمونه آن در ديگر شهرها كمتر يافت مى شود. در بخشى از اين شهر

ص:75

مسجدى به نام «جامع ابى دُلَف» وجود دارد.

* جامع ابى دلف، نمونه كوچكترِ مسجدجامع متوكل است به ابعاد 138* 215 متر با بارويى به ضخامت 60/ 1 متر. اين مسجد داراى 18 دروازه است. گلدسته اين مسجد شبيه ملويه است، بااين تفاوت كه ارتفاع آن 19 متر مى باشد.

اين مسجد به نام قاسم بن عيساى عِجْلى مشهور به أبودلف (متوفاى 226 ه.) نامگذارى شده كه از فرماندهان عباسى و از شيعيان معتقد بشمار مى رفته است.

* قصرهاى سامرا، خلفاى عباسى كه به سامرا نقل مكان كردند، همگى مشهور به فسق و فجور و برگزارى مجالس جشن و سرور و شادمانى بودند؛ از اين رو، اقدام به ساختمان كاخهاى سرسبز و خوش آب و هواى متعددى در جاى جاى اين شهر و در كناره هاى رودخانه دجله كردند كه امروزه تنها از آن كاخها ديوارهاى فرو ريخته و ستونهاى ويرانه باقى مانده است.

نام برخى از كاخها در سمت شمال غربى مسجد جامع متوكل و در شهر المتوكليه:

قصر الجعفرى، قصر العروس، قصر المختار، قصر الوحيد، قصر الجعفرى المُحْدَث، قصر الغريب، قصر الصبح، قصر المليح، قصر بستان الايتاخيه، قصر التلّ، قصر الجوسق، قصر بركوارا، قصر القلائد، قصر الغَرد، قصر المتوكّليه، قصر البهو، قصر اللؤلؤه و ...

بنابه روايت مورخان حداقل هزينه ساختمان هر يك از اين قصرها، متجاوز از پنج ميليون درهم بوده است.

ص:76

حِلّه

اشاره

حِلّه شهرى است در ميانه عراق، در منطقه اى به نام «الفرات الأوسط» و آن در نيمه راه بغداد- نجف، به فاصله 80 كيلومتر از بغداد، در سمت جنوب شرقى اين شهر واقع است. اين شهر كهن، يكى از مراكز مهم و حوزه هاى علمى شيعه است و بسيارى از بزرگان شيعه؛ مانند علّامه حلّى و محقق حِلّى از اين شهر برخاسته اند و امروزه يكى از استانهاى شيعه نشين مهمّ عراق است.

مراكز زيارتى و ديدنى شهر حلّه و حومه آن:

1- حضرت حمزه؛ كه به «حمزة الغربى» شهرت دارد، وى ابويعلى حمزة بن القاسم بن على بن حمزه بن الحسن بن عبيداللَّه بن ابى الفضل العباس است. او از راويان حديث و علماى بزرگوار شيعه بوده و آرامگاهش در روستاى «مزيديه» در نزديكى حله مى باشد. بر قبر او گنبد و ضريح و رواق وصحن بزرگى ساخته شده و زيارتگاه مردم است.

2- حضرت قاسم؛ فرزند بزرگوار امام موسى بن جعفر عليه السلام و برادر تنى امام رضا و حضرت معصومه عليهما السلام است. او پس از شهادت پدرش از بغداد گريخت و در ميان عشاير منطقه «سورا» در اطراف حله مخفى گرديد و پس

ص:77

از وفات، در آرامگاه كنونى اش مدفون شد. امروزه قبر او زيارتگاه مردم است وصحن و سرا و بارگاه باشكوهى دارد و ميان مردم به استجابت دعا و نذر مشهور است.

اين دو امام زاده بزرگوار وصحيح النسب، مشهورترين امام زادگان در اين منطقه هستند و شهرت اين دو، به گونه اى است كه نام شهرِ مدفنِ آنان، از نام اصلى به نام اين دو تن تغيير يافته و در ميان مردم به شهر حمزه و شهر قاسم مشهور شده است.

3- مشهد ردّ الشمس، در آغاز بزرگراه كربلا- حله، بقعه اى است با گنبد مخروطى كه بنا بر روايات تاريخى، اميرمؤمنان عليه السلام هنگام بازگشت از جنگ صفين در اين بقعه نماز ظهر و عصر را پس از آن كه آفتاب به اراده پروردگار و خواست حضرت از وضعيت غروب به ظهر بازگشت، بجاى آورد. اين جايگاه، پيشينه تاريخى كهنى دارد و تمامى مورخان و محدثان درباره آن سخن گفته و آن را يكى از معجزات آن حضرت شمرده اند.

4- حرّاقه: جايگاه و تپه اى است كه حضرت ابراهيم عليه السلام را در زمان نمرود بر منجنيق نهادند و به آتش افكندند. امروزه فضاى باز روبروى تپه بگونه اى است كه گويى آثار افروختن آتش عظيم بر روى زمين نمايان است. اين جايگاه در دهكده اى به نام «بُرس» در شمال حله واقع است.

5- آرامگاه ابراهيم احمرالعينين؛ وى ابراهيم بن عبداللَّه المحض بن الحسن المثنى فرزند امام حسن

ص:78

مجتبى عليه السلام است. او عالم، عابد، زاهد و شجاع بود و در سال 145 ه. بر عليه ابوجعفر منصور قيام كرد و به دست لشكريان او، پس از جنگ و خونريزى عظيمى به شهادت رسيد و سر او را بريدند و به هاشميه پايتخت منصور (در نزديكى حلّه) آوردند. امروزه بر جايگاه سر او در هاشميه، در نزديكى روخانه «الجربوعيه» آرامگاهى ساخته اند.

6- هاشميّه؛ و آن شهرى است در نزديكى حلّه كه نخستين پايتخت عباسيان بوده است. در اين شهر ابوالعباس سفّاح و ابوجعفر منصور خلافت كردند و منصور پس از ساختمان بغداد بدانجا منتقل شد. دهها نفر از سادات جليل القدر بنى الحسن عليه السلام به دست اين دو تن در اين شهر به شهادت رسيدند. برخى از آنها را از مدينه بدين شهر آورده و زندان نمودند و سپس در گورهاى دسته جمعى دفن كردند و يا در ديوارها و ستونها جاى دادند و بر آنها ساختمان بنا كردند.

7- آرامگاه ابراهيم بن عبداللَّه المُضر (در هاشميّه).

8- قبر ابوالخير (در دهكده عتايق).

8- ابودميعه، او محمد بن على بن الحسين فرزند زيد بن على بن الحسين عليهما السلام است كه آرامگاهش در «محلة الطاق» است. وى امام زاده اى والامقام است و در سال 140 ه. درگذشت كه قبر او از زيارتگاههاى مشهور شهر حله است.

9- ابومحمد الحسن الأسمر، از نوادگان زيد شهيد

ص:79

است و آرامگاهش در روستاى «زبيد» در حومه حِلّه قرار دارد.

10- ابوجعفر محمدالأدرع، از نوادگان امام حسن مثنى است و آرامگاهش در روستايى در جنوب حلّه واقع است.

11- اسماء بنت عميس، او از زنان پيشتاز در اسلام است كه به همراه شوهر خود جعفر بن ابى طالب به حبشه هجرت نمود و پس از شهادت حضرت جعفر، به همسرى ابوبكر درآمد و محمد بن ابى بكر ثمره اين ازدواج بود و پس از مرگ او و شهادت حضرت فاطمه عليها السلام همسر اميرالمؤمنين شد. آرامگاهى در حومه هاشميه به او نسبت داده مى شود. و در نزديكى آن قبر فرزندش يحيى كه از اميرالمؤمنين على عليه السلام است، قرار دارد.

12- اسماعيل طباطبا، نواده حسن مثنى فرزند امام حسن عليه السلام كه آرامگاهش در هاشميه است.

13- حضرت ايوب، اين پيامبر عظيم الشأن از انبياى بنى اسرائيل است كه در سرزمين عراق وفات يافت و آرامگاهش در چهار فرسنگى جنوب شهر حلّه به سمت كوفه، در منطقه اى به نام «الرارنجيه» قرار دارد.

15- بكر بن على بن ابى طالب، كه در سال 60 ه.

درگذشت و آرامگاهش در جنوب شهر حله و در نزديكى بزرگراه نجف- حله واقع است:

16- جايگاه شهادت زيد بن على، كه در سال 120 ه. و پيرو قيام فراگيرش عليه خلفاى جور به شهادت

ص:80

رسيد. دشمنان گور او را شكافته و جسدش را بيرون آوردند و سرش را بريدند و جسد مباركش را آتش زدند.

امروزه در جايگاه دفن نخستين او، آرامگاهى باشكوه ساخته شده و زيارتگاه مردم است. اين جايگاه در مشرق شهر كفل مى باشد.

17- ابوالعباس سفاح، نخستين خليفه عباسى است.

مرگ او در سال 136 ه. واقع شده و گور او درون مخروبه اى در شهر قاسم مى باشد.

18- عبداللَّه المحض، نوه امام حسن عليه السلام كه در سال 145 ه. زنده به گور گرديد و آرامگاهش در هاشميه است.

19- عبداللَّه بن زيد، برادر يحيى بن زيد شهيد است.

آرامگاهش در 17 كيلومترى شمال كفل در حومه هاشميه است.

20- عمران بن على بن ابى طالب عليه السلام، بنا به نقل مورخان، او در جنگ نهروان مجروح و هنگام انتقال به كوفه در نزديكى حلّه شهيد و مدفون گرديد. آرامگاهش در يك كيلومترى شمال حِلّه است.

21- عون بن على، از امام زاده هاى مدفون در حومه شهر هاشميه است.

22- القاسم بن موسى الكاظم عليه السلام، آرامگاهش در جنوب شهر حلّه مى باشد.

23- محمد الديباج و چهار تن ديگر، اينان گروهى از سادات بنى حسن عليه السلام هستند كه در بقعه اى در هاشميه

ص:81

مدفونند.

علاوه بر اين امام زاده هاى جليل القدر، دهها امام زاده ديگر در گوشه و كنار اين منطقه پراكنده اند و شايد دهى نيست كه در آن بقعه اى از امام زاده اىصحيح النسب نباشد.

امروزه قبور اين افراد در شهر هاشميّه و پيرامون آن، زيارتگاه مؤمنان است.

آرامگاههاى علما و فقها در شهر حلّه:

1- ابن ادريس حلى؛ او از بزرگان فقهاى اماميه است و از وى كتاب مشهورى به نام «السرائر» بر جاى مانده كه خود نيز بدين نام شهرت يافته و به «صاحب السرائر» معروف است. ابن ادريس در سال 598 ه.

درگذشت و آرامگاه باشكوهش اينك درون شهر حلّه واقع است.

2- ابن حماد الواسطى؛ ابن حماد از بزرگان فقهاى اماميه است كه قبرش در «محله الجامعيين» حلّه مى باشد.

3- ابن سعيد حلّى؛ او شيخ نجيب الدين يحيى بن احمد حلّى، از فقيهان بزرگوار اماميه و نويسنده كتاب «جامع الشرائع» است. در سال 689 ه. در حلّه درگذشت و در خانه خود مدفون شد. آرامگاه وى امروزه در «محلة الطاق» شهر حله قرار دارد و بر قبرش گنبد و سرايى ساخته اند. در پيرامون قبر او، آرامگاه گروهى از بزرگان شيعه نيز قرار دارد.

ص:82

4- علاوه بر اين بزرگان، آرامگاه جمع بسيارى از فقها و علماى ديگر نيز در حلّه قرار دارد كه آرامگاه همگى داراى قبه وصحن و سرا است؛ همانند:

محقق حلى، نويسنده مشهور كتاب «شرايع الاسلام» (متوفاى سال 676 ه. و آرامگاهش مشهور است.)

ابن العرندس در محلّه جبران.

شيخ احمد بن فهد الأحسائى (متوفّاى سالهاى آغازين قرن نهم هجرى) و قبر او در «محله الطاق» است.

ابن نما حِلّى كه قبرش در «محلة المهديه» واقع است.

جمال الدين بن طاووس حلّى (متوفّاى 673 ه.) و قبرش در «محلة الجباويين» است.

خليفى الموصلى (متوفّاى سال 850 ه.) كه قبرش در حله مشهور است.

شرف الدين ابن طاووس كه آرامگاهش در حلّه معروف و مشهور است.

شيخ ابوالحسن شفهنى حلّى (متوفاى نيمه قرن نهم) كه قبر او در «محلة المهديه» حلّه است.

عبدالكريم ابن طاووس (متوفاى 693 ه.) قبر او در محله «باب النجف» حلّه قرار دارد.

على بن طاووس (متوفاى 644 ه.) قبر او در «محلة الجامعيين» در حلّه است.

ص:83

بصره

اشاره

بصره نخستين شهر اسلامى ساخته شده در عراق در سال 14 ه. است. اين شهر تاريخ اسلامى كهن دارد و نقش مهمى در تاريخ و علوم اسلامى ايفا كرده و مركز يكى از مدارس مهم فقه و كلام و زبان عربى به شمار مى رفته است.

مراكز ديدنى بصره:

1- مسجدجامع بصره؛ كه به «مسجد الامام على عليه السلام» شهرت دارد و نخستين مسجد ساخته شده در عراق است.

حضرت على، اميرالمؤمنين عليه السلام پس از واقعه جمل در اين مسجد نماز گزارد و درباره آن پيش گويى نمود كهصدها سال بعد به وقوع پيوست و جزو غيب گوييهاى آن حضرت شمرده مى شود. امروزه ازاين مسجد، تنها قسمتى از گلدسته و باروى آن باقى مانده است.

2- آرامگاه زيد بنصوحان؛ او از ياران باوفاى اميرالمؤمنين عليه السلام بود كه در سال 36 ه. در جنگ جمل به شهادت رسيد. آرامگاهش در «كوت الزين» بصره قرار دارد.

3- قبر حسن بصرى؛ او از تابعين و مشايخ مشهورصوفيه است كه در سال 21 ه. در مدينه متولد گرديد و در

ص:84

سال 110 ه. در بصره در گذشت و بر گور او ساختمانى كهن از قرن هفتم با گنبدى مخروطى قرار دارد.

4- ملاصدراى شيرازى؛ در يكى از اتاقهاى پيرامون قبر حسن بصرى، آرامگاه فيلسوف شهير ملاصدراى شيرازى قرار دارد كه در سفر حج درگذشت و در اين بقعه دفن گرديد.

5- قبر زبير بن عوام، او عمه زاده پيامبرصلى الله عليه و آله كه در جنگ جمل شركت فعال داشت ليكن در ميانه جنگ پشيمان گرديد و در هنگام فرار از ميدان جنگ به دست مردى به نام «ابن الجُرْموز» به هلاكت رسيد. حكومت عثمانى براى گور او كه در بيابان بود، ساختمانى ساخت كه پيرامون آن، امروزه شهرى است به نام «الزبير» كه در 30 كيلومترى بصره قرار دارد.

*** افزون بر آنچه گذشت، سرزمين عراق، كه مهد يكى از كهن ترين تمدنهاى بشرى و از پايگاههاى نخستين اسلام و تشيع بشمار مى رود،صدها اثر تاريخى و بويژه آرامگاههاى امام زادگان والامقام و علما و سادات را در خود جاى داده است. شايد كمتر روستايى در عراق باشد كه در داخل يا پيرامون آن، زيارتگاهى وجود نداشته باشد كه بخش عظيمى از آنهاصحيح النسب و داراى تاريخى كهن مى باشند.

ص:85

بخش دوّم آثار باستانى عراق

آثار تمدنهاى باستانى، در سرتاسر شمال و بخش ميانى و جنوب عراق پراكنده است. مهمترين اين آثار عبارتند از:

1- شهر آشور؛ در 100 كيلومترى جنوب شهر موصل پايتخت شمال عراق و در سمت راست رودخانه دجله، خرابه هاى شهر آشور، پايتخت باستانى امپراتورى آشوريان قرار دارد. اين شهر كه قلعه آن در اثر كاوشهاى باستان شناسان سر از خاك درآورده، امروزه به نام «قلعه شرقاط» مشهور است. علاوه بر اين، تعدادى معبد و بويژه معبد با برج گردان آن، از شهرت ويژه اى برخوردار است.

2- شهر كالح؛ اين شهر دومين پايتخت امپراتورى آشوريان است كه در سمت چپ رودخانه دجله و در فاصله 35 كيلومترى جنوب شرقى شهر موصل واقع است. خرابه هاى اين شهرِ باستانى، امروزه به نام «خرائب نمرود» شهرت دارد و در نيمه قرن نوزدهم از زير خاك بيرون آورده شد. از اين شهر آثار باستانى مهمى بيرون آورده شده كه بسيارى از قطعات آن زينت بخش موزه هاى جهان است.

ص:86

3- شهر نينوا؛ و آن آخرين پايتخت امپراتورى آشوريان است كه خرابه هايش در سمت چپ رودخانه دجله و در برابر شهر موصل كنونى قرار دارد؛ بگونه اى كه هنگام ورود به شهر موصل بايد از ميان ديوارهاى قطور برج و باروى آن گذشت. اين شهر در سال 1080 ق. م.

پايتخت شد و به سرعت رو به توسعه پيش رفت و در آن آثار معابد و كاخها و قلعه هاى عظيم و مجسمه هاى خدايان باستانى را مى توان ديد.

4- شهر حَضَر؛ اين شهر كه در آغاز يك پادگان نظامى بود، بعدها بتدريج به شهر مهمى تبديل گرديد. در قرن اول پيش از ميلاد در 140 كيلومترى جنوب غربى موصل و در دشت محصور ميان دو رودخانه دجله و فرات ساخته شد. در اين شهر امروزه آثار باستانى جالب توجهى را مى توان ديد كه عبارتند از: قلعه هاى سنگى و كاخها و معابد و مقابر حكام و پادشاهان و مجسمه هاى خدايان و ...

5- طاق كسرى يا شهر تيسفون؛ آنجا پايتخت امپراتورى ساسانيان بوده و امروزه از آن پايتخت باعظمت و شكوه، تنها ايوان عظيم آن باقى مانده است. بر فراز آن، شكاف عميقى را كه به هنگام ولادت رسول خداصلى الله عليه و آله به وجود آمده است مى توان مشاهده كرد. اين طاق در 30 كيلومترى جنوب بغداد و در سمت غرب رودخانه دجله قرار دارد. بلندى اين طاق آجرى 30 متر و گشادى آن 48 متر و قطر ديوارهاى آن 7 متر است و گفته

ص:87

مى شود بلندترين طاق آجرى جهان است.

تصوير ش 19 (كيهان)

ايوان مدائن- طاق كسرى

اين شهر را، كه عربها مدائن مى نامند، از تشكيل چندين شهر به وجود آمده و اين كاخ عظيم را نخست شاپور ذوالأكتاف در قرن سوم ميلادى بنا نمود و بعدها انوشيروان آن را توسعه داد.

6- شهر بابل؛ مشهورترين پايتخت دوران باستان عراق است. اين شهر در سال 2350 ق. م. به وجود آمد و به علت موقعيت سوق الجيشى اش، همواره مورد توجه سلسله هاى حاكم در عراق قرار داشته، از اين رو چندين بار پايتخت شد. اين شهر تا سال 538 ق. م. رونق داشت و در اين سال به تسخير كورش درآمد و بتدريج رونق و اعتبار گذشته خود را از دست داد. نام بابل «باب اللَّه» يا «بيت اللَّه» است كه برگرفته از معبد مهمى است كه در ميانه اين شهر ساخته شده بود و امروزه خرابه هاى آن ديده مى شود. اين شهر اينك در 90 كيلومترى جنوب بغداد و

ص:88

در فاصله چند كيلومترى شمال شهر حِلّه قرار گرفته است و داراى خيابانهاى مستقيم و منظم است كه با ماده اى شبيه قير اسفالت شده است. خيابان اصلى شهر، كه از دروازه شرقى آغاز و از ميان شهر عبور مى كند و به معبد بزرگ و كاخ ختم مى گردد، همچنان پابرجاست و در دو سوى آن ديوارهاى بلندى قرار دارد كه با نقوش حيوانات اسطوره اى تزيين يافته است.

گويند بهشت هاى هفت گانه بابل كه يكى از عجايب جهان باستان بوده، در كناره اين شهر قرار داشته كه امروزه اثرى از آن بر جاى نمانده است.

7- بورسيبا؛ در 15 كيلومترى جنوب غربى شهر حلّه، به سمت نجف، تپه اى دست ساخت از آجر، به ارتفاع 44 متر ديده مى شود كه به «برس نمرود» يا «برج نمرود» شهرت دارد و گفته مى شود اين تپه برج گونه جايگاهى است كه از روى آن نمرود حضرت ابراهيم عليه السلام را به آتش افكند و در دشت روبروى اين تپه، زمين بسيار وسيعى ديده مى شود كه همچون آجر پخته مى باشد و گفته مى شود بر روى اين زمين آتش نمرود براى سوزاندن ابراهيم عليه السلام افروخته شده است.

8- كاخ اخيضر؛ در 55 كيلومترى جنوب غربى شهر كربلا، ساختمانِ پادگان نظامى يا كاخ عظيمى ديده مى شود كه در قرن گذشته سالم از زير خاك بيرون آورده شد. اين ساختمان عظيم درون برج و باروى مربعى قرار دارد كه طول اضلاع بارو 170 متر و ارتفاع آن 21 متر و قطر آن

ص:89

5/ 4 متر است و در چهار گوشه آن چهار برج عظيمِ ديده بانى قرار دارد.

درباره تاريخ اين ساختمان، ميان محققان اختلاف نظر وجود دارد، برخى آن را ساسانى دانسته و گروهى ديگر از ساخته هاى دوران عباسيان مى دانند.

9- شهر حيره؛ در چند كيلومترى شهر كوفه، آثار و خرابه هاى شهر حيره پايتخت پادشاهان مناذره قرار دارد.

اين سلسله از پادشاهان دست نشانده امپراتورى ساسانيان بودند و از مرزهاى غربى امپراتورى ساسانى دفاع مى كردند. گفته مى شود ساختمانهاى كوفه پس از ظهور اسلام و فتح عراق از آجرهاى اين شهر ساخته شده است.

امروزه مى توان آثار يك شهر كامل ولى مخروبه از خيابانها و كوچه ها و كليساها و جز آن را در آن مشاهده كرد.

10- اور؛ بنا به گفته باستان شناسان، اين شهر كه «اوركلدانيّين» نام دارد كهن ترين شهر جهان بشمار مى رود و در پنج هزار سال قبل از ميلاد ساخته شده است.

اين شهر امروزه در سمت غرب رودخانه فرات و در 15 كيلومترى جنوب شهر ناصريه مركز استان قادسيه قرار دارد و مهمترين آثار باقيمانده از آن دوران، برج زيگورات آن است كه نخستين نمونه از اين گونه برجها در جهان كهن مى باشد.

ص:90

شماره 1

نماى بيرونى خيمه گاه در كربلا

شماره 2

قتلگاه امام حسين عليه السلام

ص:91

شماره 3

ضريح شش گوشه مطهّر امام حسين عليه السلام

شماره 11

آرامگاه سيد مرتضى در كاضمين

ص:92

شماره 4

نماى بيرونى مقبره طفلان مسلم (رحمة اللَّه عليهما)

شماره 5

نماى داخلى مسجد كوفه (قسمت غرب مسجد)

ص:93

شماره 6

آرامگاه حضرت هود وصالح عليهما السلام در قبرستان وادى السلام

شماره 7

قبرستان وادى السلام در نجف

ص:94

شماره 8

مسجدصعصعة بنصوهان

شماره 9

مقبره شيخ طوسى رحمه الله در نجف

ص:95

شماره 4

ضريح پاك حبيب بن مظاهر رحمه الله

ص:96

شماره 12

مرقد مرحوم كاشف الغطاء

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109