ص2

ص3

ص4

ص5

ص6

ص7

ص8

ص9

ص: 10

پسنديده در طول تاريخ دست خوش تغييرات فرهنگى، اقتصادى و اجتماعى شده است. ديگر سوغات مكه و مدينه بوى سرزمين وحى را نمى دهد. ديگر سوغات ها و هديه ها خاطره انگيز نيستند و محبت ها را جلب نمى كنند. به جنبه مادى آن بيشتر از جنبه معنوى توجه مى شود و چشم همچشمى ها نيز خلوص نيت را از بين برده است.

اثر پيش رو با عنوان «سنّت هديه و سوغات در سفرهاى زيارتى» به قلم محقق محترم آقاى محمد احسانى تدوين شده است. نويسنده محترم اين سنت حسنه را بررسى كرده و ضمن بيان بايسته هاى هديه، به آسيب هاى هديه و راهكارهاى پيش گيرى از آنها پرداخته است. اميدواريم اين اثر، براى همه زائران سفرهاى زيارتى مفيد و راه گشا باشد.

انه ولي التوفيق

مركز تحقيقات حج

گروه اخلاق و اسرار

ص: 11

ص: 12

آشكار اين سنت اسلامى است كه در روايات هم به آن سفارش شده است.

در اين كتاب، موضوع هديه و سوغات، به ويژه در سفرهاى زيارتى حج، بررسى مى شود تا پس از آشنايى با ابعاد مختلف آن، زمينه عمل بهتر و بدون آسيب به اين سنت دينى و اجتماعى فراهم گردد. چه اينكه بعضى افراد در عمل به اين سنت دچار افراط و تفريط مى شوند كه ناشى از عدم آشنايى آنان با سنت هديه است. هرچند كه هديه، سنت پسنديده اى است و نقش مهمى در پيوندهاى اجتماعى دارد، خالى از آسيب نيست و بايد آن آسيب ها را بررسى و به زائران ارائه نمود تا هنگام تهيه آن گرفتار جنبه هاى منفى هديه و سوغات نگردند.

ص: 13

ص: 14

بازديدكنندگان هديه و سوغات مى آورد. اين سنت جزو آداب و مستحبات اسلامى است كه ريشه در گفتار و سيره معصومين (عليهم السلام) دارد.

هِدْيه، از ريشه «هَدَى» به معناى هدايت كردن، رهنمون شدن، تهيه كردن، بردن، فرستادن، و نيز به معناى ارمغان، چشم روشنى، پيش كش، نذر، قربانى و امثال آن آمده است. (1) «سوغات» نيز يك واژه فارسى است كه به معنى آسان بودن، گوارا بودن، لذت بخش و لطيف بودن، (2) هديه، تحفه، ره آورد، ارمغان و بخشش به كار رفته است. (3) همه اين معانى در مفهوم سوغات نهفته اند؛ زيرا هنگامى كه سوغات به كسى داده مى شود، به نظر او لذت بخش، گوارا، لطيف و زيباست.

بنابراين منظور از سوغات در اين بحث، همان معناى عرفى هديه است؛ يعنى چيزى كه مسافر در سفر تهيه و هنگام مراجعت، به

ص: 15

ديگران، اهدا مى نمايد.

منظور از «سفر زيارتى» روشن است و ابهامى ندارد؛ زيرا هر كس اين عبارت را به كار ببرد يا بشنود، اين معنا در ذهنش تداعى مى شود كه اگر انسان تصميم بگيرد و اقداماتى براى رفتن به مكان مقدسى مانند مكه مكرمه يا عتبات عاليات انجام دهد و در نتيجه عازم مسافرت گردد، گفته مى شود كه به سفر زيارتى رفته است. در اين نوشتار، همين معنا منظور است.

ص: 16

بزرگواران با توجه به شرايط اجتماعى در به جاى آوردن حج واجب يا مستحب، يكسان عمل نكرده اند، برخى از معصومان (عليهم السلام) بيشتر، و برخى كم ترحج گزارده اند. درباره امام حسن مجتبى (ع) نقل شده است كه بيست مرتبه پياده به حج رفت و مناسك خانه خدا را انجام داد. (1)

در ميان سفرها، سفر حج از ويژگى خاصى برخوردار است؛ چرا كه حج افزون بر جنبه معنوى، داراى جنبه هاى مختلف ديگرى است كه در غير آن پيدا نمى شود. جنبه هاى سياسى، اجتماعى، زيارتى، بازديد از آثار كهن اسلامى و ملاقات با مسلمانان سراسر جهان تنها در حج ميسر است. سفر به جايى كه نهصد نفر از انبياى الهى به آنجا رفته، خانه خدا را زيارت كرده و نماز گزارده اند. (2) زيارت كعبه در واقع پاسخ به نداى حضرت ابراهيم خليل (ع) است. امام باقر (ع) فرمود:

خداوند متعال، چون ابراهيم (ع) را فرمان

ص: 17

داد كه ميان مردم نداى حج دهد، بر «مقام» ايستاد و بالاى آن رفت تا اينكه روبه روى كوه ابوقبيس قرار گرفت. پس در ميان مردم به حج ندا داد و آن را به گوش همه آنانى كه تا برپايى قيامت در صلب مردان و رحم زنان هستند، رساند.(1)

ص: 18

نيز گناهانش آمرزيده مى شود». (1) در روايت ديگر از امام صادق (ع) درباره ثواب زيارت قبر حسين (ع) چنين آمده است:

هر كس حسين (ع) را با شناخت حق او زيارت كند، خداوند پاداش هزار حج مقبول و هزار عمره مقبول را براى او مى نويسد و گناهان گذشته و آينده او را مى آمرزد.(2)

آنچه از مجموع روايات به دست مى آيد، تشويق مردم به زيارت قبور ائمه اطهار (عليهم السلام) است تا ضمن احياى شعاير الهى، ياد و خاطره آن بزرگواران نيز زنده نگه داشته شود.

ص: 19

بن موسى الرضا (ع) اهيمت يافته است و هر مسلمانى شوق سفر به آن را در دل مى پروراند. دوست داران و پيروان آن حضرت در تمام سال از نقاط مختلف دنيا عازم ديار خراسان هستند و حاجت هاى خود را از آن امام مى گيرند. حتى غير مسلمانان نيز براى حل مشكلاتشان به امام رضا (ع) متوسل مى شوند. جالب است، نخستين ضريح نقره اى حرم را شخص زردشتى كه هنوز مسلمان نشده بود، ساخت و بر مرقد آن حضرت گذاشت. او در اثر توسل به امام (ع) از بيمارى سختى شفا يافته بود. (1)

سفر به مشهد بعد از مكه و كربلا، ارزش خاصى دارد و به زائران، طراوت روحى و قوت معنوى مى بخشد. در زمينه زيارت حضرت على بن موسى الرضا (ع) و آثار معنوى و تربيتى آن، روايات بسيارى وجود دارند كه به نمونه هايى از آنها اشاره مى گردد. پيامبر فرمود: «پاره تن من در خراسان دفن مى شود، كسى كه او را زيارت

ص: 20

كند، خداوند رنج وى را از بين ببرد و گناه او را بيامرزد».(1)

همچنين خود امام رضا (ع) فرمود: «آن كس كه از دوستان ما و عارفان به حق ما به زيارت من بيايد، در قيامت حتماً او را شفاعت خواهم كرد» و در سند ديگرى فرمود: «براى او بهشت را ضمانت مى كنم». (2) از براى زيارت مرقد امام هشتم (ع) هدايايى است كه مهم ترين آنها، همان كسب معنويت و تكامل روحى است كه در اثر توسل به آن حضرت نصيب زائر مى شود. هديه هاى مادى و سوغاتى ها نيز بايد متناسب با شأن و مقام زائر امام رضا (ع) باشد و نبايد در آن هيچ گونه افراط و تفريطى صورت گيرد. در غير اين صورت، از اجر و پاداش معنوى زائر كاسته مى شود.

ص: 21

پيامبر اسلام (ص) و ديگر ائمه معصوم (عليهم السلام)، مكان هاى زيادى در كشورهاى اسلامى هستند كه امام زادگان و بزرگان دين در آنها مدفونند و رفتن به زيارت آنان نيز جزو سفرهاى زيارتى شمرده مى شوند. قم، رى، شيراز و خيلى از شهرهاى ديگر، امام زادگانى را در خود جاى داده اند كه هر سال پذيراى زائران عاشق و دل بسته به خاندان عصمت و طهارت (عليهم السلام) هستند. به ويژه شهر قم به بركت كريمه اهل بيت، مركز تعليم و تربيت جهان اسلام قرار گرفته است و در طول سال، ميليون ها نفر، حرم حضرت معصومه (س) و مسجد مقدس جمكران را زيارت مى كنند.

امام رضا (ع) و امام جواد (ع) ضمن سفارش به زيارت حضرت معصومه (س) ثواب زيادى را براى آن ذكر كرده اند. «سعد بن سعد» مى گويد از حضرت رضا (ع) درباره فاطمه دختر موسى بن جعفر (ع) پرسيدم، فرمود: «

مَن زارَها فَلَهُ الجَنَّة

(1) «هر كس او زيارت كند،»

ص: 22

بهشت براى او است». امام جواد (ع) نيز فرمود: «

مَن زَار قَبرَ عَمَّتِي بِقُم فَلَهُ الجَنَّة»

؛ «كسى كه قبر عمه مرا در قم زيارت كند، بهشت براى او است» (1) احاديث در فضيلت زيارت حضرت معصومه) س (و زيارت عبدالعظيم حسنى و ديگر امام زادگان بسيار است و سيره بزرگان نيز در طول تاريخ، مداومت بر زيارت آنان بوده است و اينها همه نشان دهنده جايگاه آن بزرگواران نزد خداى متعال است كه بايد به زيارت ايشان رفت.

ص: 23

ص: 24

دارد و بسيارى از ناهنجارى هاى رفتارى را برطرف و از بروز اختلاف جلوگيرى مى كند.

سخنان پيامبر گرامى اسلام (ص) و اهل بيت (عليهم السلام) درستى و پسنديده بودن هديه را بيان مى كنند. رسول خدا (ص) مى فرمايد:

تَهادَوا، فَإِنَّ الهَدِيَّةَ تَسُلُّ السَّخائِمَ وَ تُجْلِي ضَغائِنَ العَداوَةِ وَ الاحقادِ.(1)

به يكديگر هديه دهيد؛ زيرا هديه بدخواهى ها را [از دل] بيرون مى كشد و كينه هاى دشمنى و نفرت ها را بر طرف مى كند.

پيامبر (ص) در اين حديث به هديه دادن دستور داده و برخى آثار تربيتى آن را بيان داشته است؛ رفع كينه و كدورت، ايجاد آشتى و دوستى از جمله نتايج مثبت اين سنت اسلامى است. امام على (ع) فرمود:

لأَن اهدِيَ لأِخِي المُسلِمِ هَدِيَّةً تَنفَعُهُ، أحَبُّ الَيَّ مِن أَن أَتَصَدَّقَ بِمِثلِها (2)

اگر به برادر مسلمان خود هديه اى دهم

ص: 25

كه به كارش آيد، خوش تر است نزد من از اينكه همانند آن هديه صدقه دهم.

امام صادق (ع) نيز در اين زمينه فرمود: «

تَهادَوا تَحَابُّوا، فَإِنَّ الهَدِيَّةَ تَذهَبُ بِالضَّغائِن

»؛ (1) «به يكديگر هديه دهيد تا نسبت به هم با محبت شويد؛ زيرا هديه كينه ها را از بين مى برد».

ص: 26

اين نظر داراى تنوع بيشتر بوده و هم با بحث بعدى كه بررسى تناسب هديه با دريافت كنندگان آن است، هماهنگى بيشترى دارد.

ص: 27

از مرگ او ره گشا و كارساز خواهند بود. در اين فراز از گفتار به چند نمونه از هديه هاى معنوى كه در قرآن و سخنان معصومين (عليهم السلام) ذكر شده اشاره مى كنيم.

ص: 28

و توأم با پند و اندرز هم در روايات مصداق هديه شمرده شده است. پيامبر اكرم (ص) فرمود:

إنَّ افضَلَ الهَديَّة او افضَلَ العَطيَّةِ، الكَلِمَةُ مِن كَلامِ الحِكمَةِ يَسمَعُهَا العَبدُ ثُمَّ يَتَعَلَّمُها، ثُمَّ يُعَلِّمُها

بهترين هديه يا بهترين عطا، سخن حكيمانه اى است كه آدمى آن را بشنود و ابتدا خود آن را ياد بگيرد و سپس [به ديگران] ياد دهد. (1)

ص: 29

انسانى كه از اين گونه صفات پسنديده برخوردار است، جايگاه خاصى در نظام ارزشى دارد و در دنيا و آخرت سرفراز است. اين خصلت ها به آسانى به دست نمى آيد و لطف و عنايت خداوند است كه انسان را به اين گونه اوصاف آرايش مى دهد. بنابراين، از بهترين هديه هاى خداوند اوصاف فاضله و پسنديده است كه نصيب آدمى مى گردد. همچنين از رسول خدا (ص) نقل شده كه خداوند مى فرمايد:

الْمَعْرُوفُ هَدِيَّةٌ مِنِّي إِلَى عَبْدِيَ الْمُؤْمِنِ إِلَى أَنْ قَالَ وَ أَيُّمَا عَبْدٍ خَلَقْتُهُ فَهَدَيْتُهُ إِلَى الْإِيمَانِ وَ حَسَّنْتُ خُلُقَهُ وَ لَمْ أَبْتَلِهِ بِالْبُخْلِ فَإِنِّي أُرِيدُ بِهِ خَيْراً (1)

معروف هديه اى است از جانب من به بنده مؤمنم، هر بنده اى را كه آفريدم به ايمان رهنمون كردم، اخلاقش را نيك قرار دادم و به بخل گرفتار نكردم، زيرا خوبى او را مى خواهم.

ص: 30

از خداوند درخواست بخشش و سلطنت بى نظير در گستره تاريخ را كرد.

قالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ هَبْ لِي مُلْكاً لا يَنْبَغِي لأَحَدٍ مِنْ بَعْدِي إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ (ص: 35)

گفت: پروردگارا! مرا ببخش و حكومتى به من عطا كن كه بعد از من سزاوار هيچ كس نباشد كه تو بسيار بخشنده اى.

ص: 31

كرد.(1)

در باب هديه به اموات روايات فراوانند و به عنوان نمونه به برخى آنها اشاره مى گردد. امام على (ع) در روايتى نقل كرده است كه رسول خدا (ص) فرمود: «

مَا أُهْدِيَ إِلَى الْمَيِّتِ هَدِيَّةٌ وَ لَا أُتْحِفَ تُحْفَةٌ أَفْضَلُ مِنَ الاسْتِغْفَارِ

»؛ «هيچ هديه و تحفه اى براى ميت، بهتر از طلب آمرزش براى او نيست». (2) پيامبر (ص) در حديث ديگرى فرمود:

أَهْدُوا لِمَوْتَاكُمْ، فَقُلْنَا يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا هَدِيَّةُ الأَمْوَاتِ؟ قَالَ الصَّدَقَةُ وَ الدُّعَاءُ (3)

براى اموات تان هديه كنيد، پرسيدند: هديه اموات چيست؟ فرمود: صدقه و دعا.

از اين روايات هم اهميت هديه به مردگان و هم نوع آن استفاده مى شود؛ زيرا رسول خدا (ص) به هديه دادن به اموات دستور داده و فرموده: بهترين هديه براى آنان طلب آمرزش و صدقه و دعا است؛

ص: 32

زيرا دعا و استغفار موجب مغفرت ميت مى شود و اگر در عذاب و سختى باشد، زمينه رهايى او فراهم مى گردد. همچنين صدقه از اعمال خير است كه ثوابش به ميت مى رسد. هديه به اموات به موارد يادشده اختصاص ندارد و هر عمل خيرى بدين نيت انجام گيرد، نتيجه اش به روح ميت مى رسد. زائران مكه و مدينه كه در بهترين مكان ها حضور پيدا مى كنند و در مسجدالحرام و مسجدالنبى (ص) اگر دو ركعت نماز به اموات هديه كنند، ثواب فراوان دارد و عامل نجات آنها از گرفتارى و رفعت درجه شان مى گردد. چرا كه نماز در اين دو مسجد برابر با هزاران نماز در مكان هاى ديگر است. خوب است زائران به جاى صرف وقت در امور بى ارزش مانند خريد و گشت و گذار به اين گونه كارها بپردازند كه هم براى خودشان و هم براى اموات آنان اثربخش است.

ص: 33

تداعى مى كند و در عرف مردم رايج است، هديه مادى است كه به صورت كالا و شئ مادى اهدا مى شود. شايد به اين دليل كه انسان ها معمولًا با ماديات سروكار دارند و هر چه مى دهند و دريافت مى كنند از سنخ اشياى مادى است و چندان توجهى به امور معنوى ندارند. چون امور معنوى خارج از دسترس حس و تجربه است و توجه بدان فكر و تعمق بيشترى نياز دارد. از اين رو، هرگاه واژه «هديه» به كار رود، هديه مادى به ذهن انسان خطور مى كندو كمتر كسى به هداياى غير مادى توجه دارد. بدين جهت، در سفرهاى زيارتى هم توجه اصلى به هداياى مادى است.

قرآن كريم به هديه مادى اشاره كرده و آن را تاييد كرده است. همان گونه كه در داستان سليمان (ع) و بلقيس آمده است، ملكه سبأ اموال گران قيمتى را به سليمان هديه كرد و ظاهراً سليمان هم آن را پذيرفت؛ چون قرآن از برگردانيدن آن

ص: 34

خبر نداده و سليمان فقط به رئيس گروه اعزامى بلقيس فرمود: به سوى آنان برگرد. (1) علاوه بر اين، آيات ديگرى در قرآن وجود دارد كه بر هديه مادى صراحت دارد. در اين باره آمده است: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ؛ «ستايش مخصوص خدايى است كه در پيرى، اسماعيل و اسحاق را به من بخشيد». (ابراهيم: 39) در اين آيه مقصود از هبه كه به معناى هديه و بخشش بدون عوض است، هديه مادى و اعطاى فرزند است. همچنين در جاى ديگر مى فرمايد: وَ امْرَأَةً مُؤْمِنَةً إِنْ وَهَبَتْ نَفْسَها لِلنَّبِيِّ؛ «و زن با ايمانى كه خود را به پيامبر ببخشد (و مهرى براى خود نخواهد)». (احزاب: 50) بخشش و اعطاى نفس در مورد زنى كه خود را به پيامبر (ص) هديه كرد، از اين آيه به دست مى آيد.

هداياى مادى انواع مختلف دارند كه به همه آنها نمى توان پرداخت و اجمالًا از آيات

ص: 35

و روايات به خوبى بر مى آيد كه يكى از مهم ترين اقسام هديه، هديه مادى است. در داستان سفر پيامبر (ص) به طايف و برخورد سران ثقيف با آن حضرت آمده است كه هنگام آوردن دو خوشه انگور و ظرف آب نزد ايشان از عَدّاس (غلام نصرانى) پرسيد، اين صدقه است يا هديه؟ وقتى غلام گفت هديه است، حضرت با گفتن «بسم الله الرحمن الرحيم» از آن استفاده كرد. (1) پيامبر اسلام (ص) هديه را در اين قصه بر انگور و آب به كار برده كه از طرف صاحبان باغ به حضرت اهدا شد و از اشياى مادى بوده اند. اكنون به برخى از جنبه هاى هديه مادى اشاره مى كنيم.

ص: 36

مهم ترين آنها اشاره مى شود.

اسلام بيش از ديگر مكاتب به والدين احترام و عظمت بخشيده است. حقوقى را كه اسلام براى پدر و مادر مشخص كرده، بسيار فراتر از حقوقى است كه براى ديگران قائل شده است. چرا كه پدر و مادر در حقيقت مربى فرد و جامعه هستند و نسل جوان در دامان آنها پرورش مى يابند. قرآن مكرر از پدر و مادر به عنوان دو ركن اصلى خانواده و تأثيرگذار در تربيت فرزند ياد نموده و از آنها تمجيد كرده است. در برخى آيات قرآن، اطاعت از پدر و مادر در كنار توحيد عبادى(1) و شكر خداى متعال (2) آمده است كه اين تقارن بر اهميت موضوع پيروى از والدين و رفعت مقام آن دو، دلالت دارد. (3)

ص: 37

احسان به والدين به صورت مطلق، فرزندان را به نيكى با پدر و مادر فرامى خواند و اين اطلاق شامل هديه و هرگونه رفتار مناسب با آنان مى شود. همچنين سيره پيامبر (ص) بر ارسال هديه به پدر و مادر است. ابوطفيل روايت كرده است كه در «جِعرانه» ديدم، زنى نزديك پيامبر آمد، حضرت عباى خود را روى زمين فرش كرد و آن زن روى آن نشست. پرسيدم: اين زن كيست؟ گفتند: حليمه سعديه مادر رضاعى پيامبر است. آن حضرت به حليمه كمك مى كرد و برخى اوقات چيزى براى او مى فرستاد. (1) اگر فرزند به حج و زيارت برود و والدين در وطن باشند، شايسته است به ياد آنان باشد و هنگام تهيه سوغات نخست چيزى مناسب براى پدر و مادر بخرد؛ زيرا اين كار هم عمل به دستور اسلامى است كه به نيكى به والدين فرمان

ص: 38

داده و هم به لحاظ عواطف انسانى خوش حال كردن آنان كار پسنديده اى است.

ص: 39

به عهده دارد. رسول خدا (ص) فرمود:

اذا خَرَجَ احَدُكُم الي سَفَرٍ ثُمَّ قَدِمَ عَلى اهلِهِ، فَليُهدِهِم وَليُطرِفهُم وَلَو بِحِجارَةٍ

هرگاه يكى از شما به سفر رفت، هنگامى كه به سوى خانه و خانواده اش برمى گردد، حتماً براى شان هديه و سوغات آورد، حتى اگر شده، سنگى باشد! (1)

ص: 40

وگرنه به پژمردگى و زردى مى گرايد. همچنين فرزند، به خصوص در دوره كودكى نيازمند تربيت و مواظبت است تا از نظر جسمى و روحى به خوبى پرورش يابد و با دارا شدن وصف صالح و شايستگى، به «گل بهشتى» موسوم گردد. والدين وظايف متعددى نسبت به فرزند دارند و بايد در تعليم و تربيت او تلاش كنند و زمينه رشد روحى و معنوى وى را فراهم آورند. به وعده هاى خود وفا كنند و اگر چيزى به فرزند وعده داده اند بايد تهيه نمايند. پيامبر اكرم (ص) فرمود:

إذا وَعَدتُمُ الصِّبيانَ، فَفُوا لَهُم، فإنَّهُم لايَرَونَ إلّا أنَّكُم تُرزَقُونَهُم (1)

هر گاه چيزى به كودكان وعده داديد، بدان وفا كنيد؛ زيرا آنها فقط شما را روزى دهنده خود مى شناسند.

اگر پدر و مادر به سفر مى روند به ويژه، سفر حج و زيارت شايسته است هديه مناسب براى فرزندان تهيه نمايند.

ص: 41

به ويژه اگر وعده داده باشند، بايد طبق آنچه وعده داده عمل نمايند.

ص: 42

امام حسين (ع) فرمود:

مَن سَرَّه أن يُنسَأَ في أَجَلِهِ وَ يُزدادَ في رِزقِهِ، فَليَصِل رَحِمَهُ (1)

هر كس دوست دارد مرگش به تأخير بيفتد و روزى اش زياد شود، بايد صله رحِم كند.

رسول خدا (ص) نيز فرمود: «

نِعمَ الشَّي ءُ الهَديَّةُ مِفتاحُ الحَوائِج

»؛ (2) «هديه چيزى نيكو و كليد حاجت هاست». هديه زائران به بستگان به عنوان صله رحم و ارمغان سفر آثار مثبت فراوانى دارد و اگر به دور از افراط و آسيب باشد، كار ارزشمندى است.

ص: 43

مقدس زيارت گاه هاى معصومين (عليهم السلام) هستند كه بخش عظيم هداياى شيعيان را به خود اختصاص داده و مردم با عشق و علاقه تقديم مى كنند. اوقاف مربوط به حرم هاى مباركه اموالى هستند كه مسلمانان در حال حيات به صورت هديه يا وصيت وقف كرده اند. به هر صورت هديه هاى اماكن متبركه از اقسام عمده هديه است كه سابقه طولانى در سنت اسلامى دارد و امروز نيز رايج است.

ص: 44

ص: 45

ص: 46

وارد سازد.

اين گونه مسائل، فكر و ذهن زائر را حتى در حال انجام دادن مناسك به خود مشغول داشته و او را از خلوت و راز و نياز با خدا باز مى دارد و ممكن است نتواند با خلوص نيت اعمال عبادى را انجام دهد. همچنين پس از بازگشت از سفر نيز، در ملاقات با بستگان و دوستان، آسوده خاطر نيست. بنابراين، توجه به عوامل مؤثر بر هديه و كاستن آسيب هاى آن براى زائران، بسيار مهم است.

ص: 47

اشاره مى شود.

ص: 48

و داراى پاداش معنوى است.

در نتيجه آنچه از متون اسلامى برمى آيد نقش مؤثر انگيزه در ارزشمندسازى اعمال از جمله هديه دادن است كه با هر نيتى انجام داده شود، بر پايه آن نيت هم سنجيده مى شود. ازاين رو، به زائران توصيه مى گردد و هدايا را فقط براى اقامه سنت اسلامى تهيه كنند تا مبادا اين كار جنبى و غير ضرورى به معنويت و ارزش عمل حج آسيب رسانده و از ثواب آن عبادتى كه سال ها در انتظارش بوده اند، بكاهد.

ص: 49

فاصله آن دو خيلى زياد است.

ارزش فعل اخلاقى به دو عامل بستگى دارد: يكى صلاحيت خود عمل و دوم نيت و انگيزه فاعل و اين دو، در حقيقت به منزله جسم و روح عمل اخلاقى هستند؛ يعنى كار اخلاقى هم خود بايد صالح و درست باشد و هم لازم است با نيت و انگيزه صحيحى انجام گيرد تا ارزش پيدا كند. (1)قرآن كريم به هر دو عامل اشاره كرده مى فرمايد:

مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً (نحل: 97)

هر كس كار شايسته اى انجام دهد، خواه مرد باشد يا زن، در حالى كه مؤمن است، به طور مسلّم او را حيات پاكيزه اى مى بخشيم.

عمل شايسته از انسان مؤمن داراى انگيزه الهى، زمينه ساز زندگى پاكيزه اخروى است؛ زيرا عمل صالح، هم در زندگى دنيوى انسان مؤثر است و هم او را براى رسيدن به بارگاه قرب خداوندى و مقام

ص: 50

شهود كامل، آماده مى سازد. (1)

از سيره و سخنان معصومين (عليهم السلام) چنين استفاده مى شود كه هديه كارى شايسته و داراى حُسن فعلى است. پيامبر اكرم (ص) فرمود:

لَو دُعِيتُ الى كُراعٍ لأَجَبتُ وَ لَو اهدِىَ إلَيَّ كُراعٌ لَقَبِلتُ (2)

اگر به خوردن پاچه گوسفندى مهمان شوم، اجابت مى كنم و اگر هديه شود، آن را مى پذيرم.

هديه دادن عمل نيكويى است كه اگر با حسن فاعلى همراه گردد، ارزشش افزوده مى شود؛ چون حسن فاعلى ارزش معنوى كار را بالا مى برد. حسن فاعلى عمل، همان نيت انجام دادن عمل جهت اطاعت فرمان خدا و كسب رضايت او است.

ص: 51

حب و بغض هاى درونى اوست. شايد به همين علت در قرآن كريم از دوستى با كفار به شدت نهى شده است تا مبادا رابطه با كافران، بر رفتار مسلمانان اثر بگذارد. خداوند در اين زمينه مى فرمايد:

لا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكافِرِينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْ ءٍ (آل عمران: 28)

افراد با ايمان نبايد به جاى مؤمنان، كافران را دوست و سرپرست خود انتخاب كنند و هر كس چنين كند، هيچ رابطه اى با خدا ندارد.

دوستى با كفار خواه ناخواه زمينه رفت و آمد و پيوند روحى با آنان را فراهم مى كند و اين ارتباط عاطفى نيز موجب مى شود كه از اخلاق و ديگر شئون زندگى آنان تأثير پذيرد. از آنجا كه انسان تغييرپذير است با رواج اين گونه ارتباطها، به تدريج دشمنان

ص: 52

اسلام بر جامعه اسلامى تسلط مى يابند. (1) بنابراين قرآن براى پيش گيرى و ايمن سازى فرهنگى و اجتماعى، هرگونه پيوند دوستى با دشمنان اسلام را ممنوع كرده است.

هديه دادن نيز از رفتارهايى است كه تحت تأثير گرايش هاى درونى نظير حب و بغض قرار دارد. مهر و محبت، خشم و نفرت بر هديه و نحوه اعطاى آن تأثير بسزايى دارند. معمولًا انسان به كسانى هديه مى دهد و يا انتظار دريافت هديه را دارد كه باآنان ارتباط عاطفى دارد، نه افرادى كه رابطه اى با آنها ندارد يا مورد نفرت و انزجار او است. از سويى ديگر سفارش شده است كه از مشركان هديه گرفته نشود. پيامبر اسلام (ص) از قبول هديه مشركين امتناع مى ورزيد و مى فرمود:

«إنَّا لا نَقبَلُ هَديَّةَ المُشرِك»؛ (2)

«ما هديه هيچ مشركى را نمى پذيريم». بر اين اساس، نبايد به غير مسلمان هديه داد و يا هديه او را

ص: 53

پذيرفت.

زائران وظيفه دارند كه در امر هديه، اعتدال را هم در تهيه هديه و هم در نحوه اعطاى آن رعايت كنند و سعيشان بر اين باشد كه از افراط و تفريط پرهيز كنند. به هر صورت، گرايش هاى درونى بر كميت و كيفيت هديه تأثير دارد و نبايد آن را ناديده انگاشت.

ص: 54

است. (1)

تجربه نيز بيانگر نقش مؤثر ذوق و سليقه در زندگى اشخاص است و اين مطلب را تأييد مى كند كه زندگى مردم براساس سليقه ها و گرايش هاى درونى شان است. مشاهده اوضاع حيات اجتماعى نشان دهنده تفاوت هاى زندگى مردم است؛ همان گونه كه شاهد هستيم، زن و مرد، پسر و دختر، پير و جوان با لباس هاى متفاوت و مدل هاى گوناگون در شهر و روستاى خود سرگرم فعاليت هستند. اگر از شيوه زندگى آنها سؤال شود، خواهند گفت كه اين روش را دوست دارند و موافق ذوق و سليقه شان است. آيه كريمه مى فرمايد:

قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلى شاكِلَتِهِ فَرَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدى سَبِيلًا (اسراء: 84)

بگو هركس طبق روش [و خلق و خوى] خود عمل مى كند و پروردگارتان كسانى را كه راهشان هدايت بخش تر است، بهتر مى شناسد.

به فرموده «علامه طباطبايى»، «شاكله» شامل همه ويژگى هاى فرد است و ذوق و

ص: 55

سليقه نيز در زمره خصوصيات او قرار دارد و بر اين اساس، در رفتار وى تأثيرگذار است. (1)

ص: 56

خير مانند انفاق (1) و جهاد در راه خدا (2) نيز بر آن مترتب گشته است. مال و ثروت به خودى خود مذمتى ندارد، بلكه چه بسا عامل خيلى از كارهاى پسنديده است.

اين امر، در تهيه هدايا نقش تعيين كننده اى دارد و افراد براساس توان مالى خود هديه تهيه مى كنند. شايد از عوامل مهم تهيه هديه، قدرت خريد زائران باشد كه طبق آنچه در اختيار دارند سوغات فراهم مى نمايند. همان گونه كه در زندگى معمولى نيز انسان براساس دارايى و درآمدش، زندگى را اداره مى كند، هرچند كه توان مالى، عامل آبرودارى

ص: 57

زائران است و آنها را از شرمندگى نزد بستگان بيرون مى آورد، اما زمينه بسيارى از زياده روى ها را نيز فراهم مى سازد. معمولًا پول بيشتر به خريدهاى زياد و خارج از شئون سفر معنوى حج مى انجامد. كسانى كه از تمكن مالى برخوردار نيستند، معمولًا از اين گونه آسيب ها مصون هستند. زائر بايد خود را از قيد و بندهايى كه عامل كاهش معنويت او است، آزاد سازد و هيچ گاه اعتدال و ميانه روى را از دست ندهد.

ص: 58

امر هديه قرار گيرد؛ چرا كه بسيارى از زائران تحت تأثير فرهنگ حاكم بر جامعه و آداب و رسوم رايج در شهر، روستا و محل زندگى خود، عمل مى كنند. جدا سازى فرهنگ از خود و كاستن نقش آن در زندگى فردى و اجتماعى كار ساده اى نيست و هر كس به آسانى نمى تواند از قيد و بند هنجارهاى اجتماعى بيرون آيد.

اين ارتباط و آميختگى در هديه به عنوان يك سنت ديرينه اسلام وجود دارد و برخى از رسوم در باب هداياى زائران دچار افراط و تفريط هستند. البته، جنبه افراطگرى در زمينه هديه حجاج خانه خدا بيشتر مشاهده مى شود. زياده روى در نحوه خريد، زياده روى در دادن هديه و امثال آن، فراوان در ميان زائران وجود دارد. اين گونه رفتار، خلاف شأن زائر خانه خدا و متضاد با جايگاه معنوى اوست.

در مجموع، فرهنگ حاكم بر جامعه از عوامل مؤثر در امر هديه است و زائران

ص: 59

نبايد طبق فرهنگ نادرست و اسراف آميز جامعه عمل كنند، بلكه بايد در اصلاح آن تلاش نمايند. وظيفه يك زائر افزون بر اداى مناسك معنوى حج، مخالفت با فرهنگ نادرست جامعه نيز است. با توجه به اينكه زائر، از سفر معنوى خانه خدا بازگشته، گفتار و رفتارش بر ديگران اثربخش است. هر مسلمان مسئوليت دارد جهت بهبود اوضاع فرهنگى و اجتماعى مردم، امر به معروف و نهى از منكر كند. اين موضوع در آسيب شناسى هديه، بيشتر بررسى خواهد شد.

ص: 60

كنترل رفتارهاى افراط آميز ايشان مى شود. (1) به فرموده على (ع) جاهل همواره در معرض افراط و تفريط قرار دارد و كارهايى كه انجام مى دهد معمولًا خارج از حد اعتدال است. (2) هديه نيز يكى از كارهايى است كه اگر هديه كننده، از علم و دانش لازم برخوردار نباشد، در اين زمينه دچار آسيب خواهد شد.

در طرف مقابل علم و تحصيل هديه گيرندگان نيز در مسئله هديه مؤثر است. هديه در عين دورى از افراط و تفريط بايد متناسب و درخور شأن و شخصيت گيرندگان نيز باشد. چنان كه عرف جامعه و سيره زائران سفرهاى زيارتى از دير زمان تاكنون آن را تأييد مى كنند. به عنوان مثال براى امام جمعه يا پيش نماز يك شهر يا روستا، مى بايست

ص: 61

سوغات هايى متناسب با شغل و تحصيل آنان آورده شود. معمولًا براى آنها سجاده نماز، كتاب، انگشتر و نظاير آنها را هديه مى كنند؛ نه وسايل ورزشى يا مانند آن. همچنين براى دانش جويان و دانش آموزان، وسايل فرهنگى و چيزهاى متناسب با سطح تحصيل آنان تناسب دارند، نه اسباب بازى يا ابزار كشاورزى.

ص: 62

مى گذارد. اگر تعداد بستگان زياد باشد، طبعاً هداياى زيادى بايد تهيه كند، وگرنه به همان اندازه، هديه لازم است. همچنين كيفيت و محتواى هديه نيز غالباً براساس روابط بين زائر و بستگان تعيين مى شود. معمولًا بستگان درجه يك در اولويت قرار دارند و شايسته هداياى بهترى هستند. مثلًا پدر، مادر، فرزندان و همسر با بستگان درجه دو و سه تفاوت اساسى دارند. همان گونه كه ميزان مهر و محبت آنان با ديگران تفاوت دارد، هديه به آنها نيز بايد متفاوت باشد. حق مادر در همه شئون زندگى، در درجه نخست و سپس حق پدر و به همين ترتيب، مى بايست قرابت و پيوند بستگان سببى و نسبى رعايت گردد. (1)تجربه نيز نشان مى دهد كه مقدار هديه نيز از نظر كميت و كيفيت، متأثر از تعداد و سطوح مختلف بستگان است. زائرى كه اقوام نسبى و سببى دارد، به

ص: 63

تهيه هداياى بيشتر نياز دارد تا زائرى كه بستگان اوليه اش را هم دست از داده است.

همچنين تعداد دوستان نيز در تهيه هديه و مؤثر هستند. دوست و رفيق زياد همان گونه كه در بسيارى از موارد هزينه زندگى انسان را كاهش مى دهد، گاهى هزينه اضافى نيز به دوش او مى گذارد. موضوع هديه سفرهاى زيارتى از جمله امور هزينه افزا است؛ چرا كه دوستان زياد موجب تهيه هداياى بيشتر مى گردند. زائر به ويژه براى رفيق صميمى اش كه رابطه اى گرم با او دارد، بايد سوغات ويژه اى فراهم كند.

هر انسانى مى خواهد، افزون بر اعضاى خانواده، با افراد ديگرى نيز ارتباط برقرار كند و با آنها رفت و آمد داشته و باهم دوست باشند. اين رفت و آمدها و روابط دوستى در نحوه زندگى و رفتار فردى و اجتماعى افراد، نقش بسزايى دارند. علاوه بر رفتار، افكار و انديشه آدمى

ص: 64

را نيز دگرگون مى سازند. (1) دو نفر دوست و رفيق با هم كنش متقابل دارند، هر كدام همان گونه كه از ديگرى اثر مى پذيرد بر او نيز اثر مى گذارد. رسول خدا (ص) مى فرمايد: «

المَرءُ عَلى دِينِ خَلِيلِهِ وَ قَرِينِهِ

»؛ «انسان، به دينِ دوست و همنشين خويش است»؛(2) يعنى رفتار دوست در رفيقش تأثير دارد.

در تهيه و دادن هديه نيز نقش رفيق از جهات مختلف قابل درك است.

در نتيجه، مسئله هديه تحت تأثير عوامل گوناگون درونى و بيرونى قرار دارد و اگر ناديده انگاشته شود، انسان را در معرض آسيب قرار مى دهند و يا وارد گناه و معصيت مى سازند. عوامل متعددى در تهيه و تدارك هديه دخيلند و زائران بايد نخست به شناسايى آنها و سپس در جهت دفع آسيب هاى آن تلاش كنند. آن گونه كه از اوضاع و شرايط زائران و خريد سوغات حج

ص: 65

برمى آيد، حجاج چندان شناختى از عوامل و آسيب هاى هديه ندارند و اگر برخى هم مى دانند، درست عمل نمى كنند. ازاين رو، لازم است به امر هديه و عناصر مؤثر در آن دقت كرد تا ضررى به سفر معنوى وارد نسازد.

ص: 66

ص: 67

ص: 68

شده اند.

ص: 69

است. خداوند در اين باره مى فرمايد:

مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الآْخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ (بقره: 62)

هر كدام كه به خدا و روز باز پسين ايمان آورده و كارى شايسته انجام دهند، پاداششان نزد پروردگارشان مسلّم است و نه ترسى بر آنهاست و نه اندوهگين مى شوند.

هديه به عنوان يك عمل دينى، از اين امر مستثنى نيست، بلكه ارزش آن به نيت خالص و انگيزه درونى اهدا كنندگان است. اگر زائران براى كسب رضاى خدا اين كار را انجام دهند، يقيناً به نتايج معنوى آن خواهند رسيد، وگرنه جز هزينه و تحمل مشكلاتِ حمل و نقل هدايا، نتيجه ديگرى برايشان ندارد؛ زيرا خداوند فقط عمل پرهيزگاران را مى پذيرد. (1)

از آنجا كه هديه و سوغات در سفرهاى

ص: 70

زيارتى به ويژه حج از اهميت برخوردار است بايد از بروز عوامل منفى آن جلوگيرى كرد؛ آن عواملى كه موجب كاهش ارزش و پاداش عمل هديه و در نتيجه مناسك حج مى شوند. بر اين اساس، از بايسته هاى مهم در مسئله هديه، خلوص نيت زائر است تا آنچه به بستگان و دوستان هديه مى كند به دور از خودنمايى و يا توقع باشد. اگر اين گونه رفتار كند، افزون بر انجام دادن سنت هديه، صله رحم نموده و يا پيوند با دوستان برقرار ساخته است و در نتيجه به آثار مثبت آن نيز دست مى يابد.

ص: 71

كانَ يَقبَلُ الهَدِيَّةَ وَ يُثِيبُ عَلَيها

»؛ (1)«پيامبر (ص) هديه را مى پذيرفت و در برابر آن پاداش مى داد». همچنين آن حضرت ضمن توصيه اى به ديگران مى فرمايد:

مِن تَكرِمَةِ الرَّجُلِ لأخِيهِ المُسلِمِ أن يَقبَلَ تُحفَتَهُ أو يُتحِفَهُ بِما عِندَهُ و لا يتَكَلِّفَ لَهُ شَيئاً. (2)

از احترام مرد به برادرش اين است كه هديه او را بپذيرد و از همان چيزى كه نزد خود دارد به او هديه كند و براى دادن هديه به او، خود را به زحمت نيندازد.

ص: 72

مى فرمايد: «العائِدُ في هِبَتِهِ كَالعائِدِ في قَيئِهِ»؛ (1) «كسى كه بخشش خود را پس بگيرد، مانند كسى است كه استفراغش را بخورد». اين تشبيه، بيانگر زشتى عمل است و هر كس اين كار را كند، به منزله آن است كه آب دهانش را از زمين برداشته و خورده است. طبع آدمى از چنين كارى تنفر دارد و بر اين اساس پس از اعطاى هديه نبايد آن را دوباره بگيرد.

ص: 73

«هديه به اندازه توان اهدا كننده است». هديه اگرچه به نظر، اندك هم باشد، آن آثار مطلوب را دارد؛ چنان كه مورچه ران ملخى را نزد سليمان هديه برد و بلقيس، طلا و جواهر.(1)

هديه پيروان ائمه معصوم (عليهم السلام) مى تواند ذكر صلوات، نماز، زيارت، تلاوت قرآن، دعا و ساير عبادات مستحبى باشد.

ص: 74

خانه خدا دانسته و فرمود: «

المُؤمِنُ أعظَمُ حُرمَةً مِنَ الكَعبَةِ»

؛ (1) «حرمت مؤمن از كعبه بيشتر است». پيامبر اكرم (ص) در سخنى در بيان وجه زياد بودن حرمت مؤمن بر خانه خدا فرمود:

لأنَّ اللهَ حَرَّمَ مِنكَ واحِدَةً وَ مِنَ المُؤمِنِ ثَلاثَةً: مالَهُ وَ دَمَهُ وَ أَن يُظَنَّ بِهِ ظَنَّ السُّوءِ. (2)

چون خداوند از كعبه يك چيز را حرام كرد و از مؤمن سه چيز را: مالش را، خونش را و گمان بد بردن به او را.

بر اين اساس، بر همه پيروان آن بزرگان لازم است تا از ايشان تبعيت كنند و مواظب باشند كارى را كه باعث خوار شمردن مؤمن مى شود انجام ندهند. اين امر ممكن است در همه شئون زندگى اتفاق بيفتد، از جمله در مسئله هديه و اعطاى آن به دوستان و بستگان مؤمن كه محل بحث است. همان گونه كه پيش از اين بيان شد، عوامل مختلف درونى و بيرونى بر مسئله

ص: 75

هديه تأثيرگذارند و اين احتمال وجود دارد كه يكى از آن عوامل مثل حب و بغض، زمينه بى احترامى به مؤمن را فراهم آورد. بنابراين زائر نبايد تحت تأثير آن قرار گيرد، بلكه بايسته است با اين گونه عوامل مقابله و تأثير آن را خنثى كند. هرگونه بى تفاوتى در اين زمينه، ممكن است عامل آسيب زا را از كنترل زائر خارج سازد. ازاين رو، همه زائران وظيفه دارند با آگاهى بيشتر در زمينه هديه و سوغات سفر عمل نموده و از هر كارى كه به شخصيت ديگران آسيب مى رساند، جلوگيرى نمايند. اينجا است كه تعقل و ارزيابى امور مربوط به هديه جايگاه خود را پيدا مى كند و كارآيى خود را نشان مى دهد. امام على 7 فرمود: «هر كس درباره كارى كه انجام مى دهد، بينديشد و عواقب آن را بررسى نمايد، از آسيب هاى احتمالى آن كار مصون مى ماند». (1)در نتيجه

ص: 76

پشيمانى برايش پيش نمى آيد و ضرر هم نمى بيند. اما اگر بدون تعقل، كارى انجام داد، احتمال خطا در آن زياد و ابراز ندامت هم سودى برايش ندارد. در امر هديه نيز بايد دقت لازم را داشت تا هم از جهت اجتماعى و هم به لحاظ فردى به صورت سالم اجرا شود و از هرگونه عيب و نقص پاك باشد.

ص: 77

تَعاوَنُوا عَلَى الإثْمِ وَ الْعُدْوانِ (مائده: 2)

و [همواره] در راه نيكى و پرهيزگارى به يكديگر كمك كنيد و [هرگز] در راه گناه و تعدّى همكارى ننماييد.

نظر به آثار فردى و اجتماعى هديه و نقش آن در تقويت همدلى و همكارى اعضاى جامعه، مناسب است به اثربخشى هديه در زندگى دريافت كننده آن نيز توجه لازم صورت گيرد. اگر هديه از اشياى مادى است، خوب است براساس نياز گيرندگان تهيه گردد؛ نيازى را كه شغل دريافت كننده ايجاب مى كند و شايد در اثر مشكلات زندگى، توان تهيه آن را ندارد. البته، اين كار مستلزم شناخت هر يك از دوستان و بستگان و آشنايى با حرفه و نيازهاى آنان است كه زائران بايد اطلاعات لازم را در اين زمينه به دست آورند؛ به عنوان مثال اگر براى دانشجويى هديه تهيه مى كند، چيزى باشد كه با شغل وى هم خوانى داشته باشد؛ مانند لوازم نويسندگى، ابزار و وسايل تحقيق و ... تا

ص: 78

هم به او هديه داده و هم گرهى از كارش گشوده باشد.

ص: 79

هستند كه انجام دادن آنها در زمان خاص بر فضيلت و ثواب آنها مى افزايد.

برخى از كارهاى مستحبى، زمان خاصى ندارند، ولى اگر در مناسبت هاى زمانى انجام شوند بهتر است. هديه از اين قسم است كه زمان معينى ندارد، ولى اگر در مناسبت ها، صورت گيرد جذابيت و اثربخشى بيشترى دارد؛ به ديگر سخن انتظار بستگان و دوستان آن است كه در آن مناسبت ها هديه اى را دريافت كنند. هنگام ولادت نوزاد، خريد مسكن يا روزهايى چون روز پدر، روز مادر، روز معلم، روز دانش آموز و نظاير آن از جمله مناسبت هاى زمانى براى دادن هديه به هر يك از گروه هاى يادشده است. زمان بازگشت از سفرهاى زيارتى مانند حج نيز از مناسبت هايى است كه معمولًا از زائران انتظار هديه مى رود. به خصوص بستگان و دوستان زائران از آنان توقع هديه دارند. حتى برخى از دوستان و بستگان پيش از حركت زائر، سفارش هديه مى دهند و طبيعى است كه زمان بازگشت زائر و پس

ص: 80

از ديد و بازديد، در انتظار دريافت هدايا هستند.

زائران براى برآوردن انتظار دوستان و بستگان، مناسب است بدين مناسبت و در زمان بازگشت از سفر هدايايى را به آنان اهدا كنند. چه بسا پاسخ ندادن به انتظار خويشاوندان، آثار منفى غيرقابل جبرانى، به همراه آورد. ازاين رو، بر هر زائرى لازم است، نظر به توان مالى و شرايط خود، هدايايى هرچند اندك را براى بستگان تهيه نموده و هنگام مراجعت به آنان دهد؛ چرا كه هديه و سوغات سفر، از سنت هاى ديرينه در تاريخ اسلام و سيره مسلمانان و داراى آثار مثبت فراوان است و برعكس، ترك آن، آثار منفى به همراه دارد. بر اين اساس، هديه دادن در زمان بازگشت از سفر زيارتى حج، نشان از توجه زائر به تناسب زمانى دارد. البته زائران بايد تلاش كنند از آسيب هاى هديه و عوامل آسيب زا جلوگيرى كنند.

ص: 81

ص: 82

در هديه نيز اين اصل جريان دارد و مى بايست بدان توجه نمود. با توجه به اينكه بستگان و دوستان به لحاظ فردى مانند جنسيت، سن، سليقه و فكر و به لحاظ اجتماعى مثل شغل و جايگاه مردمى متفاوتند، براى هر كدام، مناسب با خصوصياتى كه دارند، هديه تهيه كنند. زائران بايد طورى برنامه ريزى كنند كه تعداد دوستان و بستگان و ذوق و سليقه آنان را بدانند تا در مجموع بتوانند هداياى مختلف تهيه نمايند. همان گونه كه گفته شد، ذوق و سليقه زائر در اين زمينه كارساز است. در اين صورت، هم تنوع در هديه و هم تناسب آن با دريافت كنندگان رعايت شده است. از نظر هزينه هم زائران بايد تدبيرى بينديشند تا بر آنان فشارى وارد نشود.

ص: 83

به آن اهميت ندهند، درحالى كه رعايت آن در اثربخشى هديه نقش اساسى دارد. تا كنون در ضمن مباحث گوناگون و به صورت پراكنده، اشارات اجمالى به اين موضوع داشته ايم، ولى در اينجا لازم است به علت اهميت موضوع، به بررسى منظم و منطقى آن بپردازيم تا راهنمايى براى زائران خانه خدا و عتبات عاليات باشد. در اين بحث به مهم ترين تناسب هاى لازم در امر هديه و سوغات سفرهاى زيارتى، به صورت گذرا اشاره مى كنيم.

ص: 84

به لحاظ روحى و روانى، خواست ها و گرايش ها نيز از همديگر متمايزند. زن از نظر جسمى، لطيف تر و از نظر روحى و روانى، عاطفى تر است. اين امر، ريشه در جنبه فيزيولوژيكى زن دارد؛ زيرا ساختمان درونى و دستگاه مغز و اعصاب زن به گونه اى آفريده شده كه در مهرورزى و جلب محبت آمادگى بيشترى دارد.(1)

اسلام هم اين ويژگى زنان را تأييد كرده است. امام رضا (ع) در حديثى از رسول خدا (ص) مى فرمايد: «خداوند تبارك و تعالى بر زنان مهربان تر از مردان است». (2) بر اين اساس، رسول خدا (ص) به پدران و مادران سفارش كرده و مى فرمايد: «هرگاه وارد بازار شديد و هديه اى براى اهل خانه خريديد و خواستيد آن را ميان اعضاى خانواده تقسيم كنيد، اول بايد به دختران بدهيد». (3)

ص: 85

توجه به خواسته هاى زنان مهم است و اگر ناديده انگاشته شود، به لحاظ عاطفى ممكن است آسيب ببينند و احساسات آنها جريحه دار گردد. اين كار، ضرر فردى، خانوادگى و اجتماعى در پى خواهد داشت. همين مسائل به ظاهر كوچك گاه به اختلاف ها و نزاع هاى خانوادگى تبديل مى شود كه درمان آن كار ساده اى نخواهد بود. در امر هديه نيز به اين مطلب بايد توجه شود و تناسب هديه با خصوصيات جنسيتى و عاطفى زنان رعايت گردد. از آنجا كه زن داراى لطافت روحى است، معمولًا چيزهاى لطيف و نشاطآور را دوست دارد. چه بسا يك شاخه گُل او را بيش از كالاى گران قيمت خوشحال كند. زنان وسايل آرايشى، تزيينى، آشپزى و لباس هاى مد جديد را به مراتب بيشتر از هداياى ديگر مى پسندند؛ چرا كه طبع زنانگى با اين وسايل بيشتر تناسب دارد. بر عكس، غالباً مردان به اين موارد اهميت نمى دهند و بيشتر به وسايل مسافرتى، تجارتى و امثال آن گرايش دارند. به هر صورت، رعايت

ص: 86

تناسب هديه با گيرنده آن در اثر گذارى هديه مهم است. اگر تناسب رعايت نشود، ممكن است اعطاى هديه، اثر منفى داشته و عامل ناراحتى گيرندگان را فراهم سازد. چنانكه بسيار مشاهده مى شود فردى هديه مورد علاقه اش را دريافت نكرده و آن را برگردانده است و به همين جهت ميان بستگان اختلافى پديد آمده است.

زائران حج و سفرهاى زيارتى بايد به اين امر توجه نموده و هدايايى را تهيه نمايند كه با دريافت كنندگان آن تناسب جنسيتى هم داشته باشند. راه هايى براى شناخت علاقه دريافت كنندگان هديه وجود دارند كه در خور توجه و داراى اهميت است. زائران ابتدا بايد از خصوصيات مشترك زنان و مردان كه به برخى آنها اشاره شد، استفاده كنند و براى هركدام از دو جنس هدايايى را تهيه نمايند كه معمولًا مورد علاقه شان است. البته معمولًا هر زائرى دوستان و بستگان خود را مى شناسد، از روحيات و گرايش هايشان

ص: 87

اطلاع دارد و خواسته هاى آنان را نيز تا حدودى مى داند. بنابراين مى تواند با تكيه بر همين شناخت اجمالى، اقدام به خريد هديه كند. افزون بر اين، غالباً بستگان نزديك زائر، سفارش هديه مى دهند و او نيز مى تواند طبق خواسته آنان هديه فراهم كند. در هر صورت، راه هايى وجود دارند كه زائر به خوبى مى تواند با استفاده از آن راه ها ذوق و سليقه بستگان را شناسايى و تناسب را رعايت كند.

ص: 88

باعث خوشحالى آنان مى شود. همچنين براى نوجوانان، جوانان و حتى بزرگ سالان، بايد اين تناسب، مدنظر زائران قرار گيرد. دليل اين امر، اثربخشى هديه است كه اگر تناسب ها رعايت نشود، اثرگذارى هديه كاهش مى يابد.

در متون اسلامى بر رعايت شرايط سنى و انجام دادن امورى متناسب با آن تأكيد شده است. درباره رفتار با كودكان آمده است كه بايد همانند آنان بازى نمايند تا آنها احساس خوشى و شادى كنند. پيامبر اكرم (ص) فرمود: «

مَن كانَ عِندَهُ صَبِيٌّ فَليَتَصابَ لَهُ

»؛ (1) «نزد هركس كودكى هست، بايد با او كودكى كند». اين حديث رعايت سنى را مى رساند كه بايد با هر كسى، مطابق شرايط زندگى او رفتار كرد. با كودك، رفتار كودكانه و با نسل جوان، رفتار جوان پسند بايد داشت. چنانكه سيره رسول خدا (ص) نيز اين روش را نشان مى دهد. از

ص: 89

«انس» نقل شده است:

كانَ [رَسولُ الله 9] يُلاعِبُ زيَنَب بِنتَ امِ سلَمَة وَ يَقولُ: يا زُوَينَب يا زُوَينَب مِراراً. (1)

پيامبر خدا (ص) با [دخترخوانده اش] زينب دختر ام سلمه بازى مى كرد و پى درپى مى فرمود: «زينب كوچولو، زينب كوچولو!».

همچنين رسول خدا (ص) در روايتى به رفتار نيك با جوانان توصيه مى كند و مى فرمايد: «

اوصِيكُم بِالشُّبّانِ خَيراً فَإنَّهُم أرَقُّ أفئِدَةً

»؛ (2) «شما را به نيكى با جوانان سفارش مى كنم؛ زيرا نرم ترين دل ها را دارند». هر چند اين روايات در زمينه هديه وارد نشده، ولى اجمالًا از آنها اهتمام به رعايت سنى و شرايط خاص كودكى و جوانى استفاده مى شوند و اينكه هركدام ويژگى مخصوصى دارند كه بايد بدان توجه كرد. رفتار كودكانه با كودك و رفتار نيكو با نسل جوان در شخصيت آنان تأثير ويژه دارد. اين برداشت كلى

ص: 90

شامل مسئله هديه نيز است. بنابراين اگر به كودك يا جوان هدايايى داده شود، بايد متناسب با دوره زندگى آنان باشد. اگر اين گونه بود، تأثير هديه بر شخصيت و رفتار آنها آشكار مى گردد.

همان گونه كه على (ع) بهترين لباس را كه متناسب با سن جوانى غلامش قنبر بود، به او بخشيد. امام باقر (ع) مى فرمايد:

على (ع) به بازار پارچه فروشان رفت و به فروشنده اى فرمود: «دو جامه به من بفروش». آن مرد گفت: «اى اميرمؤمنان (ع)! آنچه مطلوب شماست، نزد من است». چون پارچه فروش امير مؤمنان را شناخت، [حضرت از او خريد نكرد و] گذشت. نزديك [فروشنده] جوانى ايستاد و دو جامه خريد؛ يكى را به سه درهم و ديگرى را به دو درهم. آن گاه به قنبر فرمود: «اى قنبر! تو اين جامه را كه به سه درهم خريدم، بردار». قنبر گفت: «شما بدان سزاوارتريد؛ [چون] منبر مى رويد و براى مردم، سخنرانى مى كنيد». على (ع) فرمود: «تو جوانى وخواسته هاى جوانى دارى و من از پروردگارم خجالت مى كشم كه خود را

ص: 91

بر تو، مقدم بدارم». (1)

ص: 92

فرمود: «لاتَكرَهُوا البَناتِ، فإنَّهُنَّ المُؤنِساتُ الغالِياتُ»؛ (1) «دختران را ناخوش نكنيد؛ چرا كه آنان همدمانى گرانبها هستند».

اين گونه روايات كه در متون روايى هم زيادند، بر تفاوت هاى عاطفى انسان دلالت دارند. بدين ترتيب، افراد بشر به لحاظ عواطف، مختلفند و به همين دليل، خواسته ها و تمايلات گوناگون دارند. تفاوت سليقه ها نيز در واقع برايند اختلاف عواطف و احساسات افراد است كه در رفتارها نشان داده مى شوند. در امر هديه نيز بايد به وجود تمايز عواطف توجه كرد و به شناسايى آن پرداخت. البته، گرايش هاى خاصى در بعضى افراد، اعم از زن و مرد وجود دارند كه با توجه در زندگى، مى توان به آن آگاهى يافت. اگر زائر قصد تهيه هديه براى همسرش را دارد و او نيز ذوق و سليقه اى متفاوت با ديگر زنان دارد، بايد هديه را براساس ذوق و

ص: 93

خواسته او تهيه كند. (1)

ص: 94

نيز قابل استفاده است؛ پادشاه سبا براساس شناختى كه از سلاطين داشت، هدايايى را كه معمولًا حاكمان به آنها علاقه مند هستند، براى حضرت سليمان تهيه كرد. طلا، جواهر و اشياى گران قميت، برايش فرستاد تا او را آزمايش كند. او عادت پادشاهان را مى دانست و شخصيتشان را مى شناخت كه از هداياى باارزش راضى مى شوند و بر اين اساس با رعايت ويژگى شخصيتى سليمان به او هديه داد. (1)

مهم ترين نكته در هديه، همين رعايت تناسب هاست و بى شك تهيه هداياى متناسب تأثير بسيارى بر تحكيم روابط خانوادگى و اجتماعى خواهد داشت. زائران سفرهاى زيارتى به خصوص زائران خانه خدا و عتبات عاليات نيز بايد به تناسب هاى لازم توجه داشته باشند، چه اينكه با رعايت اين تناسب ها، آثار هديه به بستگان و دوستان آشكار خواهند شد.

ص: 95

ص: 96

زائران بايد به تناسب فرهنگى هديه نيز توجه كرده و هدايايى متناسب با آن را تهيه نمايند. اگر به اين امور اهتمام ورزند با هزينه اى نسبتاً اندك مى توانند هم تناسب ها را رعايت كنند و هم براى تعداد زيادى از دوستان و بستگان هديه تهيه نمايند. مثلًا براى فرهنگيان، لوازم فرهنگى، براى كودكان، لوازم بازى، براى زنان و دختران، لوازم آرايشى و همين طور براى ديگر بستگان و دوستان، هر كدام نظر به ويژگى هايى كه دارند، هدايايى را فراهم سازند.

در نتيجه خوب است زائران پيش از سفرهاى زيارتى به خصوص سفر حج، محاسبه اى كنند و كسانى را كه بايد براى آنان هديه اى تهيه كنند، شناسايى كرده و خصوصيات فردى، اجتماعى و سليقه آنان را تا آنجا كه ممكن است، به دست آورند و بر اين اساس به تهيه سوغات اقدام نمايند. پيشنهاد مى شود، يادداشتى را در اين رابطه تهيه نموده و با خود همراه

ص: 97

برند تا هنگام خريد هديه، طبق آن عمل نمايند. زائران بايد در همه احوال و شرايط، اعتدال را رعايت و از زياده روى در خريد اجتناب كنند؛ تا بدين طريق هم به وظيفه خويش كه سنت هديه است عمل نموده، هم صله رحم و دل جويى از بستگان كرده و هم به آثار هديه دست يافته باشند.

آنچه در ارتباط با بايسته هاى هديه گفته شد مقصودى است كه بايد به آن برسيم، ولى در سنت هديه و به خصوص هديه زائران، كمتر به اين بايسته ها عمل مى شود. به عبارت ديگر، عمل به هديه با بايسته هاى آن فاصله زياد دارد و تلاش بر آن است كه با افزايش آگاهى زائران به وسيله تدوين جزوات و كتاب هايى در اين زمينه، به آن سو حركت و به آن بايسته ها عمل كنيم.

ص: 98

نتايج آن هم نگاهى داشته باشيم تا روشن گردد كه هديه زائران چه آثارى در زندگى فردى و اجتماعى مى تواند داشته باشد. در اين فراز از بحث مى خواهيم ضمن پاسخ به اين سوال، آثار هديه را براساس متون اسلامى و شواهد ديگر بررسى كنيم. هديه آثار زيادى دارد كه در اينجا به مهم ترين آنها كه در روايات ذكر شده اند اشاره مى كنيم.

ص: 99

تَهادَوا تَحابُّوا، تَهادَوا فَإنَّها تَذهَبُ بِالضَّغائِنِ(1)

به يكديگر هديه دهيد تا نسبت به همديگر با محبت شويد. به يكديگر هديه دهيد؛ زيرا هديه كينه ها را مى برد.

آن حضرت در روايت ديگر فرمود:

الهَدِيَّةُ تُورِثُ المَوَدَّةَ وَ تَجدُرُ الاخُوَّةَ وَ تُذهِبُ الضَّغِينَةَ، تَهادَوا تَحابُّوا

هديه دادن محبت مى آورد و برادرى را نگه مى دارد و كينه و دشمنى را مى برد. براى يكديگر هديه بريد تا دوستدار هم شويد.

همچنين فرمود:

تَهادَوا، فَإنَّ الهَدِيَّةَ تَسُلُّ السَّخائِمَ وَ تُجلي ضَغائِنَ العَداوَةِ وَ الاحقادِ(2)

براى يكديگر هديه ببريد؛ زيرا هديه بدخواهى را [از دل ها] بيرون مى كند و كينه هاى دشمنى و نفرت ها را برطرف مى كند.

اگر كسى هديه دهد، كينه و دشمنى ميان او و دريافت كننده هديه، از بين مى رود و تبديل به دوستى و همدلى مى شود. شواهد عرفى و تجربى نيز نشان مى دهند كه دادن هديه

ص: 100

به دوستان و بستگان، دل هايشان را به هم نزديك و كدورت ها را از بين مى برد. كينه و عداوت وصف درونى انسان است كه بر رفتار ظاهرى وى تأثيرى بسزا دارد و از گناهان شمرده مى شود. اين صفت، عامل آسيب زا است و روابط خانوادگى و اجتماعى فرد را تحت تأثير قرار مى دهد. ازاين رو، براى درمان آن بايد راهى را جست وجو كرد كه البته مناسب ترين راه، هديه دادن است. بسيار ديده شده است زن و شوهرى كه قهرند و از يكديگر فاصله مى گيرند، ولى در اثر هديه دسته گلى، با هم آشتى كرده و لب به خنده مى گشايند. بى شك هديه زائران كه همراه با عطر مكه، مدينه، كربلا و نجف است، تأثير بيشترى در اين جهت دارد.

ص: 101

الهَدِيَّةَ تَذهَبُ بالضَّغائِنِ»

؛ (1) «هديه دهيد تا نسبت به همديگر با محبت شويد؛ زيرا هديه كينه ها را از بين مى برد».

مرحوم «شيخ عباس قمى» با استفاده از احاديث نبوى در بيان اثربخشى هديه مى گويد:

در سخنان پيامبر (ص) آمده است كه هديه كينه را مى زدايد، دوستى و برادرى را تجديد مى كند. به يكديگر هديه دهيد و محبت ورزيد؛ زيرا هديه امر نيكو و پسنديده اى است. (2)

ص: 102

ثُمَّ يتَعَلَّمُها ثُمَّ يُعَلِّمُها (1)

بهترين هديه يا بهترين عطا، سخن حكيمانه اى است كه آدمى آن را بشنود و ابتدا خود آن را يادبگيرد و سپس [به ديگران] ياد دهد.

در حديث ديگر از آن حضرت نقل شده است كه فرمود:

ما أَهدَى المَرءُ المُسلِمُ عَلى أخِيهِ هَديَّةً أفضَلَ مِن كَلِمَةِ حِكمَةٍ، يَزيدُهُ اللهُ بِها هُدَىً ويرُدُّهُ عَن رَدَىً (2)

بهترين هديه اى كه انسان مسلمان به برادر خود مى دهد، سخن حكيمانه اى است كه خداوند به سبب آن بر هدايت او بيفزايد و از هلاكت بازش دارد.

اين روايات از جهاتى قابل توجه است؛ از يك سو دامنه هديه را توسعه و گستره آن را فراتر از اشياى مادى به امور غير مادى تعميم مى دهند. هديه هيچ اختصاصى به ماديات ندارد و مى تواند از امور معنوى مانند نماز و صلوات و كلام حكمت آميز باشد. بدين ترتيب به فرموده

ص: 103

پيامبر اكرم (ص) هر سخن پند آموز و حكيمانه كه انسان را از غفلت و بى توجهى بيرون آورد، هديه اى است به مراتب بهتر و با ارزش تر از هداياى مادى. چرا كه هدايت بشر، هدف همه انبيا و كتاب هاى آسمانى بوده و براى تحقق آن تلاش كرده اند. بر اين اساس، قرآن كريم و روايات معصومين (عليهم السلام) كه به منظور راهنمايى و هدايت جامعه انسانى صادر گشته، بهترين و زيباترين هداياى الهى هستند كه بايد از آنها درس آموخت و الگوبردارى كرد. زائران نيز مى توانند با بيان جملات زيبا و حكيمانه كه ارزش معنوى دارد بستگان و دوستان را با خدا و معصومين (عليهم السلام) آشنا سازند، شايد خاطرات آموزنده را براى بازديدكنندگان تعريف كنند و موجب بيدارى آنان گردند كه بهتر از سوغات معمولى است.

از سوى ديگر، اين روايات ارزش كمّى و مادى چندانى براى هديه در نظر نگرفته، بلكه به كيفيت و اثربخشى آن اهتمام

ص: 104

داشته اند. يعنى هديه اى كه سبب راهنمايى فرد به مسير درست زندگى شود ولو كلام كوتاه و تأثير گذار طبق روايات با فضيلت تر از اشياى مادى و پارچه و لباس است. در حديث اول بر يادگيرى و ياددهى كلمه حكمت آميز نيز تكيه شده و اينكه وقتى سخن حكيمانه را از زائر يا كسى ديگر شنيد، بايد در ذهن بسپارد و به علاوه به ديگران نيز منتقل سازد تا آنها هم بهره ببرند. به هر صورت، يكى از آثار هديه نقش راهنمايى و هدايت گرى آن است كه بايد حتى الامكان در هداياى مادى نيز رعايت شود و هديه هايى براى هديه دادن تهيه گردد كه خاطره اى را تداعى كنند و نماد مكان هاى مقدس يا يادآور داستانى از صدر اسلام و اوضاع مكه و مدينه و كربلا و نجف باشند.

ص: 105

كار نيازمند برنامه ريزى و هدف گذارى زائران است كه با مطالعه و محاسبه دقيق اقدام به تهيه سوغات نمايند. هر چند نيازهاى مادى و معنوى انسان فراوان است، به گونه اى كه حد و حدودى نمى توان براى آن تعيين كرد. با اين وجود، طبقه بندى اهداف امكان پذير است و هر كس با دقت و تأمل نيازمندى هاى خود واطرافيانش را مى تواند بشناسد و آنها را دسته بندى نموده براى هر كدام راه حلى در نظر گيرد. زائران در مورد هديه بايد اين كار را انجام دهند و هدايا را به سمت تأمين نيازهاى خود و بستگان و دوستان هدايت كنند. امام رضا (ع) به نقل از پدرانش نقل مى كند كه رسول خدا (ص) فرمود: «

نِعمَ الشَّي ءُ الهَدِيَّةُ مِفتَاحُ الحَوائجِ»

؛ (1) «هديه بهترين چيز و كليد حل نيازمندى هاست».

سيره پيامبر اكرم (ص) و مسلمانان صدر اسلام هم نشان دهنده آن است كه آنان در امر

ص: 106

هديه، نيازها را در نظر داشتند و اگر چيزى را هديه مى كردند يا هديه اى را مى پذيرفتند براى تأمين نيازمندى هاى زندگى بوده است.

آن گونه كه در تاريخ آمده است تعدادى از ياران پيامبر معروف به «اصحاب صفه» در گوشه «مسجد النبى» مشغول عبادت بودند و هيچ كار و كسب و درآمدى نداشتند. اين گروه شبانه روز در آنجا به سر مى بردند و هرگاه جنگى پيش مى آمد بى درنگ اعزام مى شدند. آنها در واقع نيروى آماده باش پيامبر بودند كه هر جا لازم مى شد داوطلبانه به جبهه و جنگ مى رفتند. معمولًا هدايايى براى پيامبر مى آمد و حضرت نيز آن هدايا را كه اغلب خوراكى بودند به اصحاب صفه مى داد و يا با هم ميل مى كردند. چون آن گروه بيشتر به كمك و تغذيه نياز داشتند و پيامبر نيز هديه هاى دريافتى را بين آنان تقسيم مى كردند.(1)

ص: 107

ص: 108

او تأثير مى گذارد؛ چرا كه امام على (ع) فرمود: «

الِانسانُ عَبدُ الاحسانِ

»؛ (1) «انسان بنده احسان است». همچنين فرمود: «

بِالاحسانِ تُملَكُ القُلُوبُ

»؛ (2) «با نيكى كردن، دل ها تصرف مى شود».

هديه يك نوع احسان و نيكويى است كه به وسيله آن مى توان دلى را به دست آورد و به راحتى رفتارش را تغيير داد؛ تغييررفتارى در جهت اصلاح و هدايت او به كمال معنوى. على (ع) مى فرمايد: «

سَبَبُ المَحَبَّةِ الاحسانُ

»؛ (3) «نيكى كردن، سبب محبت است». با محبت و رفتار مناسب مى توان شخصيت افراد را دگرگون ساخت. زائر آگاه و آشنا با خصوصيات بستگان، مى تواند به عنوان يك عامل تربيتى از هديه استفاده كند و با اهداى سوغات مناسب، تبليغ دين و نشر معارف اسلامى نمايد.

در نهايت هديه داراى آثار متعدد است كه در صورت رعايت بايسته ها و تناسب هاى

ص: 109

پيش گفته، نتايج مثبتى خواهد داشت. توجه به مناسبت ها مانند روزهاى معين، ايام ولادت، عروسى و امثال آن و همچنين در نظر گرفتن تناسب هاى سنى، عاطفى، فرهنگى و نظاير آن ميزان اثربخشى هديه را افزايش مى دهد. ايجاد محبت و همدلى، رفع نياز، اصلاح رفتار و بسيارى از آثار ناگفته نيز از جمله نتايج مطلوب هديه دادن است.

با اين حال فرايند هديه در معرض آسيب هايى نيز قرار دارد كه توجه به آن و پيش گيرى از بروز آسيب ها در اثرگذارى هديه نيز مفيد است، ازاين رو لازم است كه به آسيب شناسى هديه نيز بپردازيم.

ص: 110

ص: 111

آسيب هاى جسمى، روانى، خانوادگى، اجتماعى، اقتصادى، فرهنگى و امثال آن.

آسيب شناسى به عنوان يك دانش كاربردى بعد از هر برنامه اى قابل اجرا بوده و از اهميت خاصى برخوردار است. با آسيب شناسى درست، مى توان كارهاى قبلى را ارزيابى كرد و ضمن رفع كاستى ها، از آسيب هاى بعدى پيش گيرى نمود و در نتيجه روند تكاملى را پى گرفت.

هدف در بحث حاضر، بررسى پيامدها و رفتارهاى نامطلوبى است كه ممكن است در مسئله هديه وجود داشته باشد. محور سخن بيشتر آسيب هاى معنوى، اجتماعى و خانوادگى است كه قلمرو وسيعى خواهد داشت. همه تلاش ها براى دستيابى به پاسخ اين پرسش هاست؛ آيا هديه و سوغات سفرهاى زيارتى مصون از آسيب است؟ آيا زائران خانه خدا و عتبات عاليات در امر هديه دچار آسيب نمى شوند؟ در صورت وجود آسيب، راه هاى پيش گيرى از آسيب كدامند؟

ص: 112

در اينجا به جهت ارائه مناسب مطالب و سهولت در فراگيرى خوانندگان، بهتر است آسيب ها را به سه دسته كلى آسيب هاى اقتصادى، فرهنگى- معنوى و اجتماعى تقسيم كرده و سپس به بررسى شاخه هاى فرعى آن بپردازيم. چه اينكه آسيب هاى هديه عمدتاً به همين حوزه ها ارتباط پيدا مى كند. البته ممكن است آسيبى به يكى از اين دسته ها يا تركيبى از آنها مربوط گردد.

ص: 113

عرصه خريد و تهيه هديه گذارد، طبعاً خالى از آسيب نخواهد بود. آسيب هاى مادى در نوع خود متعدد و مختلفند، در اينجا به برخى از آنها اشاره مى گردد به اين هدف كه مورد توجه زائران قرار گيرد و آنان با شناخت آسيب ها از بروز آنها جلوگيرى نمايند.

ص: 114

بستگان و دوستان دعا، نماز و قرآن هديه كند. به ويژه براى رفتگان از دنيا، اهداى معنوى بسيار اهميت دارد. امام على (ع) به نقل از رسول خدا (ص) مى فرمايد: «

مَا أُهْدِيَ إِلَى الْمَيِّتِ هَدِيَّةٌ وَ لَا أُتْحِفَ تُحْفَةٌ أَفْضَلُ مِنَ الاسْتِغْفَارِ»؛(1)

«هيچ هديه و سوغاتى براى ميت، بهتر از طلب آمرزش نيست». چرا كه در اثر استغفار مؤمن، ممكن است دروازه رحمت الهى به سويش گشوده شود و آن ميت مورد غفران خداوند قرار گيرد. ازاين رو، اموات بيش از زندگان نياز به هديه معنوى دارند و زائران بايد در مكه و مدينه كه محل نزول وحى و جاى استجابت دعاست، سوغات معنوى برايشان بفرستند.

اگر هديه به زندگان نيز از امور معنوى باشد، با ارزش تر از هداياى مادى است. چون هديه مادى زود از بين مى رود و ماندگار نيست، ولى هديه معنوى مانند دعا، استغفار، طواف مستحبى، عمره مستحبى و امثال آن در پرونده عمل فرد ثبت و

ص: 115

تا قيامت باقى مى ماند. در روايتى نيز هديه معنوى به زندگان را برتر از هداياى مادى برمى شمرد. امام باقر (ع) از پدرانش روايت كرده است كه پيامبر فرمود:

يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى الْمَعْرُوفُ هَدِيَّةٌ مِنِّي إِلَى عَبْدِيَ الْمُؤْمِنِ وَ أَيُّمَا عَبْدٍ خَلَقْتُهُ فَهَدَيْتُهُ إِلَى الْإِيمَانِ وَ حَسَّنْتُ خُلُقَهُ وَ لَمْ أَبْتَلِهِ بِالْبُخْلِ فَإِنِّي أُرِيدُ بِهِ خَيْراً(1)

خداوند مى فرمايد: معروف و خوبى، هديه من به بنده مومن است و هر بنده اى كه آفريدم و ايمان را به او هديه كردم، اخلاقش را نيكو و او را از بخل دور ساختم، چون خير و خوبى او را مى خواهم.

اين روايت بر هداياى الهى به بندگان مؤمن دلالت دارد و در ضمن برمى آيد كه هديه معنوى به زندگان بهتر از اشياى مادى است؛ به اين دليل كه طبق روايت، هداياى خداوند به مؤمن همه از امور معنوى است مانند ايمان، اخلاق نيكو و آنچه از نظر عقل و شرع معروف و ممدوح

ص: 116

شناخته شده است. خوب است زائران سفرهاى زيارتى نيز به اين حديث توجه نموده، براى بستگان و دوستان هداياى معنوى تهيه كنند. به هر صورت، تكيه بر امور مادى در هديه از آسيب هاى جدى آن است كه با نيك انديشى و ژرف نگرى حجاج بايد اصلاح و از وقوع آن پيش گيرى نمود.

ص: 117

عرضه كالا و هم به لحاظ كثرت مشتريان. آنچه از مطالعات كشورها و شواهد عينى برمى آيد نشان مى دهد كه فضاى داد و ستد و عرضه اشيا و كالا و حجم خريداران در دو شهر مكه و مدينه كاملًا استثنايى است و براى زائران تازه وارد به عربستان از جذابيت خاصى برخوردار است.

طبيعى است كه در چنين بازارى كه با ميزان بالاى تقاضاى خريد مواجه است، هر نوع كالايى قابل عرضه به مشتريان است. زائران كشورهاى مختلف جهان به عنوان خريداران اشياى وارداتى عربستان نخستين كسانى هستند كه در معرض آسيب هاى متعدد معاملاتى قرار دارند. با توجه به ناآشنايى زائران و به خصوص زوار ايرانى با زبان عربى و تفاوت فرهنگى و همچنين ناپختگى بسيارى از زائران، ميزان آسيب پذيرى آنان بسيار زياد است. ازاين رو، فروشندگان و دلالان عربستان، با استفاده از شيوه هاى گوناگون تبليغاتى، اشياى نامرغوب و غير استاندارد را به زوار مى فروشند؛ چرا

ص: 118

كه كالاهاى چينى، پاكستانى و كشورهاى ديگر كه كيفيت لازم را ندارند به كشور عربستان وارد، و به زائران عرضه مى شود. زائران نيز هنگام خريد چندان متوجه كيفيت كالا نمى شوند، چون نه فرصت بازبينى دارند و نه آشنايى با علائم مرغوب كالا. از اين جهت معمولًا هر چه ارزان تر و به ظاهر مرغوب تر بود را مى خرند. وقتى به وطن بازمى گردند، مى بينند كه اشياى تهيه شده هيچ كيفيتى ندارند. اينجاست كه دچار پيشمانى مى شوند، ولى سودى برايشان ندارد؛ زيرا پول ها مصرف شده و راهى براى برگرداندن كالا هم وجود ندارد. بدين ترتيب، خريد اشياى بى كيفيت و كم ارزش از آسيب هاى بزرگ هديه است كه بايد زائران به اين امر توجه داشته و از آسيب آن جلوگيرى نمايند. راه حل پيشنهادى اين است كه زائران از طريق مشورت با ديگران به خصوص افرادى كه زبان عربى مى دانند و تجربه سفر به عربستان را دارند و از همه مهم تر با صبر و حوصله و دقت در امر

ص: 119

خريد، مى توانند از اين گونه آسيب ها پيش گيرى نمايند.

ص: 120

و هرگز اسراف و تبذير مكن؛ چرا كه تبذيركنندگان برادران شياطينند و شيطان در برابر پروردگارش بسيار ناسپاس بود.

آيه كريمه بر اين نكته اشاره دارد كه زياده روى در هزينه كردن امكانات و بى جا مصرف نمودن آن، در واقع يك نوع ناسپاسى در برابر خداى متعال است؛ چون نعمت هاى الهى را هدر مى دهد و استفاده بهينه از آن نمى برد. اگر كسى شكرگذار نعمت هاى خدا باشد، از اسراف و بيهوده خرج كردن منابع خدادادى دورى مى نمايد.

آنچه از آيات استفاده مى شود آن است كه اسراف به طور كلى خروج از اعتدال و تضييع نعمت هاى خدا دادى است؛ اما در روايات به معناى دقيق ترى اشاره شده و امورى را، اسراف دانسته است كه از ديد عرفى خيلى مهم به نظر نمى آيند. امام صادق (ع) در روايتى مى فرمايد:

أَدنى الإسرافِ هِراقَةُ فَضلِ الماءِ وَ ابتذالُ

ص: 121

ثَوبِ الصَّونِ وَ القاءُ النَّوى (1)

كمترين ميزان اسراف آن است كه باقى مانده آب را دور بريزى و لباس پاكيزه و نگه دارنده حرمت را در مكان نامناسب بر تن كنى و هسته را دور بيندازى.

در اين حديث به سه نمونه از موارد اسراف اشاره شده است:

يكى دور ريختن زيادى آب؛ بدين معنا كه اگر كسى آب بنوشد و ته مانده آب را بدون استفاده كردن در جايى مانند باغچه خانه يا گلدان و امثال آن، دور بريزد؛ اسراف و به هدر دادن آب است.

دوم، پوشيدن لباس تميز و پاكيزه در مكان هاى پست و نامناسب كه در آن مكان ها مى بايست از لباس هاى خاصى مانند لباس كار استفاده كرد؛ مثلًا لباس هاى نو خود را در محيطهاى كارى نظير دامدارى، كوره پزى يا آشپزى و غير آن بپوشد. اين امر از منظر امام معصوم (ع) اسراف است؛ چرا كه در بهره گيرى از امكانات؛

ص: 122

زياده روى نموده و از لباسش استفاده غير مناسب برده است. مسلماًدر محيطهاى كارى بايد از لباس هاى متناسب با آن فضا استفاده شود.

سوم، دور انداختن هسته چيزى مانند هسته خرما و زردآلو نيز طبق اين روايت اسراف است و بايد هسته را براى بذر افشانى در مزارع يا هدف ديگرى مورد استفاده قرار داد.

از اين روايت، اهميت توجه به مسئله اسراف، رعايت اعتدال و صرفه جويى در بهره گيرى از منابع طبيعى و دارايى ها، به خوبى به دست مى آيد. دقتى كه امام صادق (ع) در تبيين معناى اسراف و نمونه هاى عينى در اين زمينه ارائه كرده است، انسان را بر آن مى دارد كه در تصرفات روزانه و داد و ستدش برنامه ريزى درست داشته باشد تا مبادا در استفاده از مواد مصرفى، مرتكب زياده روى شود. به ويژه خانواده ها در زمينه اسراف، مسئوليت افزون ترى دارند و بايد نسبت به عملكرد فرزندان نظارت و مراقبت كامل داشته

ص: 123

باشند و آنها را از هرگونه رفتار اسراف آميز برحذر دارند.

از جمله مصاديق اسراف در روايات، بخشش نامناسب است. چنانكه از رسول خدا (ص) در تفسير آيه: وَ الَّذِينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً (1) سؤال شد، فرمود: «

مَن أعطى في غَير حقٍّ فَقَدْ أَسْرَفَ»

؛ (2) «هركس بخششى كه لازم نيست و طرفِ بخشش، استحقاق آن را ندارد انجام دهد، اسراف كرده است». در همين زمينه امام على (ع) مى فرمايد: «

اعطاءُ المالِ في غَيرِ حَقِّهِ تَبذِيرٌ وَ إسرافٌ

»؛ (3) «بخشش مال در موارد غيرحق تبذير و اسراف است». بنابراين، هديه و بخشش در اسلام حد و مرزى دارد كه نبايد از آن تجاوز كرد، وگرنه اسراف خواهد بود. بر اين اساس، اگر زائران در تهيه هديه زياده روى كنند و بيش از آنچه لازم است خريدارى كنند و ببخشند، اسراف است.

ص: 124

امام عسكرى (ع) مى فرمايد: «

إنَّ لِلسَّخاءِ مِقداراً، فَإن زادَ عَلَيهِ فَهُوَ سَرَفٌ

»؛ (1) «جود و سخاوت اندازه اى دارد؛ اگر بيش از آن ببخشد اسراف است».

ص: 125

گردد، حرام است؛ آن كار در هر حوزه اى اعم از سياسى اجتماعى، فرهنگى و اقتصادى روا نيست و بايد از آن اجتناب كرد.

از كارهايى كه به نظر مى رسد موجب ضعف بنياد اقتصادى كشور مى شود، خروج ارز از كشور است. اين مطلب در طى دوره هاى پس از انقلاب با فراز و نشيب هايى همراه بوده است؛ به ويژه در زمان جنگ داراى محدوديت خاص بود و حتى حضرت امام خمينى (ره) هم صريحاً آن را ممنوع اعلام كرده بود. اما پس از دوره جنگ و به خصوص در شرايط كنونى به آن اندازه داراى محدويت نيست، ولى اصل علت همچنان باقى است و هر كارى كه به ضرر و زيان نظام اسلامى منجر شود، ناپسند است. بر اين اساس، هديه زائران و افراط در آن به منزله خارج كردن ارز از كشور تلقى شده و امرى نارواست. اگر زائران هزينه سوغات را محاسبه نمايند، خواهند فهميد كه چه حجم زيادى ارز، از كشور خارج

ص: 126

مى شود و در اختيار مخالفان نظام قرار مى گيرد. اين كار، يك آسيب جدى هداياى زائران حج خانه خداست كه در نهايت به تضعيف نظام مقدس جمهورى اسلامى منتهى مى گردد. در مقابل توان اقتصادى كشورهاى صاحب كالا تقويت مى شود كه هرگز به مصلحت اسلام و نظام اسلامى نيست. اگر زائران به اين مسئله، توجه كنند به چنين كارى راضى نخواهند شد و رفتارشان را يقيناً تغيير خواهند داد.

ص: 127

نيست، كه البته شايد هم به دليل توجه زياد آنان به مسئله هديه و سوغات است كه بر فرهنگ سفرها به خصوص سفر حج ايرانيان حاكم است. مسلماً زائران ضعيف و ناتوان به مراتب از مشكلات بيشترى برخوردارند.

بنابراين، زائران بايستى براى خريد، برنامه ريزى داشته باشند و حجم اشيايى را كه تهيه مى كنند، محاسبه نمايند؛ زيرا، خريد بيشتر، مشكلات جابه جايى را نيز افزايش مى دهد. به هر صورت، مشكل حمل و نقل هدايا از آسيب هاى جدى سوغات سفرهاى زيارتى است كه بايد بدان توجه داشت و مناسب است براى پيش گيرى از اين آسيب، بخشى از هدايا را از ايران تهيه نمايند؛ چرا كه همان كالا و شايد با قيمت ارزان تر در ايران نيز وجود دارد. بدين ترتيب، هم از خروج ارز جلوگيرى مى شود و هم مشكل حمل و نقل پيش نمى آيد. در ضمن براساس قوانين حمل و نقل مسافرت هوايى كه در همه دنيا رايج است، براى هر

ص: 128

مسافر، حمل مقدار معينى از كالا مجاز است و براى بيش ازآن بايد كرايه پرداخت كند. نظام حمل و نقل هوايى جمهورى اسلامى ايران نيز از قوانين بين المللى پيروى مى كند و حاجيان نيز هنگام رفت و بازگشت بايد از آن تبعيت كنند. براساس شواهد و گزارش هاى زيارتى، زائران ايرانى خانه خدا ما معمولًا داراى اضافه بار هستند حتى برخى از آنان چند برابر مقدار مجاز، اضافه بار دارند.

طبيعى است كه خريد زياد و بار سنگين به عنوان يك آسيب مناسك حج مطرح است و گذشته از مشكلات جسمى و روانى براى زائر، ممكن است به معنويت و پاداش عمل حج نيز آسيب برساند.

ص: 129

شديدى كه به سرزمين وحى دارند، با قرض كردن در مراسم حج شركت مى كنند. برخى ديگر نيز به همان اندازه سفر، دارايى دارند و بيش از آن را بايد قرض بگيرند. اين گونه افراد در اثر توقع بستگان و فرهنگ نادرست جامعه، اقدام به خريد زياد و تهيه بارسنگين مى كنند و در نتيجه زير بار قرض مى روند. اين كار از آسيب هاى مهم هديه و سوغات سفر حج است.

زندگى امروزى با مشكلات متعددى مواجه است كه اگر مديريت اقتصادى در آن نباشد، نظام زندگى با مشكل روبه رو مى گردد. امام على (ع) در زمينه تدبير معيشت مى فرمايد: «

قِوَامُ العَيشِ حُسنُ التَّقدِيرِ و مِلاكُهُ حُسنُ التَ دبِيرِ»؛ (1)

«ركن زندگى، برنامه ريزى درست و پايه آن مديريت صحيح است».

همچنين امام باقر (ع) در اين زمينه مى فرمايد:

لايَستَكمِلُ عَبدٌ حَقيقَةَ الايمانِ حَتّى تَكونَ

ص: 130

فيهِ خِصالٌ ثَلاثٌ: التَّفَقُّهُ فِي الدِّينِ وَ حُسنُ التَّقدِيرِ في المَعِيشَةِ وَالصَّبرُ عَلَى الرَّزايا(1)

بنده اى حقيقت ايمان را به كمال نرساند تا در او سه خصلت باشد: فهم در دين، اداره درست زندگى و صبر در مصيبت ها.

طبق اين روايات، تدبير معيشت از مسائل مهم زندگى است كه در هر صورت بايد بدان توجه كرد و به زندگى سامان بخشيد. سفرهاى غيرضرورى پر هزينه را بايد لغو و سفرهاى لازم مانند حج را بدون تشريفات و هزينه اضافى انجام داد. تدبير و مديريت صحيح اقتصادى به فرموده امامان معصوم (عليهم السلام) اساس زندگى و جزو ايمان است. اين نكته اگر در سفر معنوى حج رعايت شود، بسيارى از آسيب ها به وجود نمى آيد؛ آسيب هايى چون خروج ارز، مشكلات حمل و نقل، اضافه بار و ... بنابراين قرض و بدهكارى يكى از آسيب هاى سفر حج يا زيارت است كه بايد با برنامه ريزى

ص: 131

درست از وقوع آن پيش گيرى كرد.

ص: 132

مكه و مدينه اين تناسب رعايت نمى شود و رنگ و بوى اماكن زيارتى در آن مشاهده نمى شود.

امام خمينى (ره) ضمن توصيه دينى و اخلاقى به زائران خانه خدا اين گونه آنان را به خاطره هاى آن سرزمين توجه مى دهند:

«از نكاتى كه حجاج محترم بايد به آن توجه كنند اينكه مكه معظمه و مشاهد مشرفه، آيينه حوادث بزرگ نهضت انبيا و اسلام و رسالت پيامبر اكرم (ص) است. جاى جاى اين سرزمين، محل نزول و اجلال انبياى بزرگ و جبرئيل امين و يادآور رنج ها و مصيبت هاى چندين ساله اى است كه پيامبر اكرم (ص) راه اسلام و بشريت متحمل شده اند. حضور در اين مشاهد مشرفه و امكنه مقدسه و در نظر گرفتن شرايط سخت و طاقت فرساى بعثت پيامبر (ص)، ما را به مسئوليت و حفظ دست آوردهاى اين نهضت و رسالت الهى بيشتر آشنا مى كند، كه واقعاً پيامبر اكرم (ص) و ائمه هدى (عليهم السلام) در چه غربت هايى براى [بيان] دين حق و امحاى باطل، استقامت و ايستادگى نموده اند و از تهمت ها و اهانت ها و زخم زبان هاى «ابولهب» و «ابوجهل» و «ابوسفيان» ها

ص: 133

نهراسيدند و در عين حال شديدترين محاصره هاى اقتصادى در «شعب ابى طالب» به راه خود ادامه دادند و تسليم نشدند و سپس با تحمل هجرت ها و مرارت ها در مسير دعوت حق و ابلاغ پيام خدا و حضور در جنگ هاى پياپى و نابرابر و مبارزه با هزاران توطئه و كارشكنى ها، به هدايت و رشد همت گماشته اند كه دل صخره ها، سنگ ها، و بيابان ها و كوه ها و كوچه ها و بازارهاى مكه و مدينه پر است از هنگامه پيام رسالت آنان كه اگر آنها به زبان و سخن مى آمدند و از راز و رمز تحقق فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ (1) پرده برمى داشتند؛ زائران بيت الله الحرام در مى يافتند رسول خدا (ص) براى هدايت ما و بهشتى شدن مسلمانان چه كشيده اند و مسئوليت پيروان او چقدر سنگين است. (2)

از بيان امام خمينى (ره) لزوم زنده نگه داشتن ياد و خاطره پيامبر اكرم (ص) و اهل بيت (عليهم السلام) و مبارزات و تلاش هاى آنان براى هدايت مردم، به خوبى به دست مى آيد و

ص: 134

هر مسلمانى وظيفه دارد كه به اين امر مهم توجه نمايد. بنابراين، انسان هم مى تواند در مكه و مدينه قدم گذارد و صحنه هاى ايثار و شهادت را از نزديك ببيند و هم مى تواند آثارى از آن را به همراه ببرد و در مكان هاى دور به ياد آنان باشد. البته اين يادآورى به وسيله تهيه هداياى مناسب توسط زائران كه نماد آن مكان ها را در خود داشته باشند، قابل اجراست. اما هداياى زائران مكه و مدينه اين ويژگى را ندارند و يادآور خاطرات اماكن مقدس يا مبارزات مسلمانان صدر اسلام نيستند. اين امر از آسيب هاى هديه و سوغات زائران خانه خدا است كه جهت برطرف شدن آن، بايد به دنبال چيزهايى رفت كه نمادى از آن مكان ها را داشته يا دست كم برخى از اشياى تهيه شده، داراى اين خصوصيت باشند.

ص: 135

معنوى است. اين نوع آسيب، به مراتب زيانبارتر از آسيب هاى مادى و اقتصادى است؛ زيرا اين گونه از آسيب ها متوجه كمال معنوى زائر است و با معنويت او ارتباط دارد و در صورت وقوع آن، از ارزش معنوى او كاسته مى شود.

ممكن است زائر در خريد هديه و يا تقسيم آن ميان بستگان و دوستان مرتكب گناهى گردد كه دور از شأن و جايگاه زائر خانه خداست. اختلاط زن و مرد هنگام خريد، چانه زدن هاى زياد، دروغ گويى، سوگندهاى بى مورد، توهين به خود و ديگران و مواردى از اين قبيل كه معمولًا در فضاى معاملات وجود دارند، از جمله گناهان در هنگام خريد هديه هستند. همچنين ممكن است زائر موقع تقسيم هدايا بين بستگان و دوستان در معرض برخى آسيب ها؛ مانند تبعيض، رياكارى، دروغ، رشوه و نظاير آن قرار گيرد. هر كدام از

ص: 136

اين امور واقع شود، گناه است و زائران بايد با دقت و مراقبت، از اين آسيب ها عبور كنند و به دام آنها نيفتند.

گرچه آسيب هاى فرهنگى و معنوى هديه فراوان است، ولى در اينجا به مهم ترين آنها اشاره مى شود.

ص: 137

برابر صفت ريا مصونيت پيدا كند و اغلب مردم در معرض اين آسيب قرار دارند. ريا از ابزارهاى شيطان براى گمراه ساختن انسان است و مانند موريانه مى ماند كه عمل را از درون تهى و روح آن را مى ربايد. (1) قرآن كريم به شدت از اين عمل نهى كرده و مى فرمايد:

فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ* الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ* الَّذِينَ هُمْ يُراؤُنَ* وَ يَمْنَعُونَ الْماعُونَ (ماعون: 4- 7)

پس واى بر نمازگزاران همان كسانى كه در نماز خود سهل انگارى مى كنند، همان كسانى كه ريا مى كنند و حتى از [عاريه] دادن وسايل ضرورى زندگى [به ديگران] خوددارى مى كنند.

اين آيات به نمازگزاران سهل انگار و رياكار، وعده عذاب داده است. هر چند ابتلاى به ريا در همه اعمال امكان پذير است و شايد عملى را نتوان يافت كه از ريا مصون باشد، ولى انفاق و مسائل مالى

ص: 138

بيشتر در معرض ريا قرار دارند. بر اين اساس، زائران بايد مواظب باشند تا به دام ريا نيفتند و خالصانه و با انگيزه الهى به بستگان و دوستان هديه دهند.

ص: 139

مفسران و فقها برخى از آيات قرآن را بر رشوه تطبيق كرده اند، به عنوان مثال خداوند در اين آيه مى فرمايد:

وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقاً مِنْ أَمْوالِ النَّاسِ بِالإثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (بقره: 188)

و اموال يكديگر را به باطل [و ناحق] در ميان خود نخوريد! و براى خوردن بخشى از اموال مردم به گناه، [قسمتى از] آن را [به عنوان رشوه] به قضات ندهيد، در حالى كه مى دانيد [اين كار، گناه است]!

هم ابتداى آيه به صورت عام و هم ذيل آيه، صراحت در حرمت رشوه دارند؛ چون ابتداى آيه از خوردن مال به باطل نهى كرده كه شامل رشوه است و فراز دوم آيه نيز مى فرمايد: «مال خود را به قضات ندهيد درحالى كه مى دانيد اين كار گناه است»، دادن مال به حاكم جز رشوه، چيز ديگرى نمى تواند باشد.

در آيه ديگر مى فرمايد: أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ؛ «و بسيار مال حرام مى خورند».

ص: 140

(مائده: 42) «سُحت» به معناى خوردن مال به حرام است كه آن را بر رشوه منطبق كرده اند. (1)

هديه يك مسئله مالى است كه در معرض جدى ارتكاب رشوه قرار دارد و اگر انگيزه، پاك نباشد، رنگ و بوى رشوه به خود مى گيرد. به خصوص هديه به شخصيت هاى اجتماعى كه صاحب شهرت و نفوذ اجتماع هستند. بنابراين زائران نيز از اين آسيب مصون نيستند و تقديم هديه به افراد خاص و داراى موقعيت اجتماعى، شبهه رشوه را به همراه دارد. ازاين رو، در روايات از هديه به حاكمان، قضات و امثال آنها به شدت نهى شده است. على (ع) مى فرمايد: «

أَيُّمَا وَالٍ إِنْ أَخَذَ هَدِيَّةً كَانَ غُلُولًا وَ إِنْ أَخَذَ الرِّشْوَةَ فَهُوَ مُشْرِكٌ

»؛(2) «هر حاكمى كه هديه اى بگيرد خيانت كرده است و اگر رشوه بگيرد مشرك است».

در اين روايت گرفتن هديه به وسيله حاكم خيانت حساب شده است كه آسيب

ص: 141

پذيرى آن را مى رساند.

در نهج البلاغه در داستان هديه آوردن «اشعث بن قيس» مى خوانيم كه او براى پيروزى بر طرف دعواى خود در محكمه عدل على (ع)، متوسل به رشوه شد و شبانه ظرفى پر از حلواى لذيذ به در خانه على (ع) آورد و نام آن را هديه گذاشت. على (ع) بر آشفت و فرمود: «

هَبِلَتْكَ الهَبُولُ! أ عَنْ دِينِ اللَّهِ أتَيتَنِي لِتَخدَعَنِي

»؛ (1)«زنان بچه مرده بر تو بگريند. آيا از راه دين وارد شدى كه مرا بفريبى»؟

به هر صورت، احتمال ارتكاب رشوه در هديه زياد است؛ بنابراين زائران بايد هدايا را بدون چشم داشت اهدا كنند تا از اين آسيب مصون باشند.

ص: 142

dكى از آن گناهان، دروغ است كه به معناى آوردن سخنى بر خلاف واقع است. دروغ صفت ناپسندى است كه زيان هاى فردى و اجتماعى فراوانى به همراه دارد. در اثر يك سخن دروغ ممكن است لطمه اى به آبروى مؤمن وارد شود يا نزاعى پديد آيد كه خسارت هاى جبران ناپذيرى را به وجود آورد.

در آيات و روايات فراوان از دروغ نهى شده و دروغگو مورد لعن خداوند قرار گرفته است. رسول خدا (ص) مى فرمايد: «

إيّاكُم وَ الكَذِبَ، فإنَّهُ مَعَ الفُجُورِ وَ هُما فِي النَّارِ»

؛(1) «از دروغ بپرهيزيد؛ زيرا دروغ توأم با فجور (انحراف از حق) است و هر دو در آتشند».

يكى از آسيب هاى جدّى كه زائران با آن مواجه هستند، دروغ است؛ زيرا ممكن است با دوستان، بستگان و كسانى ديگر، در ارتباط با هديه، قيمت، رعايت تناسب ها و توزيع آن مرتكب دروغ و سخن خلاف واقع

ص: 143

شوند كه در اين صورت، گناه بزرگى را انجام داده اند. انسان هيچ گاه نبايد دروغ بگويد، به ويژه هنگام بازگشت از سفرهاى زيارتى مانند حج. در ارائه گزارش و دادن هديه نيز بايد از كلام نادرست پرهيز نمايد؛ زيرا دروغ عامل بى اعتبارى زائر است. پيامبر اكرم (ص) مى فرمايد: «

كَثرَةُ الكَذِبِ تَذهَبُ بِالبَهاءِ

»؛(1) «دروغ گويى زياد، آبروى انسان را مى برد».

ص: 144

اسلام اصل معامله را تأييدكرده، و براى آن آدابى را در نظرگرفته است كه بايد رعايت شوند. از جمله آسان گيرى در معامله است كه فروشنده و مشترى نبايد سخت گير باشند. پيامبر اسلام (ص) مى فرمايد:

رَحِمَ اللهُ عَبداً سَمحاً اذا باعَ، سَمحاً اذا اشتَرى، سَمحاً اذا قَضى، سَمحاً اذَا اقتَضى (1)

خدا رحمت كند بنده اى را كه در فروش، خريد، پس دادن وام و پس گرفتن آن آسان گير باشد.

روايات در زمينه آداب معامله زيادند و همه بر آسان گيرى در خريد و فروش تأكيد دارند كه انسان نبايد خيلى سخت گير در معامله باشد. اين نكته، براى زائران نيز هست و آنها موقع تهيه هديه و سوغات، نبايد خارج از متعارف عمل نمايند. به هر صورت، زائران بايد بيش از ديگران مقيد به رعايت آداب معامله در خريد سوغات باشند تا آبروى شيعه و مردم

ص: 145

ايران در برابر مخالفان حفظ گردد.

از آسيب هاى جدى و شايع در ميان زائران حج، چانه زدن زياد و خارج از حد معمول در خريد سوغات از دو شهر مكه و مدينه است. مكه و مدينه در ايام حج، به ويژه بعد از پايان مناسك، افزون بر فضاى عبادى، كاملًا چهره تجارى به خود مى گيرند و حداقل دو ميليون انسان اقدام به تهيه سوغات مى كنند. در اين ميان زائران ايرانى بيش از ديگر زوّار علاقه مند به خريد هستند. خيلى از مغازه داران و فروشندگان مكه و مدينه در انتظار ورود زائران ايرانى هستند و شايد برنامه هايى نيز براى فروش زياد به آنها دارند. با توجه به اينكه اغلب فروشندگان مكه و مدينه، اهل سنت هستند و به لحاظ فرهنگى، سياسى و مذهبى با مردم ايران سازگارى ندارند، رعايت آداب خريد و پرهيز از چانه زنى زياد در تعيين قيمت ضرورى است. رسول خدا (ص) در اين زمينه خطاب به على (ع) مى فرمايد:

يا عَلي لاتُماكِس في اربَعةِ اشياءَ: في

ص: 146

شِراءِ الاضحِيَّةِ وَ الكَفَنِ وَ النَّسَمَةِ وَ الكِرى الى مَكَّةَ(1)

اى على (ع)! در چهار چيز چانه نزن: در خريد قربانى، كفن، برَّه و كرايه براى مكه.

امام زين العابدين (ع) در بيان روشن ترى نسبت به خريد سوغات سفر حج، به پيشكارش، فرمود:

إِذا أَردتَ أَن تَشتَرِيَ لِي مِن حَوائِجِ الحَجِّ شَيئاً فاشتَرِ و لاتُماكِس.(2)

هرگاه خواستى از نيازهاى در سفر حج چيزى براى من بخرى، خريدارى كن و چانه نزن.

از اين روايات به دست مى آيد كه چانه زدن در خريد هديه از مكه و مدينه ناپسند است و زائر نبايد جلو فروشندگان، خود را سبك كند. اما آنچه كه هنگام تهيه سوغات در مكه و مدينه مى گذرد، خلاف توصيه امامان (عليهم السلام) است. حتى زنان به صورت بسيار نادرستى با دكان داران چانه مى زنند و برخى نيز

ص: 147

توجهى به رعايت حجاب اسلامى ندارند.

ص: 148

چون احرام بستى، تقواى خدا را در پيش گير و ذكر خدا بسيارگو و سخن كم گو، مگر در خير.

به هر صورت، رعايت نكردن آداب معامله و التماس زياد پيش فروشنده در هر سرزمينى به خصوص مكه و مدينه عامل تحقير زائران است و بايد از اين آسيب، دورى كرد.

ص: 149

در آن روز كه مال و فرزندان سودى نمى بخشند، مگر كسى كه با قلب سليم به پيشگاه خدا آيد.

به فرموده «علامه طباطبايى»: سود نداشتن مال و فرزندان در روز قيامت براى آن است كه در آن روز، نهادهاى اجتماعى و روابط انسانى، به طور كل از بين مى رود. هر كس مى ماند و اعمالش؛ اگر از نيكوكاران بود در سعادت ابدى، وگرنه در شقاوت هميشگى خواهد بود. ازاين رو، رابطه انسان با مال و فرزند كه در دنيا معيار يارى و مساعدت طرفينى است، در قيامت وجود ندارد. فقط يك چيز در قيامت مفيد و كارساز خواهد بود و آن قلب سليم است؛ قلبى كه از هرگونه آفات ظاهرى و باطنى به دور باشد، در روز رستاخيز براى صاحبش اثربخش است. بر اين اساس، مدار سعادت در آن روز بر سلامت قلب است، چه اينكه صاحب آن قلب سالم، در دنيا مال و فرزندى داشته باشد

ص: 150

يا نداشته باشد. (1) به نظر مى رسد، قلبى سليم است كه معرفت خدا و اولياى او را در خود داشته و سرشار از محبت و دوستى پيامبر (ص) و اهل بيت (عليهم السلام) باشد؛ چون نخستين سؤالى كه روز قيامت از انسان مى شود، دوستى خاندان پيامبر اسلام است. (2)

با توجه به اهميت مذهب شيعه، هر كارى كه موجب سربلندى و عظمت پيروان اهل بيت (عليهم السلام) شود، لازم و بر عكس، رفتارى كه باعث اهانت و ذلت شيعيان شود، حرام و ناروا است. براساس گزارش ها و شواهد عينى، رفتار زائران در مكه و مدينه، به ويژه در ارتباط با خريد و تهيه سوغات، مناسب مقام و منزلت آنان نيست؛ ازاين رو، اين كار به عنوان آسيب هديه مطرح است و بايد در جهت رفع آن تلاش كرد. راه پيش گيرى از اين آسيب، كنترل

ص: 151

رفتار در بازار و مراقبت هنگام خريد و تعيين قيمت اشيا است كه بايد زن و مرد بدان توجه داشته باشند و از عملكرد خلاف شأن زائر شيعى و ايرانى اجتناب نمايند.

ص: 152

و شعار الهى گردد. (1)

بزرگان اخلاق و مراجع، هر كدام بر جنبه معنوى حج تأكيد دارند و زائران را به بهره بردارى هر چه بيشتر از آن فراخوانده اند. امام خمينى (ره) در اين رابطه مى فرمايد:

مراتب معنوى حج كه سرمايه حيات جاودانه است و انسان را به افق توحيد و تنزيه نزديك مى نمايد، حاصل نخواهد شد مگر آنكه دستورات عبادى حج به طور صحيح و شايسته و مو به مو عمل شود. و حجاج محترم و روحانيون معظم كاروان ها تمام همّ خود را صرف در تعليم و تعلم مناسك حج كنند. بر مسئله دانان است كه از همراهان خود مواظبت كنند كه خداى نخواسته، تخلف از دستورات نشود و بعد سياسى و اجتماعى آن حاصل نمى گردد، مگر آنكه بعد معنوى والهى آن جامه عمل پوشد و لبيك هاى شما، جواب دعوت حق تعالى باشد و خود را محرم براى وصول به آستانه محضر حق تعالى نماييد و لبيك گويان براى حق، نفى شريك به همه مراتب كنيد و از «خود»

ص: 153

كه منشأ بزرگ شرك است، به سوى او (جل وعلا) هجرت نماييد. و اميد است براى جويندگان، آن «موتى» كه به دنبال هجرت است حاصل آيد و اجرى را كه «على الله» است دريافت نمايند. و اگر جهات معنوى به فراموشى سپرده شود، گمان نكنيد كه بتوان از چنگال شيطان نفس رهايى يابيد. و تا در بند خويشتن خويش و هواهاى نفسانى خود باشيد، نمى توانيد جهاد «فى سبيل الله» و دفاع از «حريم الله» نماييد. ... ومسلمانان بدانند تا يك درجه از اين تحولات در آنان حاصل نشود، شيطان، نفس امّاره و شياطين خارج نخواهند گذاشت كه به فكر امت اسلامى و مظلومان جهان باشند. (1)

از اين سخنان، اهميت توجه به جنبه معنوى حج به دست مى آيد و اينكه زائر بايد از همه چيز دل ببرد و تنها به فكر حج و انجام دادن مناسك آن باشد. متأسفانه در عمل خيلى از زائران، چنين رفتارى، مشاهده نمى شود، بلكه آنان سفر حج را به سفر تجارى و تفريحى تبديل

ص: 154

مى كنند. همان رفتارهايى را كه در سفرهاى ديگر دارند، در سفر حج نيز دارند از هنگام حركت به جاى اينكه خود را براى انجام دادن مناسك و كسب معنويت آماده سازند، براى خريد و آوردن اشياى گران قيمت و احياناً داراى سود و منفعت مادى، برنامه ريزى مى كنند. در حال مسافرت هم با همين نيت و انگيزه به مكه و مدينه مى روند و آن رفتارهاى نامناسب را انجام مى دهند كه آسيب هاى پيش گفته را به همراه دارند. براى پيش گيرى و سالم سازى سفر معنوى حج خوب است از ابتدا زائران توجيه شوند و به امور معنوى اهتمام ورزند.

ص: 155

«مسجدالنبى (ص)» است كه يك ركعت نماز در آنجا ثواب زياد دارد. درباره مسجدالحرام نقل شده است كه نماز فرادا در آن بهتر از نماز جماعت در خانه است و انجام دادن يك نماز واجب در آن، سبب قبول شدن تمام نمازهاى انسان در طول عمرش است. (1) زائر نبايد اين فيض بزرگ را براى تهيه هديه از دست بدهد.

مرحوم ملا مهدى نراقى درباره آداب ورود به مكه مى گويد:

هنگام دخول مكه سزاوار است متذكر شود كه: به حرمى در آمده است كه هر كه داخل آن شود، در امن و امان است و اميد داشته باشد كه به دخول آن از عقاب الهى ايمن گردد و در دل نگران و مضطرب باشد كه مبادا صلاحيت قرب و قبول نداشته باشد و با دخول در حرم، نوميد و بى بهره و مستحق غضب گردد و بايد او در همه اوقات غالب آيد؛ زيرا شرف خانه، عظيم است و صاحبخانه، كريم و رحمت او عام است و فيوضات فرا مى رسد و حق زيارت كننده

ص: 156

منظور مى شود و پناهنده رانده نمى گردد. چون چشم او به خانه افتد، بايد عظمت خانه را در دل آرد، و چنان تصور كند كه گويا صاحبخانه را مى بيند و اميدوار شود كه لقاى خود را روزى او كند چنان كه ديدار خانه خود را روزى كرد و خدا را شكر گذارد كه او را به خانه خود رسانيد و در زمره مهمانان خود در آورد و به ياد آرد كه در قيامت همه خلائق اميدوار و آرزوى دخول بهشت را دارند، سپس منقسم مى شوند: بعضى اذن دخول يابند و بعضى را باز گردانند، همانند انقسام حاجيان، كه بعضى را قبول كنند و بعضى را ردّ نمايند. (1)

همچنين ايشان درباره شهر مدينه اين گونه به زائران توصيه مى كند:

چون نزديك مدينه منوره رسى و چشم تو بر ديوارهاى آنجا افتد، به ياد آر كه اين شهرى است كه خدا براى پيغمبر خود برگزيده و هجرت او را به سوى آن قرار داده است و در اين شهر، نبى اكرم (ص) واجبات و سنت هاى پروردگار را برپا

ص: 157

داشته و با دشمنان جهاد كرده و دين را آشكار ساخته است. تا هنگام وفات در آنجا ساكن بوده و خداوند، خاك پاك او را در آنجا قرار داده است. هنگام رفت وآمد در كوچه و بازار مدينه، گام هاى رسول خدا (ص) را در خاطر خود صورت بند و به يادآر كه هيچ موضعى نيست، مگر اينكه جاى قدم گرامى آن حضرت است. پس پاى خود را برآن مَنِه، مگر آهسته وآرام و با ترس و بيم. متذكر باش راه رفتن و گام زدن آن حضرت را در كوچه هاى آن و سكينه و وقار او را و خضوع و خشوعش را درباره عظمت پروردگار. و آنچه را كه خداوند از معرفت عظيم خود بر قلب نورانى او سپرده تا آنجا كه نام او را با نام خود قرين ساخته است. نعمت و منت بزرگ خدا را بر كسانى كه شرف صحبت او را يافتند به ياد آور و از اينكه از آن نعمت محروم شدى تأسف خور و از خدا خاضعانه بخواه كه از صحبت آن حضرت در قيامت محروم نشوى و به اين دعاى خود اميدوار باش.(1)

ص: 158

ص: 159

چه وضعى است؟ ... اينها امورى است كه بايد در حج رسيدگى شود و حج براى همين امور است. حج براى اين است كه مشكلات يك سال مسلمين را بررسى كنند و در صدد رفع مشكلات برآيند. حج براى «قيام النّاس» بوده است، براى اين بوده است كه مسلمين مشكلات مسلمين را درك كنند و در رفعش كوشش نمايند و براى اين بوده است كه بين مسلمين اخوت و مودت پيدا بشود. اگر ما حج برويم و مصالح مسلمين را در نظر نگيريم، بلكه نگذاريم مسلمين صحبت بكنند، از جنايت هاى بزرگ كه بر مسلمين مى گذرد اطلاع نيابيم و روى آن پرده بپوشيم، اين حج نيست، اين يك صورت بى معنا است. آن حجى كه خداى تبارك و تعالى مى خواهد و آن حجى كه اسلام از ما خواسته است، آن است كه وقتى مى رويم حج، مسلمين بلاد را پيدا كنيم و متحد كنيم با هم، بفهمانيم به آنها كه بيش از يك ميليارد مسلمين تحت فشار ابرقدرت ها هستند.(1)

ص: 160

نظر به اينكه حج يك مراسم سياسى- عبادى است و در تمام دنيا نظيرى براى آن وجود ندارد و از طرفى زائران هر كشور در واقع نمايندگان آن كشور در مراسم حج هستند، رفتار و عملكرد آنان نيز در ايام حج نمايان گر عظمت و عزت كشورشان مى باشد. چنان كه زوّار كشورهاى مختلف در «عرفات» و «منا» و رفت و آمدها، پرچم كشورشان را به عنوان نماد ملى به همراه دارند و زير آن پرچم اجتماع مى كنند. ازاين رو، نظم و برنامه ريزى و هماهنگى صحيح در مراسم و مناسك حج، ديد مثبتى را براى زائران ديگر كشورها ايجاد مى كند. اگر زائران ايرانى با نظم و ترتيب در اجتماع عظيم حج شركت كنند، زائران كشورهاى ديگر به كشور ايران نگرش مثبت پيدا مى كنند.

امام راحل (ره) در اين باره مى فرمايد:

شما حجاج محترم بيت الله الحرام حامل پيام اين ملت و نمايندگان اين كشور هستيد. در اين صورت موقعيت شما بسيار حساس و

ص: 161

وظيفه شما سنگين است چنانچه انتظار مى رود با رفتار شايسته و اخلاق اسلامى و انقلابى خود نظر همگان را جلب كرده و چهره انقلاب اسلامى را آن گونه كه هست به نمايش ملت هاى جهان مى گذاريد و توجه آنان را با برخوردهاى برادرانه و محبت آميز، به انقلاب بزرگ ايران جلب مى نماييد و عملًا تبليغات فاسد مغرضانه، بوق هاى تبليغاتى را خنثى مى نماييد كه در اين صورت حج شما مقبول و اجر شما مضاعف خواهد بود. (1)

اگر زائران به اين توصيه امام (ره) توجه كنند و بدان عمل نمايند، آسيب هاى هديه پيش نخواهد آمد؛ زيرا حضور منظم و با شكوه در مراسم حج و دورى از رفتارهاى خلاف شأن يك زائر شيعى و وابسته به نظام مقدس جمهورى اسلامى، باعث سربلندى ملت ايران و نمايش درست از نظام اسلامى خواهد شد.

ص: 162

معناى مواظب بودن، مراقب بودن، نظارت داشتن و كنترل كردن آمده است. رقيب به كسى گفته مى شود كه مراقب رفتار ديگرى باشد و به جاسوس نيز اطلاق مى گردد.(1) آنچه از دقت در معانى لغوى كلمه رقابت نتيجه مى شود آن است كه اين واژه مفهوم طرفينى دارد و حداقل ميان دو فرد قابل تحقق است؛ به گونه اى كه با نوعى حساسيت هر كدام از آن دو تلاش كنند تا در انجام دان كارى از ديگرى پيشى بگيرند. رقابت تا اين حد مطلوب و باعث رشد و تكامل انسان است. چنانكه امروزه بازار رقابتى در امر توليد و مصرف به لحاظ اقتصادى مورد پذيرش همه كشورهاست. اما گاه رقابت جنبه منفى پيدا مى كند و بدين طريق افراد مى خواهند رقيب خود را به زمين بزنند و آسيبى به او برسانند. اينجاست كه رقابت يك آسيب در روابط بين افراد خواهد بود و چه بسا پيامدهاى منفى نيز به بار آورد. اگر رقابت به

ص: 163

اين حد رسد بايد از بروز آن جلوگيرى كرد تا وسيله گناه قرار نگيرد.

رقابت هاى منفى در زندگى خانوادگى و اجتماعى مردم به خوبى مشاهده مى شود. از چشم و هم چشمى فاميلى گرفته تا رقابت هاى بزرگ بين المللى كه امروزه در سراسر دنيا وجود دارند. رقابت هاى تسليحاتى و ساخت سلاح هاى كشتار جمعى از مصاديق رقابت هاى منفى است كه جهان را به سوى نابودى سوق مى دهد. از اينجاست كه پيامبر اكرم (ص) مى فرمايد: «شايسته نيست كه انسان دعوت افرادى كه با يكديگر (در امور دنيوى) رقابت دارند را اجابت نمايد و از خوراكشان خورد».(1) رقابت درباره هديه و سوغات سفرهاى زيارتى نيز قابل تطبيق است و اگر زائران توجه نكنند، ممكن است دچار اين آسيب گردند. رقابت هاى خانوادگى و چشم و هم چشمى هايى كه معمولًا ميان خويشاوندان و همسايگان وجود دارند باعث

ص: 164

مى شوند تا زائر نيز از آن آسيب مصون نماند. به ويژه اگر زائر از زنان باشد، بيشتر در معرض اين گونه آسيب ها قرار دارند و بايد از بروز آن پيش گيرى كنند تا حج و يا زيارت مقبول و كامل داشته باشند.

ص: 165

علاقه مندى به بستگان، مبلغ پول همراه و امثال آن زمينه ساز بروز اختلاف ميان زن و شوهر، مخصوصاً در تهيه هديه سفر هستند. معمولًا زنان شوق بيشتر به خريد و تهيه سوغات دارند، ولى شوهران به دلايلى و شايد به علت مسائل اقتصادى، تمايل زيادى به خريد نشان نمى دهند. اينجاست كه اختلاف ميان آن دو بروز مى كند.

شواهد و گزارش هاى مستند از سفر حج اين ادعا را به اثبات مى رساند و نشان مى دهد كه مشاجرات ميان زن و شوهر، زياد واقع مى شود و اغلب اختلاف ها نيز در زمينه تهيه هديه و سوغات است. برخى از زنان و شوهران زائر در اثر اختلاف، به روحانى كاروان و كسانى ديگر نيز مراجعه مى كنند تا ميانشان آشتى دهند. بنابراين، بروز اختلاف در امر سوغات از آسيب هاى جدى خريد هديه است كه بايد زمينه هاى بروز آن را از بين برد. گاه اگر اختلاف درمان نشود، دامنه آن به بيرون از محيط خانواده سرايت مى كند و در ميان همه فاميل گسترش مى يابد. در اين

ص: 166

صورت، با دخالت ديگران، اختلاف خانوادگى اوج مى گيرد و پيامدهاى نامطلوبى به وجود مى آورد كه به احتمال زياد مشكل ساز خواهد شد. به هر حال، اختلاف زن و شوهر زائر، يكى از آسيب هاى هديه است و بايد مراقب بود تا اولًا از بروز آن جلوگيرى شود و ثانياً به زودى درمان گردد تا در ميان قوم و فاميل گسترش نيابد.

ص: 167

آنان وجود داشته است. آنچه تبعيض را مذموم و ناروا مى سازد، تفاوت گذارى بدون دليل يا براساس معيارهاى باطل است كه توجيه اسلامى و عقلانى ندارد. اين گونه تبعيض از نظر قرآن مردود است. چنان كه در اين زمينه آمده است:

يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ (حجرات: 13)

اى مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم و شما را تيره ها و قبيله ها قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد [اينها ملاك برترى نيست،] گرامى ترين شما نزد خداوند با تقواترين شماست.

آيه كريمه بر رفع تبعيض هاى غير ارزشى مانند نژاد، قوم، جغرافيا و امثال آن دلالت دارد و تنها امتياز را به تقوا مى داند كه از صفات ارزشى است. در حديثى از رسول خدا (ص) آمده است كه هيچ تبعيض و امتيازى به لحاظ نژاد و مبدأ آفرينش ميان بشر وجود ندارد؛ چرا كه

ص: 168

فرمود: «

كُلُّكُم بَنُو آدَمَ وَ آدَمُ خُلِقَ مِن تُرابٍ»؛ (1)

«همه شما فرزندان آدم هستيد و آدم از خاك آفريده شده است». بر اين اساس، هيچ امتيازى ميان شما وجود ندارد. اين روايت مؤيد آيه قرآن است؛ زيرا روايت تفاوت نژادى را نفى كرده و درباره امتياز ارزشى چيزى نگفته است. از اين آيات و روايات نتيجه مى شود كه تبعيض در هديه اگر مبتنى بر فضيلت و امتيازهاى ارزشى باشد، اشكال ندارد، ولى آن گونه كه شواهد عينى نشان مى دهد، تفاوت گذارى در مورد هداياى حج معمولًا براساس علايق شخصى است نه امور ارزشى. ازاين رو، تبعيض در اين زمينه به عنوان آسيب هديه بايد تلقى و از آن جلوگيرى شود.

ص: 169

شامل زيباسازى نفسانى، بدنى و رفتارى و زيبا كردن ديگران است. (1)جمال و زيبايى مصاديق و انواع متعددى دارد؛ يكى از آنها زيبايى باطنى است. اين نوع، با ارزش ترين نوع زيبايى هاست كه اسراف و تبذير در آن راه ندارد؛ زيرا زيبايى باطنى هر اندازه بيشتر باشد، تكامل معنوى انسان كامل تر خواهد بود. نوع ديگر، زيبايى ظاهرى است كه مفهوم عام دارد و در ارتباط با خود انسان مانند شكل، صورت و لباس يا در گفتار و رفتار و يا در ارتباط با وسائل زندگى و حتى ديگران قابل تحقق است.

تجمل گرايى در عرف جامعه، مفهومى بيش از معناى لغوى را مى رساند و ناظر به فرهنگ حاكم بر زندگى فردى و اجتماعى است. ممكن است در خانواده يا جامعه اى فرهنگ تجمل گرايى حاكم باشد و افراد در تهيه لوازم خانگى از قبيل فرش، ظرف، لباس و خوراك، بيش از آنچه نياز است،

ص: 170

فراهم سازند و به اندازه كفاف، قناعت نكنند؛ چنين رفتارى تجمل گرايى شمرده مى شود و همانند اسراف، عملى ناپسند است. بنابراين، تجمل در عرف و اصطلاح تقريباً هم معنى اسراف است و در متون دينى از آن به شدت نهى شده است. تجمل گرايى در طول تاريخ از ويژگى هاى رفتارى ستم كاران بوده است؛ آنان در اداره زندگى و بهره گيرى از امكانات طبيعى اسراف مى كردند.

در زمينه سوغات سفرهاى زيارتى به خصوص حج، احتمال ترويج تجمل گرايى وجود دارد و مى توان آن را به عنوان آسيب هديه مطرح كرده و در صدد پيش گيرى از آن بود؛ زيرا بسيارى از زائران با بهره مندى از امكانات و سرمايه هاى مادى، پول هاى كلانى را همراه مى برند و اشياى گران قميت و جديدى را از بازار مكه و مدينه، تهيه و به كشور وارد مى كنند. از گوشى هاى همراه پيش رفته تا وسايل و لوازم خانگى و مانند آن در خريد حاجيان، فراوان مشاهده مى شود. آوردن

ص: 171

اين گونه اشياى گران بها افزون بر آسيب هاى پيش گفته، تجمل گرايى را هم در ميان خانواده ها و نسل جوان گسترش مى دهد. ترويج تجمل گرايى در جامعه اسلامى از امور ناپسند است كه نبايد زائر خانه خدا عامل آن باشد.

در نتيجه اين مباحث، پاسخى بود به سؤال هاى طرح شده در آغاز فصل؛ بنابراين آسيب هاى زيادى در مسئله هديه وجود دارند كه اغلب زائران در معرض اين آسيب ها قرار دارند. هر يك از آن آسيب ها به نوعى، زائر را با چالش مواجه مى سازد و اگر در رفع آن تلاش نكند، ممكن است به حج و يا زيارتش ضرر برساند. راهكارهايى نيز در جهت دفع آسيب هاى خريد سوغات، وجود دارند كه توجه به آنها، زائران را در پيش گيرى از بروز آسيب، يارى مى رسانند. در اينجا به مهم ترين آن راهكارها، به صورت گذرا اشاره مى كنيم.

ص: 172

ص: 173

مسافرت از اين راهكارها بهره گيرند، در تهيه هديه به آسيبى مبتلا نخواهند شد.

ص: 174

گردد، همه اعمال خدايى خواهد بود. زائر بايد از همان روز حركت و حتى پيش از آن، دلش را به نور خدا روشن و هرچه غير اوست را بيرون سازد. اگر چنين كرد، از آغاز تا انتهاى سفر جز خدا و كسب رضايت او، انديشه اى در دل نخواهد داشت. اينجاست كه از همه آسيب هاى احتمالى حج و به ويژه از آسيب هاى هديه پيش گيرى خواهد شد. همه بزرگان به اين امر توصيه مى كنند كه زائران خانه خدا بايد بكوشند تا قصد و انگيزه را خالص و هواى نفس را از دل بيرون كنند و اعمال را صرفاً براى امتثال امر خالق يكتا و تحصيل ثواب آخرت و رهايى از عقاب انجام دهند.(1) همان طور كه از ابتدا بايد نيت زائر پاك باشد، در سراسر اعمال حج نيز بايد اين اخلاص ادامه يابد؛ كه در اين صورت زائر، يقيناً در برابر آسيب ها مصونيت خواهد يافت.

ص: 175

راهكار ديگر براى مصونيت از آسيب هاى احتمالى در سفر حج، به خصوص در زمينه هديه و سوغات، توجه زائر به اعمال و تلاش در درست انجام دادن آن است؛ زيرا مطالعه و دقت در فراگيرى و كسب آگاهى نسبت به مسائل مختلف حج و نحوه انجام دادن هر كدام از عمل هاى واجب و اركان حج، انسان را از افتادن در دام آسيب هاى هديه پيش گيرى مى كند. اگر زائرى نمى تواند مسائل را از روى كتاب هايى مانند «مناسك» و «فتاواى مراجع تقليد» ياد بگيرد، بايست از روحانيون، به ويژه روحانى كاروان بپرسد، تا ابهامى نسبت به مسائل حج در ذهنش باقى نماند. بدين ترتيب، زائران فرصت رفتن اضافى به بازار و گشت و گذار در شهر را نخواهند داشت تا در معرض آسيب هاى هديه و امثال آن قرار گيرند.

طرح سوال، كليد كسب دانش است؛ بسيارى از مردم در مسائل دينى عالم و دانا نيستند؛ چون درس نخوانده اند، ولى

ص: 176

با پرسش از عالمان دين وظايفشان را به خوبى دانسته و عمل مى كنند. قرآن كريم به مردم دستور داده است كه اگر وظايفتان را نمى دانيد از دانايان بپرسيد: فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ؛ «اگر نمى دانيد، از آگاهان بپرسيد». (نحل: 43)

به نظر مى رسد، يكى از راه هاى پيش گيرى از آسيب هديه در سفر حج، توجه زائر به انجام دادن مناسك است كه از وظايف اصلى شركت او در آن مراسم عظيم است. احكام فقهى حج را هر زائرى بايد بداند تا مناسك را به صورت صحيح به پايان رساند. چه بسا بى توجهى و اشتغال به امور غيرضرورى، زائر را از موفقيت در درست انجام دادن فرايند اعمال حج باز دارد و حجش ناتمام بماند. كم و بيش هستند افرادى كه در اثر سهل انگارى و عدم آگاهى از مسائل، با اعمال ناقص به وطن باز مى گردند.

سيره پيامبر اكرم (ص) هم نشان دهنده

ص: 177

اهتمام آن حضرت به آموزش اعمال حج به مردم بوده است؛ زيرا هنگام حضور در سرزمين مكه، مى فرمود: «

خُذُوا عَنِّي مَناسِكَكُم

»؛ «مسائل حج را از من دريافت كنيد».

اگر زائر به اين مطلب اهتمام ورزد و فرصت خود را به يادگيرى و آموختن مسائل فقهى حج اختصاص دهد، بخش زيادى از آسيب هاى سوغات سفر دفع مى شود.

ص: 178

خواندن در مكه و مدينه، برابر با هزار نمازاست». امام زين العابدين (ع) درباره روزه در مكه و مدينه مى فرمايد: «

صِيامُ يومٍ بِمَكَّةَ يَعدِلُ صِيامَ سَنَةٍ فيما سِواها

»؛ (1) «يك روز روزه در مكه، برابر با روزه يك سال در جاى ديگر است». همچنين آن حضرت در زمينه ختم قرآن مى فرمايد:

مَن خَتَمَ القرآنَ بمَكَّةَ لَم يَمُت حتَّى يَرَى رَسُولَ اللهِ 9 وَ يَرَى مَنزِلَهُ في الجَنَّةِ (2)

هركس در مكه ختم قرآن كند، نميرد تا آنكه رسول خدا (ص) را ببيند و جايگاهش را در بهشت بنگرد.

اين روايات بر فضيلت اعمال مستحبى در مكه و مدينه دلالت دارند و به آن توصيه مى نمايند تا زائران وقتشان را صرف اين كارها كنند. نماز در مسجدالحرام و مسجدالنبى (ص) معادل هزار نماز در جاى ديگر، يك روزه برابر با يك سال روزه، ختم قرآن زمينه ساز ملاقات رسول خدا (ص) و مشاهده جايگاه خود در بهشت است، اين

ص: 179

ثواب و پاداش در كدام زمان و مكان به دست مى آيد؟ آيا شايسته نيست كه زائران به جاى رفتن به بازار و خريد و كارهايى از اين قبيل، به عمل هاى مستحبى و دعا و مناجات بپردازند؟

ص: 180

ص: 181

سازد. تعداد كسانى كه بايد به آنها سوغات دهد با لحاظ رتبه خويشاوندى، مقدار هديه اى كه برايشان لازم است، مقدار پول لازم و به طور كلى هر چه مربوط به هديه و خريد آن است را دقيقاً يادداشت كند.

كار مهم ديگرى كه به نظر مى رسد از بروز بسيارى از آسيب هاى هديه جلوگيرى مى كند، برنامه ريزى براى اين مطلب است كه بخشى از هدايا را از داخل كشور تهيه كند و لازم نيست همه را از عربستان وارد نمايد. بهتر است در اين زمينه با بستگان و كسانى كه تجربه دارند مشورت نمايد و با راهنمايى آنها برخى از سوغات ها را از بازار داخل فراهم كند. حتى پيش از سفر نيز مى تواند اين كار را انجام دهد تا با فكر راحت به مسافرت رود و دغدغه اى براى هديه نداشته باشد. دليل اين كار اين است كه اشياى خريده شده از مكه و مدينه، اغلب نماد خاصى را

ص: 182

نشان نمى دهند و با كالاى داخل تفاوتى ندارند.

در نتيجه، راهكارهايى براى پيش گيرى از آسيب هاى هديه وجود دارند كه زائران مى توانند با استفاده از آنها از بروز آسيب جلوگيرى نمايند. برخى از آن راهكارها در اين كتاب بيان شد، ولى مسلماً راهكارهاى پيش گيرى منحصر به اينها نيست، بلكه راهكارهاى بسيارى در روايات و سيره امامان (عليهم السلام) وجود دارند كه نياز به بررسى و استخراج دارند بنابراين خوب است پژوهشگران به اين مهم توجه كرده و راه هاى بيمه سازى زائران از آسيب هاى سفر حج به خصوص آسيب هاى هديه را به زائران ارائه دهند و آنان را در كسب فيض معنوى از دو شهر مكه و مدينه يارى رسانند. افزون بر اين، خود زائر مى تواند با برنامه ريزى درست و ابتكار در مبارزه با آسيب هاى سفر معنوى حج، راه هاى تازه اى را به

ص: 183

دست آورده و به ديگران نيز كمك كند. به ويژه كسانى كه بيش از يكبار به حج مشرف شده اند، بهتر مى توانند، مناسب ترين روش هاى پيش گيرى از آسيب هاى سوغات سفر را در اختيار زائران بگذارند.

ص: 184

ص: 185

كتابنامه

* قرآن كريم، ترجمه: آيت الله مكارم شيرازى.

* نهج البلاغه، ترجمه: محمد دشتى، قم، مؤسسه اميرالمؤمنين، 1378.

* نهج البلاغه، ترجمه: على شيروانى، قم، نسيم حيات، 1381.

1. اخلاق در قرآن، ناصر مكارم شيرازى و همكاران، قم، مطبوعات هدف، 1377.

2. آسيب شناسى اجتماعى، هدايت الله ستوده، تهران، آواى نور، 1379.

3. اصول كافى، محمد بن يعقوب كلينى، بيروت، دارالاضواء، 1413 ق.

4. اطيب البيان فى تفسير القرآن، سيد عبدالحسين طيب، تهران، اسلام، 1278.

5. اعيان الشيعه، سيد محسن امين عاملى، بيروت، دار التعارف للمطبوعات، 1403 ق.

.6

ص: 186

7. الامثل فى تفسير كتاب المنزل، ناصر مكارم شيرازى و همكاران، قم، مدرسه امام امير المؤمنين 7، 1421 ق.

8. انگيزش و هيجان، رمضان حسن زاده، تهران، ارسباران، 1386.

9. بحار الانوار، محمد باقر مجلسى، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1403 ق.

10. البرهان فى تفسير القرآن، سيدهاشم بحرانى، تهران، بنياد بعثت، 1416 ق.

11. بيان السعادة فى مقامات العبادة، رضا خانى، ترجمه: حشمت الله رياضى، تهران، پيام نور، 1372.

12. تجمل و اسراف، محمد على شاه آبادى، تهران، مؤسسه فرهنگى دانش و انديشه معاصر، 1380.

13. تحف العقول، محمدالحسن حرانى، تصحيح: على اكبر غفارى، تهران، كتاب فروشى اسلاميه، 1384 ق.

14. تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازى، تهران، دارالكتب الاسلاميه، چاپ يازدهم، 1373.

15. جامع السعادات، ملا مهدى نراقى، نجف، مطبعة الزهراء، طبع سوم، 1383 ق.

16. جوامع السيرة النبوية، ابن حزم

17.

ص: 187

اندلسى، بيروت، دارالجيل، 1404 ق.

18. حج برنامه تكامل، سيد محمد ضياء آبادى، تهران، مشعر، 1384.

19. حج و عمره در قرآن و حديث، محمد محمدى رى شهرى، ترجمه: جواد محدثى، قم، دارالحديث، بى تا.

20. حج، محسن قرائتى، تهران، مشعر، 1371.

21. حج، محسن قرائتى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1365.

22. حكمت نامه كودك، محمد محمدى رى شهرى، ترجمه: عباس پسنديده، قم، دارالحديث، 1385.

23. حكمت نامه جوان، محمد محمدى رى شهرى، ترجمه: مهدى مهريزى، قم، دارالحديث، 1384.

24. خردگرايى در قرآن و سنت، محمد محمدى رى شهرى، ترجمه: مهدى مهريزى، قم، دارالحديث، 1378.

25. دانش نامه امام حسين 7، محمد محمدى رى شهرى، ترجمه: عبد الهادى مسعودى، قم، دارالحديث، 1388.

26. در مكتب عالم آل محمد 7، على قائمى، تهران، اميرى، 1378.

.27

ص: 188

28. درآمدى بر جامعه، رابرت سون، ترجمه: حسين بهروان، مشهد، آستان قدس رضوى، 1377.

29. دروس فى علم الاصول، صدر، سيد محمد باقر، قم، مركز الابحاث والدراسات التخصصية للشهيد الصدر، 1379.

30. دوستى در قرآن و حديث، محمد محمدى رى شهرى، ترجمه: سيد حسن اسلامى، قم، دارالحديث، 1387.

31. ديد و بازديد در اسلام، محمود ارگانى بهبهانى حايرى، قم، پيام مهدى، 1376.

32. رشوه و احكام آن در فقه اسلامى، حميد رضا داودى دريكنده، قم، بوستان كتاب، 1383.

33. روش هاى تحقيق، عزت الله نادرى، و مريم سيف نراقى، تهران، دفتر تحقيقات و انتشارات، 1379.

34. زندگانى حضرت معصومه 3 و تاريخ قم، سيد مهدى صحفى، قم، كتاب فروشى صحفى، 1342.

35. زيبايى شناسى انتقادى، بنيامين و همكاران، ترجمه: اميد مهرگان، تهران، گام نو، 1382.

36.

ص: 189

37. سازندگى و تربيت دختران، قائمى، على، انجمن اولياء و مربيان، 1376.

38. سفينة البحار، شيخ عباس قمى، تهران، دارالاسوة، 1416 ق.

39. سيرة النبويه، ابن هشام، بيروت، داراحياء التراث العربى، 1355 ق.

40. سيره سياسى معصومان:، محمد ملك زاده، تهران، كانون انديشه جوان، 1385.

41. سيره معصومان:، سيد محسن امين عاملى، ترجمه: على حجتى كرمانى، تهران، سروش، 1373.

42. صحيفه نور، تهران، روح الله موسوى خمينى، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ دوم، 1370.

43. علم و حكمت در قرآن و حديث، محمد محمدى رى شهرى، ترجمه: عبدالهادى مسعودى، قم، دارالحديث، 1379.

44. عمل در قرآن، رضا وطن دوست، مشهد، دانشگاه علوم اسلامى رضوى، 1382.

45. عيون اخبار الرضا، محمد بن على بن بابويه قمى (صدوق)، به كوشش: رضا مشهدى، بى جا، بى تا، 1360.

46. فرهنگ عربى- فارسى، رضا مهيار،

47.

ص: 190

تهران، دنشيار، 1377.

48. فرهنگ فارسى، محمد معين، تهران، امير كبير، 1360.

49. فرهنگ معاصر عربى- فارسى، آذرتاش آذرنوش، تهران، نشر نى، 1381.

50. فقه السيرة النبويه، رمضان البوطى، محمد سعيد، بيروت دارالفكر المعاصر، چاپ دهم، 1411 ق/ 1991 م.

51. لغت نامه، على اكبر دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1345.

52. مجموعه آثار، مرتضى مطهرى، تهران، صدرا، 1379.

53. محجة البيضاء، ملا محسن فيض كاشانى، تصحيح: على اكبر غفارى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، بى تا.

54. مستدرك الوسائل، ميرزا حسين نورى، بيروت، مؤسسة آل البيت، 1408 ق.

55. المعجم الوسيط، انيس، ابراهيم و ديگران، بيروت، چاپ دوم، بى تا.

56. معراج السعادة، ملا احمد نراقى، قم، هجرت، 1381.

57. معراج السعادة، ملا احمد نراقى، قم،

58.

ص: 191

هما، 1371.

59. مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانى، تحقيق: صفوان عدنان داودى، قم، طليعه نور، 1426 ق.

60. مناسك حج، روح الله موسوى خمينى، قم، نشر مشعر، 1371.

61. منتخب ميزان الحكمة، محمد محمدى رى شهرى، قم، دارالحديث، 1380.

62. المنجد (عربى- فارسى)، محمد بندر ريگى، تهران، ايران، بى تا.

63. منجد الطلاب (فرهنگ جديد عربى- فارسى)، محمد بندر ريگى، تهران، 1372.

64. منية المريد فى آداب المفيد و المستفيد، زين الدين عاملى (شهيد الثانى)، قم، بوستان كتاب، 1368.

65. ميزان الحكمة، محمد محمدى رى شهرى، ترجمه: حميد رضا شيخى، قم، دارالحديث، 1 ظ 385.

66. همسران سازگار، على حسين زاده، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى/، 1386.

67. هنر و زيبايى، محمد ضميران، تهران،

68.

ص: 192

كانون، 1377

69. وسائل الشيعه، محمد حر عاملى، بيروت، دار احياءالتراث العربى، بى تا.