زندگينامه حضرت آیه الله العظمی آقای حاج سيد محمد صادق روحاني (مدظلّه)

مشخصات كتاب

سرشناسه : مصری ، مصطفی ، - 1339

عنوان و نام پديدآور : زندگینامه حضرت آیت الله العظمی آقای سید محمدصادق روحانی / تدوین مصطفی محمد مصری

مشخصات نشر : قم : مصطفی مصری ، 1422ق = 1382.

مشخصات ظاهری : ص 114

شابک : 964-06-2770-4

وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی

يادداشت : فهرستنویسی براساس اطلاعات فیپا.

موضوع : روحانی ، محمدصادق ، 1303 - ، سرگذشتنامه

رده بندی کنگره : BP55/3 /ر85م 7

رده بندی دیویی : 297/998

شماره کتابشناسی ملی : م 82-2892

ولادت

حضرت آيت الله العظمى آقاى سيد محمد صادق حسينى روحانى(مد ظله العالى) مردى از تبار مرزبانان دين، فقيه اصولى، برج بلند مرجعيت و زعامت حوزه هاى علميه، صداى رساى آزادى و عدالتخواهى، مجاهد و مبارزه خستگى ناپذير در ماه شهادت جد غريبش آقا ابا عبدالله الحسين(ع) محرم الحرام سال 1345 ه_ ق، 1305 ه_.ش، تابستان 1926 ميلادى در شهر ديرپاى علم و تمدن و انديشه و فرهنگ اسلامى - قم - در خاندانى حسينى تبار، با پيشينه اى از علم و تقوى و فضيلت ديده به جهان گشود.

والدين

والدشان مرحوم حضرت آيت الله آقاى حاج ميرزا محمود روحانى(قدس سره) از مفاخر روحانيت و حوزه علميه قم است كه در سال 1307 (ه_.ق) در قم بدنيا آمد. در سال 1330(ه_.ق) وارد نجف اشرف شد و از محضر حضرات آيات عظام آسيد ابوالحسن اصفهانى(ره) و ميرزاى نائينى(ره) بهره ها برد. مدتى در مشهد مقدس از شاگردان مرحوم آيت الله العظمى حاج آقا حسين طباطبايى قمى(ره) بود. بعد از آن به حوزه علميه قم آمدند. با تلاش، كوشش و پايمرديهاى ايشان، حضرت آيت الله العظمى حاج شيخ عبدالكريم حايرى(ره) به قم آمدند و تدريس علوم حوزوى را شروع كردند.

ايشان از شاگردان خاص و مخصوص و مورد عنايت آيت الله حايرى بودند.

ايشان از شاگردان خاص و مخصوص و مورد عنايت آيت الله حايرى بودند.اين عالم متقى و زاهدِ متعبدِ با نفوذ، ساليان سال بعد از فوت پدر بزرگوارشان مرحوم آيت الله العظمى آقاى آسيد صادق روحانى(ره) در مسجد آقا ضمن اقامه نماز جماعت، پاسخگوى مسائل شرعى و گره گشاى مشكلات مردم بودند. از اقدامات ايشان مى توان به همكارى با آيت الله كاشانى در قضيه ملى شدن نفت، مبارزه جدى با رضاخان در مورد كشف حجاب و دين زدايى از مملكت، دعوت و تلاش براى ورود آيت الله العظمى حايرى به قم، زمينه سازى براى تدريس ايشان و همكارى، همفكرى و يارى جهت تأسيس حوزه علميه قم و... را نام برد.

اين مجتهدِ عابد در 18 شعبان 1381 (ه_.ق) بعد از يك بيمارى طولانى وفات يافت. با پخش خبر فوت اين مرد بزرگ، شهرستان قم متلاطم، بازار، درسها و اداره جات تعطيل گرديد. در تشييع جنازه بسيار باشكوه ايشان، علاوه بر حضور تمامى مراجع تقليد، بزرگان و مدرسين حوزه، طلاب، بازاريان، كسبه و

اداره جات با افراشتن پرچم عزا به صورت هيأت هاى سينه زنى و زنجير زنى شركت كردند و پس از اقامه نماز ميت توسط فرزند برومندشان حضرت آيت الله العظمى آقاى سيد محمد صادق روحانى(دام ظله)، در مسجد بالاى سر حضرت معصومه (س) به خاك سپرده شدند. والده شان از سادات حسنى و فرزند آيت الله آقاى حاج سيد احمد طباطبايى قمى(ره) است كه ايشان ساليان متمادى در صحن حضرت معصومه(س) اقامه نماز جماعت داشتند.

اساتيد

معظم له به دليل علاقه و پشتكار فراوانشان هر روز در چندين درس مراجع و بزرگان حوزه علميه كه جهان اسلام و عالم تشيع به وجودشان افتخارمى كند، شركت مى كردند. عمده اساتيد ايشان عبارتند از:

1- حضرت آيت الله العظمى آقاى حاج شيخ كاظم شيرازى(قدس سره) (1290 -1367)

2- حضرت آيت الله العظمى آقاى حاج شيخ محمد حسين اصفهانى معروف به كمپانى (قدس سره) (ت 1361)

3- حضرت آيت الله العظمى آقاى حاج شيخ محمد على كاظمينى(قدس سره)

4- حضرت آيت الله العظمى آقاى حاج سيد ابوالحسن اصفهانى(قدس سره) (1284 - 1365)

5- حضرت آيت الله العظمى آقاى حاج شيخ محمدرضا آل ياسين(قدس سره)

6- حضرت آيت الله العظمى آقاى حاج سيد ابوالقاسم خويى(قدس سره) (1317 - 1413)

7- حضرت آيت الله العظمى آقاى سيد محمد حسين طباطبايى بروجردى (قدس سره) (1292 - 1380)

آيت الله العظمى روحانى از وجود تمامى اساتيد نام آور خود استفاده نمودند و خود را هميشه مديون محبتها و الطاف خالصانه آن بزرگواران (رضوان الله تعالى عليهم) مى دانند. اما در اين ميان نقش آيت الله خويى برجسته تر و قابل توجه تر است. پرورش روح اجتهاد و تكوين فقهى و علمى ايشان، مرهون 15 سال شركت در دروس خصوصى و عمومى آيت الله

العظمى خويى مى باشد. هوش، پشتكار و استعداد معظم له، ايشان را مورد علاقه و توجه خاص اساتيد و مراجع، بخصوص مورد عنايت خاصه آيت الله خويى قرارداده بود. آيت الله العظمى خويى(ره) در آن زمان، به اتفاق رأى اغلب علماء، بزرگان و كارشناسان فقه و اجتهاد ؛ يك فقيه بى نظير بودند كه در اغلب علوم حوزوى نظير فقه، اصول، كلام، تفسير، رجال، فلسفه؛ مجتهد وصاحب نظر بودند و آثار منتشره ايشان گواه اين مدعاست.

در دروس عمومى آيت الله خويى صدها طلبه شركت مى كردند كه امتيازآيت الله العظمى خويى در شناخت و كشف استعدادهاى طلاب تيزهوش وبسيار موفق بود و سعى فراوان مى كردند تا آن طلبه را زير نظر گرفته و با ايجاد ارتباط بيشتر با او؛ بتوانند در تربيت آن طلبه كوشا نقش بيشترى را ايفا كنند.

با ورود آيت الله روحانى در دوران نوجوانى به نجف اشرف و شركت در دروس آيت الله العظمى خويى؛ حوزه علمیه كهنِ نجف اشرف شاهد حضور يك نابغه با درك و استعداد شگرفى بود كه چهره اش نشان از مقام آيت اللهى مى داد.

اين نوجوان نابغه بايد در دروس سنگين فقه اصول شركت كند، دروس مختلف را نوشته و آنها را در منزل پاكنويس كند، با دوستان همدوره تحصيلش مباحثه كند و پيش مطالعه براى درس هاى فردا را هم انجام دهد.اين مطالعات سنگين آنهم در غربت و با كمترين امكانات موجود؛ در شبانه روز 16 ساعت وقت ايشان را مى گرفت. علاوه بر آن، رسيدگى به كارهاى شخصى از قبيل: تهيه مايحتاج زندگى و تحمل فشارهاى اقتصادى نيز با خودشان بود. معظم له اغلب دورانى را كه در نجف اشرف بودند با وضع بسيار سخت و طاقت فرساى اقتصادى مواجه

بودند و اغلب، زندگيشان با قرض گرفتن از مغازه داران محل سپرى مى شد. و اين بزرگترين رمز و سرمايه گذارى براى تحصيل و عشق و علاقه به آموختن دانش علوم اسلامى است.

تحصيلات

حضرت آيت الله دروس پايه ادبيات عرب را در قم نزد پدر بزرگوارشان فرا گرفتند. سپس در سال 1355 (ه_.ق) در سن 10 سالگى به همراه برادر بزرگترشان براى استفاده از اساتيد بزرگ و نام آور حوزه علميه كهنِ نجف اشرف، رنج و مشكلات هجرت از قم به نجف را پذيرا شدند!! به دليل هوش و استعداد فوق العاده و حيرت برانگيزشان دوره چند ساله دروس «سطح» را در مدت يكسال به اتمام رساندند و به امتحان و توصيه آيت الله العظمى خويى در سن 11 سالگى وارد درس خارج فقه و اصول شدند. ورود يك نوجوان11 ساله به درس خارج فقه و اصول، آن هم همدوش طلاب با سابقه وبزرگسال حوزه علميه كهنِ نجف، براى همگان حيرت آور و شوق آفرين بود.

آيت الله زاده ميلانى نقل مى كند كه: آيت الله العظمى خويى به پدرم آيت الله العظمى ميلانى فرمودند: افتخار مى كنم به حوزه اى كه در آن نوجوان يازده ساله در كنار شاگردان بزرگسال و علماى بزرگ و همراه با آنان «مكاسب» را مى خواند ومطالب مكاسب را بهتر از ديگران مى فهمد و تحليل مى كند. علاقمندان به علوم اسلامى و حوزوى مى دانند كه كتاب ارزشمند مكاسب از تأليفات مرحوم شيخ انصارى است كه در حوزه هاى علميه تدريس مى شود و يكى از كتابهاى مهم و سنگين حوزوى است كه فهميدن و درك مطالب آن نياز به شاگردان با كفايت و پر استعداد دارد.

تدريس

معظم له تدريس دوره هاى مختلف علوم اسلامى را در همان ايام نوجوانى در صحن حرم مطهر حضرت اميرالمؤمنين على (ع) در نجف اشرف آغازكردند. تقرير دروس حوزه توسط اين نوجوان براى طلاب بزرگسال وميانسال، براى همگان

حيرت آور و قابل تقدير بود.

آيت الله العظمى روحانى پس از مدت كوتاهى كه در دروس آيت الله العظمى خويى (ره) شركت كردند، با تقرير دروس اصول و فقه استاد؛ آنان را براى عده اى از طلاب و علاقمندان به دروس حوزوى، تدريس مى كردند. ديرى نپائيد كه چونان خورشيدى در نجف اشرف درخشيدند و به سان درختى پربرگ و بار، برآمدند و در سايه شان خيل مشتاقان را آرامش مى بخشيدند.

به همين دليل بود كه ارتباط آيت الله خويى روز به روز با معظم له بيشترمى شد. با اينكه اغلب آيت الله العظمى خويى در جلسه تدريسشان به كسى اجازه طرح اشكال نمى دادند به آيت الله العظمى روحانى در ميان عده اي از شاگردان مى فرمودند: چرا در مباحثه ها اشكال نمى كنى. من از شما مى خواهم اشكال و ايرادهايى كه به نظرتان مى رسد را مطرح كنيد .«و اين نشان از نبوغ فكرى و شايستگى ويژه آيت الله العظمى روحانى دارد.

ارتباط تنگاتنگ استاد و شاگرد تا آنجا ادامه يافت كه زيادى از شبهاى تعطيلى آن مرجع فقيد (ره) به حجره آيت الله العظمى روحانى مى آمدند وساعتهاى مديدى به بحث و بررسى مسائل علوم اسلامى مى پرداختند و درانتها معظم له، استاد را تا درب منزلشان همراهى مى كردند.

حضرت آيت الله العظمى خويى در سال 1360 (ه_. ق) هنگامى كه آيت الله العظمى روحانى فقط 15 سال بيشتر نداشتند، طى نامه اى بسيار مهم، عظمت علمى، قدرت و استنباط قوى، هوش و ذكاوت اين نابغه بزرگ را تأييد و ستودند (متن كامل نامه كه به دست خط مبارك آيت الله العظمى خويى مى باشد درسايت اينترنت آيت الله العظمى روحانى و در كتابهاى زندگينامه كه به زبان عربى و فارسى در لبنان به چاپ رسيده است، موجود است).

معظم له به تأييد و مكتوب مهم مراجع و اساتيد بزرگوارشان در سن 14 سالگى به درجه اجتهاد نائل آمدند.

ايشان در اواخر سال 1329 (ه_. ش) وارد قم شدند و در اوايل سال 1330(ه_. ش) به تدريس دروس خارج فقه و اصول در صحن مطهر حضرت معصومه (س) پرداختند. بيش از نيم قرن است كه ايشان به تدريس علوم آل محمد (ص) و تربيت هزاران طلبه فاضل و تشنگان دانش ائمه اطهار مى پردازند. اغلب شاگردان، پرورش يافتگان و حلقه نشينان منبر تدريسشان؛از مدرسين نام آور، فضلا و دانشمندان حوزه و عده اى در مسير مرجعيت قرار دارند.

ايشان به هنگام تدريس، متين و گويا سخن مى گويند. به دليل وسعت احاطه شان بر موضوعات علمى، از پرداختن به زوايد پرهيز مى كنند. درس ايشان فشرده اى از آراء و مبانى بزرگان و فقيهان نامى به همراه نظريات خودشان است كه با بحث و استدلال، بر رد يا قبول آن مبانى مى پردازند. درجلسات تدريسشان به مبارزه با جمود، يكسونگرى، احتياط زدگى، تقليد وپيروى كوركورانه از بزرگان مى پردازند، زيرا معتقدند كه تقليد و تعصب و غير منطقى روى اقوال بزرگان و مبارزه با هر نظر نو، توان علمى را از حوزه مى گيرد. از اين رو معظم له با حفظ احترام بزرگان و تأكيد بر اين امر، با نظرات آنها نقادانه برخورد مى كنند. نظريات جديد و نو، ابتكار در مبانى، خروج ازآراء پيشينيان و ژرف نگرى در تدريس ايشان موج مى زند.

هر چند ايشان به عنوان يك مرجع و فقيه نو انديش شهرت دارند اما هيچگاه حكم الله را به نام مصلحت يا نوانديشى زير پا نمى گذارند. فقيه نوانديشى كه هيچگاه به انكار سنت و حذف باورهاى دينى نمى پردازد.

تأليفات

معظم له از ابتداى زندگى

علمى خويش در راستاى نشر معارف اهل بيت وگسترش دانش اسلام، هرگز آرام نگرفتند. زمانى بر مسند تدريس مى نشينند و به تربيت و پرورش هزاران دانشمند فاضل و فرزانه مى پردازند و زمانى ديگر دست به قلم مى شوند و به تأليف كتب ماندگار اسلامى مى پردازند.

ايشان به محض ورود به حوزه علميه قم و احساس نياز جامعه حوزوى واسلامى، همزمان با تدريس درس خارج فقه و اصول در سنين جوانى، دست به تأليف دايرة المعارف فقه اسلامى مى زنند. كتابى ماندگار كه بزرگان واساتيد نام آورِ خبره حوزه، مراجع بزرگ تقليد و مدرسين، سر تعظيم وتمجيد در برابرش فرو مى آورند.

حضرت آيت الله العظمى بروجردى(ره) دوبار كتاب فقه الصادق را همراه خود به جلسه تدريس شان مى برند و به عنوان سند از آن نقل قول و به آن استناد مى كنند.

حضرت آيت الله العظمى خويى(ره) طى نامه اي مرقوم فرمودند كه: من كتاب فقه الصادق را شخصا براى آيت الله كاشف الغطاء بردم و گفتم: ببينید من چه خدمت بزرگى به عالم اسلام و فقاهت نموده ام و چنين عالم محققى را تربيت كرده ام.

رييس دانشگاه الازهر (مهمترين و عالى ترين مركز علمى اهل تسنن) نيز طى نامه اى كتاب عظيم فقه الصادق را مى ستايد.

اين كتاب ساليان سال است كه يكى از رساترين، معتبرترين و مهمترين منبع تدريس فقه و اصول تشيع است. يكى از دلايل مرجعيت و اعمليت ايشان، ناشى از اين تأليفات بخصوص كتاب گرانسنگ فقه الصادق است.

1- فقه الصادق(به زبان عربى): دايرة المعارف كامل فقه تشيع. اين كتاب عظيم و بزرگ كه به عنوان يك منبع مرجع شناخته شده است در 26 جلد بارها

در داخل و خارج كشور به چاپ رسيده است. چاپ جديد آن نیز در 41 جلد (با ذکر منابع و مصادر) به چاپ رسیده است..

از تأليف كتاب عظيم جواهر الكلام كه شامل تمامى ابواب فقه مى باشد نزديك به 200 سال مى گذرد و كتاب فقه الصادق كه به اعتقاد بعضى از مراجع و بزرگان خبره حوزه، از«جواهر الكلام» رساتر و كامل تر است؛ اولين و كامل ترين دايرة المعارف تمام ابواب فقه در دو سده اخير است. اين كتاب كه در سنين جوانى معظم له به رشته تحرير درآمده، مورد عنايت خاصه تمامى مراجع تقليد و بزرگان حوزه هاى علميه است. اين كتاب در ميان علماء عامه (اهل تسنن نيز شناخته شده و مورد استناد است. كتاب «فقه الصادق» در دانشگاه هاى معروف غرب (بخش مطالعات اسلام شناسى) يكى از منابع مورد قبول و قابل استناد است.

2- زبدة الاصول (به زبان عربى): دوره كامل علم اصول فقه كه به صورت بحث استدلالى ارائه گرديده است. اين كتاب در 6 جلد مى باشد.

3- منهاج الفقاهه (به زبان عربى): در 6 جلد مى باشد كه حاشيه اى است بر«مكاسب» شيخ انصارى(ره) كه به شيوه اي نو و ابتكارى تمامى موارد ارائه شده را بحث و بررسى كرده اند.

4- المسائل المستحدثه (به زبان عربى): حضرت آيت الله مبتكر مسائل مستحدثه و ارائه مسائل جديد با ذكر مسايل فقهى، روايى هستند. اين كتاب كه بارها وبارها در خارج و داخل كشور به چاپ رسيده است شامل ارائه مسائل جديد، نو و مورد ابتلاى جامعه با ذكر دلايل و مستندات فقهى،روايى و قرآنى مى باشد.

5- تعليق بر منهاج الصالحين در 3 جلد (به زبان عربى)

6- تعليق بر عروة الوثقى

در 2 جلد (به زبان عربى)

7- تعليق بر وسيله النجاة (به زبان عربى)

8- رساله در لباس مشكوك (به زبان عربى)

9- رساله در قاعده لاضرر (به زبان عربى)

10- الجبر و الاختيار (به زبان عربى)

11- رساله در قرعه (به زبان عربى)

12- مناسك الحج (به زبان عربى)

13- المسائل المنتخبه (به زبان عربى)

14- رساله در فروع العلم الاجمالى (به زبان عربى)

15- الاجتهاد و التقليد (به زبان عربى)

16- القواعد الثلاثه (به زبان عربى)

17- اللقاء الخاص(به زبان عربى) مربوط به «سايت يا حسين»

18- رساله توضيح المسائل (به زبان فارسى و اردو)

19- تحقيقى در مورد جبر و اختيار (به زبان فارسى)

20- نظام حكومت در اسلام (به زبان فارسى و تركى و اردو)

21- مناسك حج (به زبان فارسى)

22- منتخب احكام (به زبان فارسى)

23- استفتائات قوه قضائيه و مؤسسه حقوقى وكلاى بين الملل (به زبان فارسى)

24- احكام فقهى مسائل روز (به زبان فارسى)

25- استفتائات (پرسش و پاسخ هاى مسائل شرعى) (به زبان فارسى): كه تاكنون در 5 جلد به صورت سؤال و جواب ارائه شده است و به زودی 2 جلد دیگر آن منتشر می شود.

26- مجموع استفتائات عربی که به زودی در 6 جلد منتشر می شود.

27 _ السیدة الزهراء بین الفضائل والظلامات (عربی)

28 _ فضائل و مصائب حضرت زهرا(س) (فارسی)

29 _ «شرح مناسک الحج والعمرۀ» (به زبان عربی)

مرجعيت

بعد از تشريف فرمايى ايشان از حوزه علميه نجف اشرف و شروع به تدريس درس خارج فقه و اصول و با توجه به نگارش كتاب عظيم فقه الصادق بعداز فوت آيت الله العظمى بروجردى (ره) به پيشنهاد علماء، فضلاء و مدرسين نام آور، رساله عمليه ايشان منتشر شد. طبق آنچه در كتابخانه ملى ايران موجود است،

اولين چاپ رساله توضيح المسائل ايشان مربوط به سال 1340(ه_. ش) مى باشد.

احكام تقليد

" مسأله 1 - عقيده مسلمان به اصول دين بايد از روى دليل باشد ، ونمى تواند در اصول دين تقليد نمايد ، يعنى بدون دليل گفته كسى را قبول كند ، ولى در احكام دين بايد يا مجتهد باشد كه بتواند احكام را از روى دليل بدست آورد ، يا از مجتهد تقليد كند ، يعنى به دستور او رفتار نمايد ، يا از راه احتياط طورى به وظيفه خود عمل نمايد ، كه يقين كند ، تكليف خود را انجام داده است ، مثلا اگر عده اى از مجتهدين عملى را حرام مى دانند وعده ديگر مى گويند حرام نيست ، آن عمل را انجام ندهند واگر عملى را بعضى واجب وبعضى مستحب مى دانند آن را بجا آورد پس كسانى كه مجتهد نيستند ونمى توانند به احتياط عمل كنند واجب است از مجتهد تقليد نمايند

مسأله 2 - تقليد در احكام عمل كردن به دستور مجتهد است

واز مجتهدى بايد تقليد كرد كه مرد ، وبالغ ، وعاقل ، وشيعه دوازده امامى ، وحلال زاده ، وزنده ، وعادل باشد وعادل كسى است كه كارهايى كه بر او واجب است بجا آورد وكارهايى كه بر او حرام است ترك كند ، به عبارت ديگر عادل كسى است كه در جاده شرع مستقيم است وعملا از آن منحرف نمى شود ، ونيز مجتهدى كه انسان از او تقليد مى كند بايد اعلم باشد ، يعنى در فهميدن حكم خدا از تمام مجتهدهاى زمان خود استادتر باشد

مسأله 3 - مجتهد واعلم را از

سه راه مى توان شناخت : اول آنكه خود انسان يقين كند ، مثل آنكه از اهل علم باشد وبتواند مجتهد واعلم را بشناسد

دوم آنكه يك نفر عالم عادل بلكه موثق كه مى تواند مجتهد وعلم را تشخيص دهد ، مجتهد بودن يا اعلم بودن كسى را تصديق كند ، به شرط آنكه عالم ثقه ديگر با گفته او مخالفت ننمايد

سوم آنكه عده اى از اهل علم كه مى توانند مجتهد واعلم را تشخيص دهند ، واز گفته آنان اطمينان پيدا مى شود مجتهد بودن يا اعلم بودن كسى را تصديق كنند

مسأله 4 - اگر شناختن اعلم مشكل باشد ، بايد از كسى تقليد كند كه گمان به اعلم بودن او دارد ، بلكه اگر احتمال ضعيفى هم بدهد كه كسى اعلم است وبداند ديگرى از او اعلم نيست ، بايد از او تقليد نمايد ، واگر چند نفر در نظر او اعلم از ديگران وبا يكديگر مساوى باشند ، بايد از يكى از آنان تقليد كند ولى چنانچه يكى از آنان پرهيزكارتر در فتوى باشد بايد از او تقليد نمايد

مسأله 5 - بدست آوردن فتوى يعنى دستور مجتهد چهار راه دارد : اول شنيدن از خود مجتهد دون شنيدن از يك نفر عادل بلكه موثق كه فتواى مجتهد را نقل كند

سوم شنيدن از كسى كه انسان به گفته او اطمينان دار چهارم ديدن در رساله مجتهد ، در صورتى كه انسان به درستى آن رساله اطمينان داشته باشد

مسأله 6 - تا انسان يقين نكند كه فتواى مجتهد عوض شده است ، مى تواند به آنچه در رساله نوشته شده عمل نمايد ، واگر احتمال

دهد كه فتواى او عوض شده ، جستجو لازم نيست

مسأله 7 - اگر مجتهد اعلم در مسأله اى فتوى دهد مقلد آن مجتهد يعنى كسى كه از او تقليد مى كند نمى تواند در آن مسأله به فتواى مجتهد ديگر عمل كند ، ولى اگر فتوى ندهد وبفرمايد احتياط آن است كه فلان طور عمل شود ، مثلا بفرمايد احتياط آن است كه در ركعت سوم وچهارم نمار سه مرتبه تسبيحات اربعه يعنى سبحان الله والحمد لله ولا اله الا الله والله اكبر بگويد ، مقلد بايد يا به اين احتياط ، كه احتياط واجبش مى گويند عمل كند وسه مرتبه بگويد ، ويا به فتواى مجتهدى كه علم او از مجتهد اعلم كمتر واز مجتهدهاى ديگر بيشتر است عمل نمايد ، پس اگر او يكمرتبه گفتن را كافى بداند مى تواند يا مرتبه بگويد ، وهمچنين است كه اگر مجتهد اعلم بفرمايد مسأله محل تأمل يا محل اشكال است

مسأله 8 - اگر مجتهد اعلم بعد از آنكه در مسأله اى فتوى داده احتياط كند ، مثلا بفرمايد ظرف نجس را كه يك مرتبه در آب كر بشويند پاك مى شود ، اگر چه احتياط آن است كه سه مرتبه بشويند ، مقلد او نمى تواند در آن مسأله به فتواى مجتهد ديگر رفتار كند ، بلكه بايد يا به فتواى او عمل كند ، يا به احتياط بعد از فتوى كه آن را احتياط مستحب مى گويند عمل نمايد

مسأله 9 - اگر مجتهدى كه انسان از او تقليد مى كند ، از دنيا برود بايد از مجتهد زنده تقليد كرد ، ومتقليد از ميت حتى در

مسائلى كه به فتواى او عمل كرده جائز نيست ، به عبارت ديگر بقاء بر تقليد ميت مانند تقليد ابتدايى از او است مطلقا جائز نيست

مسأله 10 - مسائلى را كه انسان غالبا به آنها احتياج دارد واجب است ياد بگيرد

مسأله 11 - اگر براى انسان مسأله اى پيش آيد كه حكم آن را نمى داند ، چنانچه ممكن است ، بايد صبر كند تا فتوى مجتهد اعلم را به دست آورد يا احتياط كند

واگر هيچ كدام ممكن نيست بايد به فتواى مجتهدى كه علم او كمتر از مجتهد اعلم وبيشتر از مجتهدهاى ديگر است عمل كند

مسأله 12 - اگر كسى فتواى مجتهدى را به ديگرى بگويد ، چنانچه فتواى آن مجتهد عوض شود لازم نيست به او خبر دهد كه فتوى عوض شده ولى اگر بعد از گفتن فتوى بفهمد اشتباه كرده ، در صورتى كه ممكن باشد بايد اشتباه را بر طرف كند

مسأله 13 - اگر مكلف مدتى اعمال خود را بدون تقليد انجام دهد ، در صورتى اعمال او صحيح است كه با فتواى مجتهدى كه فعلا بايد از او تقليد كند مطابق باشد ، يا از راه ديگرى بفهمد كه به وظيفه واقعى خود رفتار كرده است ، يا احتمال بدهد كه حين عمل رعايت وظيفه اش را ولو به احتياط نموده

دیگر : دفتر حضرت آیت الله العظمی سید محمدصادق روحانی

موضوع : فقه جعفری -- رساله عملیه

رده بندی کنگره : BP183/9 /ر93ت 9

رده بندی دیویی : 297/3422

شماره کتابشناسی ملی : م 78-16673

احكام طهارت

آب مطلق ومضاف

مسأله 14 - آب يا مطلق است ، يا مضاف : آب مضاف آبى است كه آن را از چيزى بگيرند : مثل آب هندوانه وگلاب ، يا به چيزى مخلوط باشد : مثل آبى كه به قدرى با گل ومانند آن مخلوط شود ، كه ديگر به آن آب نگويند وغير اينها آب مطلق است ، وآن بر پنج قسم است : اول آب كر ، دوم آب قليل ، سوم آب جارى ، چهارم آب باران ، پنجم آب چاه

آب كر

مسأله 15 - آب كر مقدار آبى است كه اگر در ظرفى كه درازا وپهنا وگودى آن هر يك سه وجب است بريزند آن ظرف را پر كند وبه عبارت ديگر مساحت آن / صفحة 7 /

بيست وهفت وجب باشد ، ووزن آن از صد وبيست وهشت من تبريز بيست مثقال كمتر باشد كه تقريبا 377 كيلوگرم مى شود

مسأله 16 - اگر عين نجس مانند بول وخون يا چيزى كه نجس شده است مانند لباس نجس ، به آب كر برسد ، چنانچه آن آب ، بو يا رنگ يا مزه نجاست را بگيرد ، نجس مى شود واگر تغيير نكند نجس نمى شود

مسأله 17 - اگر بوى آب كر به واسطه غير نجاست تغيير كند نجس نمى شود

مسأله 18 - اگر عين نجس مانند خون به آبى كه بيشتر از كر است برسد وبو يا رنگ يا مزه قسمتى از آن را تغيير دهد ، چنانچه مقدارى كه تغيير نكرده كمتر از كر باشد تمام آب نجس مى شود واگر به اندازه كر يا بيشتر باشد ، فقط مقدارى كه بو يا

رنگ يا مزه آن تغيير كرده نجس است

مسأله 19 - آب فواره اگر متصل به كر باشد ، آب نجس را پاك مى كند

ولى اگر قطره قطره روى آب نجس بريزد ، آن را پاك نمى كند ، مگر آنكه چيزى روى فواره بگيرند ، تا آب آن قبل از قطره قطره شدن به آب نجس متصل شود وبنابر احتياط واجب بايد آب فواره با آن آب نجس مخلوط گردد

مسأله 20 - اگر چيز نجس را زير شيرى كه متصل به كر است بشويند ، آبى كه از آن چيز مى ريزد اگر متصل به كر باشد وبو يا رنگ يا مزه نجاست نگرفته باشد وعين نجاست هم در آن نباشد پاك است

مسأله 21 - اگر مقدارى از آب كر يخ ببندد وباقى آن بقدر كر نباشد ، چنانچه نجاست به آن برسد نجس مى شود ، وهر قدر از يخ هم آب شود نجس است

مسأله 22 - آبى كه به اندازه كر بوده ، اگر انسان شك كند از كر كمتر شده يا نه ، مثل آب كر است ، يعنى نجاست را پاك مى كند واگر نجاستى هم به آن برسد نجس نمى شود

وآبى كه كمتر از كر بوده وانسان شك دارد به مقدار كر شده يا نه حكم آب كر ندارد

مسأله 23 - كر بودن آب ، به سه راه ثابت مى شود : اول آنكه خود انسان يقين كند ، دوم آنكه يك مرد عادل بلكه موثق خبر دهد ، سوم كسى كه آب در اختيار او است به كر بودن آن خبر دهد مثلا حمامى بگويد آب حوض حمام كر

است

آب قليل

مسأله 24 - آب قليل آبى است كه از زمين نجوشد واز كر كمتر باشد

مسأله 25 - اگر آب قليل روى چيز نجس بريزد ، يا چيز نجس به آن برسد نجس مى شود ولى اگر از بالا با فشارى روى چيز نجس بريزد ، مقدارى كه به آن چيز مى رسد نجس وهر چه بالاتر از آن است پاك مى باشد

مسأله 26 - آب قليلى كه براى برطرف كردن عين نجاست روى چيز نجس ريخته شود واز آن جدا گردد ، نجس است وبايد از آب قليلى هم كه بعد از برطرف شدن عين نجاست ، براى آن كشيدن چيز نجس روى آن مى ريزند واز آن جدا مى شود اجتناب كنند

مسأله 27 - آبى كه با آن مخرج بول وغائط را مى شويند با پنج شرط پاك است : اول - آنكه بو يا رنگ يا مزه نجاست نگرفته باشد

دوم - نجاستى از خارج به آن نرسيده باشد

سوم - نجاست ديگرى مثل خون يا بول يا غائط بيرون نيامده باشد

چهارم - ذره هاى غائط در آب پيدا نباشد

پنجم - بيشتر از مقدار معمول ، نجاست به اطراف مخرج نرسيد باشد

آب جارى

مسأله 28 - آب جارى آبى است كه از زمين بجوشد وجريان داشته باشد مانند آب چشمه وقنات

مسأله 29 - آب جارى اگر چه كمتر از كر باشد ، چنانچه نجاست به آن برسد ، تا وقتى بو يا رنگ يا مزه آن به واسطه نجاست تغيير نكرده پاك است

مسأله 30 - اگر نجاستى به آب جارى برسد ، مقدارى از آن ، كه بو يا رنگ يا مزه اش به واسطه نجاست

تغيير كرده نجس است ، وطرفى كه متصل به چشمه است اگر چه كمتر از كر باشد پاك است ، وآبهاى ديگر نهر اگر به اندازه كر باشد يا به واسطه آبى كه تغيير نكرده به آب طرف چشمه متصل باشد ، پاك وگرنه نجس است

مسأله 31 - آب چشمه اى كه جارى نيست ولى طورى است كه اگر از آن بردارند باز مى جوشد ، حكم آب جارى دارد يعنى اگر نجاست به آن برسد ، تا وقتى بو يا رنگ يا مزه آن به واسطه نجاست تغيير نكرده ، پاك است

مسأله 32 - آبى كه كنار نهر ، ايستاده ومتصل به آب جارى است ، حكم آب جارى دارد

مسأله 33 - چشمه اى كه مثلا در زمستان مى جوشد ودر تابستان از جوشش مى افتد فقط وقتى كه مى جوشد حكم آب جارى دارد

مسأله 34 - آب حوض حمام اگر چه كمتر از كر باشد ، چنانچه به خزينه اى كه آب آن به اندازه كر است متصل باشد ، مثل آب جارى است

مسأله 35 - آب لوله هاى حمام وعمارات كه از شيرها ودوشها مى ريزد ، اگر متصل به كر باشد مثل آب جارى است

مسأله 36 - آبى كه روى زمين جريان دارد ولى از زمين نمى جوشد ، چنانچه كمتر ازكر باشد ونجاست به آن برسد نجس مى شود اما اگر از بالا با فشار به پايين بريزد چنانچه نجاست به پايين آن برسد بالاى آن نجس نمى شود

آب باران

مسأله 37 - اگر به چيز نجسى كه عين نجاست در آن نيست يك مرتبه باران ببارد جايى كه باران به آن برسد پاك مى

شود ودر فرش ولباس ومانند اينها فشار لازم نيست ولى باريدن دو سه قطره فائده ندارد ، بلكه بايد طورى باشد كه بگويند باران مى آيد

مسأله 38 - اگر باران ، به عين نجس ببارد وبجاى ديگر ترشح كند ، چنانچه عين نجاست همراه آن نباشد ، وبو يا رنگ يا مزه نجاست نگرفته باشد ، پاك است ، پس اگر باران بر خون ببارد وترشح كند ، چنانچه ذره هاى خون در آب باشد ، يا آنكه بو يا رنگ يا مزه خون گرفته باشد نجس مى باشد

مسأله 39 - اگر بر سقف عمارت يا روى بام آن عين نجاست باشد ، تا وقتى باران به بام مى بارد ، آبى كه به چيز نجس رسيده واز سقف يا ناودان مى ريزد پاك است

ولى بعد از قطع شدن باران اگر معلوم باشد آبى كه مى ريزد ، به چيز نجس رسيده است ، نجس مى باشد

مسأله 40 - زمين نجسى كه باران بر آن ببارد پاك مى شود

واگر باران بر زمين جارى شود وبه جاى نجسى كه زير سقف است برسد ، آن را نيز پاك مى كند

مسأله 41 - خاك نجسى كه به واسطه باران گل شود پاك است

مسأله 42 - هرگاه آب باران در جايى جمع شود ، اگر چه كمتر از كر باشد چنانچه موقعى كه باران مى آيد ، چيز نجسى را در آن بشويند وآب ، بو يا رنگ يا مزه نجاست نگيرد ، آن چيز نجس پاك مى شود

مسأله 43 - اگر بر فرش پاكى كه روى زمين نجس است باران ببارد ، وبر زمين نجس جارى شود

، فرش نجس نمى شود وزمين هم پاك مى گردد

آب چاه

مسأله 44 - آب چاهى كه از زمين مى جوشد ، اگر چه كمتر از كر باشد چنانچه نجاست به آن برسد تا وقتى ، بو يا رنگ يا مزه آن به واسطه نجاست تغيير نكرده پاك است

ومستحب است پس از رسيدن بعضى از نجاستها ، مقدارى كه در كتابهاى مفصل گفته شده از آب آن بكشند

مسأله 45 - اگر نجاستى در چاه بريزد وبو يا رنگ يا مزه آب آن را تغيير دهد ، وتغيير آب چاه از بين برود بنابر احتياط واجب ، موقعى پاك مى شود كه با آبى كه از چاه مى جوشد مخلوط گردد

مسأله 46 - اگر آب باران قطع شود ودر گودالى جمع شود وكمتر از كر باشد ، با رسيدن نجاست به آن نجس مى شود

احكام آبها

مسأله 47 - آب مضاف كه معنى آن گفته شد ، چيز نجس را پاك نمى كند ، وضوء وغسل هم با آن باطل است

مسأله 48 - آب مضاف هر قدر زياد باشد ، اگر ذره اى نجاست به آن برسد نجس مى شود ، ولى چنانچه از بالا با فشار روى چيز نجس بريزد ، مقدارى كه به چيز نجس رسيده نجس ومقدارى كه بالاتر از آن است پاك مى باشد مثلا اگر گلاب را از گلابدان روى دست نجس بريزند ، آنچه بدست رسيده نجس ، وآنچه بدست نرسيده پاك است

مسأله 49 - اگر آب مضاف نجس ، طورى با آب كر يا جارى مخلوط شود ، كه ديگر آب مضاف به آن نگويند پاك مى شود

مسأله 50 - آبى كه مطلق بوده ومعلوم نيست مضاف شده يا نه مثل

آب مطلق است ، يعنى چيز نجس را پاك مى كند ، وضوء وغسل هم با آن صحيح است وآبى كه مضاف بوده ومعلوم نيست مطلق شده يا نه مثل آب مضاف است ، يعنى چيز نجس را پاك نمى كند ، وضوء وغسل هم با آن باطل است

مسأله 51 - آبى كه معلوم نيست مطلق است يا مضاف ومعلوم نيست كه قبلا مطلق يا مضاف بوده نجاست را پاك نمى كند وضوء وغسل هم با آن باطل است واگر نجاست به آن برسد حكم به نجس بودن آن مى شود ولو به اندازه كر يا بيشتر باشد

مسأله 52 - آبى كه عين نجاست مثل خون وبول به آن برسد وبو يا رنگ يا مزه آن را تغيير دهد ، اگر چه كر يا جارى باشد نجس مى شود ولى اگر بو يا رنگ يا مزه آن ، به واسطه نجاستى كه بيرون آب است عوض شود ، مثلا مردارى كه پهلوى آب است بوى آن را تغيير دهد نجس نمى شود

مسأله 53 - آبى كه عين نجاست مثل خون وبول در آن ريخته وبو يا رنگ يا مزه آن را تغيير داده ، چنانچه به كر يا جارى متصل شود ، يا بارن بر آن ببارد ، يا باد باران را در آن بريزد ، يا آب باران از ناودان در آن جارى شود ، وتغير آن از بين برود پاك مى شود

ولى بابنر احتياط واجب بايد آب باران يا كر يا جارى با آن مخلوط گردد

مسأله 54 - اگر چيز نجسى را در كر يا جارى آب بكشند ، آبى كه بعد

از بيرون آوردن ، از آن مى ريزد پاك است

مسأله 55 - آبى كه پاك بوده ومعلوم نيست نجس شده يا نه پاك است وآبى كه نجس بوده ومعلوم نيست پاك شده يا نه نجس است

مسأله 56 - نيمخورده سگ وخوك ، نجس وخوردن آن حرام است ونيمخورده حيوانات حرام گوشت ، پاك وخوردن آن مكروه مى باشد

احكام تخلى

احكام تخلى

مسأله 57 - واجب است انسان وقت تخلى ومواقع ديگر ، عورت خود را از كسانى كه مكلفند ، اگر چه مثل خواهر ومادر با او محرم باشند ، وهمچنين از ديوانه وبچه هاى مميز كه خوب وبد را مى فهمند ، بپوشاند ولى زن وشوهر لازم نيست عورت خود را از يكديگر بپوشانند

مسأله 58 - لازم نيست با چيز مخصوصى عورت خود را بپوشاند ، واگر مثلا با دست هم آن را بپوشاند كافيست

مسأله 59 - موقع تخلى بايد طرف جلوى بدن يعنى شكم وسينه وزانوها رو به قبله وپشت به قبله نباشد

مسأله 60 - اگر موقع تخلى طرف جلوى بدن كسى رو به قبله يا پشت به قبله باشد وعورت را از قبله بگرداند كفايت نمى كند

واگر جلوى بدن او رو به قبله يا پشت به قبله نباشد ، واجب است عورت را رو به قبله ننمايد ولى پشت به قبله مانعى ندارد

مسأله 61 - طرف جلوى بدن در موقع استبراء كه احكام آن بعدا گفته مى شود ، در صورتى كه بداند بلل مشتبه خارج مى شود بايد رو به قبله وپشت به قبله نباشد ، ودر صورتى كه شك در خروج بلل دارد ، وموقع تطهير مخرج بول وغائط ، رو به قبله بودن

وپشت به آن اشكال ندارد

مسأله 62 - اگر براى آنكه نامحرم او را نبيند ، مجبور شود ، رو به قبله يا پشت به قبله بنشيند ، مانعى ندارد روبه قبله يا پشت به قبله بنشيند ، ونيز اگر از راه ديگر ناچار باشد كه رو به قبله يا پشت به قبله بنشيند مانعى ندارد

مسأله 63 - نشاندن بچه را در وقت تخلى رو به قبله يا پشت به قبله حرام نيست

واگر خود بچه بنشيند ، جلوگيرى از او واجب نيست

مسأله 64 - در چهارجا تخلى حرام است : اول در كوچه هاى مملوكه در صورتى كه صاحبانش اجازه نداده باشند وهمچنين در كوچه هايى كه ملك كسى نيست ولى تخلى ضرر مى زند به افرادى كه رفت وآمد مى كنند يا آنكه موجب اذيت آنان مى شود : دوم - در ملك كسى كه اجازه تخلى نداده است : سوم - در جايى كه براى عده مخصوص وقف شده است مثل بعضى از مدرسه ها : چهارم - روى قبر مؤمنين در صورتى كه بى احترامى به آنان باشد

مسأله 65 - در سه صورت مخرج غائط فقط با آب پاك مى شود : اول - آنكه با غائط ، نجاست ديگرى مثل خون بيرون آمده باشد : دوم - آنكه نجاستى از خارج به مخرج غائط رسيده باشد : سوم - آنكه اطراف مخرج بيشتر از مقدار معمولى آلوده شده باشد

ودر غير اين سه صورت مى شود مخرج را با آب شست ويا به دستورى كه بعدا گفته مى شود ، با پارچه وسنگ ومانند اينها پاك كرد ، اگر چه شستن با آب بهتر است

مسأله

66 - مخرج بول با غير آب پاك نمى شود ، ودر كر وجارى اگر بعد از برطرف شدن بول يك مرتبه بشويند كافيست ، ولى با آب قليل بايد دو مرتبه شست وبهتر است سه مرتبه شسته شود

مسأله 67 - اگر مخرج غائط را با آب بشويند ، بايد چيزى از غائط در آن نماند ولى باقيماندن رنگ وبوى آن مانعى ندارد ، واگر در دفعه اول طورى شسته شود كه ذره اى از غائط در آن نماند ، دوباره شستن لازم نيست

مسأله 68 - با سنگ ، وكلوخ ، وپارچه ومانند اينها اگر خشك وپاك باشند مى شود مخرج غائط را تطهير كرد ، وچنانچه رطوبت كمى داشته باشند كه به مخرج نرسد اشكال ندارد ولى بايد از سه دفعه كمتر نباشد اگر چه به يك مرتبه يا دو مرتبه مخرج پاكيزه شود وبهتر است سه قطعه باشد

مسأله 69 - اگر با سه دفعه غائط بر طرف نشود ، بايد به قدرى اضافه نمايند تا مخرج كاملا پاكيزه شود ، ولى باقيماندن ذره هاى كوچكى كه ديده نمى شود اشكال ندارد

مسأله 70 - پاك كردن مخرج غائط با چيزهايى كه احترام آنها لازم است : مانند كاغذى كه اسم خدا وپيغمبران بر آن نوشته شده حرام است ، واگر كسى با اينها غائط را بر طرف كند ، معصيت كرده ولى مخرج پاك مى شود ، وبا استخوان وسرگين هم نبايد مخرج غائط را پاك كرد ، واگر كسى با آنها برطرف كند پاك نمى شود

مسأله 71 - اگر شك كند كه مخرج را تطهير كرده يا نه ، اگر چه هميشه بعد

از بول يا غائط فورا تطهير مى كرده واجب است تطهير نمايد

مسأله 72 - اگر بعد از نماز شك كند كه قبل از نماز ، مخرج را تطهير كرده يا نه نمازى كه خوانده صحيح است ، ولى براى نمازهاى بعد بايد تطهير كند

استبراء

مسأله 73 - استبراء عمل مستحبى است كه مردها بعد از بيرون آمدن بول انجام مى دهند ، براى آنكه يقين كنند بول در مجرى نمانده است ، وآن داراى اقسامى است وبهترين آنها اين است كه بعد از قطع شدن بول ، اگر مخرج غائط نجس شده ، او آن را تطهير كنند ، بعد سه دفعه با انگشت ميانه دست چپ از مخرج غائط تا بيخ آلت بكشند وبعد ، شست را روى آلت وانگشت پهلوى شست را زير آن بگذارند وسه مرتبه تا ختنه گاه بكشند وپس از آن سه مرتبه سر آلت را فشار دهند

مسأله 74 - آبى كه گاهى بعد از ملاعبه وبازى كردن از انسان خارج مى شود ، وبه آن مذى مى گويند پاك است ، ونيز آبى كه گاهى بعد از منى بيرون مى آيد ، و به آن وذى گفته مى شود ، وآبى كه گاهى بعد از بول بيرون مى آيد ، وبه آن ودى مى گويند اگر بول به آن نرسيده باشد پاك است ، وچنانچه انسان بعد از بول استبراء كند وبعد آبى از او خارج شود وشك كند كه بول است يا يكى از اينها ، پاك مى باشد

مسأله 75 - اگر انسان شك كند استبراء كرده يا نه ورطوبتى از او بيرون آيد كه نداند پاك است

يا نه ، نجس مى باشد ، وچنانچه وضوء گرفته باشد باطل مى شود ، ولى اگر شك كند استبرايى كه كرده درست بوده يا نه ورطوبتى از او بيرون آيد كه نداند پاك است يا نه پاك مى باشد ، ووضوء را هم باطل نمى كند

مسأله 76 - كسى كه استبراء نكرده اگر به واسطه آنكه مدتى از بول كردن او گذشته ، يقين كند بول در مجرى نمانده است ورطوبتى ببيند وشك كند پاك است يا نه ، آن رطوبت پاك مى باشد ، وضوء را هم باطل نمى كند

مسأله 77 - اگر انسان بعد از بول استبراء كند ، وضوء بگيرد ، چنانچه بعد از وضوء رطوبتى ببيند كه بداند يا بول است يا منى ، واجب است احتياطا غسل كند ، وضوء هم بگيرد ، ولى اگر وضوء نگرفته باشد فقط گرفتن وضوء كافيست

مسأله 78 - براى زن استبراء از بول نيست واگر رطوبتى ببيند وشك كند پاك است يا نه پاك مى باشد ، وضوء وغسل او را هم باطل نمى كند

مستحبات ومكروهات تخلى

مسأله 79 - مستحب است در موقع تخلى جايى بنشيند كه كسى او را نبيند ، و موقع وارد شدن به مكان تخلى اول پاى چپ وموقع بيرون آمدن ، اول پاى راست را بگذارد ، وهمچنين مستحب است در حال تخلى سر را بپوشاند وسنگينى بدن را بر پاى چپ بيندازد

مسأله 80 - مكروه است انسان روبه روى خورشيد وماه در موقع تخلى بنشيند

ولى اگر عورت خود را به وسيله اى بپوشاند مكروه نيست ، ونيز در موقع تخلى نشستن روبه روى باد ، ودر جاده ، وخيابان ، وكوچه

، ودرب خانه ، وزير درختى كه ميوه مى دهد ، وچيز خوردن ، وتوقف زياد مكروه است ، وهمچنين است حرف زدن در حال تخلى ، ولى اگر ناچار باشد ، يا ذكر خدا بگويد اشكال ندارد ، وتطهير كردن با دست چب مستحب مى باشد

مسأله 81 - ايستاده بول كردن ، وبول كردن در زمين سخت ، وسوراخ جانوران ، ودر آب ، خصوصا آب ايستاده مكروه است

مسأله 82 - خوددارى كردن از بول وغائط مكروه است

مسأله 83 - مستحب است انسان ، پيش از نماز ، وپيش از خواب ، وپيش از جماع ، وبعد از بيرون آمدن منى بول كند

نجاسات

نجاسات

مسأله 84 - نجاسات يازده چيز است : اول : بول ، دوم : غائط ، سوم : منى ، چهارم : مردار ، پنجم : خون ، ششم وهفتم : سگ وخوك ، هشتم : مشرك ، نهم : شراب ، دهم : فقاع ، يازدهم : عرق شتر نجاستخوار ، وبنابر احتياط واجب بايد اجتناب كرد از عرق مطلق حيوان نجاستخوار ، واما عرق جنب از حرام پاك است ، ولى نماز خواندن در آن جايز نيست

بول وغائط

مسأله 85 - بول وغائط انسان وهر حيوان حرام گوشتى كه خون جهنده دارد كه اگر رگ آن را ببرند ، خون از آن جستن مى كند ، نجس است

وبنابر احتياط واجب بايد از بول حيوان حرام گوشتى كه خون آن جستن نمى كند ، مثل ماهى حرام گوشت اجتناب كرد ، ولى غائط آن وفضله حيوانات كوچك مثل پشه ومگس كه گوشت ندارند پاك است

مسأله 86 - بول وفضله پرندگان حرام گوشت پاك است

مسأله 87 - بول وغائط حيوان نجاستخوار نجس است ، وهمچنين است بول وغائط حيوانى كه انسان آن را وطى كرده ، يعنى با آن نزديكى نموده ، وگوسفندى كه گوشت آن از خوردن شير خوك محكم شده است

منى

مسأله 88 - منى انسان وحيوانى كه خون جهنده دارد نجس است

مردار

مسأله 89 - مردار انسان وحيوانى كه خون جهنده دارد نجس است ، چه خودش مرده باشد ، يا به غير دستورى كه در شرع معين شده آن را كشته باشند

وماهى چون خون جهنده ندارد ، اگر چه در آب بميرد پاك است

مسأله 90 - چيزهايى از مردار كه مثل پشم ومو وكرك واستخوان ودندان ، روح نداشته باشد پاك است

مسأله 91 - اگر از بدن انسان يا حيوانى كه خون جهنده دارد در حالى كه زنده است گوشت يا چيز ديگرى را كه روح دارد جدا كنند نجس است

مسأله 92 - اگر پوستهاى مختصر لب وجاهاى ديگر بدن را بكنند پاك است

مسأله 93 - تخم مرغى كه از شكم مرغ مرده بيرون مى آيد ، اگر پوست روى آن سفت شده باشد پاك است ، ولى ظاهر آن را بايد آب كشيد

مسأله 94 - اگر بره وبزغاله پيش از آنكه علفخوار شوند بميرند ، پنير مايه اى كه در شيردان آنها مى باشد پاك است ولى ظاهر آن را بايد آب كشيد

مسأله 95 - دواجات روان ، وعطر ، روغن ، وواكس ، وصابون كه از خارجه مى آورند اگر انسان يقين به نجاست آنها نداشته باشد پاك است

مسأله 96 - گوشت ، وپيه ، وچرمى كه احتمال آن برود كه از حيوانى است كه به دستور شرع كشته شده پاك است ، وچنانچه از دست مسلمانى گرفته ويا از بازار مسلمانها ، تهيه كند خوردن آن گوشت وپيه حلال ونماز در آن چرم جايز است ، ولى اگر از دست كافر گرفته

شود يا اينكه دست مسلمانى باشد كه از كافر گرفته وتحقيق نكرده كه آن حيوان به دستور شرع كشته شده يا نه ، خوردن آن گوشت وپيه حرام ، ونماز در آن چرم جايز نيست

خون

مسأله 97 - خون انسان وهر حيوانى كه خون جهنده دارد يعنى حيوانى كه اگر رگ آن را ببرند خون از آن جستن مى كند نجس است ، پس خون حيوانى كه مانند ماهى وپشه خون جهنده ندارد پاك مى باشد

مسأله 98 - اگر حيوان حلال گوشت را به دستورى كه در شرع معين شده بكشند وخون آن به مقدار معمول بيرون آيد خونى كه در بدنش مى ماند پاك است ، ولى اگر به علت نفس كشيدن يا به واسطه اينكه سر حيوان در جاى بلندى بوده خون به بدن حيوان برگردد آن خون نجس است

مسأله 99 - خونى كه گاهى در تخم مرغ ديده مى شود پاك ، ولى خوردن آن خون حرام است ، مگر آنكه به واسطه مخلوط شدن با اجزاء تخم مرغ از بين برود كه در اين صورت خوردن تخم مرغ حلال است

مسأله 100 - خونى كه گاهى موقع دوشيدن شير در آن ديده مى شود نجس است وشير را نجس مى كند

مسأله 101 - خونى كه از لاى دندانها مى آيد ، اگر به واسطه مخلوط شدن با آب دهان از بين برود اجتناب از آب دهان لازم نيست

مسأله 102 - خونى كه به واسطه كوبيده شدن ، زير ناخن يا زير پوست مى ميرد ، اگر طورى شود كه ديگر به آن خون نگويند پاك است ، واگر به آن خون بگويند

نجس است ، ودر اين صورت چنانچه ناخن يا پوست سوارخ شود ، اگر مشقت ندارد بايد براى وضوء وغسل خون را بيرون آورند واگر مشقت دارد بايد اطراف آن را به طورى كه نجاست زياد نشود بشويند وپارچه يا چيزى مثل پارچه بر آن بگذارند وروى پارچه دست تر بكشند وتيمم هم بكنند

مسأله 103 - اگر انسان نداند كه خون ، زير پوست مرده يا گوشت به واسطه كوبيده شدن به آن حالت در آمده پاك است

مسأله 104 - اگر موقع جوشيدن غذا ذره اى خون در آن بيفتد ، تمام غذا وظرف آن نجس مى شود وجوشيدن وحرارت وآتش پاك كننده نيست

مسأله 105 - زردابه اى كه در حال بهبودى زخم در اطراف آن پيدا مى شود ، اگر معلوم نباشد كه با خون مخلوط است پاك مى باشد

سگ وخوك

مسأله 106 - سگ وخوكى كه در خشكى زندگى مى كنند حتى مو واستخوان وپنجه وناخن ورطوبتهاى آنها نجس است ولى سگ وخوك درياى پاك است

كافر

مسأله 107 - كافر يعنى كسى كه منكر خدا است ، يا براى خدا شريك قرار مى دهد نجس است

مسأله 108 - اهل كتاب ، يعنى ، يهود ، ونصارى ، ومجوس پاكند وبه عبارت ديگر ، كسى كه منكر خدا نيست ، وبراى خدا شريك قرار نمى دهد ولو پيغمبرى حضرت خاتم الانبياء محمد بن عبد الله صلى الله عليه وآله قبول ندارد ، پاك است

مسأله 109 - كسى كه ضرورى دين يعنى چيزى را كه مثل نماز وروزه مسلمانان جزء دين مى دانند منكر شود نجس نمى باشد ولو بداند آن چيز جزء دين است

مسأله 110 - بچه غير مميز كافر منكر خدا پاك است

مسأله 111 - اگر مسلمانى با يكى از دوازده امام دشمنى داشته باشد نجس است

شراب

مسأله 112 - شراب وهر چيزى كه انسان را مست مى كند چنانچه به خودى خود روان باشد نجس است ، واگر مثل بنگ وحشيش روان نباشد پاك است اگر چه چيزى در آن بريزند كه روان شود

مسأله 113 - الكل صنعتى كه براى رنگ كردن درب وميز وصندلى ومانند اينها بكار مى برند پاك مى باشد

مسأله 114 - اگر انگور وآب انگور به خودى خود جوش بيايد حرام ونجس است ، واگر به واسطه پختن جوش بيايد ، خوردن آن حرام است ولى نجس نيست

مسأله 115 - خرما ومويز وكشمش وآب آنها اگر جوش بيايند پاك ، وخوردن آنها حلال است

فقاع

مسأله 116 - فقاع كه از جو گرفته مى شود وبه آن آبجو مى گويند نجس است ، ولى آبى كه به دستور طبيب از جو مى گيرند وبه آن ماء الشعير مى گويند پاك مى باشد

عرق شتر نجاستخوار

مسأله 117 - عرق شتر نجاستخوار نجس است ، وبنابر احتياط واجب بايد از عرق هر حيوانى كه به خوردن نجاست انسان عادت كرده اجتناب كرد

عرق جنب از حرام

مسأله 118 - عرق جنب از حرام پاك است ولى نماز در آن جايز نيست چه در حال جماع بيرون آيد يا بعد از آن ، از مرد باشد يا از زن ، از زنا باشد يا از لواط ، يا از وطء ونزديكى كردن با حيوانات يا استمناء ( استمناء آن است كه انسان كارى كند كه منى از او بيرون آيد )

مسأله 119 - اگر انسان در موقعى كه نزديكى با زن حرام است مثلا در حال حيض با زن خود نزديكى كند بايد با عرق خود نماز نخواند ، ولى اگر در روزه ماه رمضان با زن خود نزديكى كند با عرق خود مانعى ندارد كه نماز بخواند

مسأله 120 - اگر جنب از حرام عوض غسل تيمم نمايد وبعد از تيمم عرق كند نماز خواندن با آن عرق اشكال ندارد

مسأله 121 - اگر كسى از حرام جنب شود وبعد با حلال خود نزديكى كند با عرق خود نمى تواند نماز بخواند ، واگر اول با حلال خو نزديكى كند وبعد از حرام جنب شود نماز با آن مانعى ندارد

راه ثابت شدن نجاست

مسأله 122 - نجاست هر چيز از سه راه ثابت مى شود : اول آنكه خود انسان يقين كند چيزى نجس است ، واگر گمان داشته باشد چيزى نجس است ، لازم نيست از آن اجتناب نمايد بنابراين غذا خوردن در قهوه خانه ها ومهمانخانه هايى كه مردمان لا ابالى وكسانى كه پاكى ونجسى را مراعات نمى كنند در آنها غذا مى خورند ، اگر انسان يقين نداشته باشد غذايى را كه براى او آورده اند نجس است اشكال ندارد ، دوم آنكه كسى كه

چيزى در اختيار او است بگويد آن چيز نجس است ، مثلا همسر انسان يا نوكر يا كلفت بگويد ، ظرف يا چيز ديگرى كه در اختيار او است نجس مى باشد : سوم اينكه يك نفر عادل بلكه ثقه بگويد چيزى نجس است

مسأله 123 - اگر به واسطه ندانستن مسأله نجس بودن وپاك بودن چيزى را نداند مثلا نداند عرق جنب از حرام پاك است يا نه ، بايد مسأله را بپرسد ، ولى اگر با اينكه مسأله را مى داند ، چيزى را شك كند پاك است يا نه ، مثلا شك كند آن چيز خون است يا نه يا نداند كه خون پشه است يا خون انسان ، پاك مى باشد وپرسيدن لازم نيست

مسأله 124 - چيز نجسى كه انسان شك دارد پاك شده يا نه ، نجس است وچيز پاك را اگر شك كند نجس شده يا نه ، پاك است واگر هم بتواند نجس بودن يا پاك بودن آن را بفهمد لازم نيست وارسى كند

مسأله 125 - اگر بداند يكى از دو ظرف يا دو لباسى كه از هر دوى آنها مى تواند استفاده كند نجس شده ونداند كدام است ، بايد از هر دو اجتناب كند ، ولى اگر مثلا نمى داند لباس خودش نجس شده يا لباسى كه نمى تواند از آن استفاده كند ومال ديگرى است ، از لباس خودش هم لازم نيست اجتناب نمايد

راه نجس شدن چيزهاى پاك

" مسأله 126 - اگر چيز پاك به چيز نجس برسد وهر دو يا يكى از آنها به طورى تر باشد كه ترى يكى به ديگرى برسد چيز پاك نجس مى شود

، وچنانچه نجس دوم كه آن را متنجس مى نامند ، به چيز پاك سومى برسد در صورتى كه آن چيز از مايعات مانند آب باشد چيز سوم نجس مى شود ، واگر از جواد مانند لباس وبدن باشد بنابر احتياط واجب بايد از آن چيز اجتناب نمود ، ودر غير واسطه اول ، مثل اينكه آن چيز سوم ، به چيز چهارم برسد دليلى بر لزوم اجتناب از آن نيست بلكه به حسب ادله شرعية بايد حكم به طهارت نمود

مثال : چنانچه دست راست به بول متنجس شود ، وعين بول از بين برود ، وآن دست با رطوبت با دست چپ ملاقات كند بنابر احتياط واجب بايد از دست چپ اجتناب نمود ، واگر دست چپ با رطوبت با لباس تماس پيدا كرد وترى آن به لباس رسيد به مقتضاى ادله شرعيه آن لباس نجس نمى شود مسأله 127 - اگر چيز پاكى به چيز نجس برسد وانسان شك كند كه هر دو يا يكى از آنها تر بوده يا نه ، آن چيز پاك نجس نمى شود

مسأله 128 - دو چيزى كه انسان نمى داند كدام پاك وكدام نجس است ، اگر چيز پاكى با رطوبت به يكى از آنها برسد نجس نمى شود در صورتى كه قبل از ملاقات علم به نجاست يكى از آنها داشته باشد

مسأله 129 - زمين وپارچه ومانند اينها اگر رطوبت داشته باشد ، هر قسمتى كه نجاست به آن برسد نجس مى شود وجاهاى ديگر آن پاك است وهمچنين است خيار وخربزه ومانند اينها

مسأله 130 - هر گاه شيره وروغن ومانند اينها طورى باشد كه اگر

مقدارى از آن را بردارند جاى آن خالى نمى ماند ، همينكه يك نقطه از آن نجس شد ، / صفحة 25 / تمام آن نجس مى شود ولى اگر طورى باشد كه جاى آن در موقع برداشتن خالى بماند ، اگر چه بعد پر شود ، فقط جايى كه نجاست به آن رسيده نجس مى باشد

پس اگر فضله موش در آن بيفتد جايى كه فضله افتاده نجس وبقيه پاك است

مسأله 131 - اگر مگس يا حيوانى مانند آن روى چيز نجسى كه تر است بنشيند وبعد روى چيز پاكى كه آن هم تر است بنشيند ، چنانچه انسان بداند نجاست همراه آن حيوان بوده ، چيز پاك نجس مى شود واگر نداند پاك است

مسأله 132 - اگر جايى از بدن كه عرق دارد نجس شود وعرق از آنجا به جاى ديگر برود هر جا كه عرق به آن برسد نجس مى شود ، واگر عرق به جاى ديگر نرود جاهاى ديگر بدن پاك است

مسأله 133 - اخلاطى كه از بينى يا گلو مى آيد ، اگر خون داشته باشد ، جايى كه خون دارد نجس وبقيه آن پاك است

پس اگر به بيرون دهان يا بينى برسد ، مقدارى را كه انسان يقين دارد جاى نجس اخلاط به آن رسيده نجس است ومحلى را كه شك دارد جاى نجس به آن رسيده يا نه پاك مى باشد

مسأله 134 - اگر آفتابه اى را كه ته آن سوراخ است روى زمين نجس بگذراند چنانچه آب ، طورى زير آن جمع گردد كه با آب آفتابه يكى حساب شود ، آب آفتابه نجس مى شود ، واگر آب

بر زمين جارى شود يا فرو رود ، آب آفتابه نجس نمى شود

مسأله 135 - اگر چيزى داخل بدن شود وبه نجاست برسد ، در صورتى كه بعد از بيرون آمدن ، آلوده به نجاست نباشد پاك است

پس اگر اسباب اماله يا آب آن در مخرج غائط وارد شود ، يا سوزن وچاقو ومانند اينها در بدن فرو رود وبعد از بيرون آمدن ، به نجاست آلوده نباشد نجس نيست

وهمچنين است آب دهان وبينى اگر در داخل به خون برسد وبعد از بيرون آمدن به خون آلوده نباشد

احكام نجاسات

مسأله 136 - نجس كردن خط ورق قرآن حرام است واگر نجس شود بايد فورا آن را آب بكشند

مسأله 137 - اگر جلد قرآن نجس شود در صورتى كه بى احترامى به قرآن باشد بايد آن را آب بكشند

مسأله 138 - گذاشتن قرآن روى عين نجس مانند خون ومردار ، اگر چه آن عين نجس خشك باشد حرام است وبرداشتن قرآن از روى آن واجب مى باشد

مسأله 139 - نوشتن قرآن با مركب نجس اگر چه يك حرف آن باشد حرام است واگر نوشته شود بايد آن را آب بكشند يا به واسطه تراشيدن ومانند آن كارى كنند كه از بين برود

مسأله 140 - دادن قرآن به كافر حرام ، وگرفتن قرآن از او واجب است

مسأله 141 - اگر ورق قرآن يا چيزى كه احترام آن لازم است

مثل كاغذى كه اسم خدا يا پيغمبر يا امام بر آن نوشته شده ، در مستراح بيفتد بيرون آوردن وآب كشيدن آن اگر چه خرج داشته باشد واجب است واگر بيرون آوردن آن ممكن نباشد ، بنابر احتياط واجب بايد

به آن مستراح نروند تا يقين كنند آن ورق پوسيده است ونيز اگر ترتب در مستراح بيفتد وبيرون آوردن آن ممكن نباشد بنابر احتياط واجب بايد تا وقتى كه يقين نكرده اند به كلى از بين رفته ، به آن مستراح نروند

مسأله 142 - خوردن وآشاميدن چيز متنجس حرام است ، وهمچنين است خورانيدن آن به ديگرى ، مگر به اطفال وديوانه ، اما خوراندن مسكر به اطفال هم جايز نيست ، واگر خود طفل غذاى نجس را بخورد يا با دست نجس غذا را نجس كند وبخورد ، بى اشكال لازم نيست از او جلوگيرى كنند

مسأله 143 - فروختن وعاريه دادن چيز نجسى كه مى شود آن را آب كشيد اگر نجس بودن آن را به طرف بگويند اشكال ندارد

مسأله 144 - اگر انسان ببيند كسى چيز نجسى را مى خورد يا با لباس نجس نماز مى خواند ، لازم نيست به او بگويد

مسأله 145 - اگر جايى از خانه يا فرش كسى نجس باشد ، وببيند بدن يا لباس يا چيز ديگر كسانى كه وارد خانه او مى شوند با رطوبت به جاى نجس رسيده است ، با دو قيد لازم است به آنان بگويد كه نجس است

1 - آن شئ متنجس را استعمال در اكل وشرب بنمايد

2 - آنكه با تسبيب او باشد ، والا گفتن لازم نيست مسأله 146 - اگر صاحب خانه در بين غذا خوردن بفهمد غذا نجس است ، بايد به مهمانها بگويد ، اما اگر يكى از مهمانها بفهمد ، لازم نيست به ديگران خبر دهد ، ولى چنانچه طورى با آنان معاشرت دارد كه ممكن است

به واسطه نجس بودن آنان خود او هم نجس شود ، بايد بعد از غذا به آنان بگويد

مسأله 147 - اگر چيزى را كه عاريه كرده نجس شود ، هر چند صاحبش آن چيز را در كارى كه شرط آن پاكى است استعمال مى كند مانند لباس كه با آن نماز مى خواند واجب نيست نجس شدن آن را به او بگويد ، وگذشت حكم خوردنى وآشاميدنى

مسأله 148 - اگر بچه بگويد چيزى نجس است يا چيزى را آب كشيده ، نبايد حرف او را قبول كرد ولى بچه اى كه تكليفش نزديك است ، اگر بگويد چيزى را آب كشيدم در صورتى كه آن چيز تحت تصرف او باشد ويا آن بچه مورد اطمينان باشد حرف او قبول مى شود ، وهمچنين اگر بگويد چيزى نجس است

مطهرات

مطهرات

مسأله 149 - چند چيز نجاست را پاك مى كند ، وآنها را مطهرات مى گويند : 1 - آب 2 - زمين 3 - آفتاب 4 - استحاله 5 - انقلاب 6 - انتقال 7 - اسلام 8 - تبعيت 9 - برطرف شدن عين نجاست 10 - استبراء 11 - خارج شدن خون به مقدار متعارف 12 - تيمم بدل از غسل ميت 13 - سنگ استنجاء 14 - غايب شدن مسلمان ، واحكام آنها در مسائل آينده بيان مى شود ، وجمعى از علماء كم شدن دو سوم آب انگور را از مطهرات شمرده اند ، وحكم آن را هم بيان مى كنم

آب

مسأله 150 - آب با چهار شرط چيز نجس را پاك مى كند : اول آنكه مطلق باشد پس آب مضاف مانند گلاب وعرق بيد چيز نجس را پاك نمى كند

دوم آنكه پاك باشد

سوم آنكه وقتى چيز نجس را مى شويند ، آب ، مضاف نشود وبو يا رنگ يا مزه نجاست هم نگيرد

چهارم آنكه بعد از آب كشيدن چيز نجس ، عين نجاست در آن نباشد ، وپاك شدن چيز نجس با آب قليل يعنى آب كمتر از كر شرطهاى ديگرى هم دارد كه بعدا گفته مى شود

مسأله 151 - ظرف نجس را با آب قليل بنابر احتياط بايد سه مرتبه شست

ودر كر وجارى يك مرتبه كافيست ، ولى ظرفى را كه سگ ليسيده يا از آن ظرف ، آب يا چيز روان ديگر خورده ، بايد اول با خاك با ريختن مقدارى آب خاكمال كرد وبعد يك مرتبه در كر يا جارى يا سه مرتبه بنابر احتياط

با آب قليل شست

وهمچنين ظرفى را كه آب دهان سگ در آن ريخته بنابر احتياط بايد پيش از شستن خاكمال كرد بهمان نحو كه بيان شد

مسأله 152 - اگر دهانه ظرفى كه سگ دهن زده ، تنك باشد ونشود آن را خاكمال كرد ، بايد خاك را در آن بريزند ومقدارى آب ريخته وبه شدت حركت دهند تا به همه آن ظرف برسد وبعد به ترتيب كه ذكر شد بشويند

مسأله 153 - ظرفى را كه خوك بليسد يا از آن چيز روانى بخورد بايد هفت مرتبه شست ، ولازم نيست آن را خاكمال كنند

مسأله 154 - ظرفى را كه به شراب نجس شده بايد سه مرتبه بشويند ، وفرقى بين آب قليل وكثير وجارى نيست

مسأله 155 - كوزه اى كه از گل نجس ساخته شده ويا آب نجس در آن فرو رفته اگر در آب كر يا جارى بگذارند ، به هر جاى آن كه آب برسد پاك مى شود ، واگر بخواهند باطن آن هم پاك شود ، بايد به قدرى در آب كر يا جارى بماند كه آب به تمام آن فرو رود

مسأله 156 - ظرف نجس را با آب قليل دو جور مى شود آب كشيد : يكى آنكه سه مرتبه بنابر احتياط پر كنند وخالى كنند ، ديگر آنكه سه دفعه بنابر احتياط قدرى آب در آن بريزند ودر هر دفعه آب را طورى در آن بگردانند كه به جاهاى نجس آن برسد وبيرون بريزند

مسأله 157 - اگر ظرف بزرگى مثل پاتيل وخمره نجس شود ، چنانچه سه مرتبه آن را از آب پر كنند وخالى كنند پاك مى شود ،

ورعايت احتياط هم شده وهمچنين است اگر سه مرتبه از بالا آب در آن بريزند به طورى كه تمام اطراف آن را بگيرد ودر هر دفعه آبى كه ته آن جمع مى شود بيرون آورند ، واحتياط واجب آن است كه در هر دفعه ظرفى را كه با آن آبها را بيرون مى آورند آب بكشند

مسأله 158 - اگر مس نجس ومانند آن را آب كنند وآب بكشند ، ظاهرش پاك مى شود

مسأله 159 - تنورى كه به بول نجس شده است ، اگر دو مرتبه از بالا آب در آن بريزند ، به طورى كه تمام اطراف آن را بگيرد پاك مى شود ، ودر غير بول اگر بعد از بر طرف شدن نجاست يك مرتبه به دستورى كه گفته شد آب در آن بريزند كافيست

وبهتر است كه گودالى ته آن بكنند تا آبها در آن جمع شود وبيرون بياورند ، بعد آن گودال را با خاك پاك پر كنند

مسأله 160 - اگر چيز نجس را بعد از برطرف كردن عين نجاست يك مرتبه در آب كر يا جارى فرو برند كه آب به تمام جاهاى نجس آن برسد ، پاك مى شود

ودر فرش ولباس ومانند اينها فشار يا مانند آن از ماليدن ، يا لگد كردن ويا هر چيزى كه سبب جدا شدن آب شود لازم است

مسأله 161 - اگر بخواهند چيزى را كه به بول نجس شده با آب قليل آب بكشند ، چنانچه يك مرتبه آب روى آن بريزند واز آن جدا شود ، در صورتى كه بول در آن چيز نمانده باشد وبعد از برطرف شدن نجاست آب روى آن

بيايد يك مرتبه ديگر كه آب روى آن بريزند پاك مى شود ، ولى در لباس وفرش ومانند اينها بايد بعد از هر دفعه فشار دهند يا كارى كنند كه غساله آن بيرون آيد

(وغساله آبى است كه معمولا در وقت شستن وبعد از آن از چيزى كه شسته مى شود ، خود بخود يا به وسيله فشار مى ريزد )

مسأله 162 - اگر چيزى به بول پسر شيرخوارى كه غذاخور نشده وشير خوك وزن كافره نخورده نجس شود ، چنانچه يك مرتبه آب روى آن بريزند كه به تمام جاهاى نجس آن برسد پاك مى شود ودر لباس وفرش ومانند اينها فشار لازم نيست

مسأله 163 - اگر چيزى به غير بول نجس شود ، چنانچه بعد از بر طرف كردن نجاست يك مرتبه آب روى آن بريزند واز آن جدا شود پاك مى گردد ونيز اگر در دفعه اولى كه آب روى آن مى ريزند نجاست آن برطرف شود وبعد از برطرف شدن نجاست هم آب روى آن بيايد پاك مى شود

ولى در هر صورت لباس ومانند آن را بايد كارى كنند تا غساله آن بيرون آيد مانند فشار دادن

مسأله 164 - اگر حصير نجس را كه با نخ بافته شده در آب كر يا جارى فرو برند ، بعد از برطرف شدن عين نجاست وفشار دادن نخ پاك مى شود واگر بخواهند آن را با آب قليل آب بكشند ، در صورتى كه با بول نجس شده باشد ، بايد به هر قسم كه ممكن است اگر چه به لگد كردن باشد دو دفعه فشار دهند ، كه در هر دفعه غساله آن جدا

شود

مسأله 165 - اگر ظاهر گندم وبرنج وصابون ومانند اينها نجس شود ، به فرو بردن در كر وجارى پاك مى گردد واگر باطن آنها نجس شود پاك نمى شود باطن آنها مگر آنكه بداند آب به باطن آنها نفوذ كرده وآنها را هم در كر يا جارى آب كشد

مسأله 166 - اگر انسان شك كند كه آب نجس به باطن صابون رسيده يا نه ، باطن آن پاك است

مسأله 167 - اگر ظاهر برنج وگوشت يا چيزى مانند اينها نجس شده باشد ، چنانچه آن را در ظرفى بگذارند وسه مرتبه آب روى آن بريزند وخالى كنند پاك مى شود واعتبار سه مرتبه بنا بر احتياط است وظرف آن هم پاك مى گردد ولى اگر بخواهند لباس يا چيزى را كه فشار لازم دارد در ظرفى بگذارند وآب بكشند ، بايد در هر مرتبه كه آب روى آن مى ريزند آن را فشار دهند وظرف را كج كنند ، تا غساله اى كه در آن جمع شده بيرون بريزد

مسأله 168 - لباس نجسى را كه به نيل ومانند آن رنگ شده اگر در آب كر يا جارى فرو برند وآب پيش از آنكه به واسطه رنگ پارچه مضاف شود ، به تمام آن برسد ، آن لباس پاك مى شود ، اگر چه موقع فشار دادن ، آب مضاف يا رنگين از آن بيرون آيد

مسأله 169 - اگر لباسى را در كر يا جارى آب بكشند ، وبعد مثلا لجن آب در آن ببينند ، چنانچه احتمال ندهند كه جلوگيرى از رسيدن آب كرده آن لباس پاك است

مسأله 170 - اگر بعد از آب كشيدن

لباس ومانند آن خورده گل يا اشنان در آن ديده شود پاك است ولى اگر آب نجس به باطن گل يا اشنان رسيده باشد ظاهر گل واشنان پاك وباطن آنها نجس است اگر نداند آب پاك به باطن آنها رسيده

مسأله 171 - هر چيز نجس ، تا عين نجاست را از آن بر طرف نكنند پاك نمى شود

ولى اگر بو يا رنگ نجاست در آن مانده باشد اشكال ندارد پس اگر خون را از لباس برطرف كنند ولباس را آب بكشند ورنگ خون در آن بماند پاك مى باشد ، اما چنانچه به واسطه بو يا رنگ يقين كنند يا احتمال دهند كه ذره هاى نجاست در آن چيز مانده نجس است

مسأله 172 - اگر نجاست بدن را در آب كر يا جارى برطرف كنند ، بدن پاك مى شود وبيرون آمدن ودوباره در آب رفتن لازم نيست

مسأله 173 - غذاى نجسى كه لاى دندانها مانده اگر آب در دهان بگردانند وبه تمام غذاى نجس برسد پاك مى شود

مسأله 174 - اگر موى سر وصورت را با آب قليل آب بكشند ( بايد كارى كنند كه غساله آن جدا شود ولو به سر تكان دادن )

مسأله 175 - اگر جايى از بدن يا لباس را با آب قليل آب بكشند ، اطراف آنجا كه متصل به آن است ومعمولا موقع آب كشيدن آب به آنجا سرايت مى كند ، با پاك شدن جاى نجس پاك مى شود به شرط آنكه در مرتبه دوم كه آب مى كشد آب به آنجا هم ريخته شود ، وهمچنين است اگر چيز پاكى را پهلوى چيز نجس بگذارند وروى

هر دو آب بريزند پس اگر براى آب كشيدن يك انگشت نجس ، روى همه انگشتها آب بريزند وآب نجس به همه آنها برسد ، بعد از پاك شدن انگشت نجس ، تمام انگشتها پاك مى شود

مسأله 176 - گوشت ودنبه اى كه نجس شده ، مثل چيزهاى ديگر آب كشيده مى شود

وهمچنين است اگر بدن يا لباس ، چربى كمى داشته باشد كه از رسيدن آب به آنها جلوگيرى نكند

مسأله 177 - اگر ظرف يا بدن نجس باشد ، وبعد به طورى چرب شود كه جلوگيرى از رسيدن آب به آنها كند ، چنانچه بخواهند ظرف وبدن را آب بكشند ، بايد چربى را برطرف كنند تا آب به آنها برسد

مسأله 178 - چيز نجسى كه عين نجاست در آن نيست ، اگر زير شيرى كه متصل به كر است يكدفعه بشويند ، پاك مى شود ونيز اگر عين نجاست در آن باشد ، چنانچه عين نجاست آن ، زير شير يا بوسيله ديگر برطرف شود وآبى كه از آن چيز مى ريزد بو يا رنگ يا مزه نجاست نگرفته باشد ، با آب شير پاك مى گردد

اما اگر آبى كه از آن مى ريزد ، بو يا رنگ يا مزه نجاست گرفته باشد بايد به قدرى آب شير روى آن بريزند تا در آبى كه از آن جدا مى شود بو يا رنگ يا مزه نجاست نباشد

مسأله 179 - اگر چيزى را آب بكشد ويقين كند پاك شده وبعد شك كند كه عين نجاست را از آن برطرف كرده يا نه ، چنانچه موقع آب كشيدن ، متوجه برطرف كردن عين نجاست بوده ،

آن چيز پاك است واگر متوجه برطرف كردن عين نجاست نبوده ، بايد دوباره آن را آب بكشد

مسأله 180 - زمينى كه آب روى آن جارى نمى شود ، اگر نجس شود با آب قليل پاك نمى گردد ولى زمينى كه روى آن شن يا ريگ باشد ، چون آبى كه روى آن مى ريزند از آن جدا شده ودر شن وريگ فرو مى رود ، با آب قليل پاك مى شود ، اما زير ريگهاى نجس مى ماند

مسأله 181 - زمين سنگ فرش وآجر فرش وزمين سختى كه آب در آن فرو نمى رود ، اگر نجس شود با آب قليل پاك مى گردد ، ولى بايد به قدرى آب روى آن بريزند كه جارى شود وچنانچه آبى كه روى آن ريخته اند از سوراخى بيرون رود همه زمين پاك مى شود ، واگر بيرون نرود جايى كه آبها جمع مى شود نجس مى ماند وبراى پاك شدن آنجا بايد گودالى بكنند كه آب در آن جمع شود ، بعد آب را بيرون بياورند وگودال را با خاك پر كنند

مسأله 182 - اگر ظاهر نمك سنگ ومانند آن نجس شود ، با آب كمتر از كر هم پاك مى شود

مسأله 183 - اگر شكر آب شده نجس را قند بسازند ودر آب كر يا جارى بگذارند پاك نمى شود

زمين

مسأله 184 - زمين با چند شرط كف پا وته كفش نجس را پاك مى كند : اول آنكه زمين پاك باشد : دوم آنكه نجاست از راه رفتن نجس حاصل شده باشد سوم آنكه بنا بر احتياط وجوبى خشك باشد : چهارم آنكه اگر عين

نجس مثل خون وبول ، يا متنجس مثل گلى كه نجس شده در كف پا وته كفش باشد ، به واسطه راه رفتن يا ماليدن پا به زمين برطرف شود ، ونيز زمين بايد خاك يا سنگ يا آجر فرش ومانند اينها باشد ، وبا راه رفتن روى فرش وحصير وسبزه ، كف پا وته كفش نجس پاك نمى شود

مسأله 185 - كف پا وته كفش نجس ، به واسطه راه رفتن روى آسفالت وروى زمينى كه با چوپ فرش شده پاك نمى شود

مسأله 186 - براى پاك شدن كف پا وته كفش لازم نيست پانزده ذراع يا بيشتر راه بروند بلكه همين قدر كه نجاست بر طرف شود كافى است

اگر چه به كمتر از پانزده ذراع يا ماليدن پا به زمين ، نجاست برطرف شود

مسأله 187 - لازم نيست كف پا وته كفش نجس ، تر باشد بلكه اگر خشك هم باشد به راه رفتن پاك مى شود

مسأله 188 - بعد از آنكه كف پا يا ته كفش نجس به راه رفتن پاك شد ، مقدارى از اطراف آن هم كه معمولا به گل آلوده مى شود پاك مى گردد

مسأله 189 - كسى كه با دست وزانو راه مى رود ، اگر كف دست يا زانوى او نجس شود ، با راه رفتن پاك نمى گردد

وهمچنين است ته عصا وته پاى مصنوعى ونعل چهارپايان وچرخ اتومبيل ودرشگه ومانند اينها

مسأله 190 - اگر بعد از راه رفتن ، بو يا رنگ يا ذره هاى كوچكى از نجاست كه ديده نمى شود ، در كف پا يا ته كفش بماند اشكال ندارد

مسأله 191 - توى كفش

ومقدارى از كف پا كه به زمين نمى رسد ، به واسطه راه رفتن پاك نمى شود ولى كف جوراب به واسطه راه رفتن پاك مى شود

آفتاب

مسأله 192 - آفتاب ، زمين ، وساختمان ، وچيزهايى كه مانند درب وپنجره در ساختمان به كار برده شده ، وهمچنين ميخى را كه به ديوار كوبيده اند با پنج شرط پاك مى كند : اول آنكه چيز نجس به طورى تر باشد ، كه اگر چيز ديگرى به آن برسد تر شود ، پس اگر خشك باشد بايد به وسيله اى آن را تر كنند تا آفتاب خشك كند ، دوم آنكه اگر عين نجاست در آن چيز باشد پيش از تابيدن آفتاب آن را برطرف كنند ، سوم آنكه چيزى از تابيدن آفتاب جلوگيرى نكند ، پس اگر آفتاب از پشت پرده يا ابر ومانند اينها بتابد وچيز نجس را خشك كند ، آن چيز پاك نمى شود ، ولى اگر ابر به قدرى نازك باشد كه از تابيدن آفتاب جلوگيرى نكند ، اشكال ندارد ، چهارم آنكه آفتاب به تنهايى چيز نجس را خشك كند

پس اگر مثلا چيز نجس به واسطه باد وآفتاب خشك شود ، پاك نمى گردد ، ولى اگر باد به قدرى كم باشد كه نگويند به خشك شدن چيز نجس كمك كرده اشكال ندارد ، پنجم آنكه آفتاب مقدارى از بنا وساختمان را كه نجاست به آن فرو رفته ، يك مرتبه خشك كند ، پس اگر يك مرتبه بر زمين وساختمان نجس بتابد وروى آن را خشك كند ودفعه ديگر زير آن را خشك نمايد ، فقط روى آن پاك

مى شود وزير آن نجس مى ماند

مسأله 193 - آفتاب حصير نجس را پاك مى كند ولى اگر يك طرف آن را خشك كند ، پاك شدن طرف ديگر آن اشكال دارد مگر اينكه همه حصير نجس باشد وآفتاب به يك طرف آن بتابد وهمه خشك شود در اين صورت آن طرف ديگر هم پاك مى شود ، ونيز پاك مى شود درخت وگياه به واسطه تابش آفتاب

مسأله 194 - اگر آفتاب به زمين نجس بتابد ، بعدانسان شك كند كه زمين موقع تابيدن آفتاب تر بوده يا نه ، يا ترى آن به واسطه آفتاب خشك شده يا نه ، آن زمين نجس است ، وهمچنين است اگر شك كند كه پيش از تابش آفتاب عين نجاست از آن برطرف شده يا نه شك كند كه چيزى مانع تابش آفتاب بوده يا نه

مسأله 195 - اگر آفتاب به يك طرف ديوار نجس بتابد ، طرفى كه آفتاب نتابيده پاك نمى شود مگر آنكه مجموع نجس باشد وبه واسطه آفتاب كه به يكطرف مى تابد همه خشك شود

استحاله

مسأله 196 - اگر جنس چيز نجس به طورى عوض شود كه به صورت چيز پاكى درآيد پاك مى شود ، مى گويند استحاله شده است مثل آنكه چوب نجس بسوزد وخاكستر گردد ، يا سگ در نمكزار فرو رود ونمك شود ، ولى اگر جنس آن عوض نشود مثل آنكه گندم نجس را آرد كنند يا نان بپزند پاك نمى شود

مسأله 197 - كوزه گلى ومانند آن كه از گل نجس ساخته شده نجس است

مسأله 198 - چيز نجسى كه معلوم نيست استحاله شده يا نه

پاك است

انقلاب

مسأله 199 - اگر شراب بخودى خود يا با واسطه آنكه چيزى مثل سركه ونمك در آن ريخته اند سركه شود ، پاك مى گردد

مسأله 200 - شرابى كه از انگور نجس ومانند آن درست كنند ، يا نجاست ديگرى به آن برسد ، به سركه شدن پاك نمى شود

مسأله 201 - سركه اى كه از انگور وكشمش وخرماى نجس درست كنند نجس است

مسأله 202 - اگر پوشال ريز انگور يا خرما داخل آنها باشد وسركه بريزند ضرر ندارد

مسأله 203 - آب انگورى كه به آتش جوش آمده پاك است ، ولى خوردن آن حرام واگر آنقدر بجوشد كه ثلثان شود ، يعنى دو قسمت آن كم شود ويك قسمت آن بماند ، حلال مى شود اما اگر به خودى خود جوش بيايد نجس است وفقط به سركه شدن پاك مى شود

مسأله 204 - اگر دو قسمت آب انگور بدون جوش آمدن كم شود ، چنانچه باقيمانده آن به خودى خود جوش بيايد نجس است

مسأله 205 - آب انگورى كه معلوم نيست جوش آمده يا نه پاك است

مسأله 206 - اگر مثلا در يك خوشه غوره يك دانه يا دو دانه انگور باشد ، چنانچه به آبى كه از آن خوشه گرفته مى شود ، آبغوره بگويند واثرى از شيرينى انگور در آن نباشد وبجوشد پاك وخوردن آن حلال است

مسأله 207 - اگر انگور در چيزى كه به آتش مى جوشد بيفتد وبجوشد اجتناب از آن لازم نيست وخوردن آن حرام نيست

مسأله 208 - اگر بخواهند در چند ديگ شيره بپزند مانعى ندارد

كفگيرى را كه در ديگ جوش آمده زده اند در ديگى كه جوش

نيامده بزنند واگر همه جوش آمده باشد مانعى ندارد كفگير ديگى را كه ثلثان نشده در ديگى كه ثلثان شده بزنند

مسأله 209 - چيزى كه معلوم نيست غوره است يا انگور ، اگر جوش بيايد نجس نمى شود

انتقال

مسأله 210 - اگر خون بدن انسان يا خون حيوانى كه خون جهنده دارد ، يعنى حيوانى كه وقتى رگ آن را ببرند خون از آن جستن مى كند ، به بدن حيوانى كه خون جهنده ندارد برود وخون آن حيوان حساب شود پاك مى گردد واين را انتقال گويند

ولى اگر خون آن حيوان نشود نجس است پس خونى كه زالو از انسان مى مكد چون خون زالو به آن گفته نمى شود ومى گويند خون انسان است نجس مى باشد بلى در خصوص پشه وشپش وكك در پاك بودن شرط نيست خون آنها حساب شود ومطلقا محكوم به طهارت است

مسأله 211 - اگر كسى پشه اى را كه به بدنش نشسته بكشد ونداند خونى كه از پشه بيرون آمده از او مكيده يا از خود پشه مى باشد ، پاك است وهمچنين است اگر بداند از او مكيده ولى جزو بدن پشه حساب شود بلكه اگر فاصله بين مكيدن خون وكشتن پشه به قدرى كم باشد كه بگويند خون انسان است ، يا معلوم نباشد كه مى گويند خون پشه است يا خون انسان پاك است اما اگر بداند خون به بدن حيوان در حال حيات منتقل نشده يا شك نمايد نجس مى باشد

اسلام

مسأله 212 - اگر كافر نجس شهادتين بگويد يعنى بگويد : اشهد ان لا اله الا الله واشهد ان محمدا رسول الله ، مسلمان مى شود وبعد از مسلمان شدن ، بدن وآب دهان وبينى وعرق او پاك است ولى اگر موقع مسلمان شدن ، عين نجاست به بدن او بوده ، بايد برطرف كند وجاى آن را آب بكشد

مسأله 213

- اگر موقعى كه كافر بوده لباس او با رطوبت به بدنش رسيده باشد چه آن لباس در موقع مسلمان شدن در بدن او باشد يا نباشد نجس است ، وبايد از آن اجتناب كند

مسأله 214 - اگر كافر شهادتين بگويد ، وانسان نداند قلبا مسلمان شده يا نه ، پاك است ، وهمچنين اگر بداند قلبا مسلمان نشده ولى چيزى كه منافى اظهار شهادتين باشد از او سر نزند

تبعيت

مسأله 215 - تبعيت آن است كه چيز نجسى به واسطه پاك شدن چيز نجس ديگر پاك شود

مسأله 216 - اگر شراب سركه شود ظرف آن هم تا جايى كه شراب موقع جوش آمدن به آنجا رسيده پاك مى شود وكهنه وچيزى هم كه معمولا روى آن مى گذارند اگر به آن رطوبت نجس شود پاك مى گردد ولى اگر پشت ظرف به آن شراب آلوده شود ، بايد بعد از سركه شدن شراب از آن اجتناب كنند

مسأله 217 - آب انگور اگر به خودى خود جوش بيايد وپيش از آنكه سركه شود به جايى بريزد ، بايد آنجا را آب بكشند ولى ظرفى كه آب انگور در آن جوش مى آيد بعد از سركه شدن آب انگور پاك مى شود

مسأله 218 - تخته يا سنگى كه روى آن ، ميت را غسل مى دهند ويا پارچه اى كه با آن عورت ميت را مى پوشانند ودست كسى كه او را غسل مى دهد ، بعد از تمام شدن غسل ، پاك مى شود در صورتى كه به تبع شستن ميت شسته شود

مسأله 219 - كسى كه چيزى را با دست خود آب مى كشد ،

بعد از پاك شدن آن چيز ، دست او هم پاك مى شود

مسأله 220 - اگر لباس ومانند آن را با آب قليل آب بكشند وبه اندازه معمول فشار دهند تا آبى كه روى آن ريخته اند جدا شود ، آبى كه در آن مى ماند پاك است

مسأله 221 - ظرف نجس را كه با آب قليل آب مى كشند ، بعد از جدا شدن آبى كه براى پاك شدن ، روى آن ريخته اند ، آب كمى كه در آن مى ماند پاك است

برطرف شدن عين نجاست

مسأله 222 - اگر بدن حيوان به عين نجس مثل خون ، يا متنجس مثل آب نجس آلوده شود ، چنانچه آنها برطرف شود ، بدن آن حيوان پاك مى شود وهمچنين است باطن بدن انسان مثل توى دهان وبينى مثلا اگر خونى در آب دهان از بين برود ، آب كشيدن توى دهان لازم نيست ولى اگر دندان عاريه در دهان نجس شود ، بايد آن را آب بكشند

مسأله 223 - اگر غذا لاى دندان مانده باشد وداخل دهان خون بيايد ، چنانچه انسان نداند كه خون به غذا رسيده ، آن غذا پاك است

مسأله 224 - مقدارى از لبها وپلك چشم كه موقع بستن ، روى هم مى آيد ونيز جايى را كه انسان نمى داند از ظاهر بدن است يا باطن آن ، اگر نجس شود بايد آب بكشد مگر آنكه قبلا از باطن بدن بوده است در اين صورت لازم نيست آب بكشد

مسأله 225 - اگر گرد وخاك نجس به لباس وفرش ومانند اينها بنشيند ، چنانچه طورى آنها را تكان دهند كه گرد وخاك نجس از آنها

بريزد ، آن لباس وفرش پاك است

استبراء حيوان نجاستخوار

مسأله 226 - بول وغائط حيوانى كه به خوردن نجاست انسان عادت كرده نجس است

واگر بخواهند پاك شود ، بايد آن را استبراء كنند يعنى تا مدتى كه بعد از آن مدت ديگر نجاستخوار به آن نگويند . نگذارند نجاست بخورد وغذاى پاك به آن بدهند ، وبايد شتر نجاستخوار را چهل روز ، وگاو را سى روز ، وگوسفند را ده روز ، ومرغابى را هفت يا پنج روز ومرغ خانگى را سه روز ، از خوردن نجاست جلوگيرى كنند وغذاى پاك به آنها بدهند ، واگر بعد از اين مدت باز هم نجاستخوار به آنها گفته شود ، بايد تا مدتى كه بعد از آن مدت ديگر نجاستخوار به آنها نگويند آنها را از خوردن نجاست جلوگيرى نمايند

خارج شدن خون

مسأله 227 - يازدهم بيرون آمدن خون است به مقدار متعارف از حيوانى كه آن را ذبح نموده اند ، كه بيرون آمدن اين مقدار خون پاك كننده است بقيه خونى را كه در اجزاء واعضاء حلال حيوان ذبح شده باقى مى ماند

تيمم ميت

مسأله 228 - دوازدهم تيمم ميت است كه چنانچه آب نبود براى تغسيل ميت يا ممكن نشد غسل دادن واو را تيمم بدهند بدن ميت كه به موت نجس شده بوده است پاك مى گردد

سنگ استنجاء

مسأله 229 - سيزدهم سنگ استنجاء است كه پاك كننده محل غائط است

غائب شدن مسلمان

مسأله 230 - چهاردهم اگر بدن يا لباس مسلمان ، يا چيز ديگرى كه مانند ظرف وفرش در اختيار اوست ، نجس شود وآن مسلمان غائب شود ، محكوم است به پاك بودن به شرط آنكه احتمال بدهد آن را آب كشيده

مسأله 231 - اگر خود انسان يقين كند كه چيزى كه نجس بوده پاك شده است يا عادل به پاك شدن آن خبر دهد

آن چيز پاك است ، وهمچنين است اگر كسى كه چيز نجس در اختيار او است بگويد آن چيز پاك شده ، يا مسلمانى چيز نجس را آب كشيده باشد ، اگر چه معلوم نباشد درست آب كشيده يا نه

مسأله 232 - كسى كه وكيل شده است لباس انسان را آب بكشد ، اگر بگويد آب كشيدم آن لباس پاك است

مسأله 233 - اگر انسان حالى دارد كه در آب كشيدن چيز نجس يقين پيدا نمى كند ، مى تواند به گمان اكتفا نمايد

احكام ظرفها

احكام ظرفها

مسأله 234 - ظرفى كه از پوست سگ يا خوك يا مردار ساخته شده ، نبايد آن ظرف را در وضوء وغسل وكارهايى كه بايد با چيز پاك انجام داد ، استعمال كنند

مسأله 235 - خوردن ، وآشاميدن از ظرف طلا ونقره ، وانتفاع به آنها اگر چه به زينت اطاق هم باشد حرام است ، بلكه نگاهداشتن آن حرام مى باشد ، وبر صاحب ظرف هم واجب است طورى آن را بشكند كه ديگر به آن ظرف نگويند

مسأله 236 - ساختن ظرف طلا ونقره ومزدى كه براى آن مى گيرند حرام است

مسأله 237 - خريد وفروش ظرف طلا ونقره كه به مقدارى كه در مقابل آن

هيئت است حرام ، واما آن مقدار كه در مقابل خود طلا ونقره است حلال ومعامله هم صحيح است

مسأله 238 - گيره استكان كه از طلا يا نقره مى سازند اگر بعد از برداشتن استكان ، ظرف به آن گفته شود ، استعمال آن چه به تنهايى وچه با استكان حرام است واگر ظرف به آن گفته نشود استعمال آن مانعى ندارد

مسأله 239 - استعمال ظرفى كه روى آن را آب طلا يا آب نقره داده اند اشكال ندارد

مسأله 240 - اگر فلزى را با طلا يا نقره مخلوط كنند وظرف بسازند ، چنانچه مقدار آن فلز به قدرى زياد باشد كه ظرف طلا يا نقره به آن ظرف نگويند استعمال آن مانعى ندارد

مسأله 241 - اگر انسان غذايى را كه در ظرف طلا يا نقره است به قصد اينكه چون غذا خوردن در ظرف طلا ونقره حرام مى باشد ، در ظرف ديگر بريزد اشكال ندارد

واگر به اين قصد نباشد ، ريختن غذا از ظرف طلا يا نقره در ظرف ديگر حرام است

ولى در هر دو صورت خوردن غذا از ظرف دوم مانعى ندارد

مسأله 242 - استعمال بادگير قليان ، وغلاف شمشير ، وكارد ، وقاب قرآن ، وعطردان ، وسرمه دان ، وترياكدان اگر از طلا يا نقره باشند ، اشكال ندارد

مسأله 243 - استعمال ظرف طلا يا نقره در حال ناچارى اشكال ندارد ولى براى وضوء وغسل ، در حال ناچارى هم نمى شود ظرف طلا ونقره را استعمال كرد

بلكه بايد تيمم نمود

مسأله 244 - استعمال ظرفى كه معلوم نيست از طلا يا نقره است يا از چيز ديگر اشكال ندارد

وضوء

وضوء

مسأله 245

- در وضوء واجب است صورت ودستها را بشويند وجلوى سر وروى پاها را مسح كنند

مسأله 246 - درازى صورت را بايد از بالاى پيشانى جايى كه موى سر بيرون مى آيد تا آخر چانه شست ، وپهناى آن به مقدارى كه بين انگشت وسط وشست قرار مى گيرد بايد شسته شود ، واگر مختصرى از اين مقدار را نشويد وضوء باطل است ، وبراى آنكه يقين كند اين مقدار كاملا شسته شده بايد كمى اطراف آن را هم بشويد

مسأله 247 - اگر صورت يا دست كسى كوچكتر يا بزرگتر از معمول مردم باشد بايد ملاحظه كند كه مردمان معمولى تا كجاى صورت خود را مى شويند ، او هم تا همانجا را بشويد ونيز اگر در پيشانى او مو روئيده يا جلوى سرش مو ندارد بايد به اندازه معمول ، پيشانى را بشويد

مسأله 248 - اگر احتمال دهد چرك يا چيز ديگرى در ابروها وگوشه هاى چشم ولب او هست كه نمى گذارد آب به آنها برسد ، چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا باشد ، بايد پيش از وضوء وراسى كند كه اگر هست بر طرف نمايد

مسأله 249 - اگر پوست صورت از لاى مو پيدا باشد بايد آب را به پوست برساند واگر پيدا نباشد شستن مو كافيست ورساندن آب به زير آن لازم نيست ودر هر دو صورت اگر آب به صورت بريزد ويك دفعه دست بكشد كافى است

مسأله 250 - اگر شك كند كه پوست صورت از لاى مو پيدا است يا نه ، اگر آب به صورت بريزد ويك دفعه دست بر آن بكشد كافى است

مسأله 251 - شستن

توى بينى ومقدارى از لب وچشم كه در وقت بستن ديده نمى شود واجب نيست ، ولى براى آنكه يقين كند از جاهايى كه بايد شسته شود چيزى باقى نمانده ، واجب است مقدارى از آنها را هم بشويد

مسأله 252 - بايد صورت ودستها را از بالا به پايين شست واگر از پايين به بالا بشويد وضوء باطل است

مسأله 253 - اگر دست را تر كند وبه صورت ودستها بكشد ، چنانچه ترى دست به قدرى باشد كه به واسطه كشيدن دست ، آب كمى بر آنها جارى شود كافيست

مسأله 254 - بعد از شستن صورت بايد دست راست وبعد از آن دست چپ را از آرنج تا سر انگشتها بشويد

مسأله 255 - براى آنكه يقين كند آرنج را كاملا شسته بايد مقدارى بالاتر از آرنج را هم بشويد

مسأله 256 - كسى كه پيش از شستن صورت دستهاى خود را تا مچ شسته ، در موقع وضوء بايد تا سر انگشتان را بشويد واگر فقط تا مچ را بشويد وضوى او باطل است

مسأله 257 - در وضوء شستن صورت ودستها مرتبه اول واجب ومرتبه دوم مستحب ومرتبه سوم وبيشتر آن حرام مى باشد واينكه كدام شستن اول يا دوم يا سوم است مربوط به قصد كسى است كه وضوء مى گيرد ، پس اگر به قصد شستن مرتبه اول مثلا ده مرتبه آب به صورت بريزد اشكال ندارد وهمه آنها شستن اول حساب مى شود ، واگر به قصد اينكه سه مرتبه بشويد سه مرتبه آب بريزد مرتبه سوم آن حرام است

مسأله 258 - بعد از شستن هر دو دست بايد جلو سر را با

ترى آب وضوء كه در دست مانده مسح كند وبايد با دست راست مسح نمايد

مسأله 259 - يك قسمت از چهار قسمت سر ، كه مقابل پيشانيست جاى مسح مى باشد

وهر جاى اين قسمت را به هر اندازه مسح كند كافيست ، وبهتر است از درازا به اندازه يك انگشت واز پهنا به اندازه پهناى سه انگشت بسته مسح نمايد

مسأله 260 - لازم نيست مسح سر بو پوست آن باشد بلكه بر موى جلوى سر هم صحيح است ، ولى كسى كه موى جلوى سر او به اندازه اى بلند است كه اگر مثلا شانه كند به صورتش مى ريزد ، يا به جاهاى ديگر سر مى رسد بايد بيخ موها را مسح كند ، يا فرق سر را باز كرده پوست سر را مسح نمايد ، واگر موهايى كه به صورت مى ريزد يا به جاهاى ديگر سر مى رسد جلوى سر جمع كند وبر آنها مسح نمايد ، يا بر موى جاهاى ديگر سر ، كه جلو آن آمده مسح كند باطل است

مسأله 261 - بعد از مسح سر بايد با ترى آب وضوء كه در دست مانده روى پاها را از سر يكى از انگشتهاى تا مفصل مسح نمايد

مسأله 262 - پهناى مسح پا به هر اندازه باشد كافيست ولى بهتر آن است كه به اندازه پهناى سه انگشت بسته مسح نمايد ، وبهتر از آن مسح تمام روى پا است به تمام كف دست

مسأله 263 - بهتر است در مسح پا دست را بر سر انگشتان بگذارد وبعد به پشت پا بكشد ، نه آنكه تمام دست را روى پاك بگذارد

وكمى بكشد

مسأله 264 - در مسح سر وروى پا بايد دست را روى آنها بكشد ، واگر دست را نگهدارد وسر يا پا را به آن بكشد وضوء باطل است ، ولى اگر موقعى كه دست را مى كشد سر يا پا مختصرى حركت كند اشكال ندارد

مسأله 265 - جاى مسح بايد خشك باشد واگر به قدرى تر باشد كه رطوبت كف دست به آن اثر نكند مسح باطل است ولى اگر ترى آن به قدرى كم باشد كه رطوبتى كه بعد از مسح در آن ديده مى شود بگويند فقط از ترى كف دست است اشكال ندارد

مسأله 266 - اگر براى مسح رطوبتى در كف دست نمانده باشد نمى تواند دست را با آب خارج تر كند ، بلكه بايد از اعضاء ديگر وضوء رطوبت بگيرد وبا آن مسح نمايد

مسأله 267 - اگر رطوبت كف دست فقط به اندازه مسح سر باشد بايد سر را با همان رطوبت مسح كند ، وبراى مسح پاها از اعضاء ديگر وضوء رطوبت بگيرد

مسأله 268 - مسح كردن از روى جوراب وكفش باطل است ولى اگر به واسطه سرماى شديد يا ترس از دزد ودرنده ومانند اينها نتواند كفش يا جوراب را بيرون آورد ، مسح كردن بر آنها اشكال ندارد واگر روى كفش نجس باشد بايد چيز پاكى بر آن بيندازد وبر آن چيز مسح كند

مسأله 269 - اگر روى پا نجس باشد ونتواند براى مسح آن را آب بكشد بنابر احتياط واجب بايد تيمم نمايد ووضوء بگيرد ومسح به محل نجس بنمايد

وضوى ارتماسى

مسأله 270 - وضوى ارتماسى آن است كه انسان صورت ودستها را به قصد

وضوء در آب فرو برد يا آنها را در آب فرو برد وبه قصد وضوء بيرون آورد

واگر موقعى كه دستها را در آب فرو مى برد نيت كند وتا وقتى كه آنها را از آب بيرون مى آورد وريزش آب تمام مى شود به قصد وضوء باشد ، وضوى او صحيح است ونيز اگر موقع بيرون آوردن از آب قصد وضوء كند وتا وقتى كه ريزش آب تمام مى شود ، به قصد وضوء باشد وضوى او صحيح مى باشد

مسأله 271 - در وضوى ارتماسى هم بايد صورت ودستها از بالا به پايين شسته شود ، پس اگر وقتى كه صورت ودستها را در آب فرو مى برد قصد وضوء كند بايد صورت را از طرف پيشانى ودستها را از طرف آرنج در آب فرو برد ، واگر موقع بيرون آوردن از آب قصد وضوء كند ، بايد صورت را از طرف پيشانى ودستها را از طرف آرنج بيرون آورد

مسأله 272 - اگر وضوى بعضى از اعضاء را ارتماسى وبعضى را غير ارتماسى انجام دهد اشكال ندارد

دعاهايى كه موقع وضوء گرفتن مستحب است

مسأله 273 - كسى كه وضوء مى گيرد مستحب است موقعى كه نگاهش به آب مى افتد بگويد : بسم الله وبالله والحمد لله الذى جعل الماء طهورا ولم يجعله نجسا و موسعى كه پيش از وضوء دست خود را مى شويد بگويد : اللهم اجعلنى من التوابين واجعلنى من المتطهرين ودر وقت مضمضه كردن يعنى آب در دهان گرداندن بگويد : اللهم لقنى حجتى يوم القاك واطلق لسانى بذكرك ودر وقت استنشاق يعنى آب در بينى كردن بگويد : اللهم لا تحرم على ريح الجنة واجعلنى ممن

يشم ريحها وروحها وطيبها وموقع شستن رو بگويد : اللهم بيض وجهى يوم تسود فيه الوجوه ولا تسود وجهى يوم تبيض فيه الوجوه ودر وقت شستن دست راست بخواند : اللهم اعطنى كتابى بيمينى والخلد في الجنان بيسارى وحاسبنى حسابا يسيرا وموقع شستن دست چپ بگويد : اللهم لا تعطنى كتابى بشمالى ولا من وراء ظهرى ولا تجعلها مغلولة الى عنقى واعوذ بك من مقطعات النيران وموقعى كه سر را مسح مى كند بگويد : اللهم غشنى برحمتك وبركاتك وعفوك ودر وقت مسح پا بگويد : اللهم ثبتنى على الصراط يوم تزل فيه الاقدام واجعل سعيى في ما يرضيك عنى يا ذا الجلال والاكرام

شرايط وضوء

شرايط صحيح بودن وضوء سيزده چيز است : شرط اول آنكه آب وضوء پاك باشد

شرط دوم آنكه مطلق باشد

مسأله 274 - وضوء با آب نجس وآب مضاف باطل است ، اگر چه انسان نجس بودن يا مضاف بودن آن را نداند يا فراموش كرده باشد

واگر با آن وضوء نمازى هم خوانده باشد ، بايد آن نمار را دوباره با وضوى صحيح بخواند

مسأله 275 - اگر غير از آب گل آلود مضاف آب ديگرى براى وضوء ندارد ، چنانچه وقت نماز تنگ است بايد تيمم كند واگر وقت دارد ، بايد صبر كند تا آب صاف شود ووضوء بگيرد

شرط سوم آنكه آب وضوء مباح باشد

مسأله 276 - وضوء با آب غصبى وبا آبى كه معلوم نيست صاحب آن راضى است يا نه حرام وباطل است ونيز اگر آب وضوء از صورت ودستها در جاى غصبى بريزد ، چنانچه در غير آنجا نتواند وضوء بگيرد وضوى او باطل مى باشد واگر در غير

آنجا بتواند وضوء بگيرد وضوء او صحيح است

مسأله 277 - وضوء گرفتن از حوض مدرسه اى كه انسان نمى داند آن حوض را براى همه مردم وقف كرده اند يا براى محصلين همان مدرسه ، در صورتى كه معمولا مردم متدين از آب آن وضوء بگيرند اشكال ندارد

مسأله 278 - كسى كه نمى خواهد در مسجدى نماز بخواند اگر نداند حوض آن را براى همه مردم وقف كرده اند يا براى كسانى كه در آنجا نماز مى خوانند ، نمى تواند از حوض آن وضوء بگيرد ، ولى اگر معمولا افراد متدين هم كه نمى خواهند در آنجا نماز بخوانند از حوض آن وضوء مى گيرند ، مى تواند از حوض آن وضوء بگيرد

مسأله 279 - وضوء گرفتن از حوض تيمچه ها ومسافر خانه ها ومانند اينها براى كسانى كه ساكن آنجاها نيستند ، در صورتى صحيح است كه معمولا كسانى كه لا ابالى نيستند وساكن آنجاها نيستند ، با آب آنها وضوء بگيرند

مسأله 280 - وضوء گرفتن در نهرهاى بزرگ اگر چه انسان بداند كه صاحب آنها راضى نيست ، اشكال ندارد ، ووضوء با آنها جائز است

مسأله 281 - اگر فراموش كند آب ، غصبى است وبا آن وضوء بگيرد وضوى او صحيح است

شرط چهارم آنكه ظرف آب وضوء مباح باشد

شرط پنجم آنكه ظرف آب وضوء طلا ونقره نباشد

مسأله 282 - اگر آب وضوء در ظرف غصبى يا طلا ونقره است وغير از آن ، آب ديگرى ندارد بايد تيمم كند ، ونمى تواند با آب آنها وضوء بگيرد ، واگر آب ديگرى دارد چنانچه در ظرف غصبى يا طلا ونقره وضوى ارتماسى بگيرد يا با

آنها آب را به صورت ودستها بريزد وضوى او باطل است ودر صورتى كه با مشت يا چيز ديگر ، آب را از آنها بردارد وبه صورت ودستها بريزد وضوى او صحيح است

مسأله 283 - در حوضى كه مثلا يك آجر يا يك سنگ آن غصبى است وضوء گرفتن اشكال ندارد

مسأله 284 - اگر در صحن يكى از امامان يا امامزاده گان كه سابقا قبرستان بوده حوض يا نهرى بسازند ، چنانچه انسان نداند كه زمين صحن را براى قبرستان وقف كرده اند ، وضوء گرفتن در آن حوض ونهر اشكال ندارد

شرط ششم آنكه اعضاء وضوء موقع شستن ومسح كردن پاك باشد بنابر احتياط

مسأله 285 - اگر پيش از تمام شدن وضوء ، جايى را كه شسته يا مسح كرده نجس شود ، وضوء صحيح است

مسأله 286 - اگر غير از اعضاء وضوء جايى از بدن نجس باشد وضوء صحيح است

مسأله 287 - اگر يكى از اعضاء وضوء نجس باشد وبعد از وضوء شك كند كه پيش از وضوء آنجا را آب كشيده يا نه ، اگر مى داند ملتفت بوده ، يا شك دارد كه ملتفت بوده يا نه وضوء صحيح است ، ودر هر دو صورت جايى را كه نجس بوده بايد آب بكشد

مسأله 288 - اگر در صورت يا دستها بريدگى يا زخميست كه خون آن بند نمى آيد وآب براى آن ضرر ندارد ، بايد در آب كر يا جارى فرو برد وقدرى فشار دهد كه خون بند بيايد ، بعد به دستورى كه گفته شود وضوى ارتماسى بگيرد

شرط هفتم آنكه وقت براى وضوء ونماز كافى باشد

مسأله 289 - هر گاه

وقت به قدرى تنگ است كه اگر وضوء بگيرد تمام نماز يا مقدارى از آن بعد از وقت خوانده شود ، بايد تيمم كند ولى اگر براى وضوء وتيمم يك اندازه وقت لازم است بايد وضوء بگيرد

مسأله 290 - كسى كه در تنگى وقت نماز بايد تيمم كند

اگر به قصد قربت يا براى كار مستحبى مثل خواندن قرآن وضوء بگيرد صحيح است

شرط هشتم آنكه به قصد قربت يعنى براى انجام فرمان خداوند عالم وضوء بگيرد واگر براى خنك شدن يا به قصد ديگرى وضوء بگيرد باطل است

مسأله 291 - لازم نيست نيت وضوء را به زبان بگويد يا از قلب خود بگذراند ولى بايد در تمام وضوء متوجه باشد كه وضوء مى گيرد ، به طورى كه اگر از او بپرسند چه مى كنى بگويد وضوء مى گيرم

شرط نهم آنكه وضوء را به ترتيبى كه گفته شد بجا آورد يعنى اول صورت وبعد دست راست وبعد دست چپ را بشويد وبعد از آن سر وبعد پاها را مسح نمايد وبايد پاى چپ را پيش از پاى راست مسح نكند واگر به اين ترتيب وضوء نگيرد باطل است

شرط دهم آنكه كارهاى وضوء را پشت سر هم انجام دهد

مسأله 292 - اگر بين كارهاى وضوء به قدرى فاصله شود كه وقتى مى خواهد جايى را بشويد يا مسح كند ، رطوبت جاهايى كه پيش از آن شسته يا مسح كرده خشك شده باشد ، وضوء باطل است واگر فقط رطوبت جايى كه جلوتر از محلى است كه مى خواهد بشويد يا مسح كند ، خشك شده باشد مثلا موقعى كه مى خواهد دست چپ را بشويد رطوبت

دست راست خشك شده باشد وصورت تر باشد ، وضوء صحيح است

مسأله 293 - اگر كارهاى وضوء را پشت سر هم بجاى آورد ولى به واسطه گرماى هوا يا حرارت زياد بدن ومانند اينها رطوبت خشك شود وضوى او صحيح است

مسأله 294 - راه رفتن در بين وضوء اشكال ندارد ، پس اگر بعد از شستن صورت ودستها چند قدم ره برود وبعد سر وپا را مسح كند وضوى او صحيح است

شرط يازدهم آنكه شستن صورت ودستها ومسح سر وپاها را خود انسان انجام دهد واگر ديگرى او را وضوء دهد ، يا در رساندن آب به صورت ودستها ومسح سر وپاها به او كمك نمايد ، وضوء باطل است

مسأله 295 - كسى كه نمى تواند وضوء بگيرد ، بايد نايب بگيرد ، كه او را وضوء دهد

وچنانچه مزد هم بخواهد ، در صورتى كه بتواند بايد بدهد

ولى بايد خود او نيت وضوء كند وبا دست خود مسح نمايد ، واگر نمى تواند بايد نائبش دست او را بگيرد وبه جاى مسح او بكشد ، واگر اين هم ممكن نيست بايد از دست او رطوبت بگيرد وبا آن رطوبت سر وپاى او را مسح كند ودر جميع فروض احتياط واجب آن است كه تيمم هم بنمايد

مسأله 296 - هر كدام از كارهاى وضوء را كه مى تواند به تنهايى انجام دهد ، نبايد در آن كمك بگيرد

شرط دوازدهم آنكه استعمال آب براى او مانعى نداشته باشد

مسأله 297 - كسى كه مى ترسد كه اگر وضوء بگيرد ، مريض شود يا اگر آب را به مصرف وضوء برساند تشنه بماند ، نبايد وضوء بگيرد ولى اگر

نداند كه آب براى او ضرر دارد ووضوء بگيرد ، اگر چه بفهمد ضرر داشته وضوى او صحيح است

مسأله 298 - اگر رساندن آب به صورت ودستها به مقدار كمى كه وضوء با آن صحيح است ضرر ندارد وبيشتر از آن ضرر دارد ، بايد با همان مقدار وضوء بگيرد

شرط سيزدهم آنكه در اعضاء وضوء مانعى از رسيدن آب نباشد

مسأله 299 - اگر مى داند چيزى به اعضاء وضوء چسبيده ولى شك دارد كه از رسيدن آب جلوگيرى مى كند يانه بايد آن را برطرف كند يا آب را به زير آن برساند

مسأله 300 - اگر زير ناخن چرك باشد ، وضوء اشكال ندارد ولى اگر ناخن را بگيرد بايد براى وضوء آن چرك را برطرف كند ونيز اگر ناخن بيشتر از معمول بلند باشد بايد چرك زير مقدارى را كه ازمعمول بلندتر است برطرف نمايد

مسأله 301 - اگر در صورت ودستها وجلو سر وروى پاها به واسطه سوختن يا چيز ديگر برآمدگى پيدا شود ، شستن ومسح روى آن كافيست وچنانچه سوراخ شود ، رساندن آب به زير پوست لازم نيست ، بلكه اگر پوست يك قسمت آن كنده شود ، لازم نيست آب را به زير قسمتى كه كنده نشده برساند ، ولى چنانچه پوستى كه كنده شده گاهى به بدن مى چسبد وگاهى بلند مى شود بايد آن را قطع كند يا آب را به زير آن برساند

مسأله 302 - اگر انسان شك كند كه به اعضاى وضوى او چيزى چسبيده يا نه چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا باشد مثل آنكه بعد از گل كارى شك كند گل به دست

او چسبيده يا نه ، بايد وارسى كند ، يا به قدرى دست بمالد كه اطمينان پيدا كند كه اگر بوده بر طرف شده يا آب به زير آن رسيده است

مسأله 303 - جائى را كه بايد شست ومسح كرد هر قدر چرك باشد ، اگر چرك آن مانع از رسيدن آب به بدن نباشد اشكال ندارد ، وهمچنين است اگر بعد از گچ كارى ومانند آن چيز سفيدى كه جلوگيرى از رسيدن آب به پوست نمى نمايد بر دست بماند ، ولى اگر شك كند كه با بودن آنها آب به بدن مى رسد يا نه ، بايد آنها را برطرف كند

مسأله 304 - اگر پيش از وضوء بداندكه در بعضى از اعضاء وضوء مانعى از رسيدن آب هست وبعد از وضوء شك كند كه در موقع وضوء آب را آنجا رسانده يا نه ، وضوى او صحيح است

مسأله 305 - اگر در بعضى از اعضاء وضوء مانعى باشد كه گاهى آب به خودى خود زير آن مى رسد وگاهى نمى رسد وانسان بعد از وضوء شك كند كه آب زير آن رسيده يا نه ، چنانچه بداند موقع وضوء ملتفت رسيدن آب به زير آن نبوده ، احتياط واجب آن است كه دوباره وضوء بگيرد

مسأله 306 - اگر بعداز وضوء چيزى كه مانع از رسيدن آب است در اعضاء وضوء ببيند ونداند موقع وضوء بوده يا بعد پيدا شده ، وضوى او صحيح است

مسأله 307 - اگر بعد از وضوء شك كند چيزى كه مانع رسيدن آب است در اعضاء وضوء بوده يا نه ، وضوء صحيح است

احكام وضوء

مسأله 308 - كسى كه در

كارهاى وضوء وشرائط آن مثل پاك بودن آب وغصبى نبودن آن خيلى شك مى كند بايد به شك خود اعتنا نكند

مسأله 309 - اگر شك كند كه وضوى او باطل شده يا نه بنا مى گذارد كه وضوى او باقيست ، ولى اگر بعد از بول استبراء نكرده ووضوء گرفته باشد وبعد از وضوء رطوبتى از او بيرون آيد كه نداند بول است يا چيز ديگر وضوى او باطل است

مسأله 310 - كسى كه شك دارد وضوء گرفته است يا نه بايد وضوء بگيرد

مسأله 311 - كسى كه مى داند وضوء گرفته وحدثى هم از او سر زده ، مثلا بول كرده اگر نداند كدام جلوتر بوده ، چنانچه پيش از نماز است ، بايد وضوء بگيرد ، واگر در بين نماز است بايد نماز را بشكند ووضوء بگيرد واگر بعد از نماز است ، نمازى كه خوانده صحيح است وبراى نمازهاى بعد بايد وضوء بگيرد

مسأله 312 - اگر بعد از وضوء يا در بين آن يقين كند كه بعضى جاها را نشسته يا مسح نكرده است ، چنانچه رطوبت جاهايى كه پيش از آن است خشك شده بايد دوباره وضوء بگيرد واگر خشك نشده بايد جايى را كه فراموش كرده وآنچه بعد از آن است بشويد يا مسح كند ، واگر در بين وضوء در شستن يا مسح كردن جايى شك كند بايد به همين دستور عمل نمايد

مسأله 313 - اگر بعد از نماز شك كند كه وضوء گرفته يا نه نماز او صحيح است ولى بايد براى نمازهاى بعد وضوء بگيرد

مسأله 314 - اگر در بين نماز شك كند كه وضوء گرفته يا

نه ، نماز او باطل است وبايد وضوء بگيرد ونماز را بخواند

مسأله 315 - اگر بعد از نماز شك كند ، كه قبل از نماز وضوى او باطل شده يا بعد از نماز ، نمازى كه خوانده صحيح است

مسأله 316 - اگر انسان مرضى دارد كه بول او قطره قطره مى ريزد يا نمى تواند از بيرون آمدن غائط خوددارى كند ، چنانچه يقين دارد كه از اول وقت نماز تا آخر آن به مقدار وضوء گرفتن ونماز خواندن مهلت پيدا مى كند ، بايد نماز را در وقتى كه مهلت پيدا مى كند بخواند واگر مهلت او به مقدار كارهاى واجب نماز است ، بايد در وقتى كه مهلت دارد ، فقط كارهاى واجب نماز را بجا آورد وكارهاى مستحب آن مانند اذان واقامه وقنوت را ترك نمايد

مسأله 317 - اگر به مقدار وضوء ونماز مهلت پيدا نمى كند ودر بين نماز چند دفعه بول يا غائط از او خارج مى شود ، كه اگر بخواهد بعد از هر دفعه وضوء بگيرد سخت نيست ، بايد ظرف آبى پهلوى خود گذارد وهر وقت بول يا غائط از او خارج شد فورا وضوء بگيرد وبقيه نماز را بخواند

مسأله 318 - كسى كه بول يا غائط طورى پى در پى از او خارج مى شود كه وضوء گرفتن بعد از هر دفعه براى او سخت است ، اگر بتواند مقدارى از نماز را با وضوء بخواند ، بايد براى هر نماز يك وضوء بگيرد

مسأله 319 - كسى كه بول يا غائط پى در پى از او خارج مى شود اگر نتواند هيچ مقدار از نماز را

با وضوء بخواند ، مى تواند به يك وضوء براى نمازهاى متعدد اكتفاء نمايد

مسأله 320 - اگر مرضى دارد كه نمى تواند از خارج شدن باد جلوگيرى كند ، بايد به وظيفه كسانى كه نمى توانند از بيرون آمدن بول وغائط خوددارى كنند عمل نمايد

مسأله 321 - كسى كه بول يا غائط پى در پى از او خارج مى شود ، بايد براى هر نمازى وضوء بگيرد وفورا مشغول نماز شود ، ولى براى بجا آوردن سجده وتشهد فراموش شده ونماز احتياط كه بايد بعد از نماز انجام داد ، در صورتى كه آنها را بعد از نماز فورا بجا بياورد ، وضوء گرفتن لازم نيست

مسأله 322 - كسى كه بول او قطره قطره مى ريزد بايد براى نماز به وسيله كيسه اى كه در آن پنبه يا چيز ديگرى است كه از رسيدن بول به جاهاى ديگر جلوگيرى مى كند ، خود را حفظ نمايد ، ونيز كسى كه نمى تواند از بيرون آمدن غائط خوددارى كند ، چنانچه ممكن باشد بايد به مقدار نماز از رسيدن غائط به جاى ديگر جلوگيرى نمايد

مسأله 323 - كسى كه نمى تواند از بيرون آمدن بول وغائط خوددارى كند در صورتى كه ممكن باشد ، بايد به مقدار نماز از خارج شدن بول وغائط جلوگيرى نمايد اگر چه خرج داشته باشد

مسأله 324 - كسى كه نمى تواند از بيرون آمدن بول وغائط خوددارى كند ، بعد از آنكه مرض او خوب شد ، لازم نيست نمازهايى را كه در وقت مرض مطابق وظيفه اش خوانده قضا نمايد ، ولى اگر در بين وقت نماز مرض او خوب شود ،

بايد نمازى را كه در آن وقت خوانده دوباره بخواند

چيزهايى كه بايد براى آنها وضوء گرفت

مسأله 325 - براى شش چيز وضوء گرفتن لازم است : اول براى نمازهاى واجب غير از نماز ميت ، دوم براى سجده وتشهد فراموش شده ، اگر بين آنها ونماز حدثى از او سر زده مثلا بول كرده باشد ، سوم براى طواف واجب خانه كعبه ، چهارم اگر نذر يا عهد كرده يا قسم خورده باشد كه وضوء بگيرد ، پنجم اگر نذر كرده باشد كه جايى از بدن خود را به خط قرآن برساند ، ششم براى آب كشيدن قرآنى كه نجس شده ، يا بيرون آوردن آن از مستراح ومانند آن در صورتى كه مجبور باشد دست يا جاى ديگر بدن خود را به خط قرآن برساند ، ولى چنانچه معطل شدن به مقدار وضوء بى احترامى به قرآن است ، بايد بدون اينكه وضوء بگيرد ، قرآن را از مستراح ومانند آن بيرون آورد ، يا اگر نجس شده آب بكشد

مسأله 326 - مس نمودن خط قرآن ، يعنى رساندن جايى از بدن به خط قرآن براى كسى كه وضوء ندارد حرام است وبايد موى خود را هم به خط قرآن نرساند مگر آنكه مو خيلى بلند باشد به نحوى كه از توابع بدن شمرده نشود ولى اگر قرآن را به زبان فارسى يا به زبان ديگر ترجمه كنند مس آن اشكال ندارد

مسأله 327 - جلوگيرى بچه وديوانه از مس خط قرآن واجب نيست ولى اگر مس نمودن آنان بى احترامى به قرآن باشد بايد از آنان جلوگيرى كنند

مسأله 328 - كسى كه وضوء ندارد ، حرام است اسم خداوند

متعال را به هر زبانى نوشته باشد ، مس نمايد

مسأله 329 - اگر پيش از وقت نماز به قصد اينكه با طهارت باشد ، وضوء بگيرد يا غسل كند صحيح است

ونزديك وقت نماز هم اگر به قصد مهيا بودن براى نماز وضوء بگيرد اشكال ندارد

مسأله 330 - كسى كه يقين دارد وقت داخل شده اگر نيت وضوى واجب كند وبعد از وضوء بفهمد وقت داخل نشده ، وضوى او صحيح است

مسأله 331 - مستحب است انسان براى نماز ميت وزيارت اهل قبور ، ورفتن به مسجد ، وحرم امامان عليه السلام وضوء بگيرد وهمچنين براى همراه داشتن قرآن وخواندن ونوشتن آن ، ونيز براى مس حاشيه قرآن ، وبراى خوابيدن وضوء گرفتن مستحب است ، ونيز مستحب است كه كسى كه وضوء دارد دوباره وضوء بگيرد ، واگر براى يكى از اين كارها وضوء بگيرد هر كارى را كه بايد با وضوء انجام داد مى تواند بجا آورد مثلا مى تواند با آن وضوء نماز بخواند

چيزهايى كه وضوء را باطل مى كند

مسأله 332 - شش چيز وضوء را باطل مى كند اول بول دوم غائط سوم باد معده وروده كه از مخرج غائط خارج مى شود چهارم خوابى كه به واسطه آن چشم نبيند وگوش نشنود ولى اگر چشم نبيند وگوش بشنود وضوء باطل نمى شود پنجم استحاضه زنان كه بعدا گفته مى شود ششم جنابت ، واما چيزهاى ديگرى كه براى آن بايد غسل كرد مثل مس ميت وضوء را باطل نمى كند ، وچيزهايى كه عقل را از بين مى برد مانند ديوانگى ومستى وبيهوشى بنابر احتياط واجب وضوء را باطل مى كند وبايد براى اعمالى كه وضوء

شرط آنها است وضوء گرفته شود

احكام وضوى جبيره

چيزى كه با آن زخم وشكسته را مى بندند ودوايى كه روى زخم ومانند آن مى گذارند جبيره ناميده مى شود

مسأله 333 - اگر در يكى از جاهاى وضوء زخم يا دمل يا شكستگى باشد ، چنانچه روى آن باز است وآب براى آن ضرر ندارد ، بايد بطور معمول وضوء گرفت

مسأله 334 - اگر زخم يا دمل يا شكستگى در صورت ودستها است وروى آن باز است وآب ريختن روى آن ضرر دارد بايد اطراف آن را بشويد وكفايت مى كند ، ولازم نيست كه دست تر بر آن بكشد ويا پارچه پاكى روى آن بگذارد ودست تر را روى پارچه بكشد

مسأله 335 - اگر زخم يا دمل يا شكستگى در جلوى سر يا روى پاها است وروى آن باز است ، چنانچه نتواند آن را مسح كند بايد تيمم نمايد ووضوء از او ساقط است

مسأله 336 - اگر روى دمل يا زخم يا شكستگى بسته باشد ، چنانچه باز كردن آن ممكن است وآب هم براى آن ضرر ندارد ، بايد باز كند ووضوء بگيرد ، چه زخم ومانند آن در صورت ودستها باشد يا جلوى سر وروى پاها

مسأله 337 - اگر زخم يا دمل يا شكستگى در صورت يا دستها باشد وروى آن بسته باشد وبشود روى آن را باز كرد ، چنانچه ريختن آب روى آن ضرر دارد وجبيره پاك باشد بايد دست تر روى جبيره بكشد

مسأله 338 - اگر نمى شود روى زخم را باز كرد ولى زخم وچيزى كه روى آن گذاشته پاك است بايد مسح روى جبيره بنمايد هر چند رسانيدن آب

به زخم ممكن باشد وضرر هم نداشته باشد ، واگر زخم يا چيزى كه روى آن گذاشته نجس است ، چنانچه آب كشيدن آن ورساندن آب به روى زخم ممكن باشد ، بايد آن را آب بكشد وموقع وضوء آب را به زخم برساند ، ودر صورتى كه آب براى زخم ضرر دارد ، يا آنكه رساندن آب به روى زخم ممكن نيست ويا زخم نجس است و نمى شود آن را آب كشيد ، بايد اطراف زخم را بشويد واگر جبيره پاك است ، روى آن را مسح كند واگر جبيره نجس است ، يا نمى شود روى آن را دست تر كشيد ، مثلا دوايى است كه به دست مى چسبد اطراف آن را بشويد به ترتيبى كه گذشت

مسأله 339 - اگر جبيره تمام صورت يا تمام يكى از دستها يا تمام هر دو دست را گرفته باشد ، بايد وضوى جبيره اى بگيرد

مسأله 340 - اگر جبيره تمام اعضاء وضوء را گرفته باشد ، بايد وضوى جبيره اى بگيرد ، واحتياط واجب آن است كه تيمم هم بنمايد

مسأله 341 - كسى كه در كف وانگشتها جبيره دارد ودر موقع وضوء دست تر روى آن كشيده است ، بايد سر وپاها را با همان رطوبت مسح كند

مسأله 342 - اگر جبيره تمام پهناى روى پا را گرفته باشد ولى مقدارى از طرف انگشتان ومقدارى از طرف بالاى پا باز است ، بايد جاهايى كه باز است روى پا را وجايى كه جبيره است روى جبيره را مسح كند

مسأله 343 - اگر در صورت يا دستها چند جبيره باشد ، بايد بين آنها را

بشويد واگر جبيره ها در سر يا روى پاها باشد ، بايد بين آنها را مسح كند ودر جاهايى كه جبيره است بايد به دستور جبيره عمل نمايد

مسأله 344 - اگر جبيره بيشتر از معمول اطراف زخم را گرفته وبرداشتن آن ممكن نيست ، بايد به دستور جبيره عمل كند وچنانچه شستن ضرر ندارد مقدار صحيح وآن مقدار را بشويد ، واگر ضرر دارد بايد تيمم نمايد ، واگر برداشتن جبيره ممكن است بايد جبيره را بردارد ، پس اگر زخم در صورت ودستها است اطراف آن را بشويد واگر در سر يا روى پاها است اطراف آن را مسح كند وبراى جاى زخم به دستور جبيره عمل نمايد

مسأله 345 - اگر در جاى وضوء زخم وجراحت وشكستگى نيست ، ولى به جهت ديگرى آب براى آن ضرر دارد ، بايد تيمم كند

مسأله 346 - اگر جايى از اعضاء وضوء را رگ زده است ونمى تواند آن را آب بكشد يا آب براى آن ضرر دارد ، بايد به دستور جبيره عمل كند

مسأله 347 - اگر در جاى وضوء يا غسل چيزى چسبيده است كه برداشتن آن ممكن نيست ، يا به قدرى مشقت دارد كه نمى شود تحمل كرد ، بايد تيمم نمايد

مسأله 348 - غسل جبيره اى مثل وضوى جبيره اى است

ولى بايد آن را ترتيبى بجا آورند واگر ارتماسى انجام دهند باطل است

مسأله 349 - كسى كه وظيفه او تيمم است اگر در بعضى از جاهاى تيمم او زخم يا دمل يا شكستگى باشد ، بايد به دستور وضوى جبيره اى ، تيمم جبيره اى نمايد

مسأله 350 - كسى كه بايد با

وضوء يا غسل جبيره اى نماز بخواند ، چنانچه بداند كه تا آخر وقت عذر او برطرف نمى شود ، مى تواند در اول وقت نماز بخواند وهمچنين اگر شك داشته باشد ، ولى اگر مى داند كه تا آخر وقت عذر او برطرف مى شود ، احتياط واجب آن است كه صبر كند ????عذر او برطرف نشد در آخر وقت نماز را با وضوء يا غسل جبيره اى بجا آورد

مسأله 351 - اگر انسان براى مرضى كه در چشم او است موى چشم خود را بچسباند ، بايد تيمم بنمايد

مسأله 352 - كسى كه نمى داند وظيفه اش تيمم است يا وضوى جبيره اى ، بنا بر احتياط واجب بايد هر دو را بجا آورد

مسأله 353 - نمازهايى را كه انسان با وضوى جبيره اى خوانده صحيح است وبعد از آنكه عذرش برطرف شد ، براى نمازهاى بعد نبايد وضوء بگيرد مگر مواردى كه وظيفه اش جمع بين وضوء وتيمم بوده است

احكام جنابت

احكام جنابت

مسأله 355 - به دو چيز انسان جنب مى شود : اول : جماع ، دوم : بيرون آمدن منى ، چه در خواب باشد يا بيدارى ، كم باشد يا زياد ، با شهوت باشد يا بى شهوت ، با اختيار باشد يا بى اختيار

مسأله 356 - اگر رطوبتى از انسان خارج شود ونداند منى است يا بول يا غير اينها ، چنانچه با شهوت وجستن بيرون آمده وبعد از بيرون آمدن آن ، بدن سست شده ، آن رطوبت حكم منى دارد ، واگر هيچ يك از اين سه نشانه يا بعضى از اينها را نداشته باشد ، حكم منى ندارد ولى

در مريض لازم نيست آن آب ، با جستن بيرون آمده باشد ، بلكه اگر با شهوت بيرون آيد در حكم منى است

مسأله 357 - اگر در مردى كه مريض نيست آبى بيرون آيد كه يكى از سه نشانه اى كه در مسأله پيش گفته شد داشته باشد ونداند نشانه هاى ديگر را داشته يا نه چنانچه قبل از بيرون آمدن آب استبراء از بول نموده متعين است وضوء بگيرد وچنانچه استبراء از بول نموده وبعدا مسلما جنب شده وغسل هم كرده ولى استبراء از جنابت ننموده متعين است غسل ، وچنانچه از هر دو استبراء نموده اگر حالت سابقه اش عدم وضوء بوده وضوء كافى است ، والا بايد جمع كند بين غسل ووضوء مگر آنكه احتمال بدهد آن آب نه بول بوده نه منى در اين صورت نه غسل لازم است نه وضوء حالت قبل هر چه باشد وضوء يا عدم وضوء

مسأله 358 - مستحب است انسان بعد از بيرون آمدن منى بول كند واگر بول نكند وبعد از غسل رطوبتى از او بيرون آيد ، كه نداند منى است يا رطوبت ديگر ، حكم منى دارد

مسأله 359 - اگر انسان جماع كند وبه اندازه ختنه گاه يا بيشتر داخل شود ، در زن باشد يا در مرد ، در قبل باشد يا در دبر ، بالغ باشد يا نابالغ ، اگر چه منى بيرون نيايد هر دو جنب مى شوند

مسأله 360 - اگر شك كند كه به مقدار ختنه گاه داخل شده يا نه غسل بر او واجب نيست

مسأله 361 - اگر نعوذ بالله حيوانى را وطى كند ، يعنى با او نزديكى نمايد ومنى بيرون نيايد

، جنب نمى شود

مسأله 362 - اگر منى از جاى خود حركت كند وبيرون نيايد ، يا انسان شك كند كه منى از او بيرون آمده يا نه ، غسل بر او واجب نيست

مسأله 363 - كسى كه نمى تواند غسل كند ولى تيمم برايش ممكن است ، بعد از داخل شدن وقت نماز هم مى تواند با عيال خود نزديكى كند

مسأله 364 - اگر در لباس خود منى مى بيند وبداند كه از خود او است وبراى آن غسل نكرده ، بايد غسل كند ونمازهايى را كه يقين دارد ، بعد از بيرون آمدن منى خوانده قضاء كند ولى نمازهايى را كه احتمال مى دهد ، بعد از بيرون آمدن آن منى خوانده ، لازم نيست قضاء نمايد

چيزهايى كه بر جنب حرام است

مسأله 365 - پنج چيز بر جنب حرام است : اول - رساندن جايى از بدن به خط قرآن يا به اسم خدا وپيغمبران وامامان عليه السلام ، بطورى كه در وضوء گفته شد

دوم - رفتن در مسجد الحرام ومسجد پيغمبر صلى الله عليه وآله اگر چه از يك در داخل واز در ديگر خارج شود

سوم - توقف در مساجد ديگر ، وهمچنين در حرم امامان عليهم السلام ، بنابر احتياط لازم ، ولى اگر از يك در داخل واز در ديگر خارج شود ، يا براى برداشتن چيزى برود وتوقف نكند مانعى ندارد

چهارم - گذاشتن چيزى در مسجد

پنجم - خواندن سوره اى كه سجده واجب دارد وآن چهار سوره است : اول - سوره سى ودوم قرآن ( الم تنزيل)

ودوم - سوره چهل ويكم ( حم سجده )

سوم - سوره پنجاه وسوم ( والنجم)

چهارم -

سوره نود وششم ( اقرء)

واگر يك حرف از اين چهار سوره را هم بخواند حرام است

چيزهايى كه بر جنب مكروه است

مسأله 366 - هفت چيز بر جنب مكروه است : اول ودوم - خوردن وآشاميدن ، ولى اگر وضوء بگيرد يا دستها را بشويد مكروه نيست

سوم - خواندن قرآن از سوره هايى كه سجده واجب ندارد

چهارم - رساندن جايى از بدن به جلد وحاشيه وبين خطهاى قرآن

پنجم - خوابيدن

ولى اگر وضوء بگيرد يا به واسطه نداشتن آب ، بدل از غسل تيمم كند مكروه نيست

ششم - خضاب كردن به حنا ومانند آن

هفتم - جماع كردن ، بعد از آنكه محتلم شده ، يعنى در خواب منى از او بيرون آمده است

غسل

غسلهاي واجب

مسأله 354 - غسلهاى واجب هفت است : اول : غسل جنابت ، دوم : غسل حيض ، سوم غسل نفاس ، چهارم : غسل استحاضه ، پنجم : غسل مس ميت ، ششم : غسل ميت ، هفتم : غسلى كه به واسطه نذر وقسم ومانند اينها واجب مى شود

غسلهاى مستحب

مسأله 653 - غسلهاى مستحب در شرع مقدس اسلام بسيار واز آن جمله است :

1 - غسل جمعه : ووقت آن از اذان صبح است تا ظهر ، وبهتر است نزديك ظهر بجا آورده شود واگر تا ظهر انجام ندهد بهتر است كه بدون نيت اداء وقضاء تا عصر جمعه بجا آورد واگر در روز جمعه غسل نكند مستحب است از صبح شنبه تا غروب قضاى آن را بجا آورد

وكسى كه مى ترسد در روز جمعه آب پيدا نكند مى تواند روز پنجشنبه يا شب جمعه غسل را انجام دهد ومستحب است انسان در موقع غسل جمعه بگويد : اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شريك له وان محمدا عبده ورسوله اللهم صل على محمد وآل محمد واجعلنى من التوابين واجعلنى من المتطهرين

2 - غسل شب اول ماه رمضان وتمام شبهاى طاق مثل شب سوم وپنجم وهفتم ولى از شب بيست ويكم مستحب است همه شب غسل كند وبراى غسل شب اول وپانزدهم وهفدهم ونوزدهم وبيست ويكم وبيست وپنجم وبيست وهفتم وبيست ونهم بيشتر سفارش شده است ووقت غسل شبهاى ماه رمضان تمام شب است وبهتر است مقارن غروب يا نزديك آن بجا آورده شود ولى از شب بيست ويكم تا آخر ماه بهتر است غسل را بين نماز مغرب وعشا

بجا آورد ونيز مستحب است در شب بيست وسوم غير از غسل اول شب ، يك غسل در آخر شب انجام دهد

3 - غسل روز عيد فطر وعيد قربان ووقت آن از اذان صبح است تا غروب وبهتر است آن را پيش از نماز عيد بجا آورد

4 - غسل شب عيد فطر ووقت آن از اول مغرب است تا اذان صبح وبهتر است در اول شب بجا آورده شود

5 - غسل روز هشتم ونهم ذيحجه ، ودر روز نهم بهتر است آن را نزديك ظهر بجا آورد

6 - غسل روز اول وپانزدهم وبيست وهفتم وآخر ماه رجب

7 - غسل روز عيد غدير وبهتر است پيش از ظهر آن را انجام دهند

8 - غسل روز بيست وچهارم ذيحجه

9 - غسل روز عيد نوروز وپانزدهم شعبان ونهم وهفدهم ربيع الاول وروز بيست وپنجم ذى قعده

10 - غسل دادن بچه اى كه تازه بدنيا آمده

11 - غسل زنى كه براى غير شوهرش بوى خوش استعمال كرده است

12 - غسل كسى كه در حال مستى خوابيده

13 - غسل كسى كه جايى از بدنش را به بدن ميتى كه غسل داده اند رسانده

14 - غسل كسى كه در موقع گرفتن خورشيد وماه نماز آيات را عمدا نخوانده ، در صورتى كه تمام ماه وخورشيد گرفته باشد

15- غسل كسى كه براى تماشاى دار آويخته رفته وآن را ديده باشد ولى اگر اتفاقا يا از روى ناچارى نگاهش بيفتد يا مثلا براى شهادت دادن رفته باشد ، غسل مستحب نيست

مسأله 654 - پيش از داخل شدن در حرم مكه ، شهر مكه ، مسجد الحرام خانه كعبه ، حرم مدينه ، شهر مدينه

، مسجد پيغمبر وحرم امامان عليه السلام مستحب است انسان غسل كند واگر در يكروز چند مرتبه مشرف شود ، يك غسل كافى است وكسى كه مى خواهد در يك روز داخل حرم مكه ومسجد الحرام وخانه كعبه شود ، اگر به نيت همه يك غسل كند كافى است ، ونيز اگر در يك روز بخواهد داخل حرم مدينه وشهر مدينه ومسجد پيغمبر صلى الله عليه وآله شود ، يك غسل براى همه كفايت مى كند ، وبراى زيارت پيغمبر وامامان از دور يا نزديك وبراى حاجت خواستن از خداوند عالم ، وهمچنين براى توبه ونشاط به جهت عبادت وبراى سفر رفتن خصوصا سفر زيارت حضرت سيد الشهداء عليه السلام مستحب است انسان غسل كند ، واگر يكى از غسلهايى را كه در اين مسأله گفته شد بجا آورد وبعد كارى كند كه وضوء را باطل مى نمايد مثلا بخوابد ، غسل او باطل مى شود ومستحب است دوباره غسل را بجا آورد

مسأله 655 - انسان مى تواند با غسل مستحبى ، كارى كه مانند نماز ، وضوء لازم دارد انجام دهد به شرطى كه استحباب آن ثابت باشد مثل غسل جمعه

مسأله 656 - اگر چند غسل بر كسى مستحب باشد وبه نيت همه يك غسل بجا آورد كافى است

غسل جنابت

مسأله 367 - غسل جنابت به خودى خود مستحب است ، وبراى خواندن نماز واجب ومانند آن واجب مى شود

ولى براى نماز ميت وسجده شكر وسجده هاى واجب قرآن غسل جنابت لازم نيست

مسأله 368 - لازم نيست در وقت غسل ، نيت كند كه غسل واجب يا مستحب مى كنم واگر فقد به قصد

قربت يعنى براى انجام فرمان خداوند عالم غسل كند كافيست

مسأله 369 - اگر يقين كند وقت نماز شده ونيت غسل واجب كند بعد معلوم شود كه پيش از وقت غسل كرده ، غسل او صحيح است

مسأله 370 - غسل را چه واجب باشد وچه مستحب به دو قسم مى شود انجام داد : ترتيبى وارتماسى

غسل ترتيبى

مسأله 371 - در غسل ترتيبى بايد به نيت غسل ، اول سر وگردن ، بعد هر كدام از طرف راست يا چپ را بشويد وبعد طرف ديگر را ، يا هر دو طرف را با هم بشويد ، ولازم نيست اول طرف راست ، بعد طرف چپ را بشويد واگر عمدا يا از روى فراموشى يا به واسطه ندانستن مسأله به اين ترتيب عمل نكند غسل او باطل است

مسأله 372 - نصف ناف ونصف عورت را بايد با طرف راست بدن ونصف ديگر را بايد با طرف چب بشويد ، بلكه بهتر است تمام ناف وعورت با هر دو طرف شسته شود

مسأله 373 - براى آنكه يقين كند هر سه قسمت يعنى سر وگردن وطرف راست وطرف چپ را كاملا غسل داده ، بايد هر قسمتى را كه مى شويد مقدارى از قسمتهاى ديگر را هم با آن قسمت بشويد

مسأله 374 - اگر بعد از غسل بفهمد جايى از سر وگردن يا بدن را نشسته ونداند كجاى بدن است بايد دوباره غسل كند

مسأله 375 - اگر بعد از غسل بفهمد مقدارى از بدن را نشسته ، چنانچه از طرف راست يا چپ باشد شستن همان مقدار كافيست واگر از سر وگردن باشد بايد بعد از شستن آن مقدار ،

دوباره طرف راست وطرف چپ را بشويد

مسأله 376 - اگر پيش از تمام شدن غسل ، در شستن مقدارى از طرف چپ يا راست شك كند ، شستن همان مقدار كافيست ، ولى اگر در شستن مقدارى از سر وگردن شك كند ، بايد بعد از شستن آن ، دوباره طرف راست وطرف چپ را بشويد

غسل ارتماسى

مسأله 377 - در غسل ارتماسى بايد آب در يك آن تمام بدن را بگيرد ، پس اگر به نيت غسل ارتماسى در آب فرو رود ، چنانچه پاى او روى زمين باشد بايد آن را از زمين بلند كند

مسأله 378 - در غسل ارتماسى بنابر احتياط واجب بايد موقعى نيت كند كه مقدارى از بدن بيرون آب باشد

مسأله 379 - اگر بعد از غسل ارتماسى بفهمد به مقدارى از بدن آب نرسيده چه جاى آن را بداند يا نداند ، بايد دوباره غسل كند

مسأله 380 - اگر براى غسل ترتيبى وقت ندارد وبراى ارتماسى وقت دارد ، بايد غسل ارتماسى كند

مسأله 381 - كسى كه براى حج يا عمره احرام بسته ، نمى تواند غسل ارتماسى كند ولى اگر از روى فراموشى غسل ارتماسى كند صحيح است

احكام غسل كردن

مسأله 382 - در غسل ارتماسى چنانچه در كمتر از كر غسل كند بايد تمام بدن پاك باشد ولى در غسل ترتيبى پاك بودن تمام بدن لازم نيست

واگر تمام بدن نجس باشد وهر قسمتى را پيش از غسل دادن آن قسمت آب بكشد كافى است

ودر هر دو قسم چنانچه در كر يا جارى غسل كند طهارت بدن لازم نيست

مسأله 383 - كسى كه از حرام جنب شده مى تواند با آب گرم غسل كند ، چون عرق او پاك است

مسأله 384 - اگر در غسل به اندازه سر مويى از بدن نشسته بماند ، غسل باطل است ولى شستن جاهايى از بدن كه ديده نمى شود ، مثل توى گوش وبينى واجب نيست

مسأله 385 - جايى را كه شك دارد از ظاهر بدن است يا از باطن

آن ، اگر بداند سابقا از ظاهر بوده واجب است شستن آن واگر نداند يا بداند كه از ظاهر نبوده واجب نيست

مسأله 386 - اگر سوراخ جاى گوشواره ومانند آن به قدرى گشاد باشد كه داخل آن ديده شود ، بايد آن را شست واگر ديده نشود ، شستن آن لازم نيست

مسأله 387 - چيزى را كه مانع رسيدن آب به بدن است ، بايد برطرف كند واگر پيش از آنكه يقين كند ، برطرف شده غسل نمايد ، غسل او باطل است

مسأله 388 - اگر موقع غسل شك كند ، چيزى كه مانع از رسيدن آب باشد ، در بدن او هست يا نه ، بايد وارسى كند تا مطمئن شود كه مانعى نيست

مسأله 389 - در غسل بايد موهاى كوتاهى را كه جزء بدن حساب مى شود ، بشويد وشستن موهاى بلند ، واجب نيست ، بلكه اگر آب را طورى به پوست برساند كه آنها تر نشود ، غسل صحيح است ولى اگر رساندن آب به پوست ، بدون شستن آنها ممكن نباشد ، بايد آنها را بشويد كه آب به بدن برسد

مسأله 390 - تمام شرطهايى كه براى صحيح بودن وضوء گفته شد : مثل پاك بودن آب وغصبى نبودن آن ، در صحيح بودن غسل هم شرط است ولى در غسل لازم نيست بدن را از بالا به پايين بشويد ونيز در غسل ترتيبى لازم نيست بعد از شستن هر قسمت فورا قسمت ديگر را بشويد ، بلكه اگر بعد از شستن سر وگردن مقدارى صبر كند ، وبعد طرف راست را بشويد ، وبعداز مدتى طرف چپ را بشويد

اشكال ندارد

ولى كسى كه نمى تواند از بيرون آمدن بول وغائط خوددارى كند ، اگر به اندازه اى كه غسل كند ونماز بخواند ، بول وغائط از او بيرون نمى آيد ، بايد هر قسمت را فورا بعد از قسمت ديگر غسل دهد وبعد از غسل هم فورا نماز بخواند وهمچنين است حكم زن مستحاضه كه بعدا گفته مى شود

مسأله 391 - كسى كه قصد دارد پول حمامى را ندهد يا بدون اينكه بداند حمامى راضى است ، بخواهد نسيه بگذارد ، اگر چه بعد حمامى را راضى كند ، غسل او باطل است

مسأله 392 - اگر حمامى راضى باشد كه پول حمام نسيه بماند ولى كسى كه

غسل مى كند قصدش اين باشد كه طلب او را ندهد ، يا از مال حرام بدهد غسل او اشكال دارد

مسأله 393 - اگر بخواهد پول حرام به حمامى بدهد ، غسل او باطل است

مسأله 394 - اگر مخرج غائط را در آب خزينه تطهير كند وپيش از غسل شك كند كه چون در خزينه تطهير كرده حمامى به غسل كردن او راضى است يا نه ، غسل او باطل است ، مگر اينكه پيش از غسل حمامى را راضى كند

مسأله 395 - اگر شك كند كه غسل كرده يا نه بايد غسل كند ولى اگر بعد از غسل شك كند كه غسل او درست بوده يا نه ، لازم نيست دوباره غسل نمايد

مسأله 396 - اگر در بين غسل ، حدث اصغر از او سر زند مثلا بول كند ، غسل را تمام نمايد ووضوء هم بگيرد

مسأله 397 - اگر به خيال اينكه به اندازه غسل ونماز

وقت دارد براى نماز غسل كند ، غسل او صحيح است ، ولو وقت بقدر يك ركعت هم نداشته باشد

مسأله 398 - كسى كه جنب شده اگر شك كند غسل كرده يا نه نمازهايى را كه خوانده صحيح است ولى براى نمازهاى بعد بايد غسل كند

مسأله 399 - كسى كه چند غسل بر او واجب است مى تواند به نيت همه آنها يك غسل به جا آورد ، واگر قصد يكى از اغسال واجبه را بنمايد از اغسال ديگر كفايت مى كند ، واگر قصد يكى از اغسال مستحبه را بنمايد از اغسال مستحبه ديگر كفايت مى كند ، وبعيد نيست كفايت آن را اغسال واجبه ولى احتياط ترك نشود

مسأله 400 - اگر بر جايى از بدن آيه قرآن يا اسم خداوند متعال نوشته شده باشد بنابر احتياط واجب اگر ممكن است بايد آن را از بين ببرد ، واگر ممكن نيست بايد وضوء وغسل را ارتماسى انجام دهد وچنانچه بخواهد وضوء يا غسل را ترتيبى بجا آورد ، بايد آب را طورى به بدن برساند كه دست او به نوشته نرسد

مسأله 401 - كسى كه غسل كرده ، نبايد براى نماز وضوء بگيرد واين حكم اختصاص به غسل جنابت ندارد ، بلكه در تمام غسلهاى واجب ومستحب غير غسل استحاضه اين حكم ثابت است يعنى احتياج به وضوء نيست وهر غسلى كافى است براى نماز خواندن ، ولى در غير غسل جنابت بهتر است كه براى نماز قبل از غسل وضوء بگيرد

استحاضه

تعريف

يكى از خونهايى كه از زن خارج مى شود خون استحاضه است وزن را در موقع ديدن خون استحاضه ، مستحاضه مى

گويند

مسأله 402 - خون استحاضه در بيشتر اوقات زرد رنگ وسرد است وبدون فشار وسوزن بيرون مى آيد وغليظ هم نيست ، ولى ممكن است گاهى سياه يا سرخ وگرم وغليظ باشد وبا فشار وسوزش بيرون آيد

مسأله 403 - استحاضه سه قسم است : قليله ، متوسطه ، كثيره ، استحاضه قليله آن است كه خون فقط روى پنبه اى را كه زن داخل فرج مى نمايد آلوده كند ودر آن فرو نرود ، استحاضه متوسطه آن است كه خون در پنبه فرو رود ، اگر چه در يك گوشه آن باشد ، ولى از پنبه به دستمالى كه معمولا زنها براى جلوگيرى از خون مى بندند نرسد ، استحاضه كثيره آن است كه خون ، پنبه را بگيرد وبه دستمال هم برسد

احكام مستحاضه

مسأله 404 - در استحاضه قليله بايد زن براى هر نماز وضوء بگيرد وظاهر فرج را اگر خون به آن رسيده آب بكشد

مسأله 405 - در استحاضه متوسه بايد زن براى نماز صبح غسل كند وتا صبح ديگر براى نمازهاى خود ، كارهاى استحاضه قليله را كه در مسأله پيش گفته شد انجام دهد ، وبراى هر نماز پنبه را عوض كند يا آب بكشد واگر عمدا يا از روى فراموشى براى نماز صبح غسل نكند ، بايد براى نماز ظهر وعصر غسل كند واگر براى نماز ظهر وعصر غسل نكند ، بايد پيش از نماز مغرب وعشاء غسل نمايد ، چه آنكه خون بيايد يا قطع شده باشد

مسأله 406 - در استحاضه كثيره علاوه بر كارهاى استحاضه متوسطه كه در مسأله پيش گفته شد ، بايد براى هر نماز دستمال را عوض

كند ، يا آب بكشد ، ويك غسل براى نماز ظهر وعصر ، ويكى براى نماز مغرب وعشاء بجا آورد ، وبين نماز ظهر وعصر فاصله نيندازد ، واگر فاصله بيندازد ، بايد براى نماز عصر دوباره غسل كند ونيز اگر بين نماز مغرب وعشاء فاصله بيندازد بايد براى نماز عشاء دوباره غسل نمايد

مسأله 407 - اگر خون استحاضه پيش از وقت نماز هم بيايد چنانچه زن براى آن خون ، وضوء وغسل بجا نياورده باشد ، بايد در موقع نماز وضوء وغسل را بجا آورد

مسأله 408 - مستحاضه متوسطه وكثيره كه بايد وضوء بگيرد وغسل كند ، هر كدام را اول بجا آورد صحيح است ، ولى بهتر است كه اول وضوء بگيرد

مسأله 409 - اگر استحاضه قليله زن بعد از نماز صبح متوسطه شود ، بايد براى نماز ظهر وعصر غسل كند ، واگر بعد از نماز ظهر وعصر متوسطه شود بايد براى نماز مغرب وعشا غسل نمايد

مسأله 410 - اگر استحاضه قليله يا متوسطه زن بعد از نماز صبح كثيره شود بايد براى نماز ظهر وعصر يك غسل وبراى نماز مغرب وعشاء غسل ديگرى بجا آورد ، واگر بعد از نماز ظهر وعصر كثيره شود ، بايد براى نماز مغرب وعشاء غسل نمايد

مسأله 411 - مستحاضه كثيره يا متوسطه اگر پيش از داخل شدن وقت نماز براى نماز غسل كند ، غسل او باطل است

واگر نزديك اذان صبح براى نماز شب غسل كند ونماز شب را بخواند وهمينكه وقت داخل شد ، فورا نماز صبح را بخواند خالى از اشكال نيست

مسأله 412 - زن مستحاضه براى هر نمازى چه واجب باشد وچه

مستحب ، بايد وضوء بگيرد ونيز اگر بخواهد نمازى را كه خوانده احتياطا دوباره بخواند ، يا بخواهد نمازى را كه تنها خوانده است دوباره با جماعت بخواند بايد تمام كارهايى را كه براى استحاضه گفته شد انجام دهد

ولى براى خواند نماز احتياط وسجده فراموش شده وتشهد فراموش شده وسجده سهو ، اگر آنها را بعد از نماز فورا بجا آورد ، لازم نيست كارهاى استحاضه را انجام دهد

مسأله 413 - زن مستحاضه بعد از آنكه خونش قطع شد ، فقط براى نماز اولى كه مى خواند بايد كارهاى استحاضه را انجام دهد وبراى نمازهاى بعد لازم نيست

مسأله 414 - اگر زن نداند استحاضه او چند قسم است ، موقعى كه مى خواهد نماز بخواند بايد مقدارى پنبه داخل فرج نمايد وكمى صبر كند وبيرون آورد وبعد از آنكه فهميد استحاضه او كدام يك از آن سه قسم است كارهايى را كه براى آن قسم دستور داده شده انجام دهد ، واگر بداند تا وقتى كه مى خواهد نماز بخواند استحاضه او تغيير نمى كند پيش از داخل شدن وقت هم مى تواند خود را وارسى نمايد

مسأله 415 - زن مستحاضه اگر پيش از آنكه خود را وارسى كند ، مشغول نماز شود ، چنانچه قصد قربت داشته وبه وظيفه خود عمل كرده مثلا استحاضه اش قليله بوده وبه وظيفه استحاضه قليله عمل نموده ، نماز او صحيح است واگر قصد قربت نداشته يا عمل او مطابق وظيفه اش نبوده مثل آنكه استحاضه او متوسطه بوده وبه وظيفه قليله رفتار كرده ، نماز او باطل است

مسأله 416 - زن مستحاضه اگر نتواند خود را وارسى نمايد ،

بايد به آنچه مسلما وظيفه اوست عمل كند ، مثلا اگر نمى داند استحاضه او قليله است يا متوسطه ، بايد كارهاى استحاضه قليله را انجام دهد واگر نمى داند متوسطه است يا كثيره ، بايد كارهاى استحاضه متوسطه را انجام دهد ولى اگر بداند سابقا كدام يك از آن سه قسم بوده ، بايد به وظيفه همان قسم رفتار نمايد

مسأله 417 - اگر خون استحاضه در باطن باشد وبيرون نيايد ، وضوء وغسل باطل نمى شود واگر بيرون بيايد هر چند كم باشد وضوء وغسل را باطل مى كند

مسأله 418 - زن مستحاضه اگر بعد از نماز خود را وارسى كند وخون نبيند اگرچه بداند دوباره خون مى آيد ، با وضويى كه دارد مى تواند نماز بخواند

مسأله 419 - زن مستحاضه اگر بداند از وقتى كه مشغول وضوء يا غسل شده خونى از او بيرون نيامده ، مى تواند خواندن نماز را تأخير بيندازد

مسأله 420 - اگر مستحاضه بداند كه پيش از گذشتن وقت نماز به كلى پاك مى شود ، يا به اندازه خواندن نماز خون بند مى آيد ، بايد صبر كند ونماز را در وقتى كه پاك است بخواند

مسأله 421 - اگر بعد از وضوء وغسل ، خون در ظاهر قطع شود ومستحاضه بداند كه اگر نماز را تأخير بيندازد ، به مقدارى كه وضوء وغسل ونماز را بجا آورد به كلى پاك مى شود ، بايد نماز را تأخير بيندازد وموقعى كه به كلى پاك شد دوباره وضوء وغسل را بجا آورد ونماز را بخواند

واگر وقت نماز تنگ شد ، لازم نيست وضوء وغسل را دوباره بجا آورد ،

بلكه با وضوء وغسلى كه دارد مى تواند نماز بخواند

مسأله 422 - مستحاضه كثيره ومتوسطه وقتى به كلى از خون پاك شد بايد غسل كند ، ولى اگر بداند از وقتى كه براى نماز پيش مشغول غسل شده ديگر خون نيامده لازم نيست دوباره غسل نمايد

مسأله 423 - مستحاضه قليله بعد از وضوء ومستحاضه كثيره ومتوسطه بعد از غسل ووضوء ، بايد فورا مشغول نماز شود ولى گفتن اذان واقامه وخواندن دعاهاى قبل از نماز اشكال ندارد ودر نماز هم مى تواند كارهاى مستحب مثل قنوت وغير آن را بجا آورد

مسأله 424 - زن مستحاضه اگر بين غسل ونماز فاصله بيندازد ، بايد دوباره غسل كند وبلافاصله مشغول نماز شود

مسأله 425 - اگر خون استحاضه زن جريان دارد وقطع نمى شود ، چنانچه براى او ضرر ندارد ، بايد پيش از غسل وبعد از آن به وسيله پنبه از بيرون آمدن خون جلوگيرى كند ولى اگر هميشه جريان ندارد ، فقط بايد بعد از وضوء وغسل از بيرون آمدن خون جلوگيرى نمايد ، وچنانچه كوتاهى كند وخون بيرون آيد وبا آن حال نماز بخواند بايد دوباره بخواند واعاده غسل لازم نيست

مسأله 426 - اگر در موقع غسل ، خون قطع نشود غسل صحيح است

ولى اگر در بين غسل ، استحاضه متوسطه كثيره شود بايد غسل را از سر بگيرد

مسأله 427 - احتياط مستحب آن است كه زن مستحاضه در تمام روزى كه روزه است ، به مقدارى كه مى تواند ، از بيرون آمدن خون جلوگيرى كند

مسأله 428 - روزه زن مستحاضه اى كه غسل بر او واجب مى باشد ، در صورتى صحيح است كه

غسلهايى را كه براى نمازهاى روزش واجب است ، انجام دهد

مسأله 429 - اگر بعد از نماز عصر ، مستحاضه شود وتا غروب غسل نكند روزه او صحيح است

مسأله 430 - اگر استحاضه قليله زن پيش از نماز ، متوسطه يا كثيره شود ، بايد كارهاى متوسطه يا كثيره را كه گفته شد انجام دهد ، واگر استحاضه متوسطه كثيره شود بايد كارهاى استحاضه كثيره را انجام دهد وچنانچه براى استحاضه متوسطه غسل كرده باشد فائده ندارد وبايد دوباره براى كثيره غسل كند

مسأله 431 - اگر در بين نماز ، استحاضه متوسطه زن كثيره شود ، بايد نماز را بشكند وبراى استحاضه كثيره غسل كند ووضوء بگيرد وكارهاى ديگر آن را انجام دهد وهمان نماز را بخواند

واگر براى هيچ كدام از غسل ووضوء وقت ندارد ، بايد دو تيمم كند ، يكى بدل از غسل ، وديگرى بدل از وضوء واگر براى يكى از آنها وقت ندارد نمى تواند نماز را بشكند وبايد نماز را تمام كند وبنابر احتياط واجب قضاء نمايد وهمچنين است اگر در بين نماز ، استحاضه قليله او متوسطه يا كثيره شود

مسأله 432 - اگر در بين نماز خون بند بيايد ومستحاضه نداند كه در باطن هم قطع شده يا نه ، چنانچه بعد از نماز بفهمد قطع شده بوده ، بايد وضوء وغسل ونماز را دوباره بجا آورد

مسأله 433 - اگر استحاضه كثيره زن ، متوسطه شود ، بايد براى نماز اول ، عمل كثيره وبراى نمازهاى بعد عمل متوسطه را بجا آورد مثلا اگر پيش از نماز ظهر استحاضه كثيره متوسطه شود ، بايد براى نماز ظهر غسل كند

وبراى نماز عصر ومغرب وعشا فقط وضوء بگيرد واگر براى نماز ظهر غسل نكند وفقط به مقدار نماز عصر وقت داشته باشد ، بايد براى نماز عصر غسل نمايد ، واگر براى نماز عصر هم غسل نكند ، بايد براى نماز مغرب غسل كند ، واگر براى آن هم غسل نكند وفقط به مقدار نماز عشاء وقت داشته باشد بايد براى عشاء غسل نمايد

مسأله 434 - اگر پيش از هر نماز خون مستحاضه كثيره قطع شود ودوباره بيايد براى هر نماز بايد يك غسل بجا آورد

مسأله 435 - اگر استحاضه كثيره قليله شود ، بايد براى نماز اول عمل كثيره وبراى نمازهاى بعد عمل قليله را انجام دهد

ونيز اگر استحاضه متوسطه قليله شود ، بايد براى نماز اول ، عمل متوسطه وبراى نمازهاى بعد عمل قليله را بجا آورد

مسأله 436 - اگر مستحاضه يكى از كارهايى را كه بر او واجب مى باشد ، حتى عوض كردن پنبه را ترك كند نمازش باطل است

مسأله 437 - مستحاضه قليله اگر بخواهد غير از نماز كارى انجام دهد ، كه شرط آن وضوء داشتن است مثلا بخواهد جايى از بدن خود را به خط قرآن برساند ، لازم نيست وضوء بگيرد ووضويى كه براى نماز گرفته كافى است

مسأله 438 - اگر مستحاضه غسلهاى واجب خود را بجا آورد ، رفتن در مسجد وتوقف در آن وخواندن سوره اى كه سجده واجب دارد ونزديكى شوهر با او حلال مى شود ، اگر چه كارهاى ديگرى را كه براى نماز واجب است ، مثل عوض كردن پنبه ودستمال انجام نداده باشد

مسأله 439 - اگر زن در استحاضه كثيره يا

متوسطه بخواهد پيش از وقت نماز سوره اى را كه سجده واجب دارد بخواند ، يا مسجد برود ، بنابر احتياط واجب بايد غسل نمايد ، وهمچنين اگر شوهرش بخواهد با او نزديكى كند واگر بخواهد جايى از بدن خود را به خط قرآن برساند ، بايد وضوء بگيرد

مسأله 440 - نماز آيات بر مستحاضه واجب است

وبايد براى نماز آيات هم كارهايى را كه براى نماز يوميه گفته شد انجام دهد

مسأله 441 - هر گاه وقت نماز يوميه نماز آيات بر مستحاضه واجب شود ، اگر چه بخواهد هر دو را پشت سر هم بجا آورد ، بايد براى نماز آيات هم تمامى كارهايى را كه براى نماز يوميه واجب است انجام دهد

ونمى تواند هر دو را با يك وضوء بخواند بلى مانعى ندارد هر دو را با يك غسل بخواند

مسأله 442 - اگر زن مستحاضه بخواهد نماز قضاء بخواند بايد براى هر نماز ، كارهايى را كه براى نماز اداء او واجب است بجا آورد بلى با غسل نماز اداء مى تواند نماز قضاء بخواند

مسأله 443 - اگر زن بداند خونى كه از او خارج ميشود خون زخم نيست وشرعا حكم حيض ونفاس را ندارد ، بايد به دستور مستحاضه عمل كند ، بلكه اگر شك داشته باشد كه خون استحاضه است يا خونهاى ديگر ، چنانچه نشانه آنها را نداشته باشد ، بايد كارهاى استحاضه را انجام دهد

حيض

حيض

حيض خونى استه كه غالبا در هر ماه چند روزى از رحم زنها خارج ميشود وزن را در موقع ديدن خون حيض ، حائض مى گويند

مسأله 444 - خون حيض در بيشتر اوقات ، غليظ

وگرم ورنگ آن سياه يا سرخ است وبا فشار وكمى سوزش بيرون مى آيد

مسأله 445 - زنهاى سيده بعد از تمام شدن شصت سال يائسه مى شوند ، يعنى خون حيض نمى بينند وزنهايى كه سيده نيستند ، بعد از تمام شدن پنجاه سال يائسه مى شوند

مسأله 446 - خونى كه دختر پيش از تمام شدن نه سال وزن بعد از يائسه شدن مى بيند حيض نيست

مسأله 447 - زن حامله وزنى كه بچه شير مى دهد ممكن است حيض ببينند

مسأله 448 - دخترى كه نمى داند نه سالش تمام شده يا نه

اگر خونى ببيند كه نشانه هاى حيض را نداشته باشد حيض نيست

واگر نشانه هاى حيض را داشته باشد ، حيض است ومعلوم مى شود نه سال او تمام شده است

مسأله 449 - زنى كه شك دارد يائسه شده يا نه ، اگر خونى ببيند ونداند حيض است يا نه ، بايد بنا بگذارد كه يائسه نشده است

مسأله 450 - مدت حيض كمتر از سه روز وبيشتر از ده روز نمى شود ، واگر مختصرى هم از سه روز كمتر باشد حيض نيست

مسأله 451 - لازم نيست سه روز اول حيض پشت سر هم باشد ، پس اگر مثلا دو روز خون ببيند ويك روز پاك شود ودوباره يك روز خون ببيند حيض است

مسأله 452 - لازم نيست در تمام سه روز خون بيرون بيايد ، بلكه اگر در فرج يا رحم ، خون باشد كافى است ، وچنانچه در بين سه روز مختصرى پاك شود ومدت پاك شدن ، به قدرى كم باشد كه بگويند در تمام سه روز در فرج يا رحم خون بوده

، باز هم حيض است

مسأله 453 - لازم نيست شب اول وشب چهارم را خون ببيند ، ولى بايد در شب دوم وسوم خون قطع نشود ، پس اگر از اول روز اول تا غروب روز سوم پشت سر هم خون بيايد يا در وسطهاى روز اول شروع شود ودر همان موقع از روز چهارم قطع شود ودر شب دوم وسوم هم هيچ خون قطع نشود حيض است

مسأله 454 - اگر سه روز پشت سر هم خون ببيند وپاك شود چنانچه دوباره خون ببيند وروزهايى كه خون ديده ودر وسط پاك بوده ، روى هم از ده روز بيشتر نشود روزهايى هم كه در وسط پاك بوده حيض است

مسأله 455 - اگر خونى ببيند كه از سه روز بيشتر واز ده روز كمتر باشد و نداند خون دمل وزخم است يا خون حيض بايد آن را حيض قرار دهد

مسأله 456 - اگر خونى ببيند كه نداند خون زخم است يا حيض چنانچه خون از سمت چپ خارج شود حيض است والا حيض نيست

مسأله 457 - اگر خونى ببيند وشك كند كه خون حيض است يا نفاس ، چنانچه شرائط حيض را داشته باشد ، بايد حيض قرار دهد

مسأله 458 - اگر خونى ببيند كه نداند خون حيض است يا بكارت ، بايد خود را وارسى كند ، يعنى مقدارى پنبه داخل فرج نمايد وكمى صبر كند ، بعد بيرون آورد پس اگر اطراف آن آلوده باشد ، خون بكارت است واگر به همه آن رسيده ، حيض مى باشد

مسأله 459 - اگر كمتر از سه روز خون ببيند وپاك شود وبعد سه روز خون ببيند

، خون دوم حيض است وخون اول اگر چه در روزهاى عادتش باشد ، حيض نيست

احكام حائض

مسأله 460 - چند چيز بر حائض حرام است : اول - عبادتهايى كه مانند نماز بايد با وضوء يا غسل يا تيمم بجا آورده شود ولى بجا آوردن عبادتهايى كه وضوء وغسل وتيمم براى آنها لازم نيست مانند نماز ميت ، مانعى ندارد

دوم - تمام چيزهايى كه بر جنب حرام است ودر احكام جنابت گفته شد

سوم - جماع كردن در قبل ، كه هم براى مرد حرام است وهم براى زن ، اگر چه به مقدار ختنه گاه داخل شود ومنى هم بيرون نيايد ، بلكه احتياط واجب آن است كه مقدار كمتر از ختنه گاه را هم داخل نكند ، ودر دبر زن حائض وطى نمودن كراهت شديد دارد ولى جائز است

مسأله 461 - جماع كردن در روزهايى هم كه حيض زن قطعى نيست ولى شرعا بايد براى خود حيض قرار دهد حرام است

پس زنى كه بيشتر از ده روز خون مى بيند وبايد به دستورى كه بعدا گفته مى شود روزهاى عادت خويشان خود را حيض قرار دهد ، شوهرش نمى تواند در آن روزها با او نزديكى نمايد

مسأله 462 - اگر شماره روزهاى حيض زن به سه قسمت تقسيم شود ومرد در قسمت اول آن با زن خود در قبل جماع كند ، بايد هيجده نخود طلا كفاره به فقير بدهد ، واگر در قسمت دوم جماع كند ، نه نخود ، واگر در قسمت سوم جماع كند ، بايد چهار نخود ونيم بدهد ، مثلا زنى كه شش روز خون حيض مى بيند ، اگر شوهرش

در شب يا روز اول ودوم با او جماع كند بايد هيجده نخود طلا بدهد ودر شب يا روز سوم وچهارم نه نخود ودر شب يا روز پنجم وششم بايد چهار نخود ونيم بدهد

مسأله 463 - براى وطى در دبر زن حائض كفاره لازم نيست

مسأله 464 - لازم نيست كه هيجده نخود ، طلاى كفاره را سكه دار بدهد وقيمت آن را هم مى تواند داد

مسأله 465 - اگر قيمت طلا در وقتى كه جماع كرده ، با وقتى كه مى خواهد به فقير بدهد فرق كرده باشد ، بايد قيمت وقتى را كه مى خواهد به فقير بدهد حساب كند

مسأله 466 - اگر كسى هم در قسمت اول وهم در قسمت دوم وهم در قسمت سوم حيض ، با زن خود جماع كند ، بايد هر سه كفاره را ( روى هم سى ويك نخود ونيم مى شود ) بدهد

مسأله 467 - اگر انسان بعد از آنكه در حال حيض ، جماع كرد وكفاره آن را داد دوباره جماع كند ، باز هم بايد كفاره بدهد

مسأله 468 - اگر با زن حائض چند مرتبه جماع كند ودر بين آنها كفاره ندهد بايد براى هر جماع يك كفاره بدهد

مسأله 469 - اگر مرد در حال جماع بفهمد زن حائض شده ، بايد فورا از او جدا شود واگر جدا نشود بايد كفاره بدهد

مسأله 470 - اگر مرد با زن حائض زنا كند ، يا با زن حائض نامحرمى به گمان اينكه عيال خود او است جماع نمايد بايد كفاره بدهد

مسأله 471 - طلاق دادن زن در حال حيض ، به طورى كه در كتاب طلاق گفته

مى شود باطل است

مسأله 472 - اگر زن بگويد حائضم يا از حيض پاك شده ام ، بايد حرف او را قبول كرد

مسأله 473 - اگر زن در بين نماز حائض شود ، نماز او باطل است

مسأله 474 - اگر زن در بين نماز شك كند كه حائض شده يا نه ، نماز او صحيح است

ولى اگر بعد از نماز بفهمد كه در بين نماز حائض شده ، نمازى كه خوانده باطل است

مسأله 475 - بعد از آنكه زن از خون حيض پاك شد ، واجب است براى نماز وعبادتهاى ديگر كه بايد با وضوء يا غسل يا تيمم بجا آورده شود ، غسل كند ودستور آن مثل غسل جنابت است ، وظاهرا با آن غسل مى تواند نماز بخواند ، ولى مستحب است براى نماز پيش از غسل وضوء هم بگيرد

مسأله 476 - بعد از آنكه زن از خون حيض پاك شد ، اگر چه غسل نكرده باشد ، طلاق او صحيح است وشوهرش هم مى تواند با او جماع كند ، اما كارهاى ديگرى كه در وقت حيض بر او حرام بوده مانند توقف در مسجد ومس خط قرآن بنا بر احتياط تا غسل نكند انجام ندهد اگر چه بعضى از آنها جائز است

مسأله 477 - اگر آب براى وضوء وغسل كافى نباشد وبه اندازه اى باشد كه بتواند يا غسل كند يا وضوء بگيرد ، بايد غسل كند ومستحب است قبل از غسل بدل از وضوء تيمم نمايد واگر فقط براى وضوء كافى باشد وبه اندازه غسل نباشد عوض غسل بايد تيمم نمايد واگر براى هيچ يك از آنها آب ندارد ،

بايد يك تيمم كند ، بدل از غسل وتيمم ديگرى قبل از آن بدل از وضوء مستحب است

مسأله 478 - نمازهاى يوميه اى كه زن در حال حيض نخوانده ، قضاء ندارد ولى روزه هاى واجب را بايد قضاء نمايد

مسأله 479 - هر گاه وقت نماز داخل شود وبداند كه اگر نماز را تأخير بيندازد حائض مى شود ، بايد فورا نماز بخواند

مسأله 480 - اگر زن حائض نماز را تأخير بيندازد واز اول وقت به اندازه خواندن يك نماز بگذرد وحائض شود ، قضاى آن نماز بر او واجب است ولى در تند خواندن وكند خواندن وچيزهاى ديگر ، بايد ملاحظه حال خود را بكند مثلا زنى كه مسافر نيست اگر در اول ظهر نماز نخواند ، قضاى آن در صورتى واجب مى شود كه به مقدار خواندن چهار ركعت به دستورى كه گفته شد از اول ظهر بگذرد وحائض شود ، وبراى كسى كه مسافر است گذشت وقت به مقدار خواندن دو ركعت كافى است

مسأله 481 - اگر زن در آخر وقت نماز ازخون پاك شود وبه اندازه غسل ومقدمات ديگر نماز مانند تهيه كردن لباس يا آب كشيدن آن وخواندن يك ركعت نماز يا بيشتر از يك ركعت وقت داشته باشد ، بايد نماز را بخواند واگر نخواند ، بايد قضاى آن را به جا آورد

مسأله 482 - اگر زن حائض به اندازه غسل وقت ندارد ، ولى مى تواند با تيمم نماز را در وقت بخواند آن نماز بر او واجب نيست ، اما اگر گذشته از تنگى وقت تكليفش تيمم است ، مثل آنكه آب برايش ضرر دارد ، بايد تيمم

كند وآن نماز را بخواند

مسأله 483 - اگر زن حائض شك كند كه براى نماز وقت دارد يا نه ، بايد نمازش را بخواند

مسأله 484 - اگر به خيال اينكه به اندازه تهيه مقدمات نماز وخواندن يك ركعت وقت ندارد ، نماز نخواند وبعد بفهمد وقت داشته ، بايد قضاى آن نماز را بجا آورد

مسأله 485 - مستحب است زن حائض در وقت نماز ، خود را از خون پاك نمايد وپنبه ودستمال را عوض كند ووضوء بگيرد واگر نمى تواند وضوء بگيرد ، تيمم نمايد ودر جاى نماز رو به قبله بنشيند ومشغول ذكر دعا وصلوات شود

مسأله 486 - خواندن وهمراه داشتن قرآن ورساندن جايى از بدن به مابين خطهاى قرآن وحاشيه آن ونيز خضاب كردن به حنا ومانند آن ، براى حائض مكروه است

اقسام زنهاى حائض

اقسام زنهاى حائض

مسأله 487 - زنهاى حائض بر شش قسمند : اول - صاحب وقتيه وعدديه ، وآن زنى است كه دو ماه پشت سر هم در وقت معين خون حيض ببيند وشماره روزهاى حيض او هم در هر دو ماه يك اندازه باشد ، مثل آنكه دو ماه پشت سر هم از اول ماه تا هفتم خون ببيند

دوم - صاحب عادت وقتيه وآن زنيست كه دو ماه پشت سر هم در وقت معين ، خون حيض ببيند ولى شماره روزهاى حيض او در هر دو ماه يك اندازه نباشد ، مثلا دو ماه پشت سر هم از روز اول ماه خون ببيند ولى ماه اول روز هفتم وماه دوم روز هشتم از خون پاك شود

سوم - صاحب عدديه وآن زنيست كه شماره روزهاى حيض او در دو ماه پشت سر

هم به يك اندازه باشد ، ولى وقت ديدن آن دو خون يكى نباشد ، مثل آنكه ماه اول از پنجم تا دهم وماه دوم از دوازدهم تا هفدهم خون ببيند

چهارم - مضطربه وآن زنيست كه چند ماه خون ديده ، ولى عادت معينى پيدا نكرده ، يا عادتش بهم خورده وعادت تازه اى پيدا نكرده است

پنجم - مبتدئه وآن زنيست كه دفعه اول خون ديدن او است

ششم - ناسيه وآن زنيست كه عادت خود را فراموش كرده است وهر كدام اينها احكامى دارند كه در مسائل آينده گفته مى شود

1 - صاحب عادت وقتيه وعدديه

مسأله 488 - زنهايى كه عادت وقتيه وعدديه دارند سه دسته اند : اول - زنى كه دو ماه پشت سر هم در وقت معين خون حيض ببيند ودر وقت معين هم پاك شود ، مثلا دو ماه پشت سرهم از روز اول ماه خون ببيند وروز هفتم پاك شود كه عادت حيض اين زن از اول ماه تا هفتم است

دوم - زنى كه از خون پاك نمى شود ولى دو ماه پشت سر هم چند روز معين مثلا از اول ماه تا هشتم خونى كه مى بيند نشانه هاى حيض را دارد ، يعنى غليظ وسياه وگرم است وبا فشار وسوزش بيرون مى آيد ، وبقيه خونهاى او نشانه هاى استحاضه را دارد ، كه عادت او از اول ماه تا هشتم مى شود

سوم - زنى كه دو ماه پشت سر هم در وقت معين خون حيض ببيند وبعد از آنكه سه روز يا بيشتر خون ديد يك روز يا بيشتر پاك شود ودوباره خون ببيند وتمام روزهايى كه خون ديده با روزهايى كه در وسط

پاك بوده از ده روز بيشتر نشود ودر هر دو ماه همه روزهايى كه خون ديده ودر وسط پاك بوده روى هم يك اندازه باشد كه عادت او به اندازه تمام روزهايى است كه خون ديده ودر وسط پاك بوده است ، ولازم نيست روزهايى كه در وسط پاك بوده در هر دو ماه به يك اندازه باشد ، مثلا اگر در ماه اول از روز اول ماه تا سوم خون ببيند وسه روز پاك شود ودوباره سه روز خون ببيند ودر ماه دوم بعد از آنكه سه روز خون ديد ، سه روز يا كمتر يا بيشتر پاك شود ودوباره خون ببيند ورويهم از نه روز بيشتر نشود ، همه حيض است وعادت اين زن نه روز مى شود

مسأله 489 - زنى كه عادت وقتيه وعدديه دارد ، اگر در وقت عادت يا دو سه روز جلوتر يا دو سه روز عقبتر خون ببيند ، بطورى كه بگويند حيض را جلو يا عقب انداخته اگر چه آن خون ، نشانه هاى حيض را نداشته باشد ، بايد به احكامى كه براى زن حائض گفته شد عمل كند وچنانچه بعد بفهمد حيض نبوده مثل اينكه پيش از سه روز پاك شود ، بايد عبادتهايى را كه بجا نياورده قضاء نمايد

مسأله 490 - زنى كه عادت وقتيه وعدديه دارد اگر چند روز پيش از عادت با فرض آنكه عرفا بگويند عادت اوجلو افتاده وهمه روزهاى عادت وچند روز بعد از عادت خون ببيند ورويهم از ده روز بيشتر نشود ، همه حيض است ، واگر از ده روز بيشتر شود ، فقط خونى را كه در روزهاى

عادت خود ديده ، حيض است وخونى كه بيش از آن وبعد از آن ديده استحاضه مى باشد وبايد عبادتهايى را كه در روزهاى پيش از عادت وبعد از عادت بجا نياورده قضاء نمايد واگر همه روزهاى عادت را با چند روز پيش از عادت خون ببيند وروى هم از ده روز بيشتر نشود ، همه حيض است واگر از ده روز بيشتر شود ، فقط روزهاى عادت او حيض است وخونى كه جلوتر از آن ديده استحاضه مى باشد وچنانچه در آن روزها عبادت نكرده بايد قضا نمايد واگر همه روزهاى عادت را با چند روز بعد از عادت خون ببيند وروى هم از ده روز بيشتر نشود ، همه حيض است واگر بيشتر شود فقط روزهاى عادت حيض وباقى استحاضه است

مسأله 491 - زنى كه عادت وقتيه وعدديه دارد اگر مقدارى از روزهاى عادت را با چند روز پيش از عادت خون ببيند وروى هم از ده روز بيشتر نشود همه حيض است واگر از ده روز بيشتر شود روزهايى كه در عادت خون ديده با چند روز پيش از آن كه روى هم به مقدار عادت او شود ، حيض ، وروزهاى اول را استحاضه قرار مى دهد واگر مقدارى از روزهاى عادت را با چند روز بعد از عادت خون ببيند وروى هم از ده روز بيشتر نشود ، همه حيض است واگر بيشتر شود ، بايد روزهايى كه در عادت ، خون ديده با چند روز بعد از آن كه روى هم به مقدار عادت او شود ، حيض وبقيه را استحاضه قرار دهد

مسأله 492 - زنى كه عادت دارد

، اگر بعد از آنكه سه روز يا بيشتر خون ديد پاك شود ودوباره خون ببيند وفاصله بين دو خون كمتر از ده روز باشد وهمه روزهايى كه خون ديده با روزهايى كه در وسط پاك بوده از ده روز بيشتر باشد ، مثل آنكه پنج روز خون ببيند وپنج روز پاك شود ودوباره پنج روز خون ببيند ، چند صورت دارد : 1 - آنكه تمام خونى كه دفعه اول ديده ، يا مقدارى از آن ، در روزهاى عادت باشد وخون دوم كه بعد از پاك شدن مى بيند در روزهاى عادت نباشد ، كه بايد همه خون اول را حيض ، وخون دوم را استحاضه قرار دهد

2- آنكه خون اول در روزهاى عادت نباشد ، وتمام خون دوم يا مقدارى از آن در روزهاى عادت باشد كه بايد همه خون دوم را حيض ، وخون اول را استحاضه قرار دهد

3 - آنكه مقدارى از خون اول ودوم در روزهاى عادت باشد وخون اولى كه در روزهاى عادت بوده از سه روز كمتر نباشد وبا پاكى وسط ومقدارى از خون دوم كه آن هم در روزهاى عادت بوده از ده روز بيشتر نباشد ، كه در اين صورت همه آنها حيض است ومقدارى از خون اول كه پيش از روزهاى عادت بوده ومقدارى از خون دوم كه بعد از روزهاى عادت بوده استحاضه است ، مثلا اگر عادتش از سوم ماه تا دهم بوده در صورتى كه يك ماه از اول تا ششم خون ببيند ودو روز پاك شود وبعد تا پانزدهم خون ببيند ، از سوم تا دهم حيض است واز اول

تا سوم وهمچنين از دهم تا پانزدهم استحاضه مى باشد

4 - آنكه مقدارى از خون اول ودوم در روزهاى عادت باشد ولى خون اولى كه در روزهاى عادت بوده ، از سه روز كمتر باشد ، كه بايد در تمام دو خون وپاكى وسط كارهايى را كه بر حائض حرام است وسابقا گفته شد ترك كند و كارهاى استحاضه را بجا آورد ، يعنى به دستورى كه براى زن مستحاضه گفته شد عبادتهاى خود را انجام دهد

مسأله 493 - زنى كه عادت وقتيه وعدديه دارد ، اگر در وقت عادت ، خون نبيند ودر غير آن وقت به شماره روزهاى حيضش خون ببيند ، بايد همان را حيض قرار دهد چه پيش از وقت عادت ديده باشد چه بعد از آن

مسأله 494 - زنى كه عادت وقتيه وعدديه دارد ، اگر در وقت عادت خود خون ببيند ولى شاره روزهاى آن كمتر يا بيشتر از روزهاى عادت او باشد وبعد از پاك شدن ، دوباره به شماره روزهاى عادتى كه داشته خون ببيند بايد خون اول را حيض قرار دهد ودومى را استحاضه

مسأله 495 - زنى كه عادت وقتيه وعدديه دارد ، اگر بيشتر از ده روز خون ببيند خونى كه در روزهاى عادت ديده اگر چه نشانه هاى حيض را نداشته باشد ، حيض است وخونى كه بعد از روزهاى عادت ديده اگر چه نشانه هاى حيض را داشته باشد استحاضه است مثلا زنى كه عادت حيض او از اول ماه تا هفتم است اگر از اول تا دوازدهم خون ببيند ، هفت روز اول آن حيض وپنج روز بعد استحاضه مى باشد

2 - صاحب عادت وقتيه

مسأله 496 -

زنهايى كه عادت وقتيه دارند سه دسته اند : اول زنى كه دو ماه پشت سر هم در وقت معين خون حيض ببيند وبعد از چند روز پاك شود ولى شماره روزهاى آن در هر دو ماه يك اندازه نباشد ، مثلا دو ماه پشت سر هم روز اول ماه خون ببيند ولى ماه اول روز هفتم وماه دوم روز هشتم از خون پاك شود كه اين زن بايد روز اول ماه را عادت حيض خود قرار دهد

دوم زنى كه از خون پاك نمى شود ولى دو ماه پشت سرهم در وقت معين خون او نشانه هاى حيض را دارد يعنى غليظ وسياه وگرم است وبا فشار وسوزش بيرون مى آيد وبقيه خونهاى او نشانه استحاضه را دارد وشماره روزهايى كه خون او نشانه حيض دارد ، در هر دو ماه يك اندازه نيست

مثلا در ماه اول از اول ماه تا هفتم ودر ماه دوم از اول ماه تا هشتم خون او نشانه هاى حيض وبقيه نشانه استحاضه را داشته باشد ، كه اين زن هم بايد روز اول ماه را روز اول عادت حيض خود قرار دهد سوم زنى كه دو ماه پشت سر هم در وقت معين سه روز يا بيشتر خون حيض ببيند وبعد پاك شود ودو مرتبه خون ببيند وتمام روزهايى كه خون ديده با روزهايى كه در وسط پاك بوده از ده روز بيشتر نشود ولى ماه دوم كمتر يا بيشتر از ماه اول باشد ، مثلا در ماه اول هشت روز ودر ماه دوم نه روز باشد كه اين زن هم بايد روز اول ماه را روز اول عادت حيض خود قرار

دهد

مسأله 497 - زنى كه عادت وقتيه دارد ، اگر در وقت عادت خود يا دو سه روز پيش از عادت يا دو سه روز بعد از عادت خون ببيند به طورى كه بگويند عادت را جلو يا عقب انداخته ، اگر چه آن خون نشانه هاى حيض را نداشته باشد ، بايد به احكامى كه براى زنهاى حائض گفته شد ، رفتار نمايد واگر بعد بفهمد حيض نبوده ، مثل آنكه پيش از سه روز پاك شود ، بايد عبادتهايى را كه بجا نياورده قضاء نمايد

مسأله 498 - زنى كه عادت وقتيه دارد

اگر بيشتر از ده روز خون ببيند ونتواند حيض را به واسطه نشانه هاى آن تشخيص دهد ، بايد شماره عادت خويشان خود را حيض قرار دهد ، چه پدرى باشند چه مادرى ، زنده باشند يا مرده ، ولى در صورتى مى تواند عادت آنان را حيض خود قرار دهد كه شماره روزهاى حيض همه آنان يك اندازه باشد ، يا آنكه شماره روزهاى بعضى را بداند ومخالفت شماره روزهاى ديگران را با او نداند ، واگر شماره روزهاى حيض آنان يك اندازه نباشد ، مثلا عادت بعضى پنج روز وعادت بعض ديگر هفت روز باشد نمى تواند عادت آنان را حيض خود قرار دهد ، مگر آنكه كسانى كه عادتشان با ديگران فرق دارد ، به قدرى كم باشند كه در مقابل آنان هيچ حساب شوند كه در اين صورت بايد عادت بيشتر آنان را حيض خود قرار دهد

مسأله 499 - زنى كه عادت وقتيه دارد وشماره عادت خويشان خود را حيض قرار مى دهد ، بايد روزى را كه در هر

ماه اول عادت او بوده ، اول حيض خود قرار دهد ، مثلا زنى كه هر ماه ، روز اول ماه خون مى ديده وگاهى روز هفتم وگاهى روز هشتم پاك مى شده ، چنانچه يك ماه دوازده روز خون ببيند وعادت خويشانش هفت روز باشد ، بايد هفت روز اول ماه را حيض وباقى را استحاضه قرار دهد

مسأله 500 - زنى كه بايد شماره عادت خويشان خون را حيض قرار دهد ، چنانچه خويش نداشته باشد ، يا شماره عادات آنان مثل هم نباشد ، مخير است در هر ماه از روزى كه خون مى بيند سه روز يا شش روز يا هفت روز را حيض وبقيه را استحاضه قرار دهد ، ولى اگر در خون روزهاى وسط يا آخر نشانه هاى حيض بيشتر باشد ، بايد حيض را در آن روزها كه نشانه هاى حيض بيشتر است قرار دهد

3 - صاحب عادت عدديه

مسأله 501 - زنهايى كه عادت عدديه دارند سه دسته اند : اول - زنى كه شماره روزهاى حيض او در دو ماه پشت سر هم يك اندازه باشد ، ولى وقت خون ديدن او يكى نباشد كه در اين صورت هر چند روزى كه خون ديده عادت او مى شود ، مثلا اگر ماه اول از روز اول تا پنجم وماه دوم از يازدهم تا پانزدهم خون ببيند ، عادت او پنج روز مى شود : دوم - زنى كه از خون پاك نمى شود ولى دو ماه پشت سر هم چند روز از خونى كه مى بيند نشانه حيض وبقيه نشانه استحاضه را دارد وشماره روزهايى كه خون نشانه حيض دارد در هر دو ماه

يك اندازه است اما وقت آن يكى نيست ، كه در اين صورت هر چند روزى كه خون او نشانه حيض را دارد ، عادت او مى شود مثلا اگر يك ماه از اول ماه تا پنجم وماه بعد از يازدهم تا پانزدهم خون او نشانه حيض وبقيه نشانه استحاضه را داشته باشد ، شماره روزهاى عادت او پنج روز مى شود

سوم - زنى كه دو ماه پشت سر هم سه روز يا بيشتر خون ببيند ويك روز يا بيشتر پاك شود ودو مرتبه خون ببيند ووقت ديدن خون ، در ماه اول با ماه دوم فرق داشته باشد ، كه اگر تمام روزهايى كه خون ديده وروزهايى كه در وسط پاك بوده از ده روز بيشتر نشود وشماره روزهاى آن هم به يك اندازه باشد ، تمام روزهايى كه خون ديده با روزهاى وسط كه پاك بوده عادت حيض او مى شود ، ولازم نيست روزهايى كه در وسط پاك بوده در هر دو ماه به يك اندازه باشد مثلا اگر ماه اول از روز اول ماه تا سوم خون ببيند ودو روز پاك شود ودوباره سه روز خون ببيند وماه دوم از يازدهم تا سيزدهم خون ببيند ودو روز يا بيشتر يا كمتر پاك شود ودوباره خون ببيند وروى هم از هشت روز بيشتر نشود ، عادت او هشت روز مى شود

مسأله 502 - زنى كه عادت عدديه دارد ، اگر بيشتر از شماره عادت خود خون ببيند واز ده روز بيشتر شود ، چنانچه همه خونهايى كه ديده يك جور باشد ، بايد از موقع ديدن خون به شماره روزهاى عادتش حيض

وبقيه را استحاضه قرار دهد واگر همه خونهايى كه ديده يكجور نباشد ، بلكه چند روز از آن ، نشانه حيض وچند روز ديگر نشانه استحاضه را داشته باشد ، اگر روزهايى كه خون نشانه حيض را دارد با شماره روزهاى عادت او يك اندازه است ، بايد همان روزها را حيض وبقيه را استحاضه قرار دهد واگر روزهايى كه خون نشانه حيض دارد ، از روزهاى عادت او بيشتر است ، فقط به اندازه روزهاى عادت او حيض ، وبقيه استحاضه است ، واگر روزهايى كه خون نشانه حيض دارد ، از روزهاى عادت او كمتر است ، بايد آن روزها را با چند روز ديگر كه روى هم به اندازه روزهاى عادتش شود ، حيض وبقيه را استحاضه قرار دهد

4- مضطربه

مسأله 503 - مضطربه يعنى زنى كه چند ماه خون ديده ولى عادت معينى پيدا نكرده ، يا عادتش بهم خورده وعادت ديگرى پيدا نكرده است ، اگر بيشتر از ده روز خون ببيند وهمه خونهايى كه ديده يك جور باشد چنانچه عادت خويشان او هفت روز است

بايت هفت روز را حيض وبقيه را استحاضه قرار دهد ، واگر كمتر است مثلا پنج روز است بايد همان را حيض قرار دهد ، وبنا بر احتياط واجب ، در تفاوت بين شماره عادت آنان وهفت روز كه دو روز است كارهايى را كه بر حائض حرام است ترك نمايد وكارهاى استحاضه را بجا آورد ، يعنى به دستورى كه براى زن مستحاضه گفته شد عبادتهاى خود را انجام دهد ، واگر عادت خويشانش بيشتر از هفت روز مثلا نه روز است ، بايد هفت

روز را حيض قرار دهد وبنابر احتياط واجب در تفاوت بين هفت روز وعادت آنان كه دو روز است ، كارهاى استحاضه را بجا آورد وكارهايى را كه بر حائض حرام است ترك نمايد

مسأله 504 - مضطربه اگر بيشتر از ده روز خونى ببيند كه چند روز آن نشانه حيض وچند روز ديگر نشانه استحاضه دارد ، چنانچه خونى كه نشانه حيض دارد كمتر از سه روز يا بيشتر از ده روز باشد ، بايد به دستورى كه در مسأله قبل گفته شد رفتار نمايد ، واگر خونى كه نشانه حيض دارد كمتر از سه روز وبيشتر از ده روز نباشد ، همه آن حيض است ، ولى اگر پيش از گذشتن ده روز از خونى كه نشانه حيض دارد دوباره خونى ببيند كه آن هم نشانه حيض را داشه باشد ، مثل آنكه پنج روز خون سياه ونه روز خون زرد ودوباره پنج روز خون سياه ببيند ، بايد به دستورى كه در مسأله قبل گفته شد رفتار نمايد

5-مبتدئه

مسأله 505 - مبتدئه يعنى زنى كه دفعه اول خون ديدن اوست ، اگر بيشتر از ده روز خون ببيند وهمه خونهايى كه ديده يك جور باشد ، بايد عادت خويشان خود را به طورى كه در وقتيه گفته شد حيض وبقيه را استحاضه قرار دهد

مسأله 506 - مبتدئه اگر بيشتر از ده روز خونى ببيند كه چند روز آن نشانه حيض وچند روز ديگر نشانه استحاضه را داشته باشد ، چنانچه خونى كه نشانه حيض دارد كمتر از سه روز وبيشتر از ده روز نباشد ، همه آن حيض است ولى اگر پيش از

گذشتن ده روز از خونى كه نشانه حيض دارد دوباره خونى ببيند كه آن هم نشانه خون حيض داشته باشد ، مثل آنكه پنج روز خون سياه ونه روز خون زرد و دوباره پنج روز خون سياه ببيند بايد عادت خويشان خون را حيض وبقيه را استحاضه قرار دهد

مسأله 507 - مبتدئه اگر بيشتر از ده روز خون ببيند كه چند روز آن نشانه حيض وچند روز ديگر آن نشانه استحاضه داشته باشد ، چنانچه خونى كه نشانه حيض دارد از سه روز كمتر يا از ده روز بيشتر باشد ، بايد عادت خويشان خود را حيض وبقيه را استحاضه قرار دهد

6- ناسيه

مسأله 508 - ناسيه يعنى زنى كه عادت خود را فراموش كرده است ، اگر بيشر از ده روز خون ببيند بايد روزهايى كه خون او نشانه حيض را دارد ، حيض قرار دهد واگر نتواند حيض را به واسطه نشانه هاى آن تشخيص دهد بنابر احتياط واجب بايد هفت روز اول را حيض وبقيه را استحاضه قرار دهد

مسائل متفرقه حيض

مسأله 509 - مبتدئه ، ومضطربه ، وناسيه ، وزنى كه عادت عدديه دارد ، اگر خونى ببيند ويقين كنند كه سه روز طول مى كشد ، بايد عبادت را ترك كنند وچنانچه بعد بفهمد حيض نبوده بايد عبادتهاى را كه بجا نياورده اند قضاء نمايند ، ولى اگر يقين نكنند كه تا سه روز طول مى كشد ، بنابر احتياط واجب بايد تا سه روز كارهاى استحاضه را بجا آورند وكارهايى را كه بر حائض حرام است ترك نمايند وچنانچه پيش از سه روز پاك نشدند ، بايد آن را حيض قرار دهند ، ودر اين حكم فرقى نيست بين آنكه خون نشانه هاى حيض را داشته باشد يا نه

مسأله 510 - زنى كه در حيض عادت دارد ، چه در وقت حيض عادت داشته باشد چه در عدد حيض يا هم در وقت وهم در عدد آن ، اگر دو ماه پشت سر هم بر خلاف عادت خود خونى ببيند كه وقت آن با شماره روزهاى آن ، يا هم وقت و هم شماره روزهاى آن يكى باشد ، عادتش برمى گردد به آنچه در اين دو ماه ديده است مثلا اگر از روز اول ماه تا هفتم خون مى ديده وپاك مى شده چنانچه دو

ماه از دهم تا هفدهم ماه خون ببيند وپاك شود ، از دهم تا هفدهم عادت او مى شود

مسأله 511 - مقصود از يك ماه ، از ابتداى خون ديدن است تا سى روز ، نه از روز اول ماه تا آخر ماه

مسأله 512 - زنى كه معمولا ماهى يك مرتبه خون مى بيند ، اگر در يكماه دو مرتبه خون ببيند وآن خون نشانه هاى حيض را داشته باشد ، چنانچه روزهايى كه در وسط پاك بوده از ده روز كمتر نباشد ، بايد هر دو را حيض قرار دهد

مسأله 513 - اگر سه روز يا بيشتر خونى ببيند كه نشانه حيض را دارد ، بعد ، ده روز يا بيشتر خونى ببيند كه نشانه استحاضه را دارد ودوباره سه روز خونى به نشانه هاى حيض ببيند ، بايد خون اول وخون آخر را كه نشانه هاى حيض داشته حيض قرار دهد

مسأله 514 - اگر زن پيش از ده روز پاك شود وبداند كه در باطن خون نيست بايد براى عبادتهاى خود غسل كند ، اگر چه گمان داشته باشد كه پيش از تمام شدن ده روز دوباره خون مى بيند ، ولى اگر يقين داشته باشد كه پيش از تمام شدن ده روز دوباره خون مى بيند نبايد غسل كند

مسأله 515 - اگر زن پيش از ده روز پاك شود ، واحتمال دهد كه در باطن خون هست ، بايد قدرى پنبه داخل فرج نمايد وكمى صبر كند وبيرون آورد ، پس اگر پاك بود ، غسل كند وعبادتهاى خود را بجا آورد واگر پاك نبود اگر چه به آب زرد رنگى هم آلوده باشد ،

چنانچه در حيض عادت ندارد ، يا عادت او ده روز است بايد صبر كند كه اگر پيش از ده روز پاك شد ، غسل كند واگر سر ده روز پاك شد ، يا خون او از ده گذشت ، سر ده روز غسل نمايد واگر عادتش كمتر از ده روز است در صورتى كه بداند پيش از تمام شدن ده روز يا سر ده روز پاك مى شود ، نبايد غسل كند واگر احتمال دهد خون او از ده روز مى گذرد بايد تا روز دهم عبادت را ترك كند مگر اينكه قبل از آن مأيوس از انقطاع خون تا روز دهم بشود واگر مأيوس از انقطاع خون شود كارهاى استحاضه را بجا آورد وكارهايى را كه بر حائض حرام است ترك نمايد پس اگر پيش از تمام شدن ده روز يا سر ده روز از خون پاك شد ، تمامش حيض است واگر از ده روز گذشت ، بايد عادت خود را حيض وبقيه را استحاضه قرار دهد وعبادتهايى را كه بعد از روزهاى عادت بجا نياورده قضاء نمايد

مسأله 516 - اگر چند روز را حيض قرار دهد وعبادت نكند ، بعد بفهمد حيض نبوده است ، بايد نماز وروزه اى را كه در آن روزها بجا نياورده قضاء نمايد واگر چند روز را به گمان اينكه حيض نيست عبادت كند ، بعد بفهمد حيض بوده چنانچه آن روزها را روزه گرفته بايد قضاء نمايد

نفاس

نفاس

مسأله 517 - از وقتى كه اولين جزء بچه از شكم مادر بيرون مى آيد ، هر خونى كه زن مى بيند ، اگر پيش از ده روز

يا سر ده روز قطع شود خون نفاس است و زن را در حال نفاس ، نفساء مى گويند

مسأله 518 - خونى كه زن پيش از بيرون آمدن اولين جزء بچه مى بيند نفاس نيست

مسأله 519 - لازم نيست كه خلقت بچه تمام باشد ، بلكه اگر خون بسته اى هم از رحم زن خارج شود وخود زن بداند ، يا چهار نفر قابله بگويند كه اگر در رحم مى ماند انسان مى شد خونى كه تا ده روز ببيند خون نفاس است

مسأله 520 - ممكن است خون نفاس يك آن بيشتر نيايد ، ولى بيشتر از ده روز نمى شود

مسأله 521 - هر گاه شك كند كه چيزى سقط شده يا نه ، يا چيزى كه سقط شده اگر مى ماند انسان مى شد يا نه ، لازم نيست وارسى كند ، وخونى كه از او خارج مى شود شرعا خون نفاس نيست

مسأله 522 - توقف در مسجد ورساندن جايى از بدن به خط قرآن وكارهاى ديگرى كه بر حائض حرام است ، بر نفساء هم حرام است ، وآنچه بر حائض واجب ومستحب ومكروه است ، بر نفساء هم واجب ومستحب ومكروه مى باشد

مسأله 523 - طلاق دادن زنى كه در حال نفاس است باطل ونزديكى با او حرام مى باشد ولى اگر شوهرش با او نزديكى كند كفاره ندارد

مسأله 524 - وقتى زن از خون نفاس پاك شد ، بايد غسل كند وعبادتهاى خود را بجا آورد واگر دوباره خون ببيند ، چنانچه روزهايى كه خون ديده با روزهايى كه در وسط پاك بوده روى هم ده روز يا كمتر از ده روز

باشد ، تمام آن نفاس است واگر روزهايى كه پاك بوده روزه گرفته باشد بايد قضاء نمايد

مسأله 525 - اگر زن از خون نفاس پاك شود واحتمال دهد كه در باطن خون هست ، بايد مقدارى پنبه داخل فرج نمايد وكمى صبر كند كه اگر پاك است ، براى عبادتهاى خود غسل كند

مسأله 526 - اگر خون نفاس زن از ده روز بگذرد ، چنانچه در حيض عادت دارد ، به اندازه روزهاى عادت او نفاس وبقيه استحاضه است

واگر عادت ندارد ، تا ده روز نفاس وبقيه استحاضه مى باشد ، وبهتر است كسى كه عادت دارد از روز بعد از عادت وكسى كه عادت ندارد بعد از روز دهم تا روز هيجدهم زايمان ، كارهاى استحاضه را بجا آورد وكارهايى را كه بر نفساء حرام است ترك كند

مسأله 527 - زنى كه عادت حيضش كمتر از ده روز است ، اگر بيشتر از روزهاى عادتش خون ببيند ، بايد به اندازه روزهاى عادت خود نفاس قرار دهد وبعد از آن بايد تا ده روز تمام شود عبادت را ترك كند مگر آنكه مأيوس از انقطاع خون بشود ، واگر مأيوس شد كارهاى استحاضه را بجا آورد وكارهايى را كه بر نفساء حرام است ترك نمايد ، واگر از ده روز بگذرد ، استحاضه است وبايد روزهاى بعد از عادت تا روز دهم را استحاضه قرار دهد وعبادتهايى را كه در آن روزها بجا نياورده قضاء نمايد

مثلا زنى كه عادت او شش روز بوده اگر بيشتر از شش روز خون ببيند ، بايد شش روز را نفاس قرار دهد وبنا بر احتياط واجب در روز

هفتم وهشتم عبادت را ترك كند ودر روز نهم ودهم كارهاى استحاضه را بجا آورد وكارهايى را كه بر نفساء حرام است ترك نمايد واگر بيشتر از ده روز خون ديد ، از روز بعد از عادت او استحاضه مى باشد

مسأله 528 - زنى كه در حيض عادت دارد ، اگر بعد از زائيدن ، تا يك ماه يا بيشتر از يك ماه پى در پى خون ببيند ، به اندازه روزهاى عادت او نفاس است و ده روز از خونى كه بعد از نفاس مى بيند اگر چه در روزهاى عادت ماهانه اش باشد ، استحاضه است ، مثلا زنى كه عادت حيض او از بيستم هر ماه تا بيست وهفتم آن است ، اگر روز دهم ماه زائيد وتا يكماه يا بيشتر پى در پى خون ديد ، تا روز هفدهم نفاس واز روز هفدهم تا ده روز حتى خونى كه در روزهاى عادت خود كه از بيستم تا بيست وهفتم است مى بيند ، استحاضه مى باشد وبعد از گذشتن ده روز ، اگر خونى را كه مى بيند در روزهاى عادتش باشد ، حيض است چه نشانه هاى حيض را داشته باشد يا نداشته باشد ، وهمچنين است اگر در روزهاى عادتش نباشد ولى نشانه هاى حيض را داشته باشد ، اما اگر خونى كه بعد از گذشتن ده روز از نفاس مى بيند ، در روزهاى عادت حيض او نباشد ونشانه هاى حيض را هم نداشته باشد استحاضه است

مسأله 529 - زنى كه در حيض عادت ندارد ، اگر بعد از زايمان تا يك ماه يا بيشتر از يك ماه خون ببيند ، ده

روز اول آن نفاس وده روز دوم آن استحاضه است وخونى كه بعد از آن مى بيند ، اگر نشانه حيض را داشته باشد حيض وگرنه آن هم استحاضه مى باشد

احکام ميت

غسل مس ميت

مسأله 530 - اگر كسى بدن انسان مرده اى را كه سرد شده وغسلش نداده اند مس كند يعنى جايى از بدن خود را به آن برساند بايد غسل مس ميت نمايد ، چه در خواب مس كند چه در بيدارى با اختيار مس كند يا بى اختيار حتى اگر ناخن واستخوان او به ناخن واستخوان ميت برسد بايد غسل كند ، ولى اگر حيوان مرده اى را مس كند غسل بر او واجب نيست

مسأله 531 - براى مس مرده اى كه تمام بدن او سرد نشده ، غسل واجب نيست اگر چه جايى را كه سرد شده مس نمايد

مسأله 532 - اگر موى خود را به بدن ميت برساند يا بدن خود را به موى ميت يا موى خود را به موى ميت برساند بايد غسل كند مگر آنكه مس ، با سر موهاى بلند باشد

مسأله 533 - براى بچه مرده حتى بچه سقط شده اى كه چهار ماه او تمام شده غسل مس ميت واجب است

مسأله 534 - بچه اى كه بعد از مردن مادر وسرد شدن بدنش به دنيا بيايد

چنانچه ظاهر بدن مادر را مس نمايد وقتى بالغ شد بايد غسل مس ميت كند

مسأله 535 - اگر انسان ، ميتى را كه سه غسل او كاملا تمام شده مس نمايد ، غسل بر او واجب نمى شود

مسأله 536 - اگر ديوانه يا بچه نابالغى ، ميت را مس كند ، بعد از

آنكه آن ديوانه عاقل ، يا بچه بالغ شد ، بايد غسل مس ميت نمايد

مسأله 537 - اگر از بدن زنده يا مرده اى كه غسلش نداده اند ، قسمتى كه داراى استخوان است جدا شود وپيش از آنكه قسمت جدا شده را غسل دهند ، انسان آن را مس نمايد ، بايد غسل مس ميت كند ، ولى اگر قسمى كه جدا شده ، استخوان نداشته باشد ، براى مس آن غسل واجب نيست

مسأله 538 - براى مس استخوانى كه گوشت ندارد وآن را غسل نداده اند ، چه از مرده جدا شده باشد چه از زنده ، غسل كردن لازم نيست ، وهمچنين براى مس دندانى كه از زنده ويا مرده اى كه غسل نداده باشند جدا شده وگوشت ندارد ، يا گوشت آن خيلى كم است ، غسل واجب نيست

مسأله 539 - غسل مس ميت را بايد مثل غسل جنابت انجام دهند كسى كه غسل مس ميت كرده ، اگر بخواهد نماز بخواند ، لازم نيست وضوء بگيرد ، ولى وضوء گرفتن قبل از غسل مستحب است

مسأله 540 - اگر چند ميت را مس كند يا يك ميت را چند با مس نمايد ، يك غسل كافى است

مسأله 541 - براى كسى كه بعد از مس ميت غسل نكرده است ، توقف در مسجد وجماع وخواندن سوره هايى كه سجده واجب دارد ، مانعى ندارد ولى براى نماز و مانند آن بايد غسل كند

احكام محتضر

مسأله 542 - مسلمانى را كه محتضر است ، يعنى در حال جان دادن مى باشد ، مرد باشد يا زن ، بزرگ باشد يا كوچك ،

بايد به پشت بخوابانند ، به طورى كه كف پاهايش به طرف قبله باشد ، واگر خواباندن او كاملا به اين طور ممكن نيست ، تا اندازه اى كه ممكن است بايد به اين دستور عمل كنند ، وچنانچه خواباندن او به هيچ قسم ممكن نباشد ، بايد او را رو به قبله بنشانند واگر آن هم نشود ، بايد او را به پهلوى راست يا به پهلوى چپ رو به قبله بخوابانند

مسأله 543 - واجب است كه بعد از موت تا مدت مختصرى ، او را رو به قبله بخوابانند ، ولى بعد از آنكه غسلش تمام شد ، بهتر است او را مثل حالتى كه بر او نماز مى خوانند بخوابانند

مسأله 544 - رو به قبله كردن محتضر به هر مسلمان واجب است واجازه گرفتن از ولى او لازم نيست

مسأله 545 - مستحب است شهادتين واقرار به دوازده امام عليه السلام وساير عقائد حقه را ، به كسى كه در حال جان دادن است ، طورى تلقين كنند كه بفهمد ونيز مستحب است چيزهايى را كه گفته شد تا وقت مرگ تكرار كنند

مسأله 546 - مستحب است اين دعاها را طورى به محتضر تلقين كنند كه بفهمد : اللهم اغفر لى الكثير من معاصيك واقبل منى اليسير من طاعتك يا من يقبل اليسير ويعفو عن الكثير اقبل منى اليسير واعف عنى الكثير انك انت العفو الغفور اللهم ارحمنى فانك رحيم

مسأله 547 - مستحب است كسى را كه سخت جان مى دهد ، اگر ناراحت نمى شود ، به جايى كه نماز مى خوانده ببرند

مسأله 548 - مستحب است براى راحت شدن محتضر ،

بر بالين او ، سوره مباره يس ووالصافات واحزاب وآية الكرسى وآيه پنجاه وچهارم از سوره اعراف وسه آيه آخر سوره بقره بلكه هر چه از قرآن ممكن است بخوانند

مسأله 549 - تنها گذاشتن محتضر ، وبودن جنب وحائض نزد او ، وهمچنين حرف زدن زياد ، وگريه كردن ، وتنها گذاشتن زنها نزد او ، مكروه است

احكام بعد از مرگ

مسأله 550 - بعد از مرگ مستحب است ، چشمها ولبها وچانه ميت را ببندند ، ودست وپاى او را دراز كنند ، وپارچه اى روى او بيندازند ، واگر شب مرده است ، در جايى كه مرده ، چراغ روشن كنند ، وبراى تشييع جنازه او مؤمنين را خبر كنند ، ودر دفن او عجله نمايند ، ولى اگر يقين به مردن او ندارند ، بايد صبر كنند تا معلوم شود

ونيز اگر ميت حامله باشد وبچه در شك او زنده باشد ، بايد به قدرى دفن را عقب بيندازند كه پهلوى چپ او را بشكافند وطفل را بيرون آورند وپهلو را بدوزند

احكام غسل وكفن ونماز ودفن ميت

مسأله 551 - غسل ، وكفن ، ونماز ، ودفن مسلمان اگر چه دوازده امامى نباشد ، بر هر مكلفى واجب است واگر بعضى انجام دهند ، از ديگران ساقط مى شود وچنانچه هيچكس انجام ندهد ، همه معصيت كرده اند

مسأله 552 - اگر كسى مشغول كارهاى ميت شود بر ديگران واجب نيست اقدام نمايند ، ولى اگر او عمل را نيمه كاره بگذارد ، بايد ديگران تمام كنند

مسأله 553 - اگر انسان يقين كند كه ديگرى مشغول كارهاى ميت شده واجب نيست به كارهاى ميت اقدام كند ولى اگر شك يا گمان دارد بايد اقدام نمايد

مسأله 554 - اگر كسى بداند غسل يا كفن يا نماز يا دفن ميت را باطل انجام داده اند بايد دوباره انجام دهد ، ولى اگر گمان دارد كه باطل بوده ، يا شك دارد كه درست بوده يا نه لازم نيست اقدام نمايد

مسأله 555 - براى غسل ، كفن ونماز ودفن ميت بنابر احتياط واجب

بايد از ولى او اجازه بگيرند

مسأله 556 - ولى زن شوهر اوست وبعد از او ، مردهايى كه از ميت ارث مى برند مقدم بر زنهاى ايشانند

مسأله 557 - اگر كسى بگويد من وصى ، يا ولى ميتم ، يا ولى ميت به من اجازه داده كه غسل وكفن ودفن ميت را انجام دهم ، چنانچه به حرف او اطمينان دارند وديگرى هم نمى گويد من ولى يا وصى ميتم يا ولى ميت به من اجازه داده است ، انجام كارهاى ميت با اوست واگر به حرف او اطمينان ندارند ، يا ديگرى مى گويد من ولى يا وصى ميتم يا ولى ميت به من اجازه داده است ، در صورتى كه يكنفر عادل به گفته اولى شهادت دهد ، بايد حرف او را قبول كرد

مسأله 558 - اگر ميت براى غسل وكفن ودفن ونماز خود غير از ولى ، كس ديگرى را معين كند وصيت وتعيين او نافذ نيست

احكام غسل ميت

مسأله 559 - واجب است ميت را سه غسل بدهند : اول - به آبى كه با سدر مخلوط باشد

دوم - به آبى كه با كافور مخلوط باشد

سوم - با آب خالص

مسأله 560 - سدر وكافور بايد به اندازه اى زياد نباشد ، كه آب را مضاف كند وبه اندازه اى هم كم نباشد ، كه نگويند با آب سدر وكافور غسل داده

مسأله 561 - اگر سدر وكافور به اندازه اى كه لازم است پيدا نشود ، لازم نيست مقدارى كه به آن دسترسى دارند در آب بريزند

مسأله 562 - كسى كه براى حج يا عمره احرام بسته است اگر پيش از تمام كردن طواف

حج يا عمره بميرد نبايد او را با آب كافور غسل دهند وبجاى آن بايد با آب خالص غسلش بدهند

مسأله 563 - كسى كه ميت را غسل مى دهد ، بايد مسلمان دوازده امامى وبالغ وعاقل باشد ومسائل غسل را هم بداند

مسأله 564 - كسى كه ميت را غسل مى دهد بايد قصد قربت داشته باشد يعنى غسل رابراى انجام فرمان خداوند عالم بجا آورد

مسأله 565 - غسل بچه مسلمان اگر چه از زنا باشد ، واجب است وغسل وكفن ودفن كافر واولاد او ، جايز نيست

وكسى كه از بچگى ديوانه بوده وبحال ديوانگى بالغ شده ، چنانچه پدر ومادر او يا يكى از آنان مسلمان باشند ، بايد او را غسل داد واگر هيچكدام آنان مسلمان نباشند ، غسل دادن او جايز نيست

مسأله 566 - بچه سقط شده را اگر چهار ماه يا بيشتر دارد يا خلقت او كامل باشد بايد غسل بدهند واگر چهار ماه ندارد ، بايد در پارچه اى بپيچند وبدون غسل دفن كنند

مسأله 567 - حرام است مرد ، زن را وزن ، مرد را غسل بدهد ، ولى زن مى تواند شوهر خود را غسل دهد ، وشوهر هم مى تواند زن خود را غسل دهد

مسأله 568 - مرد مى تواند دختر بچه اى را كه سن او از سه سال بيشتر نيست ، غسل دهد زن هم مى تواند پسر بچه اى را كه سه سال بيشتر ندارد ، غسل دهد

مسأله 569 - اگر براى غسل دادن ميتى كه مرد است مرد پيدا نشود ، زنانى كه با او نسبت دارد ومحرمند ، مثل مادر وخواهر وعمه وخاله ، يا به

واسطه شير خوردن با او محرم شده اند ، مى توانند ، غسلش بدهند ونيز اگر براى غسل ميت زن ، زن ديگرى نباشد ، مردهايى كه با او نسبت دارند ومحرمند ، يا به واسطه شير خوردن با او محرم شده اند ، مى توانند او را غسل دهند

مسأله 570 - اگر ميت وكسى كه او را غسل مى دهد هر دو مرد يا هر دو زن باشند ، بهتر آن است كه غير از عورت ، جاهاى ديگر ميت برهنه باشد

مسأله 571 - نگاه كردن به عورت ميت حرام است وكسى كه او را غسل مى دهد اگر نگاه كند معصيت كرده ، ولى غسل باطل نمى شود

مسأله 572 - اگر جايى ازبدن ميت نجس باشد ، بايد پيش از آنكه آنجا را غسل بدهند ، آب بكشند ولازم نيست كه تمام بدن ميت ، پيش از شروع به غسل پاك باشد

مسأله 573 - غسل ميت مثل غسل جنابت است ، وبايد تا غسل ترتيبى ممكن است ، ميت را غسل ارتماسى ندهند ودر غسل ترتيبى مخيرند بين آنكه هر يك از سه قسمت بدن را در آب فرو برند يا آب روى آن بريزند

مسأله 574 - كسى را كه در حال حيض يا در حال جنابت مرده لازم نيست غسل حيض يا غسل جنابت بدهند ، بلكه همان غسل ميت براى او كافى است

مسأله 575 - بنابر احتياط مزد گرفته نشود براى غسل دادن ميت ، ولى مزد گرفتن براى كارهاى مقدماتى غسل حرام نيست

مسأله 576 - اگر آب پيدا نشود ، يا استعمال آن مانعى داشته باشد ، بايد عوض هر

سه غسل ميت را يك تيمم بدهند ، وبهتر است عوض هر غسل يك تيمم بدهند ويك تيمم ديگر هم عوض هر سه غسل بدهند ، واگر كسى كه تيمم مى دهد ، در تيمم سوم قصد مافى الذمه نمايد يعنى نيت كند كه اين تيمم را براى آنكه به تكليف عمل شده باشد ، انجام مى دهم ، تيمم چهارم مستحب نيست

مسأله 577 - كسى كه ميت را تيمم مى دهد ، بايد دست ميت را به زمين بزند وبه صورت وپشت دستهاى او بكشد واگر ممكن نباشد ، دست خود را به زمين بزند وبه صورت وپشت دستهاى ميت بكشد

احكام كفن ميت

مسأله 578 - ميت مسلمان را بايد با سه پارچه كه آنها را ، لنگ ، وپيراهن ، وسرتاسرى مى گويند كفن نمايند

مسأله 579 - لنگ بايد از ناف تا زانو ، اطراف بدن را بپوشاند ، وبهتر آن است كه از سينه تا روى پا برسد وپيراهن بايد ، از سر شانه تا نصف ساق پا ، تمام بدن را بپوشاند وبهتر آن است كه تا روى پا برسد ، وبنابر احتياط واجب درازى سرتاسرى بايد به قدرى باشد كه بستن دو سر آن ممكن باشد وپهناى آن بايد به اندازه اى باشد كه يك طرف آن روى ديگر بيايد

مسأله 580 - مقدارى از لنگ ، كه از ناف تا زانو را مى پوشاند ومقدارى از پيراهن كه از شانه تا نصف ساق را مى پوشاند ، مقدار واجب كفن است وآنچه بيشتر از اين مقدار در مسأله قبل گفته شد ، مقدار مستحب كفن مى باشد

مسأله 581 - اگر ورثه بالغ

باشند واجازه دهند كه بيشتر از مقدار واجب كفن را ، كه در مسأله قبل گفته شد از سهم آنان بردارند ، اشكال ندارد

واحتياط واجب آن است كه بيشتر از مقدار واجب كفن را از سهم وارثى كه بالغ نشده بر ندارند

مسأله 582 - اگر كسى وصيت كرده باشد كه مقدار مستحب كفن را كه در دو مسأله قبل گفته شد ، از ثلث مال او بردارند ، يا وصيت كرده باشد ثلث مال را به مصرف خود او برسانند ولى مصرف آن را معين نكرده باشد ، يا فقط مصرف مقدارى از آن را معين كرده باشد ، مى توانند مقدار مستحب كفن را از ثلث مال او بردارند

مسأله 583 - اگر ميت وصيت نكرده باشد كه كفن را از ثلث مال او بردارند وبخواهند از اصل مال بردارند ، احتياط واجب آن است كه مقدار واجب كفن را به ارزانترين قيمتى كه ممكن است تهيه نمايند ولى اگر كسانى از ورثه كه بالغ هستند اجازه بدهند كه از سهم آنان بردارند ، مقدارى را كه اجازه داده اند ، از سهم آنان مى شود برداشت

مسأله 584 - كفن زن بر شوهر است ، اگر چه زن خود مال داشته باشد وهمچنين اگر زن را به شرحى كه در كتاب طلاق گفته مى شود ، طلاق رجعى بدهند وپيش از تمام شدن عده بميرد شوهرش بايد كفن او را بدهد وچنانچه شوهر بالغ نباشد يا ديوانه باشد ولى شوهر بايد از مال او كفن زن را بدهد

مسأله 585 - كفن ميت بر خويشان او واجب نيست ، اگر چه مخارج او در حال زندگى

بر آنان واجب باشد

مسأله 586 - لازم نيست كه هر يك از سه پارچه كفن ضخيم باشد كه بدن ميت از زير آن پيدا نباشد ، بلى واجب است مستور شدن ميت ولو به مجموع سه پارچه

مسأله 587 - كفن كردن با پوست مردار ، وچيز غصبى ، اگر چه ديگرى هم پيدا نشود ، جايز نيست ، وچنانچه كفن ميت غصبى باشد وصاحب آن راضى نباشد ، بايد از تنش بيرون آورند ، اگر چه او را دفن كرده باشند

مسأله 588 - كفن كردن ميت با چيز نجس ، ويا پارچه ابريشمى خالص ، يا پارچه اى كه با طلا بافته شده جايز نيست ، ولى در حال ناچارى اشكال ندارد

مسأله 589 - كفن كردن با پارچه اى كه از پشم يا موى حيوان حرام گوشت تهيه شده ، در حال اختيار بنابر احتياط واجب جايز نيست ، وجايز نيست با پوست حيوان حلال گوشتى هم كه به دستور شرع كشته شده ، ميت را كفن بكنند ولى اگر كفن از مو وپشم وحيوان حلال گوشت باشد اشكال ندارد

مسأله 590 - اگر كفن ميت به نجاست خود او يا به نجاست ديگرى نجس شود ، چنانچه كفن ضايع نمى شود ، بايد مقدار نجس را بشويند يا ببرند ، اگر چه بعد از گذاشتن در قبر باشد واگر شستن يا بريدن آن ممكن نيست ، در صورتى كه عوض كردن آن ممكن باشد ، بايد عوض نمايند

مسأله 591 - كسى كه براى حج يا عمره احرام بسته اگر بميرد ، بايد مثل ديگران كفن شود وپوشاندن سر وصورتش اشكال ندارد

مسأله 592 - مستحب است انسان در

حال سلامتى ، كفن وسدر وكافور خود را تهيه كند

احكام حنوط

مسأله 593 - بعد از غسل واجب است ميت را حنوط كنند ، يعنى به پيشانى وكف دستها وسر زانوها وسر دو انگشت بزرگ پاهاى او كافور بمالند

ومستحب است به سر بينى ميت هم كافور بمالند وبايد كافور ، سائيده وتازه باشد واگر به واسطه كهنه بودن ، عطر او از بين رفته باشد كافى نيست

مسأله 594 - در ماليدن كافور به مواضع ذكر شده ترتيب لازم نيست

مسأله 595 - بهتر آن است كه ميت را پيش از كفن كردن ، حنوط نمايند اگر چه در بين كفن كردن وبعد از آن هم مانعى ندارد

مسأله 596 - كسى كه براى حج يا عمره احرام بسته است ، اگر پيش از تمام كردن طواف بميرد ، حنوط كردن او جايز نيست

مسأله 597 - زنى كه شوهر او مرده وهنوز عده اش تمام نشده ، اگر چه حرام است خود را خوشبو كند ولى چنانچه بميرد حنوط او واجب است

مسأله 598 - مكروه است ميت را با مشك وعنبر وعود وعطرهاى ديگر خوشبو بكنند واينها را با كافور مخلوط بنمايند

مسأله 599 - مستحب است ، قدرى ترتب حضرت سيد الشهداء عليه السلام با كافور مخلوط كنند ، ولى بايد از آن كافور به جاهايى كه بى احترامى مى شود نرسانند ، ونيز بايد تربت به قدرى زياد نباشد ، كه وقتى با كافور مخلوط شد ، آن را كافور نگويند

مسأله 600 - اگر كافور پيدا نشود ، يا فقط به اندازه غسل باشد ، حنوط لازم نيست ، واگر به قدر غسل يا حنوط باشد مخير است

بين آن دو ، وچنانچه از غسل زياد بيايد ولى به همه هفت عضو نرسد مخير است به هر عضو بخواهد بمالد

مسأله 601 - مستحب است دو چوب تر وتازه در قبر همراه ميت بگذارند

احكام نماز ميت

مسأله 602 - نماز خواندن بر ميت مسلمان ، اگر چه بچه باشد واجب است

ولى بايد پدر ومادر آن بچه يا يكى از آنان مسلمان باشند وشش سال بچه تمام شده باشد

مسأله 603 - نماز خواندن بر بچه اى كه شش سال او تمام نشده ، مستحب است ولى نماز خواندن بر بچه اى كه مرده بدنيا آمده مستحب نيست

مسأله 604 - نماز ميت بايد بعد از غسل وحنوط وكفن كردن او خوانده شود ، واگر پيش از اينها ، يا در بين اينها بخوانند ، اگر چه از روى فراموشى يا ندانستن مسأله باشد كافى نيست

مسأله 605 - كسى كه مى خواهد نماز ميت بخواند ، لازم نيست با وضوء يا غسل يا تيمم باشد وبدن ولباسش پاك باشد واگر لباس او غصبى هم باشد اشكال ندارد

مسأله 606 - كسى كه به ميت نماز مى خواند ، بايد رو به قبله باشد ونيز واجب است ميت را مقابل او به پشت بخوابانند بطورى كه سر او بطرف راست نماز گزار وپاى او بطرف چپ نمازگزار باشد

مسأله 607 - مكان نمازگزار بايد از جاى ميت پست تر يا بلندتر نباشد ، ولى پستى وبلندى مختصر اشكال ندارد

مسأله 608 - نمازگزار بايد از ميت دور نباشد ، ولى كسى كه نماز ميت را به جماعت مى خواند ، اگر از ميت دور باشد ، چنانچه صفها به يكديگر متصل باشند اشكال ندارد

مسأله 609

- نمازگزار بايد مقابل ميت بايستد ، ولى اگر نماز به جماعت خوانده شود وصف جماعت از دو طرف ميت بگذرد ، نماز كسانى كه مقابل ميت نيستند اشكال ندارد

مسأله 610 - بين ميت ونمازگزار ، بايد پرده وديوار يا چيزى مانند اينها نباشد ولى اگر ميت در تابوت ومانند آن باشد اشكال ندارد

مسأله 611 - در وقت خواندن نماز ، بايد عورت ميت پوشيده باشد واگر كفن كردن او ممكن نيست بايد عورتش را اگر چه با تخته وآجر ومانند اينها باشد بپوشانند

مسأله 612 - نماز ميت را بايد ايستاده وبا قصد قربت بخواند ، ودر موقع نيت ميت را معين كند مثلا نيت كند نماز مى خوانم بر اين ميت قربة الى الله

مسأله 613 - اگر كسى نباشد كه بتواند نماز ميت را ايستاده بخواند ، مى شود نشسته بر او نماز خواند

مسأله 614 - اگر ميت وصيت كرده باشد كه شخص معينى بر او نماز بخواند بايد آن شخص از ولى ميت اجازه بگيرد وبدون اذن او نمى تواند نماز بخواند

مسأله 615 - مكروه است بر ميت چند مرتبه نماز بخوانند ، ولى اگر ميت اهل علم وتقوى باشد مكروه نيست

مسأله 616 - اگر ميت را عمدا يا از روى فراموشى يا به جهت عذرى بدون نماز دفن كنند ، يا بعد از دفن معلوم شود نمازى كه بر او خوانده شده باطل بوده است تا وقتى جسد او از هم نپاشيده واجب است با شرطهايى كه براى نماز ميت گفته شد به قبرش نماز بخوانند

دستور نماز ميت

مسأله 617 - نماز ميت پنج تكبير دارد واگر نمازگزار پنج تكبير به اين ترتيب بگويد

كافى است : بعد از نيت وگفتن تكبير اول بگويد : اشهد ان لا الله الا الله وان محمدا رسول الله وبعد از تكبير دوم بگويد : اللهم صل على محمد وآل محمد وبعد از تكبير سوم بگويد : اللهم اغفر للمؤمنين والمؤمنات وبعد از تكبير چهارم اگر ميت مرد است بگويد : اللهم اغفر لهذا الميت واگر زن است بگويد اللهم اغفر لهذه الميت وبعد تكبير پنجم را بگويد ، وبهتر است بعد از تكبير اول بگويد اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شريك له واشهد ان محمدا عبده ورسوله ارسله بالحق بشيرا ونذيرا بين يدى الساعة وبعد از تكبير دوم بگويد : اللهم صل على محمد وآل محمد وبارك على محمد وآل محمد وارحم محمدا وآل محمد كافضل ما صليت وباركت وترحمت على ابراهيم وآل ابراهيم انك حميد مجيد وصل على جميع الانبياء والمرسلين والشهداء والصديقين وجميع عباد الله الصالحين وبعد از تكبير سوم بگويد : اللهم اغفر للمؤمنين والمؤمنات والمسلمين والمسلمات الاحياء منهم والاموات تابع بيننا وبينهم بالخيرات انك مجيب الدعوات انك على كل شئ قدير وبعد از تكبير چهارم اگر ميت مرد است بگويد : اللهم ان هذا عبدك وابن عبدك وابن امتك نزل بك و انت خير منزول به اللهم انا لا نعلم منه الا خيرا وانت اعلم به منا اللهم ان كان محسنا فزد في احسانه وان كان مسيئا فتجاوز عنه واغفر له اللهم اجعله عندك في اعلى عليين واخلف على اهله في الغابرين وارحمه برحمتك يا ارحم الراحمين وبعد تكبير پنجم را بگويد واگر ميت زن است بعد از تكبير چهارم بگويد : اللهم ان هذه

امتك وابنة عبدك وابنة امتك نزلت بك وانت خير منزول به اللهم انا لا نعلم منها الا خيرا وانت اعلم بها منا اللهم ان كانت محسنة فزد في احسانها وان كانت مسيئة فتجاوز عنها واغفر لها اللهم اجعلها عندك في اعلى عليين واخلف على اهلها في الغابرين وارحمها وبرحمتك يا ارحم الراحمين

مسأله 618 - بايد تكبيرها ودعاها را طورى پشت سر هم بخواند ، كه نماز از صورت خود خارج نشود

مسأله 619 - كسى كه نماز ميت را به جماعت مى خواند بايد تكبيرها ودعاهاى آن را بخواند

مستحبات نماز ميت

مسأله 620 - چند چيز در نماز ميت مستحب است : اول كسى كه نماز ميت مى خواند با وضوء يا غسل يا تيمم باشد

دوم اگر ميت مرد است ، امام جماعت يا كسى كه فرادى به او نماز مى خواند ، مقابل وسط قامت او بايستد ، واگر ميت زن است مقابل سينه اش بايستد سوم پابرهنه نماز بخواند چهارم در هر تكبير دستها را بلند كند

پنجم فاصله او با ميت به قدرى كم باشد ، كه اگر باد لباسش را حركت دهد به جنازه برسد

ششم نماز ميت را به جماعت بخواند

هفتم امام جماعت تكبير ودعاها را بلند بخواند وكسانى كه با او نماز مى خوانند ، آهسته بخوانند هشتم در جماعت اگر چه مأموم يك نفر باشد ، عقب امام بايستد

نهم نمازگزار به ميت ومؤمنين زياد دعا كند

دهم پيش از نماز سه مرتبه بگويد : الصلوة

يازدهم نماز را در جايى بخوانند كه مردم براى نماز ميت بيشتر به آنجا مى روند

دوازدهم زن حائض اگر نماز ميت را به جماعت مى خواند ، در صفى تنها بايستد

مسأله

621 - خواندن نماز ميت در مساجد مكروه است ولى در مسجد الحرام مكروه نيست

احكام دفن

مسأله 622 - واجب است ميت را طورى در زمين دفن كنند كه بوى او بيرون نيايد ، ودرندگان هم نتوانند بدنش را بيرون آورند ، واگر ترس آن باشد كه جانور بدن او را بيرون آورد ، بايد قبر را با آجر ومانند آن محكم كنند

مسأله 623 - اگر دفن ميت در زمين ممكن نباشد ، مى توانند به جاى دفن ، او را در بنا يا تابوت بگذارند

مسأله 624 - ميت را بايد در قبر به پهلوى راست طورى بخوابانند كه جلوى بدن او رو بقبله باشد

مسأله 625 - اگر كسى در كشتى بميرد ، چنانچه جسد او فاسد نمى شود وبودن او در كشتى مانعى ندارد ، بايد صبر كنند تا به خشكى برسند واو را در زمين دفن كنند ، وگرنه بايد در كشتى غسلش بدهند وحنوط وكفن كنند وپس از خواندن نماز ميت چيز سنگينى به پايش ببندند ، وبه دريا بيندازند ، يا او را در خمره بگذارند ودرش را ببندند وبه دريا بيندازند واگر ممكن است بايد او را در جايى بيندازند كه فورا طعمه حيوانات نشود

مسأله 626 - اگر بترسند كه دشمن قبر ميت را بشكافد وبدن او را بيرون آورد وگوش يا بينى يا اعضاى ديگر او را ببرد ، چنانچه ممكن باشد بايد بطورى كه در مسأله پيش گفته شد او را به دريا بيندازند

مسأله 627 - مخارج انداختن در دريا ومخارج محكم كردن قبر ميت را در صورتى كه لازم باشد ، بايد از اصل مال ميت بردارند

مسأله 628

- اگر زن كافره بميرد وبچه در شكم او مرده باشد ، يا هنوز روح به بدن او داخل نشده باشد چنانچه پدر بچه مسلمان باشد ، بايد زن را در قبر به پهلوى چپ پشت به قبله بخوابانند كه روى بچه به طرف قبله باشد

مسأله 629 - دفن مسلمان ، در قبرستان كفار ودفن كافر ، در قبرستان مسلمانان جايز نيست

مسأله 630 - دفن مسلمان در جايى كه بى احترامى به او باشد ، مانند جايى كه خاكروبه وكثافت مى ريزند ، جايز نيست

مسأله 631 - دفن ميت در جاى غصبى ودر زمينى كه مثل مسجد براى غير دفن كردن وقف شده ، جايز نيست

مسأله 632 - دفن ميت در قبر مرده ديگر جايز نيست ، مگر آنكه قبر ، كهنه شده وميت اولى از بين رفته باشد

مسأله 633 - چيزى كه ازميت جدا مى شود ، بايد با او دفن شود وبنابر احتياط مو وناخن ودندان هم با او دفن شود ، ودفن ناخن ودندانى كه در حال زندگى از انسان جدا مى شود ، مستحب است

مسأله 634 - اگر كسى در چاه بميرد وبيرون آوردنش ممكن نباشد ، بايد در چاه را ببندند وهمان چاه را قبر او قرار دهند

مسأله 635 - اگر بچه در رحم مادر بميرد وماندنش در رحم براى مادر خطر داشته باشد ، بايد به آسانترين راه او را بيرون آورند ، وچنانچه ناچار شوند كه او را قطعه قطعه كنند اشكال ندارد ، ولى بايد به وسيله شوهرش اگر اهل فن است ، يا زنى كه اهل فن باشد ، او را بيرون بياورند واگر ممكن نيست

، مرد محرمى كه اهل فن باشد واگر آنهم ممكن نباشد ، مرد نا محرمى كه اهل فن باشد پچه را بيرون بياورد ودر صورتى كه آنهم پيدا نشود كسى كه اهل فن نباشد مى تواند بچه را بيرون آورد

مسأله 636 - هر گاه مادر بميرد وبچه در شكمش زنده باشد اگر چه اميد زنده ماندن طفل را نداشته باشند ، بايد به وسيله كسانى كه در مسأله پيش گفته شد ، پهلوى چپ او را بشكافند وبچه را بيرون آورند ودوباره بدوزند

مستحبات دفن

مسأله 637 - مستحب است قبر را به اندازه قد انسان متوسط يا گلوى او گود كنند ، وميت را در نزديكترين قبرستان دفن نمايند ، مگر آنكه قبرستان دورتر از جهتى بهتر باشد ، مثل آنكه مردمان خوب در آنجا دفن شده باشند ، يا مردم براى فاتحه اهل قبور بيشتر به آنجا مى روند ونيز مستحب است جنازه را در چند ذرعى قبر ، زمين بگذارند وتا سه مرتبه كم كم نزديك ببرند ، ودر هر مرتبه زمين بگذارند وبردارند ودر نوبت چهارم وارد قبر كنند ، واگر ميت مرد است در دفعه سوم طورى زمين بگذارند كه سر او طرف پائين قبر باشد ، ودر دفعه چهارم از طرف سر وارد قبر نمايند واگر زن است در دفعه سوم طرف قبله قبر بگذارند وبه پهنا وارد قبر كنند ودر موقع وارد كردن ، پارچه اى روى قبر بگيرند ، ونيز مستحب است جنازه را به آرامى از تابوت بگيرند ووارد قبر كنند ودعاهايى كه دستور داده شده ، پيش از دفن وموقع دفن بخوانند وبعد از آنكه ميت را در

لحد گذاشتند ، گره هاى كفن را باز كنند وصورت ميت را روى خاك بگذارند وبالشى از خاك زير سر اوبسازند وپشت ميت خشت خام يا كلوخى بگذارند كه به پشت نگردد وپيش از آنكه لحد را بپوشانند ، دست راست را به شانه راست ميت بزنند ودست چپ را به قوت بر شانه چپ ميت بگذارند ودهان را نزديك گوش او ببرند وبه شدت حركتش دهند وسه مرتبه بگويند : اسمع افهم يا فلان بن فلان وبجاى فلان بن فلان اسم ميت وپدرش را بگويند مثلا اگر اسم او محمد واسم پدرش على است سه مرتبه بگويند : اسمع افهم يا محمد بن على پس از آن بگويند : هل انت على العهد الذى فارقتنا عليه من شهادة ان لا اله الا الله وحده لا شريك له وان محمدا صلى الله عليه وآله عبده ورسوله وسيد النبيين وخاتم المرسلين وان عليا امير المؤمنين وسيد الوصيين وامام افترض الله طاعته على العالمين وان الحسن والحسين وعلي بن الحسين ومحمد بن على وجعفر بن محمد وموسى به جعفر وعلى بن موسى ومحمد بن على وعلى بن محمد والحسن بن على والقائم الحجة المهدى صلوات الله عليهم ائمة المؤمنين وحجج الله على الخلق اجمعين وائمتك ائمة هدى بك ابراريا فلان بن فلان بجاى فلان بن فلان است ميت وپدرش را بگويند وبعد بگويد : اذا اتاك الملكان المقربان رسولين من عند الله تبارك وتعالى وسئلاك عن ربك وعن نبيك وعن دينك وعن كتابك وعن قبلتك وعن ائمتك فلا تخف ولا تحزن وقل في جوابهما الله جل جلاله ربى ومحمد صلى الله عليه وآله نبيى والاسلام دينى والقرآن

كتابى والكعبة قبلتى وامير المؤمنين على بن ابيطالب امامى والحسن بن على المجتبى امامى والحسين بن على الشهيد به كربلا امامى وعلى زين العابدين امامى ومحمد الباقر امامى وجعفر الصادق امامى وموسى الكاظم امامى وعلى الرضا امامى ومحمد الجواد امامى و على الهادى امامى والحسن العسكرى امامى والحجة المنتظر امامى هؤلاء صلوات الله عليهم اجمعين ائمتى وسادتى وقادتى وشفعائى بهم

اتولى ومن اعدائهم اتبرء في الدنيا والاخرة ثم اعلم يا فلان بن فلان بجاى فلان بن فلان اسم ميت وپدرش را بگويد وبعد بگويد : ان الله تبارك وتعالى نعم الرب وان محمدا صلى الله عليه وآله نعم الرسول وان على بن ابيطالب واولاده المعصومين الائمة الاثنى عشر نعم الائمة وان ما جاء به محمد صلى الله عليه وآله حق وان الموت حق وسؤال منكر ونكير في القبر حق والبعث حق والنشور حق والصراط حق والميزان حق وتطاير الكتب حق وان الجنة حق والنار حق وان الساعة آتية لا ريب فيها وان الله يبعث من في القبور پس بگويد : افهمت يا فلان وبجاى فلان اسم ميت را بگويد پس از آن بگويد ثبتك الله بالقول الثابت وهداك الله الى صراط مستقيم عرف الله بينك وبين اوليائك في مستقر من رحمة پس بگويد اللهم جاف الارض عن جنبيه واصعد بروحه اليك ولقه منك برهانا اللهم عفوك عفوك

مسأله 638 - مستحب است كسى كه ميت را در قبر مى گذارد ، با طهارت وسر برهنه وپا برهنه باشد واز طرف پاى ميت از قبر بيرون بيايد وغير از خويشان ميت كسانى كه حاضرند ، با پشت دست خاك بر قبر بريزند وبگويند : انا لله وانا اليه

راجعون اگر ميت زن است كسى كه با او محرم مى باشد او را در قبر بگذارد واگر محرمى نباشد خويشانش او را در قبر بگذارند

مسأله 639 - مستحب است قبر را مربع يا مربع مستطيل بسازند وبه اندازه چهار انگشت از زمين بلند كنند ونشانه اى روى آن بگذارند كه اشتباه نشود وروى قبر آب بپاشند وبعد از پاشيدن آب كسانى كه حاضرند ، دستها را بر قبر بگذارند وانگشتها را باز كرده در خاك فرو برند وهفت مرتبه سوره مباركه انا انزلناه بخوانند وبراى ميت طلب آمرزش كنند واين دعا را بخوانند : اللهم جاف الارض عن جنبيه واصعد اليك روحه ولقه منك رضوانا واسكن قبره من رحمتك ما تغنيه به عن رحمة من سواك

مسأله 640 - پس از رفتن كسانى كه تشييع جنازه كرده اند ، مستحب است ولى ميت يا كسى كه از طرف ولى اجازه دارد ، دعايى را كه دستور داده شده ، به ميت تلقين كند

مسأله 641 - بعد از دفن ، مستحب است صاحبان عزا را سر سلامتى دهند ولى اگر مدتى گذشته است كه به واسطه سر سلامتى دادن ، مصيب يادشان مى آيد ، ترك آن بهتر است ، ونيز مستحب است تا سه روز براى اهل خانه ميت غذا بفرستند وغذا خوردن نزد آنان ودر منزلشان مكروه است

مسأله 642 - مستحب است انسان در مرگ خويشان ، مخصوصا در مرگ فرزند صبر كند وهر وقت ميت را ياد مى كند ، انا لله وانا اليه راجعون بگويد وبراى ميت قرآن بخواند وسر قبر پدر ومادر از خداوند حاجت بخواهد وقبر را محكم بسازد كه زود

خراب نشود

مسأله 643 - جايز نيست ، انسان در مرگ كسى صورت وبدن را بخراشد وبه خود لطمه بزند

مسأله 644 - پاره كردن گريبان در مرگ غير پدر وبرادر جايز نيست

مسأله 645 - اگر زن در عزاى ميت صورت خود را بخراشد ، يا موى خود را بكند ، بايد يك بنده آزاد كند ، يا ده فقير را طعام دهد ، ويا آنها را بپوشاند واگر عاجز بود سه روز پياپى روزه بگيرد وهمچنين است اگر مرد در مرگ زن يا فرزند يقه لباس خود را پاره كند

مسأله 646 - احتياط واجب آن است كه در گريه بر ميت صدا را خيلى بلند نكنند

نماز وحشت

مسأله 647 - مستحب است در شب اول قبر ، دو ركعت نماز وحشت براى ميت بخوانند ودستور آن اين است كه : در ركعت اول بعد از حمد يك مرتبه آية الكرسى ودر ركعت دوم بعد از حمد ده مرتبه سوره انا انزلناه بخوانند وبعد از سلام نماز بگويند اللهم صل على محمد وآل محمد وابعث ثوابها الى قبر فلان وبجاى كلمه فلان اسم ميت را بگويند ويا آنكه در ركعت اول بعد از حمد دو مرتبه سوره توحيد ودر ركعت دوم بعد از حمد ده مرتبه سوره تكاثر را بخوانند واگر هر دو را بخوانند بهتر است مسأله 648 - نماز وحشت را در هر موقع از شب اول قبر مى شود خواند ، ولى بهتر است در اول شب ، بعد از نماز عشاء خوانده شود

مسأله 649 - اگر بخواهند ميت را به شهر دورى ببرند ، يا به جهت ديگر دفن او تأخير بيفتد بايد نماز

وحشت را تا شب اول قبر او تأخير بيندازند

نبش قبر

مسأله 650 - نبش قبر مسلمان ، يعنى شكافتن قبر او اگر چه طفل يا ديوانه باشد حرام است ولى اگر بدنش از بين رفته وخاك شده باشد اشكال ندارد

مسأله 651 - نبش قبر امامزاده ها وشهداء وعلماء وصلحاء اگر چه سالها بر آن گذشته باشد حرام است

مسأله 652 - شكافتن قبر در چند مورد حرام نيست : اول آنكه ميت در زمين غصبى دفن شده باشد ومالك زمين راضى نشود كه در آنجا بماند

دوم آنكه كفن يا چيز ديگرى كه با ميت دفن شده غصبى باشد وصاحب آن راضى نشود كه در قبر بماند ، وهمچنين است اگر چيزى ازمال خود ميت كه به ورثه او رسيده با او دفن شده باشد وورثه راضى نشوند كه آن چيز در قبر بماند ولى اگر وصيت كرده باشد كه دعا يا قرآن يا انگشترى را با او دفن كنند براى بيرون آوردن اينها نمى توانند قبر را بشكافند مگر آنكه زائد بر ثلث باشد وورثه راضى نشوند به ماندن آن در قبر سوم آنكه ميت بى غسل يا بى كفن دفن شده باشد يا بفهمد غسلش باطل بوده يا به غير دستور شرع كفن شده يا در قبر او را رو به قبله نگذاشته اند

چهارم آنكه براى ثابت شدن حقى بخواهند بدن ميت را ببينند

پنجم آنكه ميت را در جايى كه جايز نيست يا بى احترامى به اوست مثل قبرستان كفار يا جايى كه كثافت وخاكروبه مى ريزند دفن كرده باشند

ششم آنكه براى يك مطلب شرعى كه اهميت آن از شكافتن قبر بيشتر است قبر را بشكافند مثلا

بخواهند بچه زنده را از شكم زن حامله اى كه دفنش كرده اند بيرون آورند

هفتم آنكه بترسند درنده اى بدن ميت را پاره كند يا سيل او را ببرد يا دشمن بيرون آورد هشتم آنكه قسمتى از بدن ميت را كه با او دفن نشده بخواهند دفن كنند ولى احتياط واجب آن است كه آن قسمت از بدن را طورى در قبر بگذارند كه بدن ميت ديده نشود

تيمم

تيمم

در هفت مورد بجاى وضوء وغسل بايد تيمم كرد

اول از موارد تيمم

اول آنكه تهيه آب بقدر وضوء يا غسل ممكن نباشد

مسأله 657 - اگر انسان در آبادى باشد ، بايد براى تهيه آب وضوء وغسل بقدرى جستجو كند كه از پيدا شدن آن نا اميد شود ، واگر در بيابان باشد ، چنانچه زمين آن پست وبلند است ، بايد در هر يك از چهار طرف به اندازه پرتاب يك تير قديمى كه با كمان پرتاب مى كردند ( 1 ) در جستجوى آب برود واگر زمين آن پست وبلند نيست بايد در هر طرف به اندازه پرتاب دو تير جستجو نمايد

مسأله 658 - اگر بعضى از چهار طرف هموار وبعضى ديگر پست وبلند باشد ، بايد در طرفى كه هموار است به اندازه پرتاب دو تير ودر طرفى كه هموار نيست ، به اندازه يك تير جستجو كند

( 1 ) مجلسى قدس سره در كتاب شرح من لا يحضره الفقيه ، مقدار پرتاب تير را دويست گام معين فرموده است

مسأله 659 - در هر طرفى كه يقين دارد آب نيست ، در آن طرف جستجو لازم نيست

مسأله 660 - كسى كه وقت نماز او تنگ نيست وبراى تهيه آب وقت دارد ، اگر يقين دارد ، در محلى دورتر از مقدارى كه بايد جستجو كند آب هست ، بايد براى تهيه آب برود واگر گمان دارد آب هست رفتن به آن محل لازم نيست ولى اگر گمان او قوى باشد ، بنابر احتياط واجب بايد براى تهيه آب به آن محل برود

مسأله 661 - لازم نيست خود انسان در جستجوى آب برود ، بلكه مى

تواند كسى را كه به گفته او اطمينان دارد بفرستد ودر اين صورت اگر يكنفر از طرف چند نفر برود كافى است

مسأله 662 - اگر احتمال دهد كه داخل بار سفر خود ، يا در منزل يا در قافله آب هست بايد بقدرى جستجو نمايد كه به نبودن آب يقين كند ، يا از پيدا كردن آن نا اميد شود يا يكى از روافع تكليف مثل حرج محقق شود

مسأله 663 - اگر پيش از وقت نماز جستجو نمايد وآب پيدا نكند وتا وقت نماز همانجا بماند ، لازم نيست دوباره در جستجوى آب برود ولو احتمال دهد كه آب پيدا مى كند

مسأله 664 - اگر بعد از داخل شدن وقت نماز جستجو كند وآب پيدا نكند وتا وقت نماز ديگر در همانجا بماند ، لازم نيست كه دوباره در جستجوى آب برود ولو احتمال دهد آب پيدا شود

مسأله 665 - اگر وقت نماز تنگ باشد ، يا از دزد ودرنده بترسد ، يا جستجوى آب بقدرى سخت باشد كه نتواند تحمل كند ، جستجو لازم نيست

مسأله 666 - اگر در جستجوى آب نرود تا وقت نماز تنگ شود خطا كرده ولى نمازش با تيمم صحيح است

مسأله 667 - كسى كه يقين دارد آب پيدا نمى كند ، چنانچه دنبال آب نرود وبا صفحة تيمم نماز بخواند وبعد از نماز بفهمد كه اگر جستجو مى كرد آب پيدا مى شد نمازش باطل است

مسأله 668 - اگر بعد از جستجو آب پيدا نكند وبا تيمم نماز بخواند وبعد از نماز بفهمد ، در جايى كه جستجو كرده آب بوده نماز او صحيح است

مسأله 669 - كسى كه

يقين دارد وقت نماز تنگ است ، اگر بدون جستجو با تيمم نماز بخواند وبعد از نماز بفهمد كه براى جستجو وقت داشته ، احتياط واجب آن است كه دوباره نمازش را بخواند واگر وقت گذشته قضاء نمايد مگر آنكه بداند اگر جستجو مى كرد آب پيدا نمى كرد كه در اين صورت نمازش صحيح است

مسأله 670 - اگر بعد از داخل شدن وقت نماز ، وضوء داشته باشد وبداند كه اگر وضوى خود را باطل كند تهيه آب براى او ممكن نيست ، يا نمى تواند وضوء بگيرد چنانچه بتواند وضوى خود را نگهدارد ، نبايد آن را باطل نمايد

مسأله 671 - اگر پيش از وقت نماز ، وضوء داشته باشد وبداند كه اگر وضوى خود را باطل كند ، تهيه آب براى او ممكن نيست ، لازم نيست وضوى خود را نگهدارد وباطل نكند

مسأله 672 - كسى كه فقط به مقدار وضوء يا به مقدار غسل آب دارد ومى داند كه اگر آن را بريزد آب پيدا نمى كند ، چنانچه وقت نماز داخل شده باشد ، ريختن آن حرام است ، ولى پيش از وقت نماز ريختن آن اشكال ندارد

مسأله 673 - كسى كه مى داند آب پيدا نمى كند ، اگر بعد از داخل شدن وقت نماز وضوى خود را باطل كند ، يا آبى كه دارد بريزد معصيت كرده ولى نمازش با تيمم صحيح است

دوم از موارد تيمم

مسأله 674 - اگر به واسطه پيرى يا ترس از دزد وجانور ومانند اينها ، يا نداشتن وسيله اى كه آب از چاه بكشد ، دسترسى به آب نداشته باشد ، بايد تيمم كند ، وهمچنين

است اگر تهيه كردن آب يا استعمال آن بقدرى مشقت داشته باشد كه مردم تحمل آن را نكنند

مسأله 675 - اگر براى كشيدن آب از چاه ، دلو وريسمان ومانند اينها لازم دارد ومجبور است بخرد يا كرايه نمايد ، اگر چه قيمت آن چند برابر معمول باشد بايد تهيه كند ، وهمچنين است اگر آب را به چندين برابر قيمتش بفروشند ، در صورتى كه قيمت آب در آن زمان ومكان همان باشد ، واگر كمتر از آن باشد احتياط واجب آن است كه تهيه كند ، ولى اگر تهيه آن بقدرى پول مى خواهد كه نسبت بحال او آن مقدار ضرر دارد ، واجب نيست تهيه نمايد

مسأله 676 - اگر ناچار شود كه براى تهيه آب قرض كند ، بايد قرض نمايد ولى كسى كه مى داند يا گمان دارد كه نمى تواند قرض خود را بدهد ، واجب نيست قرض كند

مسأله 677 - اگر كندن چاه مشقت ندارد ، بايد براى تهيه آب چاه بكند

مسأله 678 - اگر كسى مقدارى آب بى منت به او ببخشد بايد قبول كند

سوم از موارد تيمم

مسأله 679 - اگر از استعمال آب بر جان خود بترسد ، يا بترسد كه به واسطه استعمال آن مرض يا عيبى در او پيدا شود ، يا مرضش طول بكشد ، يا شدت كند ، يا به سختى معالجه شود ، بايد تيمم نمايد ولى اگر آب گرم براى او ضرر ندارد ، بايد با آب گرم وضوء بگيرد يا غسل كند

مسأله 680 - لازم نيست يقين كند كه آب براى او ضرر دارد ، بلكه اگر احتمال ضرر بدهد ، چنانچه

احتمال او در نظر مردم بجا باشد واز آن احتمال ، ترسى براى او پيدا شود ، بايد تيمم كند

مسأله 681 - كسى كه مبتلا به درد چشم است وآب براى او ضرر دارد ، بايد تيمم نمايد

مسأله 682 - اگر به واسطه يقين يا ترس ضرر ، تيمم كند وپيش از نماز بفهمد كه آب برايش ضرر ندارد ، تيمم او باطل است واگر بعد از نماز بفهمد ، نمازش صحيح است ولى براى نمازهاى بعد بايد وضوء بگيرد يا غسل كند

مسأله 683 - كسى كه مى داند آب برايش ضرر ندارد ، چنانچه غسل كند يا وضوء بگيرد وبعد بفهمد كه آب براى او ضرر داشته ، وضوء وغسل او صحيح است

چهارم از موارد تيمم

مسأله 684 - هر گاه بترسد كه اگر آب را به مصرف وضوء يا غسل برساند ، خود او يا عيال واولاد او ، يا رفيقش وكسانى كه با او مربوطند مانند نوكر وكلفت از تشنگى بميرند ، يا مريض شوند ، يا بقدرى تشنه شوند كه تحمل آن مشقت دارد ، بايد بجاى وضوء وغسل تيمم نمايد ، ونيز اگر بترسد حيوانى كه مال خود اوست از تشنگى تلف شود ، بايد آب را به آن بدهد وتيمم نمايد ، وهمچنين است اگر كسى كه حفظ جان او واجب است بطورى تشنه باشد كه اگر انسان آب را به او ندهد تلف شود

مسأله 685 - اگر غير از آب پاكى كه براى وضوء يا غسل دارد آب نجسى هم به مقدار آشاميدن خود وكسانى كه با او مربوطند داشته باشد ، بايد آب پاك را براى آشاميدن بگذارد وبا تيمم

نماز بخواند ، ولى چنانچه آب را براى حيوانش بخواهد بايد آب نجس را به آن بدهد وبا آب پاك وضوء وغسل انجام دهد

پنجم از موارد تيمم

مسأله 686 - كسى كه بدن يا لباسش نجس است وكمى آب دارد كه اگر با آن وضوء بگيرد يا غسل كند ، براى آب كشيدن بدن يا لباس او نمى ماند ، بايد بدن يا لباس را آب بكشد وبا تيمم نماز بخواند ، ولى اگر چيزى نداشته باشد كه بر آن تيمم كند ، بايد آب را به مصرف وضوء يا غسل برساند وبا بدن يا لباس نجس نماز بخواند

ششم از موارد تيمم

مسأله 687 - اگر غير از آب يا ظرفى كه استعمال آن حرام است آب يا ظرف ديگرى ندارد ، مثلا آب يا ظرفش غصبى است وغير از آن ، آب وظرف ديگرى ندارد ، بايد بجاى وضوء وغسل تيمم كند

هفتم از مواردتيمم

مسأله 688 - هر گاه وقت به قدرى تنگ باشد كه اگر وضوء بگيرد ، يا غسل كند تمام نماز ، يا مقدارى از آن بعد از وقت خوانده مى شود جايز است تيمم كند ومى تواند وضوء بگيرد ونماز را در خارج وقت بخواند

مسأله 689 - اگر عمدا نماز را به قدرى تأخير بيندازد كه وقت وضوء يا غسل نداشته باشد معصيت كرده ولى نماز او با تيمم صحيح است

مسأله 690 - كسى كه شك دارد كه اگر وضوء بگيرد ، يا غسل كند وقت براى نماز او مى ماند يا نه ، بايد وضوء يا غسل را بجا آورد

مسأله 691 - كسى كه به واسطه تنگى وقت تيمم كرده ، چنانچه بعد از نماز آبى كه داشته از دستش برود ، اگر چه تيمم خود را نشكسته باشد در صورتى كه وظيفه اش تيمم باشد بايد دوباره تيمم نمايد

مسأله 692 - كسى كه آب دارد ، اگر به واسطه تنگى وقت با تيمم مشغول نماز شود ودر بين نماز آبى كه داشته از دستش برود ، چنانچه وظيفه اش تيمم باشد بايد براى نماز بعد دوباره تيمم كند

مسأله 693 - اگر انسان به قدرى وقت دارد كه مى تواند وضوء بگيرد ، يا غسل كند ونماز را بدون كارهاى مستحبى آن مثل اقامه وقنوت بخواند ، بايد غسل كند يا وضوء بگيرد ونماز را

بدون كارهاى مستحبى آن بجا آورد ، بلكه اگر به اندازه سوره هم وقت ندارد ، بايد غسل كند يا وضوء بگيرد ونماز را بدون سوره بخواند

چيزهايى كه تيمم به آنها صحيح است

مسأله 694 - تيمم به خاك وريگ وكلوخ وسنگ صحيح است

مسأله 695 - تيمم بر سنگ گچ وسنگ آهك صحيح است ، وهمچنين تيمم به گچ وآهك پخته ، وتيمم به سنگ معدن مثل سنگ عقيق باطل است

مسأله 696 - اگر خاك وريگ وكلوخ وسنگ پيدا نشود ، بايد به گرد غبارى كه در فرش ولباس ومانند اينهاست تيمم نمايند وچنانچه گرد پيدا نشود ، بايد به گل تيمم كند واگر گل هم پيدا نشود ، تيمم از او ساقط است ونماز هم بر او واجب نيست

مسأله 697 - اگر بتواند با تكاندن فرش ومانند آن خاك تهيه كند ، تيمم به گرد باطل است واگر بتواند گل را خشك كند واز آن خاك تهيه نمايد ، تيمم به گل باطل است

مسأله 698 - كسى كه آب ندارد اگر برف يا يخ داشته باشد ، چنانچه ممكن است بايد آن را آب كند وبا آن وضوء بگيرد ، يا غسل نمايد ويا آنكه برف ويخ را به مواضع وضوء بمالد به نحوى كه آب جريان پيدا كند در صورتى كه حرج نباشد واگر ممكن نيست وچيزى هم كه تيمم به آن صحيح است ندارد ، تكليف نماز وتيمم از او ساقط است

مسأله 699 - اگر با خاك يا ريگ ، چيزى مانند كاه كه تيمم به آن باطل است ، مخلوط شود ، نمى تواندبه آن تيمم كند ولى اگر آن چيز بقدرى كم باشد كه در خاك

يا ريگ از بين رفته حساب شود ، تيمم به آن خاك وريگ صحيح است

مسأله 700 - اگر چيزى ندارد كه بر آن تيمم كند چنانچه ممكن است ، بايد به خريدن ومانند آن تهيه نمايد در صورتى كه مضر به حال او نباشد

مسأله 701 - چيزى كه بر آن تيمم مى كند بايد پاك باشد واگر چيز پاكى كه تيمم به آن صحيح استه ندارد ، نماز بر او واجب نيست

مسأله 702 - اگر يقين داشته باشد كه تيمم به چيزى كه صحيح است وبه آن تيمم نمايد ، بعد بفهمد تيمم به آن باطل بوده ، نمازهايى را كه با آن تيمم خوانده بايد دوباره بخواند

مسأله 703 - چيزى كه بر آن تيمم مى كند ومكان آن چيز ، بايد غصبى نباشد ، پس اگر بر خاك غصبى تيمم كند ، يا خاكى را كه مال خود اوست بى اجازه در ملك ديگرى بگذارد وبر آن تيمم كند تيمم او باطل است

مسأله 704 - تيمم در فضاى غصبى صحيح است ، پس اگر در ملك خود ، دستها را به زمين بزند وبى اجازه داخل ملك ديگرى شود ودستها را به پيشانى بكشد ، تيمم او باطل است

مسأله 705 - تيمم به چيز غصبى ، يا بر چيزى كه در ملك غصبى است ، در صورتى باطل است كه انسان عمدا تيمم كند وچنانچه فراموش كرده باشد ، تيمم او صحيح است

مسأله 706 - كسى كه در جاى غصبى حبس است ، اگر آب وخاك او غصبى است ، بايد با تيمم نماز بخواند

مسأله 707 - مستحب است چيزى كه بر آن تيمم

مى كنند ، گردى داشته باشد كه بدست بماند وبعد از زدن دست بر آن مستحب است دست را بتكانند كه گرد آن بريزند

مسأله 708 - تيمم به زمين گود وخاك جاده وزمين شوره زار كه نمك روى آن را نگرفته مكروه است واگر نمك روى آن را گرفته باشد باطل است

دستور تيمم بدل از وضوء

مسأله 709 - در تيمم بدل از وضوء چهار چيز واجب است : اول - نيت

دوم - زدن كف دو دست با هم بر چيزى كه تيمم به آن صحيح است

سوم - كشيدن دو دست به تمام پيشانى ودو طرف آن از جايى كه موى سر مى رويد ، تا ابروها وبالاى بينى وبنابر احتياط واجب بايد دستها روى ابروها هم ، كشيده شود

چهارم - كشيدن تمام كف دست چپ به تمام پشت دست راست وبعد از آن كشيدن تمام كف دست راست به تمام پشت دست چپ

دستور تيمم بدل از غسل

مسأله 710 - تيمم بدل از غسل ، مثل تيمم بدل از وضوء است ، وبهتر است بعد از آنكه نيت كرد وبه دستورى كه در مسأله پيش گفته شد ، دستها را به زمين زد وبه پيشانى كشيد ، يك مرتبه ديگر دستها را به زمين بزند وبه پشت دستها بكشد

احكام تيمم

مسأله 711 - اگر مختصرى از پيشانى وپشت دستها را هم مسح نكند تيمم باطل است ، چه عمدا مسح نكند ، يا مسأله را نداند ، يا فراموش كرده باشد

ولى دقت زياد هم لازم نيست وهمينقدر كه بگويند تمام پيشانى وپشت دست مسح شده كافى است

مسأله 712 - براى آنكه يقين كند تمام پشت دست را مسح كرده ، بايد مقدارى بالاتر از مچ را هم مسح نمايد ، ولى مسح بين انگشتان لازم نيست

ونيز لازم نيست پيشانى وپشت دستها را از بالا به پايين مسح نمايد ، ومى توان از پايين به بالا مسح كرد

مسأله 713 - كارهاى تيمم را بايد پشت سر هم بجا آورد واگر بين آنها بقدرى فاصله دهد ، كه نگويند تيمم مى كند باطل است

مسأله 714 - در موقع نيت بايد معين كند كه تيمم اوبدل از غسل است ، يا بدل از وضوء بلى اگر در ذمه او يكى بيش نيست قصد امر كفايت مى كند واگر بدل از غسل باشد ، بايد آن غسل را معين نمايد وچنانچه اشتباها بجاى بدل از وضوء ، بدل از غسل يا بجاى بدل از غسل ، بدل از وضوء نيت كند ، يا مثلا در تيمم بدل از غسل جنابت ، نيت تيمم بدل از غسل مس

ميت نمايد ، تيمم او باطل است

مسأله 715 - لازم نيست در تيمم پيشانى وكف دستها وپشت دستها پاك باشد

مسأله 716 - انسان بايدبراى تيمم انگشتر را از دست بيرون آورد واگر در پيشانى يا پشت دستها يا در كف دستها مانعى باشد ، مثلا چيزى به آنها چسبيده باشد ، بايد بر طرف نمايد

مسأله 717 - اگر پيشانى يا پشت دستها زخم است وپارچه يا چيز ديگرى را كه بر آن بسته نتواند باز كند ، بايد دست را با همان پارچه به چيزى كه تيمم به آن صحيح است بزند وبه پيشانى وپشت دستها بكشد

مسأله 718 - اگر پيشانى وپشت دستها مو داشته باشد اشكال ندارد

ولى اگر موى سر روى پيشانى آمده باشد ، بايد آن را عقب بزند

مسأله 719 - اگر احتمال دهد كه در پيشانى وكف دستها يا پشت دستها مانعى هست چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا باشد بايد جستجو نمايد ، تا يقين يا گمان كند كه مانعى نيست

مسأله 720 - اگر وظيفه او تيمم است ونمى تواند تيمم كند ، بايد نائب بگيرد

وكسى كه نائب مى شود ، بايد او را با دست خود او تيمم دهد يعنى نائب دستهاى او را به زمين بگذارد وبا او مسح پيشانى ودستهايش را بنمايد واگر ممكن نباشد چيزى بر او واجب نيست ونماز هم ساقط است

مسأله 721 - اگر در بين تيمم شك كند كه قسمتى از آن را فراموش كرده يا نه ، بايد آن قسمت را با آنچه بعد از آن است بجا آورد مگر آنكه داخل در جزء بعد شده باشد در اين صورت اعتنا به

شك ننمايد

مسأله 722 - اگر بعد از مسح دست چپ شك كند كه درست تيمم كرده يا نه ، تيمم او صحيح است

مسأله 723 - كسى كه وظيفه اش تيمم است نمى تواند پيش از وقت نماز براى نماز تيمم كند ، ولى اگر براى كار واجب ديگر يا مستحبى تيمم كند وتا وقت نماز عذر او باقى باشد ، مى تواند با همان تيمم نماز بخواند

مسأله 724 - كسى كه وظيفه اش تيمم است ، اگر بداند تا آخر وقت عذر او باقى مى ماند ، در وسعت وقت مى تواند با تيمم نماز بخواند ، واگر بداند كه تا آخر وقت عذر او برطرف مى شود ، بايد صبر كند وبا وضوء يا غسل نماز بخواند ، ونيز اگر اميد دارد كه عذرش برطرف شود ، بايد صبر كند وبا وضوء يا غسل نماز بخواند ، يا در تنگى وقت با تيمم نماز را بجا آورد

مسأله 725 - كسى كه احتياطا بايد غسل جبيره اى وتيمم نمايد مثلا جراحتى در پشت او است ، اگر بعد از غسل وتيمم نماز بخواند وبعد از نماز حدث اصغرى از او سر زند مثلا بول كند ، براى نمازهاى بعد ، بايد وضوء بگيرد

مسأله 726 - اگر به واسطه نداشتن آب يا عذر ديگرى تيمم كند ، بعد از بر طرف شدن عذر ، تيمم او باطل مى شود

مسأله 727 - چيزهايى كه وضوء را باطل مى كند ، تيمم بدل از وضوء را هم باطل مى كند وچيزهايى كه غسل را باطل مى نمايد ، تيمم بدل از غسل را هم باطل مى كند

مسأله 728 - كسى

كه نمى تواند غسل كند ، اگر چند غسل بر او واجب باشد ، يك تيمم نمايد بدل از همه اغسال

مسأله 729 - كسى كه نمى تواند غسل كند ، اگر بخواهد عملى را كه براى آن غسل واجب است انجام دهد ، بايد بدل از غسل تيمم نمايد ، واگر نتواند وضوء بگيرد وبخواهد عملى را كه براى آن وضوء واجب است انجام دهد ، بايد بدل از وضوء تيمم نمايد

مسأله 730 - اگر بدل از غسل جنابت تيمم كند ، نبايد براى نماز وضوء بگيرد

وهمچنين اگر بدل از غسلهاى ديگر تيمم كند ، لازم نيست وضوء بگيرد

مسأله 731 - اگر بدل از غسل تيمم كند وبعد كارى كه وضوء را باطل مى كند براى او پيش آيد ، چنانچه براى نمازهاى بعد نتواند غسل كند ، بايد وضوء بگيرد واگر نمى تواند وضوء بگيرد ، بايد تيمم كند بدل از وضوء

مسأله 732 - كسى كه وظيفه اش تيمم است اگر براى كارى تيمم كند ، تا تيمم وعذر او باقى است ، كارهايى را كه بايد با وضوء يا غسل انجام داد ، مى تواند بجا آورد ، ولى اگر عذرش تنگى وقت بوده ، يا با داشتن آب براى نماز ميت يا خوابيدن ، تيمم كرده ، فقط كارى را كه براى آن تيمم نموده ، مى تواند انجام دهد

مسأله 733 - در چند مورد مستحب است نمازهايى را كه انسان با تيمم خوانده دوباره بخواند : اول آنكه از استعمال آب ترس داشته وجنب بوده وبا تيمم خوانده است

دوم آنكه مى دانسته يا گمان داشته كه آب پيدا نمى كند وعمدا خود

را جنب كرده وبا تيمم نماز خوانده است سوم آنكه تا آخر وقت ، عمدا در جستجوى آب نرود وبا تيمم نماز بخواند وبعد بفهمد كه اگر جستجو مى كرد ، آب پيدا مى شد

چهارم آنكه عمدا نماز را تأخير انداخته ودر آخر وقت با تيمم نماز خوانده است

پنجم آنكه مى دانسته يا گمان داشته كه آب پيدا نمى شود وآبى را كه داشته ريخته است

احكام نماز

احكام نماز

نماز مهمترين اعمال دينى است كه اگر قبول درگاه خداوند عالم شود عبادتهاى ديگر هم قبول مى شود ، واگر پذيرفته نشود اعمال ديگر هم قبول نمى شود

وهمانطور كه اگر انسان شبانه روزى پنج نوبت در نهر آبى شستشو كند ، چرك در بدنش نمى ماند ، نمازهاى پنجگانه هم انسان را از گناهان پاك مى كند ، وسزاوار است كه انسان نماز را در اول وقت بخواند ، وكسى كه نماز را پست وسبك شمارد ، مانند كسى است كه نماز نمى خواند ، پيغمبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمود : كسى كه به نماز اهميت ندهد وآن را سبك شمارد ، سزاوار عذاب آخرت است روزى حضرت در مسجد تشريف داشتند ، مردى وارد ومشغول نماز شد وركوع وسجودش را كاملا بجا نياورد ، حضرت فرمودند اگر اين مرد در حالى كه نماز اينطور است از دنيا برود ، بدين من از دنيا نرفته است پس انسان بايد مواظب باشد كه به عجله وشتابزدگى نماز نخواند ، ودر حال نماز به ياد خدا وبا خضوع وخشوع ووقار باشد ومتوجه باشد كه با چه كسى سخن مى گويد وخود را در مقابل عظمت وبزرگى خداوند عالم بسيار پست

وناچيز ببيند ، واگر انسان در موقع نماز كاملا به اين مطلب توجه كند ، از خود بى خبر مى شود ، چنانچه در حال نماز تير را از پاى مبارك امير المؤمنين عليه السلام بيرون كشيدند وآن حضرت متوجه نشدند ، ونيز بايد نمازگزار توبه واستغفار نمايد وگناهانى كه مانع قبول شدن نماز است ، مانند حسد ، كبر ، غيبت ، خوردن حرام ، آشاميدن مسكرات ، وندادن خمس وزكوة بلكه هر معصيتى را ترك كند ، وهمچنين سزاوار است كارهايى كه ثواب نماز را كم مى كند بجا نياورد ، مثلا در حال خواب آلودگى وخوددارى از بول به نماز نايستد ودر موقع نماز به آسمان نگاه نكند ونيز كارهايى كه ثواب نماز را زياد مى كند بجا آورد ، مثلا انگشترى عقيق بدست كند ولباس پاكيزه بپوشد ، وشانه ، ومسواك كند ، وخود را خوشبو نمايد

نمازهاى واجب

نمازهاى واجب شش است : اول - نماز يوميه

دوم - نماز آيات

سوم - نماز ميت

چهارم - نماز طواف واجب خانه كعبه

پنجم - نماز قضاى پدر ومادر كه بر پسر بزرگتر واجب است

ششم - نمازى كه به واسطه اجاره ونذر وقسم وعهد واجب مى شود

نمازهاى واجب يوميه

نمازهاى واجب يوميه پنج است : ظهر وعصر ، هر كدام چهار ركعت

مغرب سه ركعت ، عشا ، چهار ركعت ، صبح ، دو ركعت

مسأله 734 - در سفر بايد نمازهاى چهار ركعتى را با شرايطى كه گفته مى شود دو ركعت خواند

وقت نماز ظهر وعصر

مسأله 735 - اگر چوب يا چيزى مانند آن را ، راست در زمين هموار فرو برند صبح كه خورشيد بيرون مى آيد سايه آن به طرف مغرب مى افتد ، وهر چه آفتاب بالا مى آيد ، اين سايه كه مى شود ودر شهرهاى ما ، در اول ظهر شرعى به آخرين درجه كمى مى رسد وظهر كه گذشت سايه آن به طرف مشرق بر مى گردد وهر چه خورشيد رو به مغرب مى رود ، سايه زيادتر مى شود بنا بر اين وقتى سايه به آخرين درجه كمى رسيد ودو مرتبه رو به زياد شدن گذاشت ، معلوم مى شود ظهر شرعى شده است ( 1)

مسأله 736 - چوب يا چيز ديگرى را كه براى معين كردن ظهر به زمين فرو مى برند شاخص گويند

مسأله 737 - وقت نماز ظهر وعصر بعد از زوال تا غروب آفتاب است

ولى چنانچه نماز عصر را عمدا قبل از نماز ظهر بخواند باطل است ، مگر اينكه از آخر وقت بيش از بجا آوردن يك نماز مجال نباشد كه در اين فرض اگر كسى تا اين موقع نماز ظهر را نخوانده بايد نماز عصر را قبل از نماز ظهر بخواند ، ونماز ظهر را بعدا قضاء نمايد ، واگر كسى پيش از اين وقت ، اشتباها تمام نماز عصر را پيش از نماز ظهر

بخواند ، نمازش صحيح است واحتياط واجب آن است كه نماز را نماز ظهر قرار دهد ونماز دوم را به قصد ما في الذمه بخواند

مسأله 738 - اگر پيش از خواندن نماز ظهر ، سهوا مشغول نماز عصر شود ودر بين نماز بفهمد اشتباه كرده است ، بايد نيت را به نماز ظهر برگرداند يعنى نيت كند كه آنچه تا حال خوانده ام وآنچه را مشغولم وآنچه بعد مى خوانم همه نماز ظهر باشد وبعد از آنكه نماز را تمام كرد ، نماز عصر را بخواند

مسأله 739 - در زمان حضور امام عليه السلام واجب است ، انسان در روز جمعه بجاى نماز ظهر دو ركعت نماز جمعه بخواند ، ولى در اين زمان اگر كسى نماز جمعه بخواند ، احتياط واجب آن است كه نماز ظهر را هم بخواند

مسأله 740 - وقت نماز جمعه از اول ظهر است تا وقتى كه سايه شاخص به اندازه خود شاخص شود

* 1 ظهر شرعى در بعضى از مواقع سال ، چند دقيقه پيش از ساعت دوازده ( به ساعت ظهر كوك ) وگاهى چند دقيقه بعد از ساعت دوازده است

وقت نماز مغرب وعشاء

مسأله 741 - مغرب موقعى است كه خورشيد غروب كند پس تأخير ظهر وعصر از آن وقت جايز نيست ، ولى احتياط ترك نشود به تأخير مغرب تا سرخى طرف مشرق از بالاى سر بگذرد

مسأله 742 - وقت نماز مغرب وعشاء بعد از غروب آفتاب است تا نيمه شب ، ولى چنانچه نماز عشاء با التفات وعمد قبل از نماز مغرب خوانده شود باطل است ، مگر اينكه از وقت بيش از مقدار اداء نماز عشاء نمانده

باشد كه اگر كسى تا اين موقع نماز مغرب را نخوانده بايد اول نماز عشاء را بخواند وبعد از آن نماز مغرب را قضاء نمايد

مسأله 743 - اگر كسى در وقتى كه بايد نماز مغرب قبل از عشاء خوانده شود اشتباها نماز عشاء را پيش از مغرب بخواند وبعد از نماز ملتفت شود ، نمازش صحيح است وبايد نماز مغرب را بعد از آن بجا آورد

مسأله 744 - اگر پيش از خواندن نماز مغرب ، سهوا مشغول نماز عشاء شود ودر بين نماز بفهمد كه اشتباه كرده چنانچه به ركوع ركعت چهارم نرفته است ، بايد نيت را به نماز مغرب برگرداند ونماز را تمام كند وبعد نماز عشا را بخواند واگر به ركوع ركعت چهارم رفته بايد نماز را بهم بزند وبعد از آن مغرب وعشا را بخواند

مسأله 745 - آخر وقت نماز عشا نصف شب است

وشب را بايد از اول غروب تا اذان صبح حساب كرد ، نه تا اول آفتاب ( 1)

مسأله 746 - اگر از روى معصيت ، نماز مغرب يا نماز عشاء را تا نصف شب 1 - بنابراين تقريبا يازده ساعت ويك ربع بعد از ظهر شرعى ، آخر وقت نماز مغرب وعشاء است

نخواند ، بايد نيت قضاء بكند واگر به واسطه خواب يا فراموشى يا حيض تاخير انداخته بايد نيت اداء بكند واگر به واسطه عذر ديگر غير اين سه عذر تأخير انداخته بنابر احتياط واجب ، بايد تا قبل از اذان صبح ، بدون اينكه نيت اداء وقضاء كند بجا آورد

وقت نماز صبح

مسأله 747 - نزديك اذان صبح از طرف مشرق ، سفيده اى رو به بالا

حركت مى كند كه آن را فجر اول گويند ، موقعى كه آن سفيده پهن شد ، فجر دوم واول وقت نماز صبح است وآخر وقت نماز صبح موقعى است كه آفتاب بيرون مى آيد

احكام وقت نماز

مسأله 748 - موقعى انسان مى تواند مشغول نماز شود ، كه يقين كند وقت داخل شده است ، يا يك مرد عادل بلكه شخص مورد اطمينان ووقت شناس به داخل شدن وقت خبر دهد

مسأله 749 - اگر به واسطه ابر يا غبار يا نابينايى ويا بودن در زندان ، نتواند در اول وقت نماز ، به داخل شدن وقت يقين كند چنانچه گمان داشته باشد كه وقت داخل شده ومى تواند صبر كند اكتفاء به گمان نكند ، واگر نمى تواند صبر كند ، مى تواند مشغول نماز شود

مسأله 750 - اگر انسان يقين كند كه وقت نماز شده يا از راه ديگر ثابت شود دخول وقت ومشغول نماز شود ودر بين نماز بفهمد كه هنوز وقت داخل نشده ، نماز او باطل است وهمچنين است اگر بعد از نماز بفهمد كه تمام نماز را پيش از وقت خوانده

ولى اگر در بين نماز بفهمد وقت داخل شده ، يا بعد از نماز بفهمد كه در بين نماز وقت داخل شده ، نماز او صحيح است

مسأله 751 - اگر انسان ملتفت نباشد كه بايد با يقين به داخل شدن وقت ، مشغول نماز شود ، چنانچه بعد از نماز بفهمد كه تمام نماز را در وقت خوانده نماز او صحيح است واگر بفهمد تمام نماز را پيش از وقت خوانده ، يا نفهمد كه در وقت خوانده يا پيش از

وقت ، نمازش باطل است بلكه اگر بعد از نماز بفهمد كه در بين نماز وقت داخل شده است ، بايد دوباره آن نماز را بخواند

مسأله 752 - اگر يقين كند وقت داخل شده ومشغول نماز شود ودر بين نماز شك كند كه وقت داخل شده يا نه ، نماز او باطل است

ولى اگر در بين نماز يقين داشته باشد كه وقت شده ، وشك كند كه آنچه از نماز خوانده در وقت بوده يا نه نمازش صحيح است

مسأله 753 - اگر وقت نماز بقدرى تنگ است ، كه به واسطه بجا آوردن بعضى از كارهاى مستحب نماز ، مقدارى از آن بعد از وقت خوانده مى شود ، بايد آن مستحب را بجا نياورد ، مثلا اگر به واسطه خوانده قنوت ، مقدارى از نماز بعد از وقت خوانده مى شود ، بايد قنوت نخواند

مسأله 754 - كسى كه به اندازه خواندن يك ركعت نماز وقت دارد ، بايد نماز را به نيت اداء بخواند ، ولى نبايد عمدا نماز را تا اين وقت تأخير بيندازد

مسأله 755 - كسى كه مسافر نيست ، اگر تا مغرب به اندازه خواندن پنج ركعت نماز وقت دارد ، بايد نماز ظهر وعصر هر دو را بخواند واگر كمتر وقت دارد ، بايد فقط نماز عصر را بخواند وبعدا نماز ظهر را قضاء كند

وهمچنين اگر تا نصف شب به اندازه خواندن چهار ركعت نماز وقت دارد ، بايد نماز مغرب وعشاء را بخواند واگر كمتر وقت دارد ، بايد فقط عشاء را بخواند وبعدا مغرب را قضاء نمايد

مسأله 756 - كسى كه مسافر است اگر تا مغرب به

اندازه خواندن سه ركعت نماز وقت دارد ، بايد ظهر وعصر را بخواند واگر كمتر وقت دارد ، بايد فقط عصر را بخواند وبعدا نماز ظهر را قضاء كند ، واگر تا نصف شب به اندازه خواندن چهار ركعت وقت دارد ، بايد نماز مغرب وعشا را بخواند واگر كمتر وقت دارد ، بايد فقط عشاء را بخواند وبعدا مغرب را قضاء نمايد وچنانچه بعد از خواندن عشاء معلوم شود كه به مقدار يك ركعت يا بيشتر وقت به نصف شب مانده است ، بايد فورا نماز مغرب را به نيت اداء بجا آورد

مسأله 757 - مستحب است انسان نماز را در اول وقت آن بخواند وراجع به آن خيلى سفارش شده است وهر چه به اول وقت نزديكتر باشد بهتر است ، مگر آنكه تأخير آن از جهتى باشد ، مثلا صبر كند كه نماز را به جماعت بخواند

مسأله 758 - هرگاه انسان عذرى دارد كه اگر بخواهد در اول وقت ، نماز بخواند ناچار است با تيمم بخواند ، چنانچه بداند عذر او تا آخر وقت باقى است ، مى تواند در اول وقت ، نماز بخواند ، واگر احتمال دهد كه عذر او از بين مى رود ، بايد صبر كند تا عذرش برطرف شود وچنانچه عذر او برطرف نشد ، در آخر وقت نماز بخواند ، ولازم نيست به قدرى صبر كند كه فقط بتواند كارهاى واجب نماز را انجام دهد ، بلكه اگر براى مستحبات نماز مانند اذان واقامه وقنوت هم وقت دارد ، مى تواند تيمم كند ونماز را با آن مستحبات بجا آورد

مسأله 759 - كسى كه مسائل

نماز وشكيات وسهويات را نمى داند واحتمال مى دهد كه يكى از اينها در نماز پيش آيد ، بايد براى ياد گرفتن اينها نماز را از اول وقت تأخير بيندازد ، ولى اگر اطمينان دارد كه نماز را بطور صحيح تمام مى كند ، مى تواند در اول وقت مشغول نماز شود ، پس اگر در نماز مسأله اى كه حكم آن را نمى داند پيش نيايد نماز او صحيح است واگر مسأله اى كه حكم آن را نمى داند پيش آيد جايز است به يكى از دو طرفى كه احتمال مى دهد عمل نمايد ونماز را تمام كند

ولى بعد از نماز بايد مسأله را بپرسد كه اگر نمازش باطل بوده ، دوباره بخواند واگر صحيح بوده ، دوباره خواندن لازم نيست

مسأله 760 - اگر وقت نماز وسعت دارد وطلبكار هم طلب خود را مطالبه مى كند در صورتى كه ممكن است ، بايد اول قرض خود را بدهد ، بعد نماز بخواند وهمچنين است اگر كار واجب ديگرى كه بايد فورا آن را بجا آورد پيش آمد كند ، مثلا ببيند مسجد نجس است كه بايد اول مسجد را تطهير كند ، بعد نماز بخواند وچنانچه اول نماز بخواند ، معصيت كرده ولى نماز او صحيح است نمازهايى كه بايد به ترتيب خوانده شود

مسأله 761 - انسان بايد نماز عصر را بعد از نماز ظهر ونماز عشاء را بعد از نماز مغرب بخواند واگر عمدا نماز عصر را پيش از نماز ظهر ونماز عشاء را پيش از نماز مغرب بخواند باطل است

مسأله 762 - اگر به نيت نماز ظهر مشغول نماز شود ودر بين نماز يادش

بيايد كه نماز ظهر را خوانده است نمى تواند نيت را به نماز عصر برگرداند بلكه بايد نماز را بشكند ونماز عصر را بخواند وهمينطور است در نماز مغرب وعشاء

مسأله 763 - اگر در بين نماز عصر يقين كند كه نماز ظهر را نخوانده است ونيت را به نماز ظهر برگرداند ، چنانچه يادش بيايد كه نماز ظهر را خوانده بوده چنانچه ركوع يا دو سجده با قصد ظهر بجا آورده نمازش باطل است والا صحيح است وعدول مى كند به عصر واز آنجايى كه بقصد عصر نياورده مى خواند واعاده لازم نيست

مسأله 764 - اگر در بين نماز عصر شك كند كه نماز ظهر را خوانده يا نه ، بايد نيت را به نماز ظهر برگرداند ولى اگر وقت بقدرى كم است كه بعد از تمام شدن نماز ، مغرب مى شود بايد به نيت نماز عصر ، نماز را تمام كند وبنا بر احتياط واجب قضاى ظهر را بجا آورد

مسأله 765 - اگر در نماز عشاء پيش از ركوع ركعت چهارم شك كند كه نمازمغرب را خوانده يا نه ، چنانچه وقت بقدرى كم است كه بعد از تمام شدن نماز ، نصف شب مى شود ، بايد به نيت عشاء نماز را تمام كند وبنابر احتياط واجب مغرب را بعدا بخواند واگر بيشتر وقت دارد بايد نيت را به نماز مغرب برگرداند ونماز را سه ركعتى تمام كند ، بعد نماز عشاء را بخواند

مسأله 766 - اگر در نماز عشاء بعد از رسيدن به ركوع ركعت چهارم ، شك كند كه نماز مغرب را خوانده يا نه نماز را بهم زند بعد

نماز مغرب وبعد عشاء را بخواند

مسأله 767 - اگر انسان نمازى را كه خوانده احتياطا دوباره بخواند ودر بين نماز يادش بيايد نمازى را كه بايد پيش از آن بخواند نخوانده است ، نيت را به آن نماز برگرداند ، مثلا موقعى كه نماز عصر را احتياطا مى خواند ، اگر يادش بيايد نماز ظهر را نخوانده است مى تواند نيت را به نماز ظهر برگرداند به اين نحو كه قصد مى كند اگر آن چهار ركعت كه قبلا خوانده صحيح است ظهر باشد والا همين نماز ظهر باشد وبعد از تمام كردن آن يك چهار ركعت به قصد ما في الذمه بخواند

مسأله 768 - برگرداندن نيت از نماز قضاء به نماز اداء واز نماز مستحب به نماز واجب جايز نيست

مسأله 769 - اگر وقت نماز اداء وسعت داشته باشد ، انسان مى تواند در بين نماز نيت را به نماز قضاء برگرداند ، ولى بايد برگرداندن نيت به نماز قضاء ممكن باشد ، مثلا اگر مشغول نماز ظهر است ، در صورتى مى تواند نيت را به قضاى صبح برگرداند كه داخل ركوع ركعت سوم نشده باشد

نمازهاى مستحب

مسأله 770 - نمازهاى مستحبى زياد است وآنها را نافله گويند وبين نمازهاى مستحبى به خواندن نافله هاى شبانه روز بيشتر سفارش شده وآنها در / صفحة 139 / غير روز جمعه سى وچهار ركعتند كه ، هشت ركعت آن نافله ظهر ، وهشت ركعت آن نافله عصر ، وچهار ركعت نافله مغرب ، ودو ركعت نافله عشاء ويازده ركعت نافله شب ، ودو ركعت نافله صبح مى باشد وچون دو ركعت نافله عشاء نشسته خوانده مى شود

يك ركعت حساب مى شود ولى در روز جمعه بر شانزده ركعت نافله ظهر وعصر چهار ركعت اضافه مى شود

مسأله 771 - از يازده ركعت نافله شب ، هشت ركعت آن بايد به نيت نافله شب ، ودو ركعت آن به نيت نماز شفع ، ويك ركعت آن به نيت نماز وتر خوانده شود ودستور كامل نافله شب در كتابهاى دعا گفته شده است

مسأله 772 - نمازهاى نافله را مى شود نشسته خواند ، ولى بهتر است دو ركعت نماز نافله نشسته را يك ركعت حساب كند

مثلا كسى كه مى خواهد نافله ظهر را كه هشت ركعت است نشسته بخواند ، بهتر است شانزده ركعت بخواند ، واگر مى خواهد نماز وتر را نشسته بخواند ، دو نماز يك ركعتى نشسته بخواند

وقت نافله هاى يوميه

مسأله 773 - نافله نماز ظهر پيش از نماز ظهر خوانده شود ، ووقت آن از اول ظهر است تا موقعى كه آن مقدار از سايه شاخص كه بعد از ظهر پيدا مى شود ، به اندازه دو هفتم آن شود ، مثلا اگر درازى شاخص هفت وجب باشد ، هر وقت مقدار سايه اى كه بعد از ظهر پيدا مى شود به دو وجب رسيد ، آخر وقت نافله ظهر است

مسأله 774 - نافله عصر پيش از نماز عصر خوانده مى شود ووقت آن تا موقعى است كه آن مقدار از سايه شاخص كه بعد از ظهر پيدا مى شود ، به چهار هفتم آن برسد

وچنانچه بخواهد نافله ظهر يا نافله عصر را بعد از وقت آنها بخواند ، بايد نافله ظهر را بعد از نماز ظهر ونافله عصر را بعد از نماز

عصر بخواند ، ونيت قضاء بكند

مسأله 775 - وقت نافله مغرب بعد از تمام شدن نماز مغرب است تا آخر وقت مغرب

مسأله 776 - وقت نافله عشاء بعد از تمام شدن نماز عشاء تا نصف شب است وبهتر است بعد از نماز عشاء بلافاصله خوانده شود

مسأله 777 - نافله صبح پيش از نماز صبح خوانده مى شود ووقت آن از اول شش يك باقى شب است مثلا اگر شب نه ساعت است يك ساعت ونيم به فجر اول وقت نافله صبح است تا وقتى كه سرخى طرف مشرق پيدا شود ونشانه فجر اول در وقت نماز صبح گفته شد ومى توان نافله صبح را بعد از نافله شب بلافاصله خواند

مسأله 778 - وقت نافله شب از نصف شب است تا اذان صبح وبهتر است نزديك اذان صبح خوانده شود

مسأله 779 - مسافر وكسى كه براى او سخت است نافله شب را بعد از نصف شب بخواند ، مى توانند آن را در اول شب بجا آورند

نماز غفيله

مسأله 780 - يكى از نمازهاى مستحبى نماز غفيله است كه بين نماز مغرب وعشاء خوانده مى شود ووقت آن تا آخر وقت مغرب است ودر ركعت اول آن ، بعد از حمد بايد بجاى سوره اين آيه را بخوانند : وذا النون اذ ذهب مغاضبا فظن ان لن نقدر عليه فنادى في الظلمات ان لا اله الا انت سبحانك انى كنت من الظالمين فاستجبنا له ونجيناه من الغم وكذلك ننجى المؤمنين ودر ركعت دوم بعد از حمد بجاى سوره اين آيه را بخوانند : وعنده مفاتح الغيب لا يعلمها الا هو ويعلم ما في البر والبحر وما تسقط

من ورقة الا يعلمها ولا حبة في ظلمات الارض ولا رطب ولا يابس الا في كتاب مبين ودر قنوت آن بگويند : اللهم انى اسئلك بمفاتح الغيب التى لا يعلمها الا انت ان تصلى على محمد وآل محمد وان تفعل بى كذا وكذا وبجاى كلمه كذا وكذا حاجتهاى خود را بگويند وبعد بگويند : اللهم انت ولى نعمتى والقادر على طلبتى تعلم حاجتى فاسئلك بحق محمد وآل محمد عليه وعليهم السلام لما قضيتها لى

احكام قبله

مسأله 781 - خانه كعبه كه در مكه معظمه مى باشد قبله است ، وبايد روبروى آن نماز خواند ، وكسى كه دور است اگر طورى بايستد كه بگويند رو به قبله نماز مى خواند كافى است وهمچنين است كارهاى ديگرى كه مانند سر بريدن حيوانات ، بايد رو به قبله انجام گيرد

مسأله 782 - كسى كه بايد نشسته نماز بخواند ، اگر نمى تواند بطور معمول بنشيند ودر موقع نشستن ، كف پاها را به زمين مى گذارد ، بايد در موقع نماز صورت و سينه وشكم وساق پاى او رو به قبله باشد

مسأله 783 - كسى كه نمى تواند نسشته نماز بخواند ، بايد در حال نماز به پهلوى راست طورى بخوابد كه جلو بدن او رو به قبله باشد واگر ممكن نيست بايد به پهلوى چپ طورى بخوابد كه جلوى بدن او رو بقبله باشد واگر اين را هم نتواند بايد به پشت بخوابد بطورى كه كف پاهاى او رو به قبله باشد

مسأله 784 - نماز احتياط وسجده وتشهد فراموش شده را بايد رو بقبله بجا آورد

وبنا بر احتياط سجده سهو هم بايد رو به قبله باشد

مسأله 785

- نماز احتياط وسجده وتشهد فراموش شده را بايد رو به قبله بجا آورد

وبنا بر احتياط سجده سهو هم بايد رو به قبله باشد

مسأله 786 - نماز مستحبى را مى شود در حال راه رفتن وسوارى خواند واگر انسان در اين دو حال ، نماز مستحبى بخواند ، لازم نيست رو به قبله باشد

مسأله 787 - كسى كه مى خواهد نماز بخواند ، بايد براى پيدا كردن قبله كوشش نمايد ، تا يقين كند كه قبله كدام طرف است واگر نتواند يقين كند ، بايد به گمانى كه از محراب مساجد مسلمانان يا قبرهاى آنان يا از راههاى ديگر پيدا مى شود عمل نمايد ، حتى اگر از گفته فاسق يا كافرى كه به واسطه قواعد علمى قبله را مى شناسد گمان به قبله پيدا كند كافيست

مسأله 788 - كسى كه گمان به قبله دارد ، اگر بتواند گمان قويترى پيدا كند نمى تواند به گمان خود عمل نمايد ، مثلا اگر ميهمان از گفته صاحبخانه گمان به قبله پيدا كند ولى بتواند از راه ديگر گمان قويترى پيدا كند ، نبايد بحرف او عمل نمايد

مسأله 789 - اگر براى پيدا كردن قبله وسيله اى ندارد ، يا با اينكه كوشش كرده ، گمانش به طرفى نمى رود يك نماز به هر طرفى كه مى خواهد بخواند وكافى است

مسأله 790 - اگر يقين يا گمان كند كه قبله در يكى از دو طرف است ، بايد به هر دو طرف نماز بخواند

مسأله 791 - كسى كه بايد به دو طرف نماز بخواند ، اگر بخواهد دو نماز بخواند مثل نماز ظهر وعصر بايد يكى بعد از

ديگرى خوانده شود ، بهتر است كه نماز اول را به هر دو طرف كه واجب است بخواند ، بعد نماز دوم را شروع كند و مى تواند نماز ظهر را به يك طرف بخواند وبعد از آن نماز عصر را بهمان طرف بخواند ، بعد به طرف ديگر نماز ظهر وعصر را بخواند

مسأله 792 - كسى كه يقين به قبله ندارد ، اگر بخواهد غير از نماز ، كارى كند كه بايد رو به قبله انجام داد ، مثلا بخواهد سر حيوانى را ببرد ، بايد به گمان عمل نمايد ، واگر گمان ممكن نيست به هر طرف كه انجام دهد صحيح است

پوشانيدن بدن در نماز

مسأله 793 - مرد بايد در حال نماز ، اگر چه كسى او را نمى بيند ، عورتين خود را بپوشاند ، وبهتر است از ناف تا زانو را هم بپوشاند

مسأله 794 - زن بايد در موقع نماز ، تمام بدن حتى سر وموى خود را بپوشاند وپوشاندن صورت ودستها تا بند وپاها تا مچ پا لازم نيست

اما براى آنكه يقين كند كه مقدار واجب را پوشانده است ، بايد مقدارى از اطراف صورت و قدرى پايين تر از مچ را هم بپوشاند

مسأله 795 - موقعى كه انسان قضاى سجده فراموش شده يا تشهد فراموش شده را بجا مى آورد وبنا بر احتياط واجب در موقع سجده سهو هم ، بايد خود را مثل موقع نماز بپوشاند

مسأله 796 - اگر انسان عمدا در نماز عورتش را نپوشاند ، نمازش باطل است

مسأله 797 - اگر كسى از روى ندانستن مسأله در نماز عورتش را نپوشاند ، چنانچه در ندانستن معذور باشد نمازش

صحيح است والا باطل است

مسأله 798 - اگر در بين نماز بفهمد كه عورتش پيدا است ، نمازش باطل است ولى اگر حين توجه عورتش پوشيده باشد وقبل از آن پيدا بوده نمازش صحيح است ، وهمچنين اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز عورت او پيدا بوده ، نمازش صحيح است مسأله 799 - اگر در حال ايستاده ، لباسش عورت او را مى پوشاند ولى ممكن است در حال ديگر مثلا در حال ركوع وسجود نپوشاند ، چنانچه موقعى كه عورت او پيدا مى شود ، به وسيله اى آن را بپوشاند ، نماز او صحيح است

مسأله 800 - انسان مى تواند در نماز خود را به علف وبرگ درختان بپوشاند

مسأله 801 - اگر چيزى ندارد كه در نماز خود را با آن بپوشاند ، چنانچه يقين كند كه پيدا مى كند ، بايد نماز را به تأخير بيندازد واگر چيزى پيدا نكرد ، در آخر وقت مطابق وظيفه اش نماز بخواند

مسأله 802 - كسى كه مى خواهد نماز بخواند ، اگر براى پوشاندن خود حتى برگ درخت وعلف وگل ولجن نداشته باشد واحتمال ندهد ، كه تا آخر وقت چيزى پيدا كند كه خود را با آن بپوشاند ، در صورتى كه احتمال بدهد كه نامحرم او را مى بيند بايد نشسته نماز بخواند وبراى ركوع وسجود با سر اشاره نمايد واگر اطمينان دارد كه نامحرم او را نمى بيند بايد ايستاده نماز بخواند ، وبراى ركوع وسجود بنا بر احتياط واجب دو نماز بخواند ، يكى با ركوع وسجود ، ديگرى بجاى ركوع وسجود با سر اشاره نمايد

لباس نمازگزار

مسأله 803 - لباس

نمازگزار شش شرط دارد :

اول آنكه پاك باشد

دوم آنكه مباح باشد

سوم آنكه از اجزاء مرده نباشد

چهارم آنكه از حيوان حرامگوشت نباشد

پنجم وششم آنكه اگر نمازگزار مرد است ، لباس او ابريشم خالص وطلاباف نباشد

وتفصيل اينها در مسائل آينده گفته مى شود

مسأله 804 - لباس نمازگزار بايد پاك باشد ، واگر كسى عمدا با بدن يا لباس نجس نماز بخواند ، نمازش باطل است

مسأله 805 - كسى كه نمى داند با بدن ولباس نجس نماز باطل است ، اگر با بدن يا لباس نجس نماز بخواند ، نمازش باطل است در صورتى كه معذور در ندانستن نباشد

مسأله 806 - اگر به واسطه ندانستن مسأله ، چيز نجسى را نداند نجس است ، مثلا نداند عرق شتر نجاستخوار نجس است وبا آن نماز بخواند نمازش باطل است در صورتى كه معذور در جهل نباشد والا صحيح است

مسأله 807 - اگر نداند كه بدن يا لباسش نجس است وبعد از نماز بفهمد نجس بوده نماز او صحيح است

مسأله 808 - اگر فراموش كند كه بدن يا لباسش نجس است ودر بين نماز يا بعد از آن يادش بيايد ، بايد نماز را دوباره بخواند ، واگر وقت گذشته قضاء نمايد

مسأله 809 - كسى كه در وسعت وقت مشغول نماز است اگر در بين نماز بدن يا لباس او نجس شود وپيش از آنكه چيزى از نماز را با نجاست ، بخواند ، ملتفت شود كه نجس شده ، يا بفهمد بدن يا لباس او نجس است وشك كند كه همان وقت نجس شده يا از پيش نجس بوده ، در صورتى كه آب كشيدن بدن يا لباس يا

عوض كردن لباس يا بيرون آوردن آن ، نماز را بهم نمى زند ، بايد در بين نماز بدن يا لباس را آب بكشد

يا لباس را عوض نمايد ، يا اگر چيز ديگرى عورت او را پوشانده ، لباس را بيرون آورد ولى چنانچه طورى باشد كه اگر بدن يا لباس را آب بكشد يا لباس را عوض كند يا بيرون آورد ، نماز بهم مى خورد واگر لباس را بيرون آورد برهنه مى ماند

بايد نماز را بشكند وبا بدن ولباس پاك نماز بخواند

مسأله 810 - كسى كه در تنگى وقت مشغول نماز است ، اگر در بين نماز لباس او نجس شود وپيش از آنكه چيزى از نماز را با نجاست بخواند بفهمد كه نجس شده يا بفهمد كه لباس او نجس است وشك كند كه همان وقت نجس شده يا از پيش نجس بوده ، در صورتى كه آب كشيدن يا عوض كردن يا بيرون آوردن لباس ، نماز را بهم نمى زند ومى تواند لباس را بيرون آورد ، بايد لباس را آب بكشد يا عوض كند ، يا اگر چيز ديگرى عورت او را پوشانده ، لباس را بيرون آورد و نماز را تمام كند واما اگر چيز ديگرى عورت را نپوشانده ولباس را هم نمى تواند آب بكشد يا عوض كند ، بايد لباس را بيرون آورد وبه دستورى كه براى برهنگان گفته شد نماز را تمام كند ، ولى چنانچه طورى است كه اگر لباس را آب بكشد يا عوض كند ، نماز بهم مى خورد وبه واسطه سرما ومانند آن نمى تواند لباس را بيرون آورد ، بايد

با همان حال نماز را تمام كند ونمازش صحيح است

مسأله 811 - كسى كه در تنگى وقت مشغول نماز است ، اگر در بين نماز بدن او نجس شود وپيش از آنكه چيزى از نماز را با نجاست بخواند ، ملتفت شود كه نجس شده ، يا بفهمد بدن او نجس است وشك كند كه همان وقت نجس شده يا از پيش نجس بوده ، در صورتى كه آب كشيدن بدن نماز را بهم نمى زند بايد آب بكشد واگر نماز را بهم مى زند ، بايد با همان حال نماز را تمام كند ونماز او صحيح است

مسأله 812 - كسى كه در پاك بودن بدن يا لباس خود شك دارد ، چنانچه نماز بخواند وبعد از نماز بفهمد كه بدن يا لباسش نجس بوده ، نماز او صحيح است

مسأله 813 - اگر لباس را آب بكشد ويقين كند كه پاك شده است وبا آن نماز بخواند وبعد از نماز بفهمد پاك نشد نمازش صحيح است ولازم نيست نماز را دوباره بخواند

مسأله 814 - اگر خونى در بدن يا لباس خود ببيند ويقين كند كه از خونهاى نجس نيست ، مثلا يقين كند كه خون پشه است ، چنانچه بعد از نماز بفهمد از خونهايى بوده كه نمى شود با آن نماز خواند ، نماز او صحيح است

مسأله 815 - اگر يقين كند خونى كه در بدن يا لباس اوست خون نجسى است كه نماز با آن صحيح است ، مثلا يقين كند خون زخم ودمل است ، چنانچه بعد از نماز بفهمد خونى بوده كه نماز با آن باطل است ، نمازى كه خوانده

صحيح است

مسأله 816 - اگر نجس بودن چيزى را فراموش كند وبدن يا لباسش با رطوبت به آن برسد ودر حال فراموشى نماز بخواند وبعد از نماز يادش بيايد ، نماز او صحيح است

ولى اگر بدنش با رطوبت به چيزى كه نجس بودن آن را فراموش كرده برسد وبدون اينكه خود را آب بكشد ، غسل كند ونماز بخواند ، غسل ونمازش باطل است ونيز اگر جايى از اعضاء وضوء با رطوبت به چيزى كه نجس بودن آن را فراموش كرده برسد وپيش از آنكه آنجا را آب بكشد ، وضوء بگيرد ونماز بخواند ، وضوء ونمازش باطل مى باشد

مسأله 817 - كسى كه يك لباس دارد ، اگر بدن ولباسش نجس شود وبه اندازه آب كشيدن يكى از آنها آب داشته باشد ، چنانچه بتواند لباسش را بيرون آورد ، بايد بدن را آب بكشد ونماز را به دستورى كه براى برهنگان گفته شد بجا آورد واگر به واسطه سرما يا عذر ديگر نتواند لباس را بيرون آورد هر كدام از بدن يا لباس را كه بخواهد ، مى تواند آب بكشد ولى اگر مثلا نجاست يكى بول است كه اگر بخواهد با آب قليل آب بكشد بايد دو مرتبه آب روى آن بريزد وديگرى خون است كه يك مرتبه ريختن آب روى آن كافى است ، بايد آن را كه به بول نجس شده آب بكشد

مسأله 818 - كسى كه غير از لباس نجس ، لباس ديگرى ندارد ، بايد نماز را به دستورى كه براى برهنگان گفته شد بجا آورد ، ولى اگر به واسطه سرما ومانند آن نمى تواند لباسش را

بيرون آورد ، بايد با لباس نجس نماز بخواند ونماز او صحيح است

مسأله 819 - كسى كه دو لباس دارد اگر بداند يكى از آنها نجس است ونداند كه كدام يك آنها است ، چنانچه وقت دارد ، بايد با هر دو لباس نماز بخواند مثلا اگر مى خواهد نماز ظهر وعصر بخواند بايد با هر كدام يك نماز ظهر ويك نماز عصر بخواند ولى اگر وقت تنگ است مخير است نماز را به دستورى كه براى برهنگان گفته شد بجا آورد ويا در يكى از آن دو لباس بجا آورد

مسأله 820 - شرط دوم لباس نمازگزار كه عورت را با او پوشانده است بايد مباح باشد

واما لباسى كه عورت با آن پوشانده نشده است ولو پوشيده باشد مباح بودن آن شرط صحت نماز نيست

مسأله 821 - كسى كه مى داند پوشيدن لباس غصبى حرام است ، ولى نمى داند نماز را باطل مى كند وجاهل مقصر باشد اگر عمدا با لباس غصبى نماز بخواند نمازش باطل است

مسأله 822 - اگر نداند يا فراموش كند كه لباس او غصبى است وبا آن نماز بخواند نمازش صحيح است

مسأله 823 - اگر نداند يا فراموش كند كه لباس او غصبى است ودر بين نماز بفهمد ، چنانچه چيز ديگرى عورت او را پوشانده است ومى تواند فورا يا بدون اينكه موالات يعنى پى در پى بودن نماز بهم بخورد ، لباس غصبى را بيرون آورد بايد آن را بيرون آورد ونمازش صحيح است واگر چيز ديگرى عورت او را نپوشانده يا نمى تواند لباس غصبى را فورا بيرون آورد يا اگر بيرون آورد پى در پى بودن

نماز بهم مى خورد در صورتى كه به مقدار يك ركعت هم وقت داشته باشد ، بايد نماز را بشكند وبا لباس غير غصبى نماز بخواند واگر به اين مقدار وقت ندارد ، بايد در حال نماز لباس را بيرون آورد وبدستور نماز برهنگان نماز را تمام نمايد

مسأله 824 - اگر كسى براى حفظ جانش با لباس غصبى نماز بخواند ، يا مثلا براى اينكه دزد لباس غصبى را نبرد وبداند مالك او راضى است با آن نماز بخواند نمازش صحيح است

مسأله 825 - اگر با عين پولى كه خمس يا زكوة آن را نداده لباس بخرد ، نماز خواندن در آن لباس باطل است مگر آنكه بنا داشته خمس يا زكوة را از اموال ديگرش بدهد وبا قصد منتقل نموده باشد او را بذمه كه در اين صورت صحيح است

مسأله 826 - شرط سوم : لباس نمازگزار بايد از اجزاء حيوان مرده نباشد

مسأله 827 - هرگاه چيزى از مردار مانند گوشت وپوست آن كه روح داشته همراه نمازگزار باشد اگر چه لباس او نباشد نمازش باطل است ، بلى اگر در جيبش باشد نماز صحيح است

مسأله 828 - اگر چيزى از مردار حلال گوشت مانند مو وپشم كه روح ندارد همراه نمازگزار باشد ، يا با لباسى كه از آنها تهيه كرده اند ، نماز بخواند نمازش صحيح است

مسأله 829 - شرط چهارم : لباس نمازگزار بايد از حيوان حرام گوشت نباشد واگر مويى از آن هم همراه نمازگزار باشد نماز او باطل است

مسأله 830 - اگر آب دهان يا بينى يا رطوبت ديگرى از حيوان حرام گوشت مانند گربه بر بدن يا لباس

نمازگزار باشد ، چنانچه تر باشد نماز باطل واگر خشك شده وعين آن برطرف شده باشد ، نماز صحيح است

مسأله 831 - اگر مو وعرق وآب دهان كسى بر بدن يا لباس نمازگزار باشد اشكال ندارد وهمچنين است اگر مرواريد وموم وعسل همراه او باشد

مسأله 832 - اگر شك داشته باشد كه لباسى از حيوان حلال گوشت است يا حرام گوشت ، چه در داخله تهيه شده باشد چه در خارجه نماز با صحيح است

مسأله 833 - اگر انسان نداند كه تكمه صدفى ومانند آن از حيوان حرام گوشت است جايز است با آن نماز بخواند

مسأله 834 - پوشيدن خز خالص در نماز اشكال ندارد

مسأله 835 - اگر با لباسى كه نمى داند يا فراموش كرده كه از حيوان حرام گوشت است نماز بخواند نمازش صحيح است

مسأله 836 - شرط پنجم : پوشيدن لباس طلاباف براى مرد حرام ونماز با آن باطل است ، ولى براى زن در نماز وغير نماز اشكال ندارد

مسأله 837 - زينت كردن به طلا مثل آويختن زنجير طلا به سينه وانگشتر طلا به دست كردن وبستن ساعت مچى طلا به دست ، براى مرد حرام ونماز خواندن با آن باطل است وواجب است كه از استعمال عينك طلا هم خوددارى كند ، ولى زينت كردن به طلا براى زن در نماز وغير نماز اشكال ندارد

مسأله 838 - اگر مردى نداند يا فراموش كند كه انگشترى يا لباس از طلا است يا شك داشته باشد وبا آن نماز بخواند نمازش صحيح است

مسأله 839 - شرط ششم : لباس مرد نمازگزار بايد ابريشم خالص نباشد ودر غير نماز هم پوشيدن آن براى

مرد حرام است بلى نماز در چيزهايى كه ساتر نيست مثل عرقچين وبند شلوار اگر ابريشم خالص باشد مانعى ندارد

مسأله 840 - اگر آستر تمام لباس يا آستر مقدارى از آن ابريشم خالص باشد پوشيدن آن براى مرد حرام ونماز در آن باطل است

مسأله 841 - لباسى را كه نمى داند از ابريشم خالص است يا چيز ديگر پوشيدن آن در نماز وغير نماز اشكال ندارد ونماز با او هم صحيح است

مسأله 842 - دستمال ابريشمى ومانند آن اگر در جيب مرد باشد اشكال ندارد ونماز را باطل نمى كند

مسأله 843 - پوشيدن لباس ابريشمى براى زن ، در نماز وغير نماز اشكال ندارد

مسأله 844 - پوشيدن لباس غصبى وابريشمى خالص وطلاباف ولباسى كه از مردار تهيه شده در حال ناچارى مانعى ندارد ونيز كسى كه ناچار است لباس بپوشد ولباس ديگرى غير از اينها ندارد ، مى تواند با اين لباسها نماز بخواند در صورتى كه ناچارى در تمام وقت باشد

مسأله 845 - اگر غير از لباس غصبى ، لباس ديگرى ندارد وناچار نيست لباس بپوشد ، بايد به دستورى كه براى برهنگان گفته شد نماز بخواند ، واگر غير لباسى كه از مردار تهيه شده لباس ديگرى ندارد وناچار نيست لباس بپوشد مخير است بين آنكه با آن لباس نماز بخواند ويا به دستورى كه براى برهنگان گفته شد نماز بخواند

مسأله 846 - اگر غير از لباسى كه از حيوان حرام گوشت تهيه شده لباس ديگرى ندارد چنانچه در پوشيدن لباس ناچار باشد ، مى تواند با همان لباس نماز بخواند واگر ناچار نباشد ، بايد به دستورى كه براى برهنگان گفته شد

نماز را بجا آورد ويا با همان لباس بخواند

مسأله 847 - اگر مرد غير از لباس ابريشمى خالص يا طلاباف لباس ديگرى نداشته باشد چنانچه در پوشيدن لباس ناچار نباشد ، بايد به دستورى كه براى برهنگان گفته شد نماز بخواند

مسأله 848 - اگر چيزى ندارد كه در نماز عورت خود را با آن بپوشاند ، واجب است اگر چه به كرايه يا خريدارى باشد ، تهيه نمايد ، ولى اگر تهيه آن بقدرى پول لازم دارد كه نسبت به دارايى او زياد است ، يا طوريست كه اگر پول را به مصرف لباس برساند ، به حال او ضرر دارد ، بايد به دستورى كه براى برهنگان گفته شد نماز بخواند

مسأله 849 - كسى كه لباس ندارد اگر ديگرى لباس به او ببخشد يا عاريه دهد ، چنانچه قبول كردن آن براى او مشقت نداشته باشد ، بايد قبول كند

بلكه اگر عاريه كردن يا طلب بخشش براى او سخت نيست ، بايد از كسى كه لباس دارد ، طلب بخشش يا عاريه نمايد

مسأله 850 - پوشيدن لباسى كه پارچه يا رنگ يا دوخت آن براى كسى كه مى خواهد آن بپوشد معلوم نيست ، مثل آنكه اهل علم لباس نظامى بپوشد در صورتى كه موجب هتك حرمت نباشد حرام نيست واگر با آن لباس نماز بخواند اشكال ندارد

مسأله 851 - پوشيدن مرد لباس زنانه وزن لباس مردانه ، حرام نيست وبا آن لباس نماز خواندن اشكال ندارد

مسأله 852 - كسى كه بايد خوابيده نماز بخواند اگر برهنه باشد ولحاف يا تشك او نجس يا ابريشم خالص باشد مى توان آن را به روى خود

بكشد ونماز بخواند

واگر لحاف او اجزاء حيوان حرام گوشت باشد نماز باطل است

مواردى كه لازم نيست بدن ولباس نمازگزار پاك باشد

مسأله 853 - در سه صورت كه تفصيل آنها بعدا گفته مى شود ، اگر بدن يا لباس نمازگزار نجس باشد ، نماز او صحيح است : اول آنكه به واسطه زخم يا جراحت يا دملى كه در بدن او است ، لباس يا بدنش به خون آلوده شده باشد

دوم آنكه بدن يا لباس او به مقدار كمتر از درهم ( كه تقريبا به اندازه يك اشرفى مى شود ) به خون آلوده باشد

سوم آنكه ناچار باشد با بدن يا لباس نجس نماز بخواند

ودر دو صورت اگر فقط لباس نمازگزار نجس باشد ، نماز او صحيح است : اول آنكه لباس كوچك او مانند جوراب وعرقچين نجس باشد

دوم آنكه لباس زنى كه پرستار بچه است نجس شده باشد واحكام اين پنج صورت مفصلا در مسائل بعد گفته مى شود

مسأله 854 - اگر در بدن يا لباس نمازگزار ، خون زخم يا جراحت يا دمل باشد تا وقتى كه زخم جراحت يا دمل خوب نشده است ، مى تواند با آن خون نماز بخواند

وهمچنين است اگر چركى كه با خون بيرون آمده يا دوايى كه روى زخم گذاشته اند ونجس شده ، در بدن يا لباس او باشد

مسأله 855 - اگر خون بريدگى وزخمى كه به زودى خوب مى شود وشستن آن آسان است ، در بدن يا لباس نمازگزار باشد ، نماز او صحيح است

مسأله 856 - اگر جايى از بدن يا لباس كه با زخم فاصله دارد ، به رطوبت زخم نجس شود ، جايز

نيست با آن نماز بخواند

ولى اگر مقدارى از بدن يا لباس كه معمولا به رطوبت زخم آلوده مى شود ، به رطوبت آن نجس شود ، نماز خواندن با آن مانعى ندارد

مسأله 857 - اگر از زخمى كه توى دهان وبينى ومانند اينها است ، خونى به بدن يا لباس برسد ، احتياط واجب آن است كه با آن نماز نخواند وهمچنين / صفحة 153 / است خون بواسير در صورتى كه دانه هايش بيرون نباشد ، ولى با خون بواسيرى كه دانه هاى آن بيرون است ، مى شود نماز خواند

مسأله 858 - كسى كه بدنش زخم است ، اگر در بدن يا لباس خود خونى ببيند ونداند از زخم است يا خون ديگر ، بايد با آن نماز نخواند

مسأله 859 - اگر چند زخم در بدن باشد وبه طورى نزديك هم باشند كه يك زخم حساب شوند تا وقتى همه خوب نشده اند ، نماز خواندن با خون آنها اشكال ندارد

ولى اگر بقدرى از هم دور باشند كه هر كدام يك زخم حساب شود

هر كدام كه خوب شد ، بايد براى نماز بدن ولباس را از خون آن آب بكشد

مسأله 860 - اگر سر سوزنى خون حيض ، يا خون سگ يا خوك ، يا كافر ، يا مردار ، يا حيوان حرام گوشت در بدن ، يا لباس نمازگزار باشد نماز او باطل است وهمچنين است بنابر احتياط خون نفاس واستحاضه ، ولى خونهاى ديگر مثل خون بدن انسان يا خون حيوان حلال گوشت اگر چه در چند جاى بدن ولباس باشد در صورتى كه روى هم كمتر از درهم باشد ( كه تقريبا

به اندازه يك اشرفى مى شود ) نماز خواندن با آن اشكال ندارد

مسأله 861 - خونى كه به لباس نازك بى آستر بريزد وبه پشت آن برسد ، يك خون حساب مى شود ولى اگر پشت آن ، جدا خونى شود ، بايد هر كدام را جدا حساب نمود ، پس اگر خونى كه در پشت وروى لباس است رويهم كمتر از درهم باشد نماز با آن صحيح واگر بيشتر باشد ، نماز با آن باطل است

مسأله 862 - اگر خون روى لباسى كه آستر دارد بريزد وبه آستر آن برسد ويا به آستر بريزد وروى لباس خونى شود ، بايد هر كدام را جدا حساب نمود پس اگر خون روى لباس وآستر ، كمتر از درهم باشد ، نماز با آن صحيح واگر بيشتر باشد ، نماز با آن باطل است

مسأله 863 - اگر خون بدن يا لباس كمتر از درهم باشد ورطوبتى به آن برسد در صورتى كه خون ورطوبتى كه به آن رسيده به اندازه درهم يا بيشتر شود واطراف را آلوده كند ، نماز با آن باطل است ، واگر رطوبت وخون به اندازه درهم نشود ورطوبت اطراف را هم آلوده نكند ، يعنى تعدى از محل خون نكند نماز خواندن با آن اشكال ندارد ، واگر رطوبت تعدى از محل خون بكند نماز باطل است

مسأله 864 - اگر بدن يا لباس خونى نشود ولى به واسطه رسيدن به خون نجس شود ، اگر چه مقدارى كه نجس شده كمتر از درهم باشد ، نمى شود با آن نماز خواند

مسأله 865 - اگر خونى كه در بدن يا لباس است كمتر

از درهم باشد ونجاست ديگرى به آن برسد ، مثلا يك قطره بول روى آن بريزد ، نماز خواندن با آن جايز نيست

مسأله 866 - اگر مى داند كه خونى كه در لباس يا بدن او است كمتر از درهم است ولى احتمال دهد كه از خونهايى باشد كه نماز با آنها باطل است ، جائز است با آن خون نماز بخواند

مسأله 867 - اگر لباسهاى كوچك نمازگزار مثل عرقچين وجوراب كه نمى شود با آنها عورت را پوشانيد نجس باشد ، چنانچه از مردار وحيوان حرام گوشت درست نشده باشد نماز با آنها صحيح است ونيز اگر با انگشترى نجس نماز بخواند اشكال ندارد

مسأله 868 - اگر چيز نجس مانند دستمال وكليد وچاقوى نجس همراه نمازگزار باشد ونماز بخواند نمازش صحيح است

مسأله 869 - زنى كه پرستار بچه است وبيشتر از يك لباس ندارد ، چنانچه نتواند لباس ديگرى بخرد ، يا كرايه كند ويا عاريه نمايد ، هرگاه شبانه روزى يك مرتبه لباس خود را آب بكشد ، اگر چه تا روز ديگر لباسش به بول بچه نجس شود ، مى تواند با آن لباس نماز بخواند ، ونيز اگر بيشتر از يك لباس دارد ولى ناچار است كه همه آنها را بپوشاند ، چنانچه شبانه روزى يك مرتبه همه آنها را آب بكشد كافى است چيزهايى كه در لباس نمازگزار مستحب است

مسأله 870 - چند چيز در لباس نمازگزار مستحب است كه از آن جمله است عمامه با تحت الحنك ، پوشيدن عبا ولباس سفيد ، وپاكيزه ترين لباسها ، واستعمال بوى خوش ، ودست كردن انگشترى عقيقچيزهايى كه در لباس نمازگزار مكروه است

مسأله

871 - چند چيز در لباس نمازگزار مكروه است واز آن جمله است : پوشيدن لباس سياه وچرك وتنگ ، ولباس شرابخوار ، ولباس كسى كه از نجاست پرهيز نمى كند ، ولباسى كه نقش صورت دارد ، ونيز باز بودن تكمه هاى لباس ودست كردن انگشترى كه نقش صورت دارد مكروه است

مكان نمازگزار

مكان نمازگزار چند شرط دارد :

شرط اول آنكه مباح باشد

مسأله 872 - كسى كه در ملك غصبى نماز مى خواند اگر چه روى فرش وتخت ومانند اينها باشد چنانچه جائى كه پيشانى را در حال سجود بر آن مى گذارد غصبى باشد نماز او باطل است والا نماز صحيح است ، واين تفصيل در مسائل بعد جارى است ، ونماز خواندن در زير سقف غصبى وخيمه غصبى مانعى ندارد

مسأله 873 - نماز خواندن در ملكى كه منفعت آن مال ديگرى است ، بدون اجازه كسى كه منفعت ملك ، مال او مى باشد باطل است ، مثلا در خانه اجاره اىاگر صاحبخانه يا ديگرى بدون اجازه كسى كه آن خانه را اجاره كرده نماز بخواند ، نمازش باطل است ، وهمچنين است اگر در ملكى كه ديگرى در آن حقى دارد نماز بخواند ، مثلا اگر ميت وصيت كرده باشد كه ثلث مال او را به مصرفى برسانند ، تا وقتى ثلث را جدا نكنند ، نمى شود در ملك او نماز خواند

مسأله 874 - كسى كه در مسجد نشسته ، اگر ديگرى جاى او را غصب كند ودر آنجا نماز بخواند نمازش صحيح است

مسأله 875 - اگر در جايى كه نمى داند غصبى است ، نماز بخواند وبعد از نماز بفهمد ،

يا در جايى كه غصبى بودن آن را فراموش كرده نماز بخواند وبعد از نماز يادش بيايد ، نماز او صحيح است

مسأله 876 - اگر بداند جايى غصبى است ، ولى نداند كه در جاى غصبى نماز باطل است ، ودر آنجا نماز بخواند چنانچه معذور از ندانستن نباشد نماز او باطل مى باشد والا صحيح است

مسأله 877 - كسى كه ناچار است نماز را سواره بخواند ، چنانچه حيوان سوارى يا زين يا نعل آن غصبى باشد نماز او باطل است

مسأله 878 - كسى كه در ملكى با ديگرى شريك است اگر سهم او جدا نباشد ، بدون اجازه شريكش نمى تواند در آن ملك تصرف كند ونماز بخواند

مسأله 879 - اگر با عين پولى كه خمس وزكوة آن را نداده ملكى بخرد ، تصرف او در آن ملك حرام ونمازش ( در آن باطل است چنانچه بنا نداشته باشد از اموال ديگر خمس يا زكاة را بدهد ، والا جائز ونماز صحيح است)

مسأله 880 - اگر صاحب ملك به زبان ، اجازه نماز خواندن بدهد وانسان بداند كه قلبا راضى نيست نماز خواندن در ملك او باطل است ، واگر اجازه ندهد وانسان يقين كند كه قلبا راضى است نماز صحيح است

مسأله 881 - تصرف در ملك ميتى كه خمس يا زكوه بدهكار است حرام ونماز در آن باطل است ، ولى اگر بدهى او را بدهند يا ضامن شوند كه اداء نمايند ، تصرف ونماز در ملك او اشكال ندارد

مسأله 882 - تصرف در ملك ميتى كه به مردم بدهكار است ، حرام ونماز در آن باطل است ، ولى اگر ضامن

شوند كه قرضهاى او را بپردازند ، يا اينكه طلبكارها ووصى ميت يا طلبكارها وحاكم شرع اجازه بدهند ، تصرف ونماز در ملك او مانعى ندارد

مسأله 883 - اگر ميت قرض نداشته باشد ، ولى بعضى از ورثه او صغير يا ديوانه يا غائب باشند ، تصرف در ملك او حرام ونماز در آن باطل است

مسأله 884 - نماز خواندن در مسافرخانه وحمام ومانند اينها كه براى واردين آماده است اشكال ندارد ، ولى در غير اين قبيل جاها ، در صورتى مى شود نماز خواند كه مالك آن اجازه بدهد ، يا حرفى بزند كه معلوم شود ، براى نماز خواندن اذن داده است ، مثل اينكه به كسى اجازه دهد در ملك او بنشيند وبخوابد ، كه از اينها فهميده مى شود براى نماز خواندن هم اذن داده است

مسأله 885 - در زمين بسيار وسيعى كه براى بيشتر مردم مشكل است موقع نماز از آنجا به جاى ديگرى بروند ، بى اجازه مالك مى شود نماز خواند

مسأله 886 - مكان نمازگزار بايد بى حركت باشد ، واگر به واسطه تنگى وقت يا جهت ديگر ناچار باشد در جايى كه حركت دارد ، مانند اتومبيل وكشتى وترن

نماز بخواند ، به قدرى كه ممكن است بايد در حال حركت چيزى نخواند ، واگر آنها از قبله به طرف ديگر حركت كنند ، بطرف قبله برگردد

مسأله 887 - نماز خواندن در اتومبيل وكشتى وترن ومانند اينها وقتى ايستاده اند مانعى ندارد

مسأله 888 - روى خرمن گندم وجو ومانند اينها كه نمى شود بى حركت ماند ، نماز باطل است

شرط سوم ، آنكه جاى پيشانى نمازگزار پاك

باشد

مسأله 889 - چنانچه مكان نمازگزار غير از محل سجده نجس باشد مانعى ندارد ولى مشروط به آنكه رطوبت نداشته باشد كه بدن يا لباس نجس شود

شرط چهارم آنكه جاى پيشانى نمازگزار از جاى زانوها وسر انگشتان پاى او بيش از چهار انگشت بسته پست تر يا بلندتر نباشد وتفضيل اين مسأله در احكام سجده بيان مى شود

شرط پنجم - آنكه در جايى كه سقف آن كوتاه است ونمى توان در آنجا راست بايستد ، يا به اندازه اى كوچك است كه جاى ركوع وسجود ندارد ، نماز نخواند

واگر ناچار شود كه در چنين جايى نماز بخواند ، بايد بقدرى كه ممكن است قيام وركوع وسجود در آنجا آورد

فقهاء چند شرط ديگر را معتبر مى دانند وبه نظر اينجانب تمام نيست ونماز با نبودن آنها صحيح است ، وتفصيل آنها را در ضمن چند مسأله بيان مى كنيم

مسأله 890 - در جايى كه به واسطه احتمال باد وباران وزيادى جمعيت ومانند اينها اطمينان ندارد كه بتواند نماز را تمام كند مى تواند نماز بخواند وچنانچه نماز بخواند صحيح است

مسأله 891 - در جايى كه ماندن در آنجا حرام است مثلا زير سقفى كه نزديك است خراب شود چنانچه نماز بخواند صحيح است

مسأله 892 - جائز است جلوتر از قبر پيغمبر صلى الله عليه وآله وامام عليه السلام نماز بخواند در صورتى كه موجب هتك حرمت نشود - بلى مكروه است

وبراى رفع كراهت چنانچه چيزى مانند ديوار بين او وقبر مطهر باشد كافى است ، ولى فاصله شدن صندوق شريف وضريح وپارچه اى كه روى آن افتاده كافى نيست

مسأله 893 - روى چيزى كه ايستادن ونشستن روى

آن حرام است مثل فرشى كه اسم خدا بر آن نوشته شده چنانچه نماز بخواند ولو معصيت كرده ولى نمازش صحيح است

مسأله 894 - واجب نيست زن عقبتر از مرد بايستد وجاى سجده او از جاى ايستادن مرد كمى عقبتر باشد ، بلى مساوى ايستادن زن با مرد ، يا جلوتر ايستادن او مكروه است

مسأله 895 - اگر بين مرد وزن ، ديوار يا پرده ، يا چيز ديگرى باشد كه يكديگر را نبينند ، يا بين آنان اقلا ده ذراع كه تقريبا پنج ذرع مى شود ، فاصله باشد چنانچه زن برابر مرد يا جلوتر از او باشد نماز هيچ كدام اشكال ندارد ومكروه نيست ، وهمچنين است اگر مكان يكى از آنان بقدرى بلند باشد كه نگويند زن جلوتر از مرد يا برابر او ايستاده است

مسأله 896 - بودن مرد وزن نامحرم در جايى كه كسى در آنجا نيست وكسى هم نمى تواند وارد شود ، حرام نيست ونمازشان صحيح است

مسأله 897 - نماز خواندن در جايى كه تار ومانند آن استعمال مى كنند صحيح است ولى گوش دادن واستعمال آن حرام است

مسأله 898 - خواندن نماز مستحب در خانه كعبه وبر بام آن اشكال ندارد بلكه مستحب است در داخل خانه مقابل هر ركنى دو ركعت نماز بخوانند بلى نماز فريضه خواندن در خانه كعبه مكروه است جاهايى كه نماز خواندن در آنها مستحب است

مسأله 899 - در شرع مقدس اسلام بسيار سفارش شده است ، كه نماز را در مسجد بخوانند وبهتر از همه مسجدها مسجد الحرام است وبعد از آن مسجد پيغمبر صلى الله عليه وآله وبعد مسجد كوفه وبعد

از آن مسجد بيت المقدس وبعد از مسجد بيت المقدس ، مسجد جامع هر شهر وبعد از آن مسجد محله وبعد از مسجد محله ، مسجد بازار است

مسأله 900 - براى زنها نماز خواندن در خانه ، بلكه در صندوقخانه واطاق عقب بهتر است ، ولى اگر بتوانند كاملا خود را از نامحرم حفظ كنند ، بهتر بودن نماز خواندن در خانه معلوم نيست

مسأله 901 - نماز در حرم امامان عليهم السلام مستحب بلكه بهتر از مسجد است و نماز در حرم مطهر حضرت امير المؤمنين عليه السلام برابر دويست هزار نماز است

مسأله 902 - زياد رفتن به مسجد ورفتن در مسجدى كه نمازگزار ندارد ، مستحب است ، وهمسايه مسجد اگر عذرى نداشته باشد ، مكروه است در غير مسجد نماز بخواند

مسأله 903 - مستحب است انسان با كسى كه در مسجد حاضر نمى شود غذا نخورد ودر كارها با او مشورت نكند وهمسايه او نشود واز او زن نگيرد وبه او زن ندهد

جاهايى كه نماز خواندن در آنها مكروه است

مسأله 904 - نماز خواندن در چند جا مكروه است واز آن جمله است : حمام ، زمين نمكزار ، مقابل انسان ، مقابل درى كه باز است ، در جاده وخيابان و كوچه اگر براى كسانى كه عبور مى كنند زحمت نباشد وچنانچه زحمت باشد حرام ولى نماز صحيح است ، مقابل آتش وچراغ ، در آشپزخانه وهر جا كه كوره آتش باشد ، مقابل چاه وچاله اى كه محل بول باشد ، روبروى عكس ومجسمه چيزى كه روح دارد ، مگر آنكه روى آن پرده بكشند ، در اطاقى كه جنب در آن باشد ، در جايى كه عكس

باشد اگر چه روبروى نمازگزار نباشد ، مقابل قبر ، روى قبر ، بين دو قبر ، در قبرستان

مسأله 905 - كسى كه در محل عبور مردم نماز مى خواند ، يا كسى روبروى او است مستحب است جلوى خود چيزى بگذرد واگر چوب يا ريسمانى هم باشد كافى است

احكام مسجد

مسأله 906 - نجس كردن زمين وسقف وبام وطرف داخل ديوار مسجد حرام است ، وهر كس بفهمد كه نجس شده است بايد فورا نجاست آن را برطرف كند واحتياط واجب آن است كه طرف بيرون ديوار مسجد را هم نجس نكنند و اگر نجس شود نجاستش را برطرف نمايند

مسأله 907 - اگر نتواند مسجد را تطهير نمايد ، يا كمك لازم داشته باشد و پيدا نكند ، تطهير مسجد بر او واجب نيست ولى بنا بر احتياط واجب ، بايد به كسى كه مى تواند تطهير كند اطلاع دهد در صورتى كه نجاست موجب هتك باشد

مسأله 908 - اگر جايى از مسجد نجس شود كه تطهير آن بدون كندن يا خراب كردن ممكن نيست ، بايد آنجا را بكنند يا خراب نمايند به شرطى كه خرابى جزيى باشد ومضر به وقف نباشد والا خراب كردن جايز نيست وپر كردن جايى كه كنده اند ، وساختن جايى كه خراب كرده اند ، واجب نيست

ولى اگر چيزى مانند آجر مسجد نجس شود ، در صورتى كه ممكن باشد ، بايد بعد از آب كشيدن ، به جاى اولش بگذارند

مسأله 909 - اگر مسجدى را غصب كنند وبه جاى آن خانه ومانند آن بسازند ، يا بطورى خراب شود كه نماز خواندن در آن ممكن نباشد ،

نجس كردن آن حرام وتطهير آن واجب نيست

مسأله 910 - نجس كردن حرم امامان عليهم السلام حرام است ، چنانچه اهانت باشد و اگر يكى از آنها نجس شود ، چنانچه نجس ماندن آن بى احترامى باشد ، تطهير آن واجب است

مسأله 911 - اگر حصير مسجد نجس شود ، لازم نيست آن را آب بكشند

مسأله 912 - بردن عين نجس مانند خون در مسجد اگر بى احترامى به مسجد باشد حرام است ، وهمچنين بردن چيزى كه نجس شده ، در صورتى حرام است كه بى احترامى به مسجد باشد

مسأله 913 - اگر مسجد را براى روضه خوانى چادر بزنند وفرش كنند و سياهى بكوبند واسباب چاى در آن ببرند ، در صورتى كه اين كارها به مسجد ضرر نرساند ومانع نماز خواندن نشود اشكال ندارد

مسأله 914 - مسجد را به طلا زينت كردن حرام نيست ، وهمچنين نقاشى صورت چيزهايى كه مثل انسان وحيوان روح دارد ، در مسجد حرام نيست ولى بهتر است ترك شود

مسأله 915 - اگر مسجد خراب هم شود نمى توانند آن را بفروشند ، يا داخل ملك وجاده نمايند

مسأله 916 - فروختن در وپنجره وچيزهاى ديگر مسجد حرام است ، واگر مسجد خراب شود ، بايد اينها را صرف تعمير همان مسجد كنند وچنانچه بدرد آن مسجد نخورد بايد در مسجد ديگر مصرف شود ولى اگر بدرد مسجدهاى ديگر هم نخورد ، مى توانند آن را بفروشند وپول آن را ، اگر ممكن است ، صرف تعمير همان مسجد وگرنه صرف تعمير مسجد ديگر نمايند

مسأله 917 - ساختن مسجد وتعمير مسجدى كه نزديك به خرابى مى باشد مستحب است

واگر بقدرى خراب شود كه تعمير آن ممكن نباشد ، مى توانند آن را خراب كنند ودوباره بسازند بلكه مى توانند مسجدى را كه خراب نشده ، براى احتياج مردم خراب كنند بزرگتر بسازند

مسأله 918 - تميز كردن مسجد وروشن كردن چراغ آن مستحب است وكسى كه مى خواهد مسجد برود ، مستحب است خود را خوشبو كند ، ولباس پاكيزه و قيمتى بپوشد ، وته كفش خود را وارسى كند كه نجاستى به آن نباشد ، وموقع داخل شدن به مسجد ، اول پاى راست وموقع بيرون آمدن ، اول پاى چپ را بگذارد ، وهمچنين مستحب است از همه زودتر به مسجد آيد واز همه ديرتر از مسجد بيرون رود

مسأله 919 - وقتى انسان وارد مسجد مى شود ، مستحب است دو ركعت نماز بقصد تحيت واحترام مسجد بخواند واگر نماز واجب يا مستحب ديگرى هم بخواند كافى است

مسأله 920 - خوابيدن در مسجد ، اگر انسان ناچار نباشد وصحبت كردن راجع به كارهاى دنيا وخواندن شعرى كه نصيحت ومانند آن نباشد مكروه است ونيز مكروه است آب دهان وبينى واخلاط سينه را در مسجد بيندازد وگمشده اى را طلب كند وصداى خود را بلند كند ولى بلند كردن صدا براى اذان مانعى ندارد

مسأله 921 - راه دادن بچه وديوانه به مسجد مكروه است ، وكسى كه پياز وسير ومانند اينها خورده كه بوى دهانش مردم را اذيت مى كند مكروه است به مسجد برود

اذان واقامه

مسأله 922 - براى مرد وزن مستحب است پيش از نمازهاى واجب يوميه اذان واقامه بگويند ، وبراى مرد زياد تأكيد شده خصوصا اقامه

پس سزاوار نيست ترك شود

ولى پيش از نمازهاى واجب غير يوميه مثل نماز آيات ، در جماعت مستحب است سه مرتبه بگويند الصلوة

مسأله 923 - مستحب است در روز اولى كه بچه بدنيا مى آيد ، يا پيش از آنكه بند نافش بيفتد ، در گوش راست او اذان ودر گوش چپش اقامه بگويند

مسأله 924 - اذان هيجده جمله است : الله اكبر چهار مرتبه اشهد ان لا اله الا الله ، اشهد ان محمدا رسول الله ، حى على الصلوة ، حى على الفلاح ، حى على خير العمل ، الله اكبر ، لا اله الا الله هر يك دو مرتبه ، واقامه هفده جمله است يعنى دو مرتبه الله اكبر از اول اذان ويك مرتبه لا اله الا الله از آخر آن كم مى شود و بعد از گفتن حى على خير العمل بايد دو مرتبه قد قامت الصلوة اضافه نمود

مسأله 925 - مستحب است گفتن اشهد ان امير المؤمنين عليا ولى الله يا اشهد ان عليا امير المؤمنين وولى الله در اذان واقامه ، بعد از اشهد ان محمدا رسول الله ، بلكه چون در اين ازمنه اين جمله جزء شعائر مذهب تشيع مى باشد وبعضى از فقهاء احتمال وجوب آن را داده اند ، ترك نشود

ترجمه اذان واقامه

مسأله 926 - الله اكبر يعنى خدايتعالى بزرگتر از آن است كه او را وصف كنند

اشهد ان لا اله الا الله يعنى شهادت مى دهم كه غير خدايى كه يكتا وبى همتا است خداى ديگرى سزاوار پرستش نيست

اشهد ان محمدا رسول الله يعنى شهادت مى دهم كه حضرت محمد بن عبد الله صلى الله عليه وآله پيغمبر وفرستاده خداست

اشهد

ان امير المؤمنين عليا ولى الله ، يعنى شهادت ميدهم كه امير المؤمنين حضرت على عليه الصلوة والسلام ولى خدا بر همه خلق است ، حى على الصلوة يعنى بشتاب براى نماز ، حى على الفلاح يعنى بشتاب براى رستگارى

حى على خير العمل يعنى بشتاب براى بهترين كارها كه نماز است

قد قامت الصلوة يعنى به تحقيق نماز برپا شد

لا اله الا الله ، يعنى خدايى سزاوار پرستش نيست مگر خدايى كه يكتا وبى همتا است

مسأله 927 - بين جمله هاى اذان واقامه بايد خيلى فاصله نشود واگر بين آنها بيشتر از معمول فاصله بيندازد ، بايد دوباره آن را از سر بگيرد

مسأله 928 - اگر در اذان واقامه صدا را در گلو بيندازد وچنانچه غنا شود ، يعنى بطور آوازه خوانى كه در مجالس لهو وبازيگرى معمول است ، اذان واقامه را بگويد ، حرام است واگر غنا نشود محذورى ندارد

مسأله 929 - در پنج نماز اذان ساقط مى شود : اول نماز عصر روز جمعه

دوم نماز عصر روز عرفه كه روز نهم ذيحجه است

سوم نماز عشاء شب عيد قربان ، براى كسى كه در مشعر الحرام باشد

چهارم نماز عصر وعشاء زن مستحاضه ، پنجم نماز عصر وعشاء كسى كه نمى تواند از بيرون آمدن بول وغائط خوددارى كند ، ودر اين پنج نماز در صورتى اذان ساقط مى شود ، كه با نماز قبلى هيچ فاصله نشود ، يا فاصله كمى بين آنها باشد ، ولى فاصله شدن نافله وتعقيب ضرر ندارد ، بلكه در جميع مواردى كه جمع راجح است اين حكم در صورت جمع ثابت است

مسأله 930 - اگر براى نماز جماعتى اذان

واقامه گفته باشند كسى كه با آن جماعت نماز مى خواند ، نبايد براى خود اذان واقامه بگويد

مسأله 931 - اگر براى خواندن نماز جماعت به مسجد رود وببيند جماعت تمام شده ، تا وقتى كه صفها بهم نخورده وجمعيت متفرق نشده براى نماز خود ، اذان واقامه نگويد

مسأله 932 - در جايى كه عده اى مشغول نماز جماعتند ، يا نماز آنان تازه تمام شده وصفها بهم نخورده است ، اگر انسان بخواهد فرادى يا با جماعت ديگرى كه برپا مى شود نماز بخواند ، با پنج شرط اذان واقامه از او ساقط مى شود : اول آنكه براى آن نماز ، اذان واقامه گفته باشند دوم آنكه نماز جماعت باطل نباشد سوم آنكه نماز او ونماز جماعت در يك مكان باشد ، پس اگر نماز جماعت ، داخل مسجد باشد واو بخواهد در بام مسجد نماز بخواند ، مستحب است اذان واقامه بگويد

چهارم آنكه نماز او ونماز جماعت هر دو اداء باشد

پنجم آنكه وقت نماز او ونماز جماعت مشترك باشد ، مثلا هر دو نماز ظهر ، يا هر دو نماز عصر بخوانند ، يا نمازى كه به جماعت خوانده مى شود ، نماز ظهر باشد واو نماز عصر بخواند ، يا او نماز ظهر بخواند ونماز جماعت نماز عصر / صفحة 166 / باشد ، ومعتبر نيست نماز جماعت در مسجد باشد

مسأله 933 - اگر شك كند كه جمعيت متفرق شده اند يا نه اذان واقامه از او ساقط است ولى اگر در يكى از پنج شرط شك كند مستحب است اذان واقامه بگويد

مسأله 934 - كسى كه اذان واقامه ديگرى را

مى شنود مستحب است هر قسمتى را كه مى شنود بگويد

مسأله 935 - كسى كه اذان واقامه ديگرى را شنيده ، در صورتى كه بين آن اذان واقامه ونمازى كه مى خواند ، زياد فاصله نشده باشد ، مى تواند براى نماز خود اذان واقامه نگويد

مسأله 936 - اگر مرد اذان زن را با قصد لذت بشنود ، اذان از او ساقط نمى شود واگر قصد لذت نداشته باشد ساقط مى شود

مسأله 937 - اذان واقامه نماز جماعت را لازم نيست مرد بگويد ، بلكه اگر زن هم اذان واقامه بگويد كافيست

مسأله 938 - اقامه بايد بعد از اذان گفته شود واگر قبل از اذان بگويند صحيح نيست

مسأله 939 - اگر كلمات اذان واقامه را بدون ترتيب بگويد ، مثلا حى على الفلاح را پيش از حى على الصلاة بگويد ، بايد از جايى كه ترتيب بهم خورده ، دوباره بگويد

مسأله 940 - بايد بين اذان واقامه فاصله ندهد واگر بين آنها بقدرى فاصله دهد كه اذانى را كه گفته اذان اين اقامه حساب نشود ، مستحب است دوباره اذان واقامه را بگويد ونيز اگر بين اذان واقامه ونماز بقدرى فاصله دهد كه اذان واقامه آن نماز حساب نشود ، مستحب است دوباره براى آن نماز ، اذان واقامه بگويد

مسأله 941 - اذان واقامه بايد به عربى صحيح گفته شود ، پس اگر به عربى غلط بگويد يا بجاى حرفى حرف ديگر بگويد ، يا مثلا ترجمه آنها را به فارسى بگويد صحيح نيست

مسأله 942 - اذان واقامه بايد بعد از داخل شدن وقت نماز گفته شود ، واگر عمدا يا از روى فراموشى پيش

از وقت بگويد باطل است

مسأله 943 - اگر پيش از گفتن اقامه شك كند كه اذان گفته يا نه ، اذان را بگويد ، ولى اگر مشغول اقامه شود وشك كند كه اذان گفته يا نه ، نبايد اذان بگويد

مسأله 944 - اگر در بين اذان يا اقامه پيش از آنكه قسمتى را بگويد شك كند كه قسمت پيش از آن را گفته يا نه ، بايد قسمتى را كه در گفتن آن شك كرده بگويد ، ولى اگر در حال گفتن قسمتى از اذان يا اقامه شك كند كه آنچه پيش از آن است گفته يا نه ، گفتن آن لازم نيست

مسأله 945 - مستحب است انسان در موقع گفتن اذان رو به قبله بايستد ، واحتياط لازم آن است كه در موقع گفتن شهادتين رو به قبله بايستد ونيز مستحب است با وضوء يا غسل باشد ودستها را به گوش بگذارد وصدا را بلند نمايد وبكشد وبين جمله هاى اذان كمى فاصله دهد ، وبين آنها حرف نزند

مسأله 946 - مستحب است بدن انسان در موقع گفتن اقامه آرام باشد وآن را از اذان آهسته تر بگويد وجمله هاى آن را بهم نچسباند ولى به اندازه اى كه بين جمله هاى اذان فاصله مى دهد ، بين جمله هاى اقامه فاصله ندهد

مسأله 947 - مستحب است بين اذان واقامه يك قدم بردارد ، يا قدرى بنشيند ، يا سجده كند ، يا ذكر بگويد ، يا دعا بخواند ، يا قدرى ساكت باشد ، يا حرفى بزند ، يا دو ركعت نماز بخواند ، ولى حرف زدن بين اذان واقامه نماز صبح ، ونماز خواندن بين

اذان واقامه نماز مغرب مستحب نيست ، بلكه در نماز مغرب خصوص نشستن مختصر وشبيه آن مستحب است

مسأله 948 - مستحب است كسى را كه براى گفتن اذان معين مى كنند ، عادل ووقت شناس وصدايش بلند باشد واذان را در جاى بلند بگويد

واجبات نماز

مسأله 949 - واجبات نماز يازده چيز است :

اول - نيت

دوم - قيام يعنى ( ايستادن)

سوم - تكبيرة الاحرام يعنى گفتن الله اكبر در اول نماز

چهارم - ركوع

پنجم - سجود

ششم - قرائت

هفتم - ذكر

هشتم - تشهد

نهم - سلام

دهم - ترتيب

يازدهم - موالات يعنى پى در پى بودن اجزاء نماز

مسأله 950 - بعضى از واجبات نماز ركن است

يعنى اگر انسان آن را بجا نياورد ، عمدا باشد يا اشتباها ، نماز باطل مى شود ، وبعضى ديگر ركن نيست ، يعنى اگر عمدا كم يا زياد شود ، نماز باطل مى شود ، وچنانچه اشتباها كم گردد ، نماز باطل نمى شود

ارکان نماز

پنج ركن نماز

اول نيت

دوم تكبيرة الاحرام

سوم قيام در موقع گفتن تكبيرة الاحرام ، وقيام متصل به ركوع ، يعنى ايستادن پيش از ركوع

چهارم ركوع

پنجم دو سجده از يك ركعت

مسأله 951 - انسان بايد نماز را به نيت قربت ، يعنى براى انجام فرمان خداوند عالم بجا آورد ولازم نيست نيت را از قلب خود بگذراند يا مثلا به زبان بگويد كه چهار ركعت نماز ظهر مى خوانم قربة الى الله

مسأله 952 - اگر در نماز ظهر يا در نماز عصر نيت كند كه چهار ركعت نماز مى خوانم ومعين نكند ، ظهر است يا عصر ، نماز او باطل است ، ونيز كسى كه مثلا قضاى نماز ظهر بر او واجب است ، اگر در وقت نماز ظهر بخواهد آن نماز قضاى يا نماز ظهر را بخواند ، بايد نمازى را كه مى خواند ، در نيت معين كند

مسأله 953 - انسان بايد از اول تا آخر نماز به نيت خود باقى باشد ، پس

اگر در بين نماز بطورى غافل شود كه اگر بپرسند چه مى كنى ؟ نداند چه بگويد نمازش باطل است

مسأله 954 - انسان بايد فقط براى انجام امر خداوند عالم نماز بخواند ، پس كسى كه ريا كند يعنى براى نشان دادن به مردم نماز بخواند ، نمازش باطل است خواه فقط براى مردم باشد ، يا خدا ومردم هر دو را در نظر بگيرد

مسأله 955 - اگر قسمتى از نماز را هم براى غير خدا بجا آورد ، نماز باطل است چه آن قسمت ، واجب باشد مثل حمد ، چه مستحب باشد مانند قنوت ، بلكه اگر تمام نماز را براى خدا بجا آورد ولى براى نشان دادن به مردم در جاى مخصوصى مثل مسجد ، يا در وقت مخصوصى مثل اول وقت ، يا بطرز مخصوصى ، مثلا با جماعت نماز بخواند ، نمازش باطل است

تكبيرة الاحرام

مسأله 956 - گفتن الله اكبر در اول نماز واجب وركن است وزيادى آن سهوا مبطل نيست وبايد حروف الله وحروف اكبر ودو كلمه الله واكبر را پشت سر هم بگويد ، ونيز بايد اين دو كلمه به عربى صحيح گفته شود ، واگر به عربى غلط بگويد يا مثلا ترجمه آن را به فارسى بگويد صحيح نيست

مسأله 957 - احتياط واجب آن است كه تكبيرة الاحرام نماز را به چيزى كه پيش از آن مى خواند ، مثلا به اقامه يا به دعايى كه پيش از تكبير مى خواند نچسباند

مسأله 958 - احتياط واجب آن است كه انسان الله اكبر را به چيزى كه بعد از آن مى خواند ، مثلا به بسم الله الرحمن

الرحيم نچسباند

مسأله 959 - موقع گفتن تكبيرة الاحرام بايد بدن آرام باشد واگر عمدا در حالى كه بدنش حركت دارد ، تكبيرة الاحرام را بگويد باطل است

مسأله 960 - تكبير وحمد وسوره وذكر ودعا را بايد طورى بخواند كه خودش بشنود واگر به واسطه سنگينى يا كرى گوش يا سر صداى زياد نمى شنود ، بايد طورى بگويد كه اگر مانعى نباشد بشنود

مسأله 961 - كسى كه لال است يا زبان او مرضى دارد كه نمى تواند الله اكبر را درست بگويد ، بايد به هر طور كه مى تواند بگويد واگر هيچ نمى تواند بگويد ، بايد در قلب خود بگذراند وبراى تكبير با انگشت اشاره كند وزبانش را هم اگر مى تواند حركت دهد

مسأله 962 - مستحب است بعد از تكبير ششم بگويد : يا محسن قد اتاك المسئ وقد امرت المحسن ان يتجاوز عن المسئ انت المحسن وانا المسئ بحق محمد وآل محمد صلى على محمد وآل محمد و تجاوز عن قبيح ما تعلم منى يعنى اى خدايى كه به بندگان احسان مى كنى ، بنده گنه كار به در خانه تو آمده وتو امر كرده اى كه نيكوكار از گناهكار بگذرد ، تو نيكوكارى ومن گناهكار ، به حق محمد وآل محمد صلى الله عليه وآله رحمت خود را بر محمد وآل محمد بفرست واز بديهايى كه مى دانى از من سر زده بگذر

مسأله 963 - مستحب است موقع گفتن تكبير اول نماز وتكبيرهاى ???نماز دستها را تا مقابل گوشها بالا ببرد

مسأله 964 - اگر شك كند كه تكبيرة الاحرام را گفته يا نه ، چنانچه مشغول خواندن چيزى شده ،

به شك خود اعتنا نكند واگر چيزى نخوانده ، بايد تكبير را بگويد

مسأله 965 - اگر بعد از گفتن تكبيرة الاحرام شك كند كه آن را صحيح گفته يا نه ، چه مشغول خواندن چيزى شده باشد وچه آنكه چيزى نخوانده باشد لازم نيست تكبير را بگويد ونمازش صحيح است

قيام ( ايستادن )

مسأله 966 - قيام در موقع گفتن تكبيرة الاحرام ركن است وهمچنين قيام پيش از ركوع كه آن را قيام متصل به ركوع مى گويند ركن است ، ولى قيام در موقع / صفحة خواندن حمد وسوره وقيام بعد از ركوع ركن نيست واگر كسى آن را از روى فراموشى ترك كند ، نمازش صحيح است

مسأله 967 - واجب است پيش از گفتن تكبير وبعد از آن مقدارى بايستد تا يقين كند كه در حال ايستادن تكبير گفته است

مسأله 968 - اگر ركوع را فراموش كند وبعد از حمد وسوره بنشيند ويادش بيايد كه ركوع نكرده ، بايد بايستد وبه ركوع رود واگر بدون اينكه بايستد بحال خميدگى به ركوع برگردد ، چون قيام متصل به ركوع را بجا نياورده ، نماز او باطل است

مسأله 969 - موقعى كه براى تكبيرة الاحرام يا قرائت ايستاده است ، بايد بدن را حركت ندهد وبه طرفى خم نشود وبنا بر احتياط به جايى تكيه نكند واگر از روى ناچارى باشد ، اشكال ندارد

مسأله 970 - اگر موقعى كه ايستاده ، از روى فراموشى بدن را حركت دهد ، يا به طرفى خم شود ، يا به جايى تكيه كند اشكال ندارد

971 - لازم نيست كه در موقع ايستادن هر دو پا روى زمين باشد واگر يك پا

روى زمين وپاى ديگر را بالا نگهدارد اشكال ندارد ، ونيز لازم نيست سنگينى بدن روى هر دو پا باشد واگر روى يك پا هم باشد نماز صحيح است ، وهمچنين لازم نيست تمام كف پا روى زمين باشد واگر با سر انگشتان پا بايستد اشكال ندارد

مسأله 972 - كسى كه مى تواند درست بايستد ، اگر پاها را خيلى گشاد بگذارد كه صدق قيام بر آن نكند نمازش باطل است

مسأله 973 - موقعى كه انسان در نماز مشغول خواندن چيزى از اذكار واجب است بايد بدنش آرام باشد ودر موقعى كه مى خواهد كمى جلو يا عقب رود ، يا كمى بدن را به طرف راست يا چپ حركت دهد ، بايد چيزى نگويد وبحول الله

مسأله 974 - اگر در حال حركت بدن ذكر مستحبى بگويد مثلا موقع سر برداشتن از ركوع سمع الله لمن حمده بگويد نمازش صحيح است واما بحول الله وقوته اقوم واقعد را بايد در حال برخاستن بگويد

مسأله 975 - حركت دادن دست وانگشتان در موقع خواندن حمد ، اشكال ندارد

مسأله 976 - اگر موقع خواندن حمد ، يا خواندن تسبيحات بى اختيار بقدرى حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج شود ، احتياط واجب آن است كه بعد از آرام گرفتن بدن ، آنچه را در حال حركت خوانده دوباره بخواند

مسأله 977 - اگر در بين نماز از ايستادن عاجز شود ، بايد بنشيند واگر از نشستن هم عاجز شود ، بايد بخوابد ، ولى تا بدنش آرام نگرفته بايد چيزى نخواند

مسأله 978 - تا انسان مى تواند ايستاده نماز بخواند ، نبايد بنشيند مثلا كسى كه

در موقع ايستادن ، بدنش حركت مى كند ، يا مجبور است پاها را بيشتر از معمول گشاد بگذارد ولى صدق قيام بكند يا مجبور است به چيزى تكيه دهد يا بدنش را كج كند يا خم شود بايد ايستاده نماز بخواند واگر به هيچ قسم حتى مثل ركوع هم نتواند بايستد ، بايد راست بنشيند ونشسته نماز بخواند

مسأله 979 - تا انسان مى تواند بنشيند نبايد خوابيده نماز بخواند واگر نتواند راست بنشيند ، بايد هر طور كه مى تواند بنشيند واگر به هيچ قسم نمى تواند بنشيند ، به پهلوى چپ واگر آن هم ممكن نيست به پشت بخوابد ، بطورى كه كف پاهاى او رو به قبله باشد

مسأله 980 - كسى كه نشسته نماز مى خواند ، اگر بعد از خواندن حمد و سوره بتواند بايستد ، وركوع را ايستاده بجا آورد ، بايد بايستد واز حال ايستاده به ركوع رود واگر نتواند ، بايد ركوع را هم نشسته بجا آورد

مسأله 981 - كسى كه خوابيده نماز مى خواند ، اگر در بين نماز بتواند بنشيند ، بايد مقدارى را كه مى تواند نشسته بخواند ونيز اگر مى تواند بايستد ، بايد مقدارى را كه مى تواند ، ايستاده بخواند ولى تا بدنش آرام نگرفته بايد چيزى نخواند

مسأله 982 - كسى كه نشسته نماز مى خواند اگر در بين نماز بتواند بايستد ، بايد مقدارى را كه مى تواند ايستاده بخواند ولى تا بدنش آرام نگرفته بايد چيزى نخواند

مسأله 983 - كسى كه مى تواند بايستد اگر بترسد كه به واسطه ايستادن ، مريض شود يا ضررى به او برسد ، مى

تواند نشسته نماز بخواند واگر از نشستن هم بترسد ، مى تواند خوابيده نماز بخواند

مسأله 984 - اگر انسان بداند كه تا آخر وقت مى تواند ايستاده نماز بخواند ، بايد نماز را تأخير بيندازد پس اگر نتوانست بايستد ، در آخر وقت مطابق وظيفه اش نماز را بجا آورد

مسأله 985 - مستحب است در حال ايستادن ، بدن را راست نگهدارد ، شانه ها را پايين بيندازد ، دستها را روى رانها بگذارد ، انگشتها را بهم بچسباند ، جاى سجده را نگاه كند ، سنگينى بدن را بطور مساوى روى دو پا بيندازد ، با خضوع وخشوع باشد ، پاها را پس وپيش نگذارد ، اگر مرد است پاها را از سه انگشت باز تا يك وجب فاصله دهد ، واگر زن است پاها را بهم بچسباند

قرائت

مسأله 986 - در ركعت اول ودوم نمازهاى واجب يوميه ، انسان بايد اول حمد وبعد از آن بنا بر احتياط يك سوره تمام يا بعض آن را بخواند وقول به عدم وجوب سوره است

مسأله 987 - اگر وقت نماز تنگ باشد ، يا انسان ناچار شود كه سوره را نخواند مثلا بترسد كه اگر سوره را بخواند ، دزد يا درنده يا چيز ديگرى به او صدمه بزند ، نبايد سوره را بخواند

مسأله 988 - اگر عمدا سوره را پيش از حمد بخواند نمازش باطل است واگر اشتباها سوره را پيش از حمد بخواند ودر بين آن يادش بيايد ، بايد سوره را رها كند وحمد بخواند وآن سوره زيادى است

مسأله 989 - اگر حمد وسوره يا يكى از آنها را فراموش كند وبعد از رسيدن به

ركوع بفهمد ، نمازش صحيح است

مسأله 990 - اگر پيش از آنكه براى ركوع خم شود بفهمد كه حمد را نخوانده ، بايد بخواند ، واگر بفهمد سوره را نخوانده ، احتياطا سوره را بخواند و اگر بفهمد حمد تنها را نخوانده بايد اول حمد وبعد از آن دوباره احتياطا سوره را بخواند

ونيز اگر خم شود وپيش از آنكه به ركوع برسد ، بفهمد حمد وسوره ، يا حمد تنها را نخوانده بايد بايستد وبه همين دستور عمل نمايد

مسأله 991 - اگر اشتباها مشغول خواندن سوره اى را كه سجده واجب دارد بشود چنانچه پيش از رسيدن به آيه سجده بفهمد ، بايد آن سوره را رها كند و سوره ديگر لازم نيست بخواند واگر بعد از خواندن آيه سجده بفهمد ، مى تواند سوره را تمام كند ومى تواند بقيه را نخواند ودر حال نماز اشاره به سجده نمايد

مسأله 992 - اگر در نماز آيه سجده را بشنود ، نمازش صحيح است وبايد در حال نماز اشاره به سجده بنمايد

مسأله 993 - در نماز مستحبى خواندن سوره لازم نيست ، اگر چه آن نماز به واسطه نذر كردن واجب شده باشد ، ولى در بعضى از نمازهاى مستحبى مثل نماز وحشت كه سوره مخصوصى دارد ، اگر بخواهد به دستور آن نماز رفتار كرده باشد ، بايد همان سوره را بخواند

مسأله 994 - در نماز جمعه ودر نماز ظهر روز جمعه مستحب است در ركعت اول بعد از حمد سوره جمعه ودر ركعت دوم بعد از حمد ، سوره منافقين بخواند واگر مشغول يكى از اينها شود ، بنا بر احتياط واجب نمى تواند

آن را رها كند وسوره ديگر بخواند

مسأله 995 - اگر بعد از حمد مشغول خواندن سوره قل هو الله احد يا سوره قل يا ايها الكافرون شود ، نمى تواند آن را رها كند وسوره ديگر بخواند ، ولى در نماز جمعه ونماز ظهر روز جمعه اگر از روى فراموشى به جاى سوره جمعه ومنافقين ، يكى از اين دو سوره را بخواند ، تا به نصف نرسيده ، ميتواند آن را رها كند وسوره جمعه ومنافقين را بخواند

مسأله 996 - اگر در نماز جمعه يا نماز ظهر روز جمعه عمدا سوره قل هو الله احد يا سوره قل يا ايها الكافرون بخواند ، اگر چه به دو سوم رسيده باشد ، جايز است رها كردن وسوره جمعه ومنافقين خواندن

مسأله 997 - اگر در نماز ، غير سوره قل هو الله احد وقل يا ايها الكافرون ، سوره ديگرى بخواند ، تا به دو سوم نرسيده مى تواند رها كند وسوره ديگر بخواند

مسأله 998 - اگر مقدارى از سوره را فراموش كند ، يا از روى ناچارى ، مثلا به واسطه تنگى وقت يا جهت ديگر نشود آن را تمام نمايد ، مى تواند آن سوره را رها كند وبه ركوع رود ويا سوره ديگرى بخواند ، اگر چه نصف گذشته باشد يا سوره اى را كه مى خوانده قل هو الله احد ، يا قل يا ايها الكافرون باشد

مسأله 999 - بر مرد واجب است حمد وسوره نماز صبح ومغرب وعشا را بلند بخواند وبر مرد وزن واجب است حمد وسوره نماز ظهر وعصر را آهسته بخوانند

مسأله 1000 - مرد بايد در نماز صبح

ومغرب وعشا مواظب باشد كه تمام كلمات حمد وسوره حتى حرف آخر آنها را بلند بخواند

مسأله 1001 - زن مى تواند حمد وسوره نماز صبح ومغرب وعشا را بلند يا آهسته بخواند

مسأله 1002 - اگر در جايى كه بايد نماز را بلند بخواند ، عمدا آهسته بخواند ، يا در جايى كه بايد آهسته بخواند ، عمدا بلند بخواند ، نمازش باطل است ، ولى اگر از روى فراموشى يا ندانستن مسأله باشد صحيح است واگر در بين خواندن حمد وسوره هم بفهمد اشتباه كرده ، لازم نيست مقدارى را كه خوانده دوباره بخواند

مسأله 1003 - اگر كسى در خواندن حمد وسوره بيشتر از معمول صدايش را بلند كند ، مثل آنكه آنها را با فرياد بخواند ، نمازش باطل است

مسأله 1004 - انسان بايد نماز را ياد بگيرد كه غلط نخواند وكسى كه به هيچ قسم نمى تواند صحيح آن را ياد بگيرد ، بايد هر طور كه مى تواند بخواند ، وبهتر آن است كه نماز را به جماعت بجا آورد

مسأله 1005 - كسى كه حمد وسوره وچيزهاى ديگر نماز را بخوبى نمى داند ومى تواند ياد بگيرد وچنانچه وقت نماز وسعت دارد ، بايد ياد بگيرد واگر وقت تنگ است در صورتى كه ممكن باشد ، بايد نمازش را به جماعت بخواند

مسأله 1006 - مزد گرفتن براى ياد دادن واجبات نماز جايز است ، وهمچنين براى مستحبات آن اشكال ندارد

مسأله 1007 - اگر يكى از كلمات حمد يا سوره را نداند ، يا عمدا آن را نگويد يا بجاى حرفى ديگر بگويد مثلا بجاى ( ض ) ( ظ ) بگويد ،

يا جايى كه بايد بدون زير وزبر خوانده شود ، زير وزبر بدهد يا تشديد را نگويد نماز او باطل است

مسأله 1008 - اگر انسان كلمه اى را صحيح بداند ودر نماز همانطور بخواند وبعد بفهمد غلط خوانده لازم نيست دوباره نماز را بخواند ويا اگر وقت گذشته قضاء نمايد

مسأله 1009 - اگر زير وزبر كلمه اى را نداند ويا نداند مثلا كمله اى به ( س ) است يا به ( ص ) بايد ياد بگيرد وچنانچه دو جور يا بيشتر بخواند ، مثل آنكه در اهدنا الصراط المستقيم مستقيم را يك مرتبه با سين ويك مرتبه با صاد بخواند ، نمازش باطل است مگر آنكه آن كلمه بر هر دو تقدير از اذكار باشد

مسأله 1010 - اگر در كلمه اى ( واو ) باشد وحرف قبل از واو در آن كلمه پيش داشته باشد وحرف بعد از واو در آن كلمه همزه ( ء ) باشد مثل كلمه سوء ، واجب نيست آن واو را مد بدهد يعنى آن را بكشد ، وهمچنين اگر در كلمه اى ( الف ) باشد وحرف قبل از الف در آن كلمه زير داشته باشد وحرف بعد از الف در آن كلمه همزه باشد مثل جاء لازم نيست الف آن را بكشد ونيز اگر در كلمه اى ( ى ) باشد وحرف پيش از ( ى ) در آن كلمه زير داشته باشد وحرف بعد از ( ى ) در آن كلمه همزه داشته باشد مثل ( جئ ) لازم نيست ( ى ) را با مد بخواند ، ولى اگر بعد از اين واو والف وى بجاى همزه ( ء ) حرفى

باشد كه ساكن است يعنى زير وزبر وپيش ندارد وادغام در حرف ديگر شده باشد بايد اين سه حرف را با مد بخواند ، مثلا در ولا الضالين كه بعد از الف ، حرف لام ساكن است ولام ساكن ادغام در لام ديگر شده بايد الف آن را با مد بخواند

مسأله 1011 - در نماز ، وقف به حركت ووصل به سكون اشكال ندارد ، ومعنى وقف به حركت آن است كه زير يا زبر يا پيش آخر كلمه اى را بگويد وبين آن كلمه وكلمه بعدش فاصله دهد ، مثلا بگويد : الرحمن الرحيم وميم الرحيم را زير بدهد وبعد قدرى فاصله دهد وبگويد مالك يوم الدين ومعنى وصل به سكون آن است كه زير يا زبر يا پيش كلمه اى را نگويد وآن كلمه به كلمه بعد بچسباند مثل آنكه بگويد الرحمن الرحيم وميم الرحيم را زير ندهد وفورا مالك يوم الدين را بگويد

مسأله 1012 - در ركعت سوم وچهارم نماز مى تواند فقط يك حمد بخواند ، يا يك مرتبه تسبيحات اربعه بگويد يعنى يك مرتبه بگويد : سبحان الله والحمد لله ولا اله الا الله والله اكبر ومى تواند در يك ركعت حمد ودر ركعت ديگر تسبيحات بگويد ، وبهتر است مأموم در هر دو ركعت تسبيحات بخواند ، وبراى امام خواندن يك حمد بهتر است وبراى منفرد هر دو مساويند

مسأله 1013 - در تنگى وقت بايد تسبيحات اربعه را يك مرتبه بگويد

مسأله 1014 - بر مرد وزن واجب است كه در ركعت سوم وچهارم نماز ، حمد يا تسبيحات را آهسته بخوانند

مسأله 1015 - اگر در ركعت سوم وچهارم حمد بخواند ،

مى تواند بسم الله آن را بلند بگويد بلكه مستحب است

مسأله 1016 - كسى كه نمى تواند تسبيحات را ياد بگيرد ، يا درست بخواند ، بايد در ركعت سوم وچهارم حمد بخواند

مسأله 1017 - اگر در دو ركعت اول نماز بخيال اينكه دو ركعت آخر است تسبيحات بگويد ، چنانچه پيش از ركوع بفهمد ، بايد حمد واحتياطا سوره بخواند واگر در ركوع يا بعد از ركوع بفهمد ، نمازش صحيح است

مسأله 1018 - اگر در دو ركعت آخر نماز بخيال اينكه در دو ركعت اول است حمد بخواند ، يا در دو ركعت اول نماز با اينكه گمان مى كرده در دو ركعت آخر است حمد بخواند ، چه پيش از ركوع بفهمد چه بعد از آن نمازش صحيح است

مسأله 1019 - اگر در ركعت سوم يا چهارم مى خواست حمد بخواند تسبيحات به زبانش آمد ، يا مى خواست تسبيحات بخواند حمد به زبانش آمد به نحوى كه بدون قصد خوانده باشد بايد آن را رها كند ودوباره حمد يا تسبيحات را بخواند

ولى اگر عادتش خواندن چيزى بوده كه به زبانش آمده ، مى تواند همان را تمام كند ونمازش صحيح است

مسأله 1020 - كسى كه عادت دارد ، در ركعت سوم وچهارم تسبيحات بخواند ، اگر بدون قصد مشغول خواندن حمد شود ، بايد آن را رها كند ودوباره حمد يا تسبيحات را بخواند

مسأله 1021 - در ركعت سوم وچهارم مستحب است بعد از تسبيحات استغفار كند ، مثلا بگويد : استغفر الله ربى واتوب اليه يا بگويد : اللهم اغفر لى

وكسى كه مشغول گفتن استغفار است ، اگر شك كند

كه حمد يا تسبيحات را خوانده يا نه چنانچه استغفار به قصد جزئيت مى گويد ، بايد به شك خود اعتنا ننمايد واگر به قصد ذكر مطلق مى گويد بايد حمد يا تسبيحات را بخواند ونيز اگر نمازگزار پيش از خم شدن براى ركوع در حالى كه مشغول گفتن استغفار نيست ، شك كند كه حمد يا تسبيحات را خوانده يا نه ، بايد حمد يا تسبيحات را بخواند

مسأله 1022 - اگر در ركوع ركعت سوم يا چهارم شك كند كه حمد يا تسبيحات را خوانده يا نه ، بايد به شك خود اعتنا نكند

مسأله 1023 - هر گاه شك كند كه آيه يا كلمه اى را درست گفته يا نه ، چه به چيزى كه بعد از آن است مشغول نشده باشد يا مشغول شده ، چه آن چيز ركن باشد مثل آنكه در ركوع شك كند كه فلان كلمه از سوره درست گفته يانه ، وچه ركن نباشد ، مثلا موقع گفتن الله الصمد شك كند كه قل هو الله احد را درست گفته يا نه ، به شك خود اعتنا نكند ودر صورت اول واخير اگر احتياطا آن آيه يا كلمه را بطور صحيح بگويد اشكال ندارد ، واگر چند مرتبه هم شك كند ، مى تواند چند بار بگويد اما اگر به وسواس برسد وباز هم بگويد ، بنا بر احتياط نمازش را دوباره بخواند

مسأله 1024 - مستحب است در ركعت اول ، پيش از خواندن حمد بگويد اعوذ بالله من الشيطان الرجيم ، ودر ركعت اول ودوم نماز ظهر وعصر ، بسم الله را بلند بگويد وحمد وسوره را شمرده بخواند

، ودر آخر هر آيه وقف كند ، يعنى آن را به آيه بعد نچسباند ، ودر حال خواندن حمد وسوره به معناى آيه توجه داشته باشد ، واگر نماز را به جماعت مى خواند ، بعد از تمام شدن حمد امام واگر فرادى مى خواند ، بعد از آنكه حمد خودش تمام شد ، بگويد : الحمد لله رب العالمين ، بعد از خواندن سوره قل هو الله احد ، يك ، يا دو ، يا سه مرتبه كذالك الله ربى يا سه مرتبه كذالك الله ربنا بگويد ، بعد از خواندن سوره كمى صبر كند ، بعد تكبير پيش از ركوع را بگويد ، يا قنوت را بخواند

مسأله 1025 - مستحب است در تمام نمازها در ركعت اول سوره انا انزلناه و در ركعت دوم ، سوره قل هو الله احد را بخواند

مسأله 1026 - مكروه است انسان در تمام نمازهاى يك شبانه روز سوره قل هو الله احد را نخواند

مسأله 1027 - خواندن سوره قل هو الله احد به يك نفس مكروه است

مسأله 1028 - سوره اى را كه در ركعت اول خوانده مكروه است در ركعت دوم بخواند ، ولى اگر سوره قل هو الله احد را در هر دو ركعت بخواند مكروه نيست

ركوع

مسأله 1029 - در هر ركعت بعد از قرائت بايد به اندازه اى خم شود كه بتواند دست را به زانو بگذارد واين عمل را ركوع مى گويند

مسأله 1030 - اگر به اندازه ركوع خم شود ، ولى دستها را به زانو نگذارد اشكال ندارد

مسأله 1031 - هرگاه ركوع را بطور غير معمول بجا آورد ، مثلا

به چپ يا راست خم شود ، اگر چه دستهاى او به زانو برسد ، صحيح نيست

مسأله 1032 - خم شدن بايد به قصد ركوع باشد ، پس اگر به قصد كار ديگر مثلا براى كشتن جانور خم شود ، نمى تواند آن را ركوع حساب كند ، بلكه بايد بايستد ودوباره براى ركوع خم شود ، وبه واسطه اين عمل ، ركن زياد نشده ونماز باطل نمى شود

مسأله 1033 - كسى كه دست يا زانوى او با دست وزانوى ديگران فرق دارد ، مثلا دستش خيلى بلند است كه اگر كمى خم شود به زانو مى رسد ، يا زانوى او پايين تر از مردم ديگر است كه بايد خيلى خم شود تا دستش به زانو برسد ، بايد به اندازه معمول خم شود

مسأله 1034 - كسى كه نشسته ركوع مى كند ، بايد بقدرى خم شود كه صورتش مقابل زانوها برسد وبهتر است بقدرى خم شود كه صورت ، نزديك جاى سجده برسد

مسأله 1035 - بهتر است در ركوع سه مرتبه سبحان الله يا يك مرتبه سبحان ربى العظيم وبحمده بگويد وظاهر آن است كه گفتن ذكر ديگر مانند الحمد لله كه به اين مقدار باشد كفايت مى كند ولى در تنگى وقت ودر حال ناچارى گفتن يك سبحان الله كافى است

مسأله 1036 - ذكر ركوع بايد دنبال هم وبه عربى صحيح گفته شود ، و مستحب است آن را سه يا پنج يا هفت مرتبه بلكه بيشتر بگويند

مسأله 1037 - در ركوع بايد به مقدار ذكر واجب ، بدن آرام باشد ودر ذكر مستحب آرام بودن بدن لازم نيست

مسأله 1038 - اگر

موقعى كه ذكر واجب ركوع را مى گويد ، بى اختيار بقدرى حركت كند كه از حال آرام بودن خارج شود ، لازم نيست بعد از آرام گرفتن بدن ، دوباره ذكر را بگويد ولى بهتر است واگر كمى حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج نشود يا انگشتان را حركت دهد هيچ اشكال ندارد

مسأله 1039 - اگر پيش از آنكه به مقدار ركوع خم شود وبدن آرام گيرد عمدا ذكر ركوع را بگويد ، نمازش باطل است

مسأله 1040 - اگر پيش از تمام شدن ذكر واجب ، عمدا سر از ركوع بردارد نمازش باطل است واگر سهوا سر بردارد ، چنانچه پيش از آنكه از حال ركوع خارج شود يادش بيايد كه ذكر ركوع را تمام نكرده بايد در حال آرامى بدن دوباره ذكر را بگويد واگر بعد از آنكه از حال ركوع خارج شد ، يادش بيايد نماز او صحيح است

مسأله 1041 - اگر نتواند بمقدار ذكر در ركوع بماند ، احتياط واجب آن است كه بقيه آن را در حال برخاستن بگويد يا آنكه قبل از رسيدن به ركوع شروع كند ودر ركوع تمام نمايد

مسأله 1042 - اگر به واسطه مرض ومانند آن در ركوع آرام نگيرد ، نماز صبح است ولى بايد پيش از آنكه از حال ركوع خارج شود ، ذكر واجب را بگويد

مسأله 1043 - هر گاه نتواند به اندازه ركوع خم شود ، بايد به چيزى تكيه دهد وركوع كند واگر موقعى هم كه تكيه داده ، نتواند بطور معمول ركوع كند ، بايد يا ركوع نشسته بنمايد يا ايستاده با سر اشاره كند ولازم نيست

به هر اندازه مى تواند خم شود وهمچنين اگر هيچ نتواند خم شود ، بايد موقع ركوع بنشيند ونشسته ركوع كند ياايستاده با سر اشاره نمايد به ركوع

مسأله 1044 - كسى كه مى تواند ايستاده نماز بخواند ، اگر در حال ايستاده يا نشسته نتواند ركوع كند ، بايد ايستاده نماز بخواند وبراى ركوع با سر اشاره كند واگر نتواند اشاره كند بايد به نيت ركوع چشمها را هم بگذارد وذكر آن را بگويد وبه نيت برخاستن از ركوع ، چشمها را باز كند واگر از اين هم عاجز است بايد در قلب ، نيت ركوع كند وذكر آن را بگويد

مسأله 1045 - كسى كه نمى تواند ايستاده يا نشسته ركوع كند وبراى ركوع فقط مى تواند در حالى كه نشسته است كمى خم شود ، يا در حالى كه ايستاده است با سر اشاره كند ، بايد ايستاده نماز بخواند وبراى ركوع با سر اشاره نمايد

مسأله 1046 - اگر بعد از رسيدن به حد ركوع وآرام گرفتن بدن ، سر بردارد ودو مرتبه به اندازه ركوع خم شود نمازش باطل است ، وهمچنين اگر بعد از آنكه به اندازه ركوع خم شد وبدنش آرام گرفت ، بقدرى خم شود كه از اندازه ركوع بگذرد ودوباره به ركوع برگردد نمازش باطل است

مسأله 1047 - بعد از تمام شدن ذكر ركوع ، بايد راست بايستد وبنابر احتياط بعد از آنكه بدن آرام گرفت به سجده رود واگر عمدا پيش از ايستادن ، يا پيش از آرام گرفتن بدن به سجده رود نمازش باطل است

مسأله 1048 - اگر ركوع را فراموش كند وپيش از آنكه به سجده

برسد ، يادش بيايد بايد بايستد بعد به ركوع رود وچنانچه به حالت خميدگى به ركوع برگردد نمازش باطل است

مسأله 1049 - اگر بعد از آنكه پيشانى به زمين رسيد ، يادش بيايد كه ركوع نكرده چنانچه در سجده اولى باشد بايد برگردد وركوع را بياورد بعد دو سجده كند ، نمازش صحيح است واگر در سجده دوم باشد نمازش باطل است

مسأله 1050 - بنابر احتياط واجب پيش از رفتن به ركوع در حالى كه راست ايستاده تكبير بگويد ، ومستحب است در ركوع زانوها را به عقب دهد وپشت را صاف نگهدارد وگردن را بكشد ومساوى پشت نگهدارد وبين دو قدم را نگاه كند وپيش از ذكر يا بعد از صلوات بفرستد ، وبعد از آنكه از ركوع برخاست وراست ايستاده ، در حال آرامى بدن اگر امام يا منفرد است بگويد سمع الله لمن حمده واگر مأموم است بگويد ربنا لك الحمد يا الحمد لله رب العالمين

مسأله 1051 - مستحب است در ركوع زنها دست را از زانو بالاتر بگذارند وزانوها را به عقب ندهند

سجود

مسأله 1052 - نمازگزار بايد در هر ركعت از نمازهاى واجب ومستحب ، بعد از ركوع دو سجده كند وسجده آن است كه پيشانى وكف دو دست وسر دو زانو وسر دو انگشت بزرگ پاها را بر زمين بگذارد

مسأله 1053 - دو سجده روى هم يك ركن است كه اگر كسى در نماز واجب عمدا يا از روى فراموشى هر دو را ترك كند ، يا دو سجده ديگر به آنها اضافه نمايد ، نمازش باطل است

مسأله 1054 - اگر عمدا يك سجده كم يا زياد كند ،

نماز باطل مى شود ، واگر سهوا يك سجده كم كند حكم آن بعدا گفته خواهد شد

مسأله 1055 - اگر پيشانى را عمدا يا سهوا به زمين نگذارد ، سجده نكرده است اگر چه جاهاى ديگر به زمين برسد ، ولى اگر پيشانى را به زمين بگذارد وسهوا جاهاى ديگر را به زمين نرساند ، يا سهوا ذكر نگويد سجده صحيح است

مسأله 1056 - واجب است كه در سجده سه مرتبه سبحان الله يا يك مرتبه سبحان ربى الاعلى وبحمده يا ذكر ديگر مانند الحمد لله به مقدار سه سبحان الله بگويد ، وبايد اين كلمات دنبال هم وبه عربى صحيح گفته شود و مستحب است سبحان ربى الاعلى وبحمده را سه يا پنج يا هفت مرتبه بگويد

مسأله 1057 - در سجود بايد به مقدار ذكر واجب ، بدن آرام باشد وموقع گفتن ذكر مستحب آرام بودن بدن لازم نيست

مسأله 1058 - اگر پيش از آنكه پيشانى به زمين برسد وبدن آرام بگيرد عمدا ذكر سجده را بگويد ، يا پيش از تمام شدن ذكر عمدا سر از سجده بردارد ، نماز باطل است

مسأله 1059 - اگر پيش از آنكه پيشانى به زمين برسد وبدن آرام گيرد ، سهوا ذكر سجده را بگويد وپيش از آنكه سر از سجده بردارد ، بفهمد اشتباه كرده است ، بايد دوباره در حال آرام بدون ، ذكر را بگويد

مسأله 1060 - اگر بعد از آنكه سر از سجده برداشت ، بفهمد كه پيش از آرام گرفتن بدن ذكر را گفته ، يا پيش از آنكه ذكر سجده تمام شود سر برداشته ، نمازش صحيح است

مسأله 1061 - اگر

موقعى كه ذكر سجده را مى گويد ، يكى از هفت عضو را عمدا از زمين بردارد ، نماز باطل مى شود ولى موقعى كه مشغول گفتن ذكر نيست ، اگر غير پيشانى جاهاى ديگر را از زمين بردارد ودوباره بگذارد اشكال ندارد

مسأله 1062 - اگر پيش از تمام شدن ذكر سجده سهوا پيشانى را از زمين بر دارد نمى تواند دوباره به زمين بگذارد وبايد آن را يك سجده حساب كند ولى اگر جاهاى ديگر را سهوا از زمين بردارد ، بايد دو مرتبه به زمين بگذارد وذكر را بگويد

مسأله 1063 - بعد از تمام شدن ذكر سجده اول ، بايد بنشيند تا بدن آرام گيرد ودوباره به سجده رود

مسأله 1064 - جاى پيشانى نمازگزار بايد از جاى زانوها وسر انگشتان پاى او بلندتر از چهار انگشت بسته نباشد ، ونيز واجب است كه جاى پيشانى او از جاى انگشتان وسر زانوهايش پست تر از چهار انگشت بسته نباشد

مسأله 1065 - در زمين سراشيب كه سراشيبى آن درست معلوم نيست ، اگر جاى پيشانى نمازگزار از جاى انگشتهاى پا وسر زانوهاى او مختصرى بيش از چهار انگشت بسته بلندتر يا پست تر باشد خالى از اشكال نيست

مسأله 1066 - اگر پيشانى را به چيزى بگذارد كه از جاى انگشتهاى پا وسر زانوهاى او بلندتر از چهار انگشت بسته است ، جايز است سر را بردارد و به چيزى كه بلندى آن به اندازه چهار انگشت بسته يا كمتر است بگذارد ولى بهتر آن است كه پيشانى را از روى آن به روى چيزى كه بلندى آن به اندازه چهار انگشت بسته يا كمتر است

بكشد

مسأله 1067 - بايد بين پيشانى وآنچه بر آن سجده مى كند ، چيزى نباشد پس اگر مهر بقدرى چرك باشد كه پيشانى به خود مهر نرسد ، سجده باطل است ولى اگر مثلا رنگ مهر تغيير كرده باشد اشكال ندارد

مسأله 1068 - در سجده بايد كف دست را بر زمين بگذارد ولى در حال ناچارى پشت دست مانعى ندارد واگر پشت دست ممكن نباشد بنابر احتياط مچ دست را بگذارد وچنانچه آن را هم نتواند ، بايد تا آرنج هر جا را كه مى تواند بر زمين بگذارد واگر آن هم ممكن نيست ، گذاشتن بازو كافى است

مسأله 1069 - در سجده بايد سر انگشت بزرگ پاها را يا روى او را يا پشت آن را به زمين بگذارد وبهتر است سر انگشت را بگذارد واگر انگشتهاى ديگر پا را به زمين بگذارد يا به واسطه بلند بودن ناخن ، شست به زمين نرسد نماز باطل است وكسى كه بواسطه ندانستن مسأله از روى تقصير نمازهاى خود را اينطور خوانده بايد دوباره بخواند

مسأله 1070 - كسى كه مقدارى از شست پايش بريده ، بايد بقيه آن را به زمين بگذارد واگر چيزى از آن نمانده يا اگر مانده خيلى كوتاه هست بايد بقيه انگشتان را بگذارد واگر هيچ انگشت ندارد ، بايد هر مقدارى از پا باقى مانده به زمين بگذارد

مسأله 1071 - اگر بطور غير معمول سجده كند ، مثلا سينه وشكم را به زمين بچسباند ، يا پاها را دراز كند ، اگر چه هفت عضوى كه گفته شد به زمين برسد ، بايد نماز را دوباره بخواند

مسأله 1072 - مهر يا

چيز ديگرى كه بر آن سجده ميكند ، بايد پاك باشد ولى اگر مثلا مهر را روى فرش نجس بگذارد ، يا يك طرف مهر نجس باشد وپيشانى را به طرف پاك آن بگذارد ، اشكال ندارد

مسأله 1073 - اگر در پيشانى دمل ومانند آن باشد ، چنانچه ممكن است بايد با جاى سالم پيشانى سجده كند واگر ممكن نيست بايد زمين را گود كند ودمل را در گودال وجاى سالم را به مقدارى كه براى سجده كافى باشد بر زمين بگذارد

مسأله 1074 - اگر دمل يا زخم تمام پيشانى را گرفته باشد بايد به چانه سجده كند ، واگر بتواند جمع كند بين گذاشتن يكى از دو طرف پيشانى با چانه ولو در دو نماز باشد ، واگر به چانه هم ممكن نيست بايد با اشاره سجده نمايد واحتياط مستحب آن است كه به هر جاى از صورت كه ممكن است سجده كند واگر به هيچ جاى از صورت ممكن نيست با جلوى سر سجده نمايد

مسأله 1075 - كسى كه نمى تواند پيشانى را به زمين برساند ، بايد براى سجده اشاره نمايد

مسأله 1076 - كسى كه هيچ نمى تواند خم شود ، بايد براى سجده با سر اشاره كند واگر نتواند بايد با چشمها اشاره نمايد واگر با سر يا چشمها هم نمى تواند اشاره كند بهتر است در قلب نيت سجده كند وبا دست ومانند آن براى سجده اشاره نمايد

مسأله 1077 - كسى كه مى تواند بنشيند بهتر است بنشيند واگر نمى تواند بايد ايستاده نيت سجده كند وچنانچه مى تواند براى سجده با سر اشاره كند واگر نمى تواند با چشمها

اشاره نمايد واگر اين را هم نمى تواند بهتر است در قلب نيت سجده كند

مسأله 1078 - اگر پيشانى بى اختيار از جاى سجده بلند شود ، چنانچه ممكن باشد بايد نگذارد دوباره به جاى سجده برسد ، واين يك سجده حساب مى شود ، چه ذكر سجده را گفته باشد يا ينه واگر نتواند سر را نگهدارد وبى اختيار دوباره به جاى سجده برسد ، رويهم دو سجده حساب مى شود وسجده دوم زيادى است ومبطل نيست واگر چه ذكر نگفته باشد نبايد ذكر بگويد

مسأله 1079 - جايى كه انسان بايد تقيه كند مى تواند بر فرش ومانند آن سجده نمايد ولازم نيست براى نماز بجاى ديگر برود ، ولى اگر بتواند بر حصير يا چيزى كه سجده بر آن صحيح مى باشد ، طورى سجده كند كه به زحمت نيفتد ، نبايد بر فرش ومانند آن سجده نمايد

مسأله 1080 - اگر روى تشك پر يا چيز ديگرى كه بدن روى آن آرام نمى گيرد ، سجده كند باطل است

مسأله 1081 - اگر انسان ناچار شود كه در زمين گل نماز بخواند ، چنانچه آلوده شدن بدن ولباس براى او مشقت ندارد ، بايد سجده وتشهد را بطور معمول بجا آورد واگر مشقت دارد ، در حالى كه ايستاده ، براى سجده با سر اشاره كند وتشهد را ايستاده بخواند واگر سجده وتشهد را بطور معمول بجا آورد ، نمازش محل اشكال است

مسأله 1082 - در ركعت اول وركعت سومى كه تشهد ندارد ، مثل ركعت سوم نماز ظهر وعصر وعشاء بهتر است بعد از سجده دوم قدرى بى حركت بنشيند وبعد برخيزد ولى

لازم نيست ، اين عمل را جلسه استراحت مى نامند

چيزهايى كه سجده بر آنها صحيح است

مسأله 1083 - بايد بر زمين وچيزهاى غير خوراكى كه از زمين ميرويد ، مانند چوب وبرگ ودرخت سجده كرد وسجده بر چيزهاى خوراكى وپوشاكى ومعدنى كه زمين به آن صدق نكند صحيح نيست

مسأله 1084 - احتياط واجب آن است كه بر برگ مو سجده نكنند

مسأله 1085 - سجده بر چيزهايى كه از زمنى مى رويد وخوراك حيوان است مثل علف وكاه صحيح است

مسأله 1086 - سجده بر گلهايى كه خواركى نيستند ، صحيح است ولى سجده بر دواهاى خوراكى كه از زمين مى رويد ، مانند گل بنفشه وگل گاوزبان صحيح نيست

مسأله 1087 - سجده بر گياهى كه خودرن آن در بعضى از شهرها معمول است ودر شهرهاتى ديگر معمول نيست ونيز سجده بر ميوه نارس صحيح نيست

مسأله 1088 - سجده بر سنگ آهك وسنگ گچ صحيح است ، وهمچنين به گچ وآهك پخته وآجر وكوزه گلى ومانند آن سجده جايز است

مسأله 1089 - اگر كاغذ را از چيزى كه سجده بر آن صحيح است مثلا از كاه ساخته باشند ، مى شود بر آن سجده كرد ، وبنا بر احتياط بر كاغذى كه از پنبه ومانند آن ساخته شده سجده ننمايند

مسأله 1090 - براى سجده بهتر از هر چيز تربت حضرت سيد الشهداء عليه السلام مى باشد ، بعد از آن خاك ، بعد از خاك سنگ وبعد از سنگ گياه است

مسأله 1091 - اگر چيزى كه سجده بر آن صحيح است ندارد ، يا اگر دارد بواسطه سرما يا گرماى زياد ومانند اينها نمى تواند بر آن سجده كند ، بايد به

لباسش سجده كند وچنانچه لباس از پنبه وكتان دارد احتياط لزومى آن است كه آن را مقدم بر لباسهاى ديگر بدارد ، واگر لباس ندارد يا نمى تواند به آن سجده كند ، بايد بر پشت دست سجده نمايد و اگر نمى شود ، به چيز معدنى مانند انگشتر عقيق يا غير آنها از چيزهايى كه سجده بر آنها اختيارا جايز نيست سجده نمايد

مسأله 1092 - سجده بر گل وخاك سستى كه مهر به پيشانى روى آن آرام نمى گيرد باطل است

مسأله 1093 - اگر در سجده اول ، پيشانى بچسبد وبدون اينكه مهر را بردارد ، دوباره به سجده رود ، اشكال دارد وبنابر احتياط واجب بايد مهر را بردارد وبه سجده رود

مسأله 1094 - اگر در بين نماز چيزى كه بر آن سجده مى كند گم شود وچيزى كه سجده بر آن صحيح است نداشته باشد ، چنانچه وقت وسعت دارد بايد نماز را بشكند واگر وقت تنگ است ، بايد به لباسش سجده كند واگر نمى شود بر پشت دست واگر نمى شود به چيز معدنى مانند انگشترى عقيق سجده نمايد

مسأله 1095 - هرگاه در حال سجده بفهمد پيشانى را بر چيزى گذاشته كه سجده بر آن باطل است ، بهتر است پيشانى را از روى آن به روى چيزى كه سجده بر آن صحيح است بكشد وچنانچه سر را از آن بردارد وبه چيزى كه سجده بر آن صحيح است بگذارد اشكال ندارد

مسأله 1096 - اگر بعد از سجده بفهمد پيشانى را روى چيزى گذاشته كه سجده بر آن باطل است ، اشكال ندارد اگر محل باقى است سجده را تكرار

مى كند والا قضاء سجده را بنمايد

مسأله 1097 - سجده كردن براى غير خداوند متعال حرام است وبعضى از مردم عوام كه مقابل قبر امامان عليهم السلام پيشانى را به زمين مى گذارند ، اگر براى شكر خداوند متعال باشد ، اشكال ندارد وگر نه حرام است

مستحبات ومكروهات سجده

مسأله 1089 - در سجده چند چيز مستحب است : 1 - كسى كه ايستاده نماز مى خواند بعد از آنكه سر از ركوع برداشت و كاملا ايستاد وكسى كه نشسته نماز مى خواند ، بعد از آنكه كاملا نشست ، براى رفتن به سجده تكبير بگويد بكله احتياط به عدم ترك تكبير نبايد ترك شود

2 - موقعى كه مرد مى خواهد به سجده برود ، اول دستها را وزن اول زانوها را به زمين بگذارند

3 - بينى را به مهر يا چيزى كه سجده بر آن صحيح است بگذارد بلكه احتياط نبايد ترك شود

4 - در حال سجده انگشتان دست را بهم بچسباند وبرابر گوش بگذارد بطورى كه سر آنها رو به قبله باشد

5 - در سجده دعا كند واز خدا حاجت بخواهد واين دعا را بخواند : يا خير المسئولين ويا خير المعطين ارزقنى وارزق عيالى من فضلك فانك ذو الفضل العظيم يعنى اى بهترين كسى كه از او سؤال مى كنند و اى بهترين عطا كنندگان ، روزى بده به من وعيال من از فضل خودت ، پس بدرستى كه تو داراى فضل بزرگى

6 - بعد از سجده بر ران چپ بنشيند وروى پاى راست را بر كف پاى چپ بگذارد

7 - بعد از هر سجده وقتى نشست وبدنش آرام گرفت تكبير بگويد

8 - بعد

از سجده اول بدنش كه آرام گرفت استغفر الله ربى واتوب اليه بگويد

9 - سجده را طول بدهد ودر موقع نشستن دستها را روى رانها بگذارد

10 - براى رفتن به سجده دوم ، در حال آرامى بدن الله اكبر بگويد

11 - در سجده ها صلوات بفرستند

12 - در موقع بلند شدن ، دستها را بعد از زانوها از زمين بردارد

13 - مردها آرنجها وشكم را بر زمين نچسبانند وبازوها را از پهلو جدا نگاه دارند وزنها آرنجها وشكم را به زمين بگذارند واعضاء بدن را به يكديگر بچسبانند

ومستحبات ديگر سجده در كتابهاى مفصل بيان شده است

مسأله 1099 - قرآن خواندن در سجده مكروه است ، ونيز مكروه است براى يرطرف كردن گرد وغبار ، جاى سجده را فوت كند واگر در اثر فوت كردن ، دو حرف از دهان بيرون آيد ، نماز باطل است ، وغير از اينها مكروهات ديگرى هم در كتابهاى مفصل ذكر شده است

سجده واجب قرآن

مسأله 1100 - در هر يك از چهار سوره والنجم ، واقرء ، والم تنزيل ، وحم سجده ، يك آيه سجده است ، كه اگر انسان بخواند يا بشنود در صورتى كه شنيدن اختيارى باشد بعد از اتمام شدن آن آيه ، بايد فورا سجده كند واگر فراموش كرد ، هر وقت يادش آمد بايد سجده نمايد

مسأله 1101 - اگر انسان موقعى كه آيه سجده را مى خواند ، از ديگرى هم بشنود يك سجده كفايت مى كند

مسأله 1102 - در غير نماز اگر در حال سجده آيه سجده را بخواند يا بشنود ، بايد سر از سجده بردارد ودوباره سجده كند

مسأله 1103 - اگر

انسان از بچه غير مميز كه خوب وبد را نمى فهمد ، يا از كسى كه قصد خواندن قرآن ندارد ، آيه سجده را اختيارا بشنود ، احتياط واجب آن است كه سجده كند وهمچنين است اگر مثلا از گرامافون وراديو آيه سجده را بشنود

مسأله 1104 - در سجده واجب قرآن بايد جاى پيشانى انسان غصبى نباشد وجاى پيشانى او از جاى زانوها وسر انگشتان بيش از چهار انگشت بسته بلندتر نباشد ، ولى لازم نيست با وضوء يا غسل ورو بقبله باشد وعورت خود را بپوشاند وبدن وجاى پيشانى او پاك باشد ونيز چيزهايى كه در لباس نمازگزار شرط مى باشد ، در لباس او شرط نيست

مسأله 1105 - بايد در سجده واجب قرآن ، پيشانى را بر مهر يا چيز ديگرى كه سجده بر آن صحيح است گذاشته وبنا بر احتياط واجب جاهاى ديگر بدن را به دستورى كه در سجده نماز گفته شد بر زمين بگذارد

مسأله 1106 - هرگاه در سجده واجب قرآن پيشانى را به قصد سجده بر زمين بگذارد وذكرى بگويد هر چه باشد كافيست وبهتر است بگويد : لا اله الا الله حقا حقا لا اله الا الله ايمانا وتصديقا لا اله الا الله عبودية ورقا سجدت لك يا رب تعبدا ورقا لا مستنكفا ولا مستكبرا بل انا عبد ذليل ضعيف خائف مستجير

تشهد

مسأله 1107 - در ركعت دوم نمازهاى واجب وركعت سوم نماز مغرب وركعت چهارم نماز ظهر وعصر وعشا ، بايد انسان بعد از سجده دوم بنشيند ودر حال آرام بودن بدن تشهد بخواند يعنى بگويد : اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شريك له

واشهد ان محمدا عبده ورسوله اللهم صل على محمد وآل محمد وبايد به غير اين ترتيب نگويد

مسأله 1108 - كلمات تشهد بايد به عربى صحيح وبطورى كه معمول است پشت سر هم گفته شود

مسأله 1109 - اگر تشهد را فراموش كند وبايستد وپيش از ركوع يادش بيايد كه تشهد را نخوانده ، بايد بنشيند وتشهد را بخواند ودوباره بايستد وآنچه بايد در آن ركعت خوانده شود بخواند ونماز را تمام كند واگر در ركوع يا بعد از آن يادش بيايد ، بايد نماز را تمام كند وبعد از سلام نماز ، تشهد را قضاء كند وبراى تشهد فراموش شده دو سجده سهو بجا آورد

مسأله 1110 - مستحب است در حال تشهد بر ران چپ بنشيند وروى پاى راست را به كف پاى چپ بگذارد وپيش از تشهد بگويد : الحمد لله يا بگويد : بسم الله وبالله والحمد لله وخير الاسماء لله ونيز مستحب است دستها را بر رانها بگذارد وانگشتها را به يكديگر بچسباند وبدامان خود نگاه كند وبعد از تمام شدن تشهد بگويد وتقبل شفاعته وارفع درجته

مسأله 1111 - مستحب است زنها در وقت خواندن تشهد ، رانها را بهم بچسبانند

سلام نماز

مسأله 1112 - بعد از تشهد ركعت آخر نماز ، مستحب است در حالى كه نشسته وبدن آرام است بگويد : السلام عليك ايها النبى ورحمة الله وبركاته و وبعد از آن بايد بگويد : السلام عليكم وبهتر است ضم نمايد به آن ورحمة الله و بركاته را يا بگويد السلام علينا وعلى عباد الله الصالحين واگر اين سلام را بگويد مستحب است كه بعد از آن السلام عليكم ورحمة الله وبركاته

را هم بگويد

مسأله 1113 - اگر سلام نماز را فراموش كند وموقعى يادش بيايد كه صورت نماز بهم نخورده وكارى هم كه عمدى وسهوى آن نماز را باطل مى كند مثل پشت به قبله كردن انجام نداده ، بايد سلام را بگويد ونمازش صحيح است

مسأله 1114 - اگر سلام نماز را فراموش كند وموقعى يادش بيايد كه صورت نماز بهم نخورده است ، ويا پيش از آنكه صورت نماز بهم بخورد ، كارى كه عمدى وسهوى آن نماز را باطل مى كند ، مثل پشت به قبله كردن انجام داده باشد ، نمازش صحيح است

ترتيب

مسأله 1115 - اگر عمدا ترتيب نماز را بهم بزند ، مثلا سوره را پيش از حمد بخواند ، يا سجود را پيش از ركوع بجا آورد ، نماز باطل مى شود

مسأله 1116 - اگر ركنى از نماز را فراموش كند وركن بعد از آن را بجا آورد ، مثلا پيش از آنكه ركوع كند دو سجده نمايد نماز باطل است

مسأله 1117 - اگر ركنى را فراموش كند وچيزى را كه بعد از آن است وركن نيست بجا آورد ، مثلا پيش از آنكه دو سجده كند تشهد بخواند ، بايد ركن را بجا آورد وآنچه را اشتباها پيش از آن خوانده دوباره بخواند

مسأله 1118 - اگر جيزى را كه ركن نيست فراموش كند وركن بعد از آن را بجا آورد ، مثلا حمد را فراموش كند ومشغول ركوع شود ، نمازش صحيح است

مسأله 1119 - اگر چيزى را كه ركن نيست فراموش كند وچيزى را كه بعد از آن است وآن هم ركن نيست بجا آورد ، مثلا حمد

را فراموش كند وسوره را بخواند ، بايد آنچه را فراموش كرده بجا آورد وبعد از آن ، چيزى را كه اشتباها جلوتر خوانده دوباره بخواند

مسأله 1120 - اگر سجده اول را به خيال اينكه سجده دوم است ، يا سجده دوم را به خيال اينكه سجده اول است بجا آورد ، نماز صحيح است وسجده اول سجده اول وسجده دوم سجده دوم حساب مى شود

موالات

مسأله 1121 - انسان بايد نماز را با موالات بخواند يعنى كارهاى نماز مانند ركوع وسجود وتشهد را پشت سر هم بجا آورد وچيزهايى را كه در نماز مى خواند بطورى كه معمول است پشت سر هم بخواند واگر بقدرى بين آنها فاصله بيندازد كه نگويند نماز مى خواند ، نمازش باطل است مسأله 1122 - اگر در نماز سهوا بين حرفها يا كلمات فاصله بيندازد وفاصله بقدرى نباشد كه صورت نماز از بين برود ، چنانچه مشغول ركن بعد نشده باشد ، بايد آن حرفها يا كلمات را بطور معمول بخواند واگر مشغول ركن بعد شده باشد ، نمازش صحيح است

مسأله 1123 - طول دادن ركوع وسجود وخواندن سوره هاى بزرگ ، موالات را بهم نمى زند

قنوت

مسأله 1124 - در تمام نمازهاى واجب ومستحب ، پيش از ركوع ركعت دوم مستحب است قنوت بخواند ودر نماز وتر با آنكه يك ركعت مى باشد ، خواندن قنوت پيش از ركوع مستحب است ونماز جمعه در هر ركعت يك قنوت دارد و نماز آيات پنج قنوت ونماز عيد فطر وقربان در ركعت اول پنج قنوت ودر ركعت دوم چهار قنوت دارد

مسأله 1125 - بايد در غير حال اضطرار شديد دستها را در قنوت بلند كند ومستحب است مقابل صورت وكف آنها را رو به آسمان وپهلوى هم نگهدارد وغير شست ، انگشتهاى ديگر را بهم بچسباند وبه كف دستها نگاه كند

مسأله 1126 - در قنوت هر ذكرى بگويد ، اگر چه يك سبحان الله باشد ، كافى است وبهتر است بگويد : لا اله الا الله الحليم الكريم لا اله الا الله العلى العظيم سبحان

الله رب السموات السبع ورب الارضين السبع وما فيهن وما بينهن ورب العرش العظيم والحمد لله رب العالمين

مسأله 1127 - مستحب است انسان قنوت را بلند بخواند ولى براى كسى كه نماز را به جماعت مى خواند ، اگر امام جماعت صداى او را بشنود ، بلند خواندن قنوت مستحب نيست

مسأله 1128 - اگر عمدا قنوت نخواند قضاء ندارد ، واگر فراموش كند وپيش از آنكه به اندازه ركوع خم شود يادش بيايد ، مستحب است بايستد وبخواند واگر در ركوع يادش بيايد ، مستحب است بعد از ركوع قضاء كند واگر در سجده يادش بيايد ، مستحب است بعد از سلام نماز قضاء نمايد

ترجمه نماز

1-ترجمه سوره حمد

بسم الله الرحمن الرحيم ، يعنى ابتدا مى كنم بنام خداوندى كه در دنيا بر مؤمن وكافر رحم مى كند ودر آخرت بر مؤمن رحم مى نمايد

الحمد لله رب العالمين يعنى ثناء مخصوص خداوندى است كه پرورش دهنده همه موجودات است الرحمن الرحيم يعنى در دنيا بر مؤمن وكافر ودر آخرت بر مؤمن رحم مى كند

مالك يوم الدين يعنى پادشاه وصاحب اختيار روز قيامت است ، اياك نعبد واياك نستعين يعنى فقط تو را عبادت مى كنيم وفقط از تو كمك مى خواهيم

اهدنا الصراط المستقيم يعنى هدايت كن ما را به راه راست كه آن اسلام است

صراط الذين انعمت عليهم يعنى به راه كسانى كه به آنان نعمت دادى كه آنان پيغمبران وجانشينان پيغمبران هستند

غير المغضوب عليهم ولا الضالين يعنى نه به راه كسانى كه غضب كرده اى بر ايشان ونه آن كسانى كه گمراهند

2- ترجمه سوره قل هو الله احد

بسم الله الرحمن الرحيم قل هو الله احد ، يعنى بگو اى محمد صلى الله عليه وآله كه خداوند ، خدايى است يگانه الله الصمد يعنى خدايى كه از تمام موجودات بى نياز است

لم يلد ولم يولد ، فرزند ندارد وفرزند كسى نيست ولم يكن له كفوا احد ، يعنى هيچ كس از مخلوقات ، مثل او نيست

3 - ترجمه ذكر ركوع وسجود

وذكرهايى كه بعد از آنها مستحب است

سبحان ربى العظيم وبحمده ، يعنى پروردگار بزرگ من از هر عيب و نقصى پاك ومنزه است ومن مشغول ستايش او هستم

سبحان ربى الاعلى و بحمده ، يعنى پروردگار من كه از همه كس بالاتر مى باشد از هر عيب ونقصى پاك ومنزه است ومن مشغول ستايش او هستم

سمع الله لمن حمده يعنى خدا بشنود وبپذيرد ثناى كسى كه او را ستايش مى كند ، استغفر الله ربى واتوب اليه يعنى طلب آمرزش و مغفرت مى كنم از خداوندى كه پرورش دهنده من است ومن به طرف از بازگشت مى نمايم بحول الله وقوته اقوم واقعد يعنى بيارى خداى متعال وقوه او برمى خيزم ومى نشينم

4- ترجمه قنوت

لا اله الا الله الحليم الكريم ، يعنى نيست خدايى سزاوار پرستش مگر خداى يكتاى بى همتايى كه صاحب حلم وكرم است ، لا اله الا الله العلى العظيم

يعنى نيست خدايى سزاوار پرستش ، مگر خداى يكتاى بى همتايى كه بلند مرتبه وبزرگ است

سبحان الله رب السموات السبع ورب الارضين السبع ، يعنى پاك و منزه است خداوندى كه پروردگار هفت آسمان وپروردگار هفت زمين است

وما فيهن وما بينهن ورب العرش العظيم

يعنى پروردگار هر چيزى است كه در آسمانها وزمينها وما بين آنهاست وپروردگار عرش بزرگ است

والحمد لله رب العالمين ، يعنى حمد وثنا مخصوص خداوندى است كه پرورش دهنده تمام موجودات است

5 -ترجمه تسبيحات اربعه

سبحان الله والحمد لله ولا اله الا الله والله اكبر : يعنى پاك ومنزه است خداوند تعالى وثناء مخصوص اوست ونيست خدايى سزاوار پرستش مگر خداى بى همتا وبزرگتر است از اينكه او را وصف كنند

6 -ترجمه تشهد

الحمد لله اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شريك له يعنى ستايش مخصوص پروردگار است وشهادت مى دهم كه خدايى سزاوار پرستش نيست ، مگر خدايى كه يگانه است وشريك ندارد

واشهد ان محمدا عبده ورسوله ، يعنى شهادت مى دهم كه محمد صلى الله عليه وآله بنده خدا وفرستاده او است

اللهم صل على محمد وآل محمد يعنى خدايا رحمت بفرست بر محمد وآل محمد وتقبل شفاعته وارفع درجته يعنى قبول كن شفاعت پيغمبر را ودرجه آن حضرت را نزد خود بلند كن : السلام عليك ايها النبى ورحمة الله وبركاته ، يعنى سلام بر تو اى پيغمبر ورحمت وبركات خدا بر تو باد

السلام علينا وعلى عباد الله الصالحين ، يعنى سلام خداوند عالم بر نمازگزاران وتمام بندگان خوب او

السلام عليكم ورحمة الله وبركاته يعنى سلام ورحمت وبركات خداوند بر شما مؤمنين باد

تعقيب نماز

مسأله 1129 - مستحب است انسان بعد از نماز مقدارى مشغول تعقيب ، يعنى خواندن ذكر ودعا وقرآن شود

وبهتر است پيش از آنكه از جاى خود حركت كند ووضوء وغسل وتيمم او باطل شود ، رو به قبله تعقيب را بخواند

ولازم نيست تعقيب به عربى باشد ولى بهتر است چيزهايى را كه در كتابهاى دعا دستور داده اند بخواند واز تعقيبهايى كه خيلى سفارش شده است ، تسبيح حضرت زهرا عليها السلام است كه بايد به اين ترتيب گفته شود : 34 مرتبه الله اكبر ، بعد 33 مرتبه الحمد لله ، بعد از آن 33 مرتبه سبحان الله ومى شود سبحان الله را پيش از الحمد لله گفت ولى بهتر است بعد از الحمد لله گفته شود

مسأله 1130 -

مستحب است بعد از نماز ، سجده شگر نمايد وهمينقدر كه پيشانى را بقصد شكر بر زمين بگذارد كافى است

ولى بهتر است صد مرتبه ، يا سه مرتبه ، يا يك مرتبه ، شكر الله يا شكرا يا عفوا بگويد ، ونيز مستحب است هر وقت نعمتى به انسان مى رسد يا بلايى از او دور مى شود سجده شكر بجا آورد

صلوات بر پيغمبر

مسأله 1131 - هر وقت انسان اسم مبارك حضرت رسول صلى الله عليه وآله مانند محمد واحمد ، يا لقب وكنيه آن جناب را مثل مصطفى وابوالقاسم ، يا بشنود اگر چه در نماز باشد ، مستحب است صلوات بفرستد

مسأله 1132 - موقع نوشتن اسم مبارك حضرت رسول صلى الله عليه وآله ، مستحب است صلوات را هم بنويسند

ونيز بهتر است هر وقت آن حضرت را ياد مى كند صلوات بفرستد

مبطلات نماز

مسأله 1133 - دوازده چيز نماز را باطل مى كند وآنها را مبطلات مى گويند :

اول آنكه در بين نماز يكى از شرطهاى آن از بين برود ، مثلا در بين نماز بفهمد جاى سجده اش غصبى است

دوم آنكه در بين نماز عمدا يا سهوا يا از روى ناچارى ، چيزى كه وضوء يا غسل را باطل مى كند ، پيش آيد ، مثلا بول از او بيرون آيد ، ولى چنانچه بعد از دخول در سجده ركعت اخيره اجزاء باقيه را فراموش كند ومحدث شود نماز صحيح است ، وهمچنين كسى كه نمى تواند از بيرون آمدن بول وغائط خوددارى كند ، اگر در بين نماز بول يا غائط از او خارج شود چنانچه به دستورى كه در احكام وضوء گفته شد ( 1 ) رفتار نمايد نمازش باطل نمى شود ، ونيز اگر در بين نماز از زن مستحاضه خون خارج شود ، در صورتى كه به دستور استحاضه رفتار كرده باشد ، نمازش صحيح است

مسأله 1134 - كسى كه بى اختيار خوابش برده ، اگر نداند كه در بين نماز خوابش برده يا بعد از آن ، بايد نمازش را دوباره

بخواند

مسأله 1135 - اگر بداند به اختيار خودش خوابيده وشك كند كه بعد از نماز بوده يا در بين نماز يادش رفته كه مشغول نماز است وخوابيده ، نمازش صحيح است

مسأله 1136 - اگر در حال سجده از خواب بيدار شود وشك كند كه در سجده نماز است ، يا در سجده شكر وبداند بى اختيار خوابش برده ، بايد آن نماز را دوباره بخواند

سوم از مبطلات نماز آن است كه مثل بعض كسانى كه شيعه نيستند دستها را رويهم بگذارد

مسأله 1137 - هرگاه براى ادب دستها را روى هم بگذارد ، اگر مثل آنها باشد بايد دوباره نماز را بخواند بلكه اگر مثل آنها هم نباشد ، بايد نماز را دوباره بخواند

ولى اگر از روى فراموشى يا ناچارى يا براى كار ديگرى مثل خاراندن دست ومانند آن دستها را رويهم بگذارد اشكال ندارد

چهارم از مبطلات نماز آن است كه بعد از خواندن حمد ، آمين بگويد اگر اشتباها يا از روى تقيه بگويد ، نمازش باطل نمى شود

پنجم از مبطلات نماز آن است كه عمدا يا از روى فراموشى پشت به قبله كند ، يا بطرف راست يا چپ قبله برگردد ، بلكه اگر عمدا يا سهوا بقدرى برگردد كه نگويند رو به قبله است ، اگر چه بطرف راست يا چب نرسد ، نمازش باطل است

مسأله 1138 - اگر عمدا يا سهوا سر را به قدرى بگرداند كه بتواند پشت سر را ببيند ، وبدن از قبله منحرف بشود نمازش باطل است ولى اگر سر را كمى بگرداند كه نگويند روى خود را از قبله گردانده عمدا باشد ، يا اشتباها نمازش باطل

نمى شود

ششم از مبطلات نماز آن است كه عمدا كلمه اى بگويد كه دو حرف يا بيشتر باشد ، اگر چه معنى هم نداشته باشد ، واگر سهوا بگويد نماز باطل نمى شود

مسأله 1139 - اگر كلمه اى بگويد كه يك حرف دارد ، چنانچه آن كلمه معنى داشته باشد مثل ( ق ) كه در زبان عرب به معناى اين است كه نگهدارى كن ، چنانچه معناى آن را بداند وقصد آن را نمايد ، نمازش باطل مى شود بلكه اگر قصد معناى آن را نكند ولى متلفت معناى آن باشد ، احتياط واجب آن است كه نماز را دوباره بخواند

مسأله 1140 - سرفه كردن وآروغ زدن وآه كشيدن در نماز اشكال ندارد ، ولى گفتن آخ وآه ومانند اينها كه دو حرف است ، اگر عمدى باشد نماز را باطل مى كند

مسأله 1141 - اگر كلمه اى را به قصد ذكر بگويد مثلا به قصد ذكر بگويد : الله اكبر ودر موقع گفتن آن ، صدا را بلند كند كه چيزى را به ديگرى بفهماند اشكال ندارد

هر چند داعى بر گفتن ذكر فهماندن باشد ولى چنانچه به قصد اينكه چيزى به كسى بفهماند بگويد ، اگر چه قصد ذكر هم داشته باشد ، نماز باطل مى شود

مسأله 1142 - خواندن قرآن در نماز ، غير از چهار سوره اى كه سجده واجب دارد ودر احكام جنابت گفته شد ( 1 ) ونيز دعا كردن در نماز اشكال ندارد ولى احتياط واجب آن است كه به غير عربى دعا نكند

مسأله 1143 - اگر چيزى از حمد وسوره وذكرهاى نماز را عمدا يا احتياطا چند مرتبه بگويد اشكال

ندارد ، ولى اگر از روى وسواس چند مرتبه بگويد ، بنا بر احتياط نماز را اعاده نمايد

مسأله 1144 - در حال نماز ، انسان نبايد به ديگرى سلام كند واگر ديگرى به او سلام كند ، بايد يكى از چهار صيغه را ( سلام عليكم - سلام عليك - السلام عليكم - السلام عليك ) در جواب بگويد ولو سلام كننده به غير اين صيغه ها سلام كرده باشد

مسأله 1145 - انسان بايد جواب سلام را چه در نماز ، چه در غير نماز فورا بگويد ، واگر عمدا يا از روى فراموشى جواب سلام را به قدرى طول دهد ، كه اگر جواب بگويد ، جواب آن سلام حساب نشود ، چنانچه در نماز باشد ، نبايد جواب بدهد واگر در نماز نباشد ، جواب دادن واجب نيست

مسأله 1146 - بايد جواب سلام را طورى بگويد كه سلام كننده بشنود ، ولى اگر سلام كنند كر باشد ، چنانچه انسان بطور معمول جواب او را بدهد كافى است

مسأله 1147 - احتياط مستحب آن است كه نمازگزار جواب سلام را به قصد دعا بگويد ، يعنى از خداوند عالم براى كسى كه سلام كرده سلامتى بخواهد

مسأله 1148 - اگر زن يا مرد نامحرم يا بچه مميز يعنى بچه اى كه خوب وبد را مى فهمد به نمازگزار سلام كند ، نمازگزار بايد جواب او را بدهد

مسأله 1149 - اگر نمازگزار جواب سلام را ندهد معصيت كرده ولى نمازش صحيح است

مسأله 1150 - اگر كسى به نمازگزار غلط سلام كند ، به طورى كه سلام حساب نشود ، جواب او واجب نيست

مسأله 1151 - اگر كسى به

عده اى سلام كند ، جواب سلام او بر همه آنان واجب است ، ولى اگر يكى از آنان جواب دهد كافى است

مسأله 1152 - اگر كسى به عده اى سلام كند ، جواب سلام او بر همه آنان واجب است ، ولى اگر يكى از آنان جواب دهد كافى است

مسأله 1153 - اگر كسى به عده اى سلام كند وكسى كه سلام كننده قصد سلام دادن به او را نداشته جواب دهد ، باز هم جواب سلام او بر آن عده واجب است

مسأله 1154 - اگر به عده اى سلام كند وكسى كه بين آنها مشغول نماز است شك كند كه سلام كننده ، قصد سلام كردن به او را هم داشته يا نه ، نبايد جواب بدهد

وهمچنين است اگر بداند قصد او را هم داشته ولى ديگرى جواب سلام را بدهد

اما اگر بداند كه قصد او را هم داشته وديگرى جواب ندهد ، بايد جواب او را بگويد

مسأله 1155 - سلام كردن مستحب است وخيلى سفارش شده است كه سواره به پياده وايستاده به نشسته وكوچكتر به بزرگتر سلام كند

مسأله 1156 - اگر دو نفر با هم به يكديگر سلام كنند ، بر هر يك واجب است جواب سلام ديگرى را بدهد

مسأله 1157 - در غير نماز ، مستحب است جواب سلام را بهتر از سلام بگويد مثلا اگر كسى گفت سلام عليكم در جواب بگويد سلام عليكم ورحمة الله

هفتم از مبطلات نماز خنده با صدا وعمدى است وچنانچه سهوا با صدا بخندد ، نمازش اشكال ندارد ، ولبخند هم نماز را باطل نمى كند

مسأله 1158 - اگر براى جلوگيرى از صداى خنده

حالش تغيير كند ، مثلا رنگش سرخ شود ، لازم نيست نمازش را دوباره بخواند

هشتم از مبطلات نماز آن است كه براى كار دنيا عمدا با صدا گريه كند ، ولى اگر از ترس خدا يا براى آخرت گريه كند ، آهسته باشد يا بلند اشكال ندارد بلكه از بهترين اعمال است

نهم از مبطلات نماز كارى است كه صورت نماز را بهم بزند مثل دست زدن وبه هوا پريدن ومانند اينها ، كم باشد يا زياد ، عمدا باشد يا از روى فراموشى ، ولى كارى كه صورت نماز را بهم نزند مثل اشاره كردن به دست اشكال ندارد

مسأله 1159 - اگر در بين نماز بقدرى ساكت بماند كه نگويند نماز مى خواند ، نمازش باطل مى شود

مسأله 1160 - اگر در بين نماز كارى انجام دهد ، يا مدتى ساكت شود وشك كند كه نماز بهم خورده يا نه ، نمازش صحيح است

دهم از مبطلات نماز ، خوردن وآشاميدن است كه اگر در نماز طورى بخورد يا بياشامد كه نگويند نماز مى خواند ، عمدا باشد يا از روى فراموشى نماز باطل مى شود

ولى كسى كه مى خواهد روزه بگيرد اگر پيش از اذان صبح ، نماز مستحبى بخواند وتشنه باشد ، چنانچه بترسد كه اگر تمام كند صبح شود ، در صورتى كه آب روبروى او در دو سه قدمى باشد مى تواند در بين نماز آب بياشامد

ولو نگويند نماز مى خواند اما بايد كارى كه نماز را باطل مى كند مثل روگرداندن از قبله انجام ندهد

مسأله 1161 - اگر به واسطه خوردن يا آشاميدن عمدى ، موالات نماز بهم بخورد يعنى طورى

شود كه نگويند نماز را پشت سر هم مى خواند ، بنابر احتياط واجب بايد نماز را دوباره بخواند

مسأله 1162 - اگر در بين نماز ، غذايى را كه در دهان يا لاى دندانها مانده فرو ببرد نمازش باطل نمى شود

ونيز اگر قند يا شكر ومانند اينها در دهان مانده باشد ودر حال نماز كم كم آب شود وفرو رود اشكال ندارد

يازدهم از مبطلات نماز ، شك در ركعتهاى نماز دو ركعتى يا سه ركعتى ، يا در دو ركعت اول نمازهاى چهار ركعتى است

دوازدهم از مبطلات نماز آن است كه ركن نماز را عمدا يا سهوا كم كند ونيز اگر چيزى را كه ركن نيست ، عمدا كم يا زياد نمايد مبطل است

مسأله 1163 - اگر بعد از نماز شك كند كه در بين نماز كارى كه نماز را باطل مى كند انجام داده يا نه ، نمازش صحيح است چيزهايى كه در نماز مكروه است

مسأله 1164 - مكروه است در نماز صورت را كمى به طرف راست يا چپ بگرداند وچشمها را ، هم بگذارد ، يا به طرف راست وچپ بگرداند وبا ريش ودست خود بازى كند وانگشتها را داخل هم نمايد وآب دهان بيندازد وبه خط قرآن يا كتاب يا خط انگشترى نگاه كند ونيز مكروه است ، موقع خواندن حمد وسوره وگفتن ذكر ، براى شنيدن حرف كسى ساكت شود ، بكله هر كارى كه خضوع وخشوع را از بين ببرد مكروه مى باشد

مسأله 1165 - موقعى كه انسان خوابش مى آيد ونيز موقع خوددارى كردن از بول وغائط ، مكروه است نماز بخواند ، وهمچنين پوشيدن جوراب تنگ كه

پا را فشار دهد در نماز مكروه مى باشد وغير از اينها مكروهات ديگرى هم در كتابهاى مفصل بيان شده است

مواردى كه مى توان نماز واجب را شكست

مسأله 1166 - شكستن نماز واجب از روى اختيار بنا بر احتياط واجب حرام است ، ولى براى حفظ مال وجلوگيرى از ضرر مالى يا بدنى مانعى ندارد

مسأله 1167 - اگر حفظ جان خود انسان يا كسى كه حفظ جان او واجب است يا حفظ مالى كه نگهدارى آن واجب مى باشد ، بدون شكستن نماز ممكن نباشد ، بايد نماز را بشكند ولى شكستن نماز براى مالى كه اهميت ندارد مكروه است

مسأله 1168 - اگر در وسعت وقت مشغول نماز باشد وطلبكار طلب خود را از او مطالبه كند ، چنانچه بتواند در بين نماز طلب او را بدهد ، بايد در همان حال بپردازد واگر بدون شكستن نماز ، دادن طلب او ممكن نيست ، بايد نماز را بشكند وطلب او را بدهد بعد نماز را بخواند

مسأله 1169 - اگر در بين نماز بفهمد كه مسجد نجس است ، چنانچه وقت تنگ باشد ، بايد نماز را تمام كند واگر وقت وسعت دارد وتطهير مسجد نماز را بهم نمى زند ، بايد در بين نماز تطهير كند ، بعد بقيه نماز را بخواند ، واگر نماز را بهم مى زند ، بايد نماز را بشكند ، ومسجد را تطهير نمايد ، بعد نماز را بخواند

مسأله 1170 - كسى كه بايد نماز را بشكند اگر نماز را تمام كند معصيت كرده ولى نماز او صحيح است

مسأله 1171 - اگر پيش از آنكه به اندازه ركوع خم شود ، يادش بيايد كه اذان يا

اقامه را فراموش كرده ، چنانچه وقت نماز وسعت دارد ، مستحب است براى گفتن آنها نماز را بشكند

شكيات نماز

شكيات نماز

شكيات نماز 23 قسم است : هشت قسم آن شكهايى است كه نماز را باطل مى كند ، وبه شش قسم آن نبايد اعتنايى كرد ، ونه قسم ديگر آن صحيح است

شكهاى باطل

مسأله 1172 - شكهايى كه نماز را باطل مى كند از اين قرار است

اول شك در شماره ركعتهاى نماز دو ركعتى مثل نماز صبح ونماز مسافر

ولى شك در شماره ركعتهاى مستحب نماز دو ركعتى ونماز احتياط نماز را باطل نمى كند

دوم شك در شماره ركعتهاى نماز سه ركعتى

سوم آنكه در نماز چهار ركعتى شك كند كه يك ركعت خوانده يا بيشتر

چهارم آنكه در نماز چهار ركعتى پيش از سر بلند كردن از سجده دوم ، شك كند كه دو ركعت خوانده يا بيشتر

پنجم شك بين دو وپنج يا دو وبيشتر از پنج

ششم شك بين سه وشش ويا سه وبيشتر از شش

هفتم شك بين چهار وشش يا چهار وبيشتر از شش

هشتم شك در ركعتهاى نماز كه نداند چند ركعت خوانده است

مسأله 1173 - اگر يكى از شكهاى باطل براى انسان پيش آيد ، نمى تواند نماز را بهم بزند ، بلكه بايد بقدرى فكر كند كه صورت نماز بهم بخورد ، يا از پيدا شدن يقين يا گمان نااميد شود

شكهايى كه نبايد به آنها اعتنا كرد

شكهايى كه نبايد به آنها اعتنا كرد

مسأله 1174 - شكهايى كه نبايد به آنها اعتنا كرد از اين قرار است : اول - شك در چيزى كه محل بجا آوردن آن گذاشته است ، مثل آنكه در ركوع شك كند كه حمد را خوانده يا نه

دوم - شك بعد از سلام نماز

سوم - شك بعد از گذشتن وقت نماز

چهارم - شك كثير الشك يعنى كسى كه زياد شك مى كند

پنجم - شك امام در شماره ركعتهاى نماز ، در صورتى كه مأموم شماره آنها را بداند وهمچنين شك مأموم در صورتى كه امام شماره ركعتهاى نماز را بداند

ششم - شك در نماز

مستحبى ونماز احتياط

1-شك در چيزى كه محل آن گذشته است

مسأله 1175 - اگر در بين نماز شك كند كه يكى از كارهاى واجب آن را انجام داده يا نه ، مثلا شك كند كه حمد خوانده يا نه ، چنانچه مشغول كارى كه بايد بعد از آن انجام دهد نشده ، بايد آنچه را كه در انجام آن شك كرده بجا آورد واگر مشغول كارى كه بايد بعد از آن انجام دهد شده ، به شك خود اعتنا نكند

مسأله 1176 - اگر در بين خواندن آيه اى شك كند كه آيه پيش را خوانده يا نه ، يا وقتى آخر آيه را مى خواند شك كند كه اول آن را خوانده يا نه ، بايد به شك خود اعتنا نكند

مسأله 1177 - اگر بعد از ركوع يا سجود شك كند كه كارهاى واجب آن ، مانند ذكر وآرام بودن بدن را انجام داده يا نه ، بايد به شك خود اعتنا نكند

مسأله 1178 - اگر در حالى كه به سجده مى رود شك كند كه ركوع كرده يا نه يا شك كند كه يا بعد از ركوع ايستاده يا نه بايد به شك خود اعتنا كند وركوع وقيام بعد از آن را بياورد

مسأله 1179 - اگر در حال برخاستن شك كند كه سجده يا تشهد را بجا آورده يا نه ، بايد برگردد وبجا آورد

مسأله 1180 - كسى كه نشسته يا خوابيده نماز مى خواند ، اگر موقعى كه حمد يا تسبيحات مى خواند ، شك كند كه سجده يا تشهد را بجا آورده يا نه ، بايد به شك خود اعتنا نكند ، واگر پيش از آنكه مشغول حمد يا تسبيحات

شود ، شك كند كه سجده يا تشهد را بجا آورده يا نه ، بايد بجا آورد

مسأله 1181 - اگر شك كند كه يكى از ركنهاى نماز را بجا آورده يا نه ، چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است نشده بايد آن را بجا آورد

مثلا اگر پيش از خواندن تشهد شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه ، بايد بجا آورد

وچنانچه بعد يادش بيايد كه آن ركن را بجا آورده بوده ، چون ركن زياد شده نمازش باطل است

مسأله 1182 - اگر شك كند عملى را كه ركن نيست بجا آورده يا نه ، چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است نشده ، بايد آن را بجا آورد ، مثلا اگر پيش از خواندن سوره شك كند كه حمد را خوانده يا نه بايد حمد را بخواند واگر بعد از انجام آن يادش بيايد كه آن را بجا آورده بوده چون ركن زياد نشده نماز صحيح است

مسأله 1183 - اگر شك كند كه ركنى را بجا آورده يا نه ، چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است شده ، بايد به شك خود اعتنا نكند ، مثلا موقعى كه مشغول خواندن تشهد است اگر شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه ، بايد به شك خود اعتنا نكند واگر يادش بيايد كه آن ركن را بجا نياورده ، در صورتى كه مشغول ركن بعد نشده ، بايد آن را بجا آورد واگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است ، مثلا اگر پيش از ركوع ركعت بعد يادش بيايد كه دو سجده را بجا نياورده

، بايد بجا آورد واگر ركوع يا بعد از آن يادش بيايد نمازش باطل است

مسأله 1184 - اگر شك كند عملى را كه ركن نيست بجا آورده يا نه ، چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است شده ، بايد به شك خود اعتنا نكند ، مثلا موقعى كه مشغول خواندن سوره است ، اگر شك كند كه حمد را خوانده يا نه ، بايد به شك خود اعتنا نكند واگر بعد يادش بيايد كه آن را بجا نياورده ، در صورتى كه مشغول ركن بعد نشده ، بايد بجا آورد واگر مشغول ركن بعد شده ، نمازش صحيح است ، بنابر اين اگر مثلا در قنوت يادش بيايد كه حمد را نخوانده بايد بخواند واگر در ركوع يادش بيايد نماز او صحيح است

مسأله 1185 - اگر شك كند كه سلام نماز را گفته يا نه ، چنانچه مشغول تعقيب نماز يا مشغول نماز ديگر شده ، يا به واسطه انجام كارى كه نماز را بهم مى زند ، عمدا وسهوا از حال نمازگزار بيرون رفته ، بايد به شك خود اعتنا نكند واگر پيش از اينها شك كند بايد سلام را بگويد واگر شك كند سلام را درست گفته يا نه در تمام فروض به شك خود اعتنا نكند

2-شك بعد از سلام

مسأله 1186 - اگر بعد از سلام نماز شك كند كه نمازش صحيح بوده يا نه ، مثلا شك كند ركوع كرده يا نه ، يا بعد از سلام نماز چهار ركعتى شك كند كه چهار ركعت خوانده يا پنج ركعت ، به شك خود اعتنا نكند ولى اگر هر دو طرف شك او

باطل باشد مثلا بعد از سلام نماز چهار ركعتى شك كند كه سه ركعت خوانده يا پنج ركعت ، نمازش باطل است

3- شك بعد از وقت

مسأله 1187 - اگر بعد از گذشتن وقت نماز ، شك كند كه نماز خوانده يا نه ، يا گمان كند كه نخوانده ، خواندن آن لازم نيست ، ولى اگر پيش از گذشتن وقت ، شك كند كه نماز خوانده يا نه ، يا گمان كند كه نخوانده ، بايد آن نماز را بخواند ، بلكه اگر گمان كند كه خوانده ، بايد آن را بجا آورد

مسأله 1188 - اگر بعد از گذشتن وقت شك كند كه نماز را درست خوانده يا نه ، به شك خود اعتنا نكند

مسأله 1189 - اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر وعصر بداند چهار ركعت نماز خوانده ولى نداند به نيت ظهر خوانده يا به نيت عصر ، بايد چهار ركعت نماز قضاء به نيت نمازى كه بر او واجب است بخواند

مسأله 1190 - اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب وعشا ، بداند يك نماز خوانده ولى نداند سه ركعتى خوانده يا چهار ركعتى بايد قضاى نماز مغرب وعشاء را بخواند

4 - كثير الشك ( كسى كه زياد شك مى كند )

مسأله 1191 - اگر كسى حالش طورى باشد كه نگذرد سه نماز مگر آنكه ولو در يكى از آنها شك مى كند ، كثير الشك است

وچنانچه زياد شك كردن او از غضب يا ترس يا پريشانى حواس نباشد به شك خود اعتنا نكند

مسأله 1192 - كثير الشك اگر در بجا آوردن چيزى شك كند ، چنانچه بجا آوردن آن ، نماز را باطل نمى كند ، بايد بنا بگذارد كه آن را بجا آورده مثلا اگر شك كند كه ركوع كرده يا نه بايد بنا بگذارد كه ركوع كرده است ، واگر بجا آوردن آن

، نماز را باطل مى كند ، بايد بنا بگذارد كه آن را انجام نداده ، مثلا اگر شك كند كه يك ركوع كرده يا بيشتر ، چون زياد شدن ركوع نماز را باطل مى كند ، بايد بنا بگذارد كه بيشتر از يك ركوع نكرده است

مسأله 1193 - كسى كه در يك چيز نماز زياد شك مى كند ، چنانچه در چيزهاى ديگر نماز شك كند ، بايد به دستور آن عمل نمايد ، مثلا كسى كه زياد شك مى كند سجده كرده يا نه ، اگر در بجا آوردن ركوع شك كند ، بايد به دستور آن رفتار نمايد ، يعنى اگر به سجده نرفته ركوع را بجا آورد واگر به سجده رفته اعتنا نكند

مسأله 1194 - كسى كه در نماز مخصوصى مثلا در نماز ظهر زياد شك مى كند اگر در نماز ديگر مثلا در نماز عصر شك كند ، بايد به دستور شك رفتار نمايد

مسأله 1195 - كسى كه وقتى در جاى مخصوصى نماز مى خواند ، زياد شك مى كند ، اگر در غير آنجا نماز بخواند وشكى براى او پيش آيد ، بايد به دستور شك عمل نمايد

مسأله 1196 - اگر انسان شك كند كه كثير الشك شده يا نه ، بايد به دستور شك عمل نمايد ، وكثير الشك تا وقتى يقين نكند كه بحال معمولى مردم برگشته بايد به شك خود اعتنا نكند

مسأله 1197 - كسى كه زياد شك مى كند

اگر شك كند ركنى را بجا آورده يا نه واعتنا نكند بعد يادش بيايد كه آن را بجا نياورده ، چنانچه مشغول ركن بعد نشده ، بايد

آن را بجا آورد واگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است ، مثلا اگر شك كند ركوع كرده يا نه واعتنا نكند ، چنانچه پيش از سجده يادش بيايد كه ركوع نكرده ، بايد ركوع كند واگر در سجده يادش بيايد ، نمازش باطل است

مسأله 1198 - كسى كه زياد شك مى كند ، اگر شك كند چيزى را كه ركن نيست بجا آورده يا نه واعتنا نكند وبعد يادش بيايد كه آن را بجا نياورده ، چنانچه از محل بجا آوردن آن نگذشته ، بايد آن را بجا آورد واگر از محل آن گذشته نمازش صحيح است ، مثلا اگر شك كند كه حمد خوانده يا نه واعتنا نكند ، چنانچه در قنوت يادش بيايد كه حمد نخوانده ، بايد بخواند واگر در ركوع يادش بيايد ، نماز او صحيح است

5-شك امام ومأموم

مسأله 1199 - اگر امام جماعت در شماره ركعتهاى نماز شك كند ، مثلا شك كند كه سه ركعت خوانده يا چهار ركعت ، چنانچه مأموم يقين يا گمان داشته باشد كه چهار ركعت خوانده وبه امام بفهماند كه چهار ركعت خوانده است ، امام بايد نماز را تمام كند وخواندن نماز احتياط لازم نيست ، ونيز اگر امام يقين يا گمان داشته باشد كه چند ركعت خوانده است ومأموم در شماره ركعتهاى نماز شك كند ، بايد به شك خود اعتنا ننمايد

6 - شك در نمازهاى مستحبى

مسأله 1200 - اگر در شماره ركعتهاى نماز مستحبى شك كند ، چنانچه طرف بيشتر شك نماز را باطل مى كند ، بايد بنا را بر كمتر بگذارد مثلا اگر در نافله صبح شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت ، بايد بنا را بگذارد كه دو ركعت خوانده است واگر طرف بيشتر شك نماز را باطل نمى كند مثلا شك كند كه دو ركعت خوانده يا يك ركعت بهر طرف شك عمل كند ، نمازش صحيح است

مسأله 1201 - كم شدن ركن ، نافله را باطل مى كند ولى زياد شدن ركن ، آن را باطل نمى كند ، پس اگر يكى از كارهاى نافله را فراموش كند وموقعى يادش بيايد كه مشغول ركن بعد از آن شده ، بايد آن كار را انجام دهد ، ودوباره آن ركن را بجا آورد مثلا اگر در بين ركوع يادش بيايد كه حمد را نخوانده ، بايد برگردد وحمد را بخواند ودوباره به ركوع رود

مسأله 1202 - اگر در يكى از كارهاى نافله شك كند ، خواه ركن باشد يا غير

ركن ، چنانچه محل آن نگذشته ، بايد بجا آورد واگر محل آن گذشته ، به شك خود اعتنا نكند

مسأله 1203 - اگر در نماز مستحبى دو ركعتى گمانش به سه ركعت يا بيشتر برود ، بايد اعتنا كند ونمازش باطل است

واگر گمانش به دو ركعت يا كمتر برود بايد به همان گمان عمل كند ، مثلا اگر گمانش به يك ركعت مى رود احتياطا بايد يك ركعت ديگر بخواند

مسأله 1204 - اگر در نماز نافله كارى كند كه براى آن سجده سهو واجب مى شود ، لازم نيست سجده سهو بجا آورد واگر يك سجده يا تشهد را فراموش / صفحة 214 / نمايد ، لازم نيست بعد از نماز قضاى سجده وتشهد را بجا آورد

مسأله 1205 - اگر شك كند كه نماز مستحبى را خوانده يا نه ، چنانچه آن نماز مثل نماز جعفر طيار وقت معين نداشته باشد ، بنا بگذارد كه نخوانده است

وهمچنين است اگر مثل نافله يوميه كه وقت معين داشته باشد وپيش از گذشتن وقت شك كند كه آن را بجا آورده يا نه ، ولى اگر بعد از گذشتن وقت شك كند كه خوانده است يا نه ، به شك خود اعتنا نكند

شكهاى صحيح

مسأله 1206 - در نه صورت اگر در شماره ركعتهاى نماز چهار ركعتى شك كند ، بايد فورا فكر نمايد پس اگر يقين يا گمان به يك طرف شك پيدا كرد ، همان طرف را بگيرد ونماز را تمام كند وگرنه به دستورهايى كه گفته مى شود عمل نمايد ، وآن نه صورت از اين قرار است :

اول - آنكه بعد از سر برداشتن از

سجده دوم شك كند دو ركعت خوانده يا سه ركعت بايد بنا بگذارد سه ركعت خوانده ويك ركعت ديگر بخواند ونماز را تمام كند وبعد از نماز يك ركعت نماز احتياط ايستاده به دستورى كه بعدا گفته مى شود بجا آورد

دوم - شك بين دو وچهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم كه بايد بنا بگذارد چهار ركعت خوانده ونماز را تمام كند وبعد از نماز دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند

سوم - شك بين دو وسه وچهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم كه بايد بنا بر چهار بگذارد وبعد از نماز دو ركعت نماز احتياط ايستاده وبعد دو ركعت نشسته بجا آورد

چهارم - شك بين چهار وپنج بعد از سر برداشتن از سجده دوم كه بايد بنا بر چهار بگذارد ونماز را تمام كند وبعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد

ولى اگر بعد از سجده اول ، يا پيش از سربرداشتن از سجده دوم ، يكى از اين چهار شك ، براى او پيش آيد نماز باطل است

پنجم - شك بين سه وچهار ، كه در هر جاى نماز باشد ، بايد بنا بر چهار بگذارد ونماز را تمام كند وبعد از نماز يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته بجا آورد

ششم - شك بين چهار وپنج در حال ايستاده كه بايد بنشيند وتشهد بخواند ونماز را سلام دهد ويك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته بجا آورد

هفتم - شك بين سه وپنج در حال ايستاده ، كه بايد بنشيند وتشهد بخواند ونماز را سلام دهد ودو ركعت نماز احتياط ايستاده بجا آورد

هشتم - شك بين

سه وچهار وپنج در حال ايستاده ، كه بايد بنشيند و تشهد بخواند وبعد از سلام نماز دو ركعت نماز احتياط ايستاده وبعد دو ركعت نشسته بجا آورد

نهم - شك بين پنج وشش در حال ايستاده كه بايد بنشيند وتشهد بخواند ونماز را سلام دهد ودو سجده سهو بجا آورد

مسأله 1207 - اگر يكى از شكهاى صحيح براى انسان پيش آيد ، نبايد نماز را بشكند وچنانچه نماز را بشكند معصيت كرده است پس اگر پيش از انجام كارى كه نماز را باطل مى كند مثل روگرداندن از قبله ، نماز را از سر گيرد نماز دومش هم باطل است

واگر بعد از انجام كارى كه نماز را باطل مى كند ، مشغول نماز شود نماز دومش صحيح است

مسأله 1208 - اگر يكى از شكهايى كه نماز احتياط براى آنها واجب است در نماز پيش آيد ، چنانچه انسان نماز را تمام كند وبدون خواندن نماز احتياط ، نماز را از سر بگيرد نماز دومش باطل است وبايد نماز احتياط را بخواند

مسأله 1209 - وقتى يكى از شكهاى صحيح براى انسان پيش آيد ، چنانكه گفته شد بايد فورا فكر كند ولى اگر چيزهايى كه به واسطه آنها ممكن است يقين يا گمان به يك طرف شك پيدا شود ، از بين نمى رود ، چنانچه كمى بعد فكر كند اشكال ندارد ، مثلا اگر در سجده شك كند مى تواند تا بعد از سجده فكر كردن را تأخير بيندازد

مسأله 1210 - اگر اول گمانش به يك طرف بيشتر باشد ، بعد دو طرف در نظر او مساوى شود ، بايد بدستور شك عمل نمايد

واگر اول

دو طرف در نظر او مساوى باشد وبه طرفى كه وظيفه اوست بنا بگذارد ، بعد گمانش به طرف ديگر برود ، بايد همان طرف را بگيرد ونماز را تمام كند

مسأله 1211 - كسى كه نمى داند گمانش به يك طرف بيشتر است يا هر دو طرف در نظر او مساويست چنانچه شك از شكهاى باطله باشد يا اگر از شكوك صحيح است در تمام كردن نماز با گمان مساوى باشد مثل آنكه نداند شك بين سه وچهار است يا گمان به چهار ، بايد به دستور شك عمل كند وچنانچه شك از شكوك صحيح باشد ودر تمام كردن با گمان مساوى نباشد مثل شك بين سه وچهار وگمان به سه ، نماز باطل است

مسأله 1212 - اگر بعد از نماز بداند كه در بين نماز حال ترديدى داشته كه مثلا دو ركعت خوانده يا سه ركعت وبنا را بر سه گذاشته ولى نداند كه گمانش به خواندن سه ركعت بوده ، يا هر دو طرف در نظر او مساوى بوده ، نماز احتياط واجب نيست

مسأله 1213 - اگر موقعى كه تشهد مى خواند ، شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه ، ودر همان موقع يكى از شكهايى كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بيفتد صحيح مى باشد ، براى او پيش آيد مثلا شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت نماز باطل است ، بلى در خصوص شك دو وچهار چنانچه به دستور آن شك عمل كند نمازش صحيح است

مسأله 1214 - اگر پيش از آنكه مشغول تشهد شود ، يا پيش از ايستادن ،

شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه ، ودر همان موقع يكى از شكهايى كه بعد از تمام شدن دو سجده صحيح است ، برايش پيش آيد نماز باطل است

مسأله 1215 - اگر موقعى كه ايستاده بين سه وچهار يا بين سه وچهار وپنج شك كند ويادش بيايد كه دو سجده از ركعت پيش بجا نياورده ، نمازش باطل است

مسأله 1216 - اگر شك او از بين برود وشك ديگرى برايش پيش آيد ، مثلا اول شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت ، بعد شك كند كه سه ركعت خوانده يا چهار ركعت ، بايد به دستور شك دوم عمل نمايد

مسأله 1217 - اگر بعد از نماز شك كند كه در نماز مثلا بين دو وچهار شك كرده ، يا بين سه وچهار ، احتياط واجب آن است كه به دستور هر دو عمل كند

مسأله 1218 - اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز شكى براى او پيش آمده ولى نداند از شكهاى صحيح بوده يا از شكهاى باطل واگر از شكهاى صحيح بوده كدام قسم آن بوده است ، نماز را بهم بزند ودوباره بخواند

مسأله 1219 - كسى كه نشسته نماز مى خواند ، اگر شكى كند كه بايد براى آن يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته بخواند ، بايد دو ركعت نشسته بجا آورد

واگر شكى كند كه بايد براى آن دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند ، بايد دو ركعت نشسته بجا آورد

مسأله 1220 - كسى كه ايستاده نماز مى خواند ، اگر موقع خواندن نماز احتياط از ايستادن عاجز شود ، بايد

مثل كسى كه نماز را نشسته مى خواند وحكم آن در مسأله پيش گفته شد ، نماز احتياط را بجا آورد

مسأله 1221 - كسى كه نشسته نماز مى خواند ، اگر موقع خواندن نماز بتواند بايستد ، بايد به وظيفه كسى كه نماز را ايستاده مى خواند عمل كند

نماز احتياط

مسأله 1222 - كسى كه نماز احتياط بر او واجب است ، بعد از سلام نماز بايد نيت نماز احتياط كند وتكبير بگويد وحمد را بخواند وبه ركوع رود ودو سجده نمايد پس اگر يك ركعت نماز احتياط بر او واجب است ، بعد از دو سجده تشهد بخواند وسلام دهد واگر دو ركعت نماز احتياط بر او واجب است بعد از دو سجده ، يك ركعت ديگر مثل ركعت اول بجا آورد وبعد از تشهد سلام دهد ، وفورا بجا آوردن آن لازم نيست

مسأله 1223 - نماز احتياط سوره وقنوت ندارد ولازم نيست آن را آهسته بخواند ومستحب است كه بسم الله آن را بلند بگويد

مسأله 1224 - اگر پيش از خواندن نماز احتياط بفهمد نمازى كه خوانده درست بوده لازم نيست نماز احتياط را بخواند ، واگر در بين نماز احتياط بفهمد ، لازم نيست آن را تمام كند

مسأله 1225 - اگر پيش از خواندن نماز احتياط بفهمد كه ركعتهاى نمازش كم بوده ، چنانچه كارى كه نماز را باطل مى كند انجام نداده ، بايد آنچه از نماز نخوانده بخواند واگر كارى كه نماز را باطل مى كند ، انجام داده ، مثلا پشت به قبله كرده ، بايد نماز را دوباره بجا آورد

مسأله 1226 - اگر بعد از نماز احتياط بفهمد كسرى

نمازش به مقدار نماز احتياط بوده ، مثلا در شك بين سه وچهار ، يك ركعت نماز احتياط بخواند ، بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده ، نمازش صحيح است

مسأله 1227 - اگر بعد از خواندن نماز احتياط بفهمد كسرى نماز كمتر از نماز احتياط بوده ، مثلا در شك بين دو وچهار ، دو ركعت نماز احتياط بخواند ، بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده ، بايد نماز را دوباره بخواند

مسأله 1228 - اگر بعد از خواندن نماز احتياط بفهمد كسرى نماز بيشتر از نماز احتياط بوده ، مثلا در شك بين سه وچهار يك ركعت نماز احتياط بخواند ، بعد بفهمد نماز را دو ركعت خوانده ، بايد نماز را دوباره بخواند

مسأله 1229 - اگر بين دو وسه وچهار شك كند وبعد از خواندن دو ركعت نماز احتياط ايستاده ، يادش بيايد كه نماز را دو ركعت خوانده ، لازم نيست دو ركعت نماز احتياط نشسته را بخواند ، وبايد نماز را دوباره بخواند

مسأله 1230 - اگر بين سه وچهار شك كند وموقعى كه دو ركعت نماز احتياط نشسته يا يك ركعت ايستاده را مى خواند ، يادش بيايد كه نماز را سه ركعت خوانده بايد رفع يد از نماز احتياط كند وچنانچه داخل در ركوع نشده و چيزى كه عمدا وسهوا نماز را باطل مى كند نياورده كسرى نماز را تمام نمايد ونماز صحيح است واگر داخل در ركوع شده يا چيزى كه عمدا وسهوا مبطل نماز است آورده نماز باطل است وبايد نماز را دوباره بخواند

مسأله 1231 - اگر بين دو وسه وچهار شك كند وموقعى كه دو ركعت

نماز احتياط ايستاده را مى خواند ، پيش از ركوع ركعت دوم يادش بيايد كه نماز را سه ركعت خوانده ، بايد نماز را دوباره بخواند وغير از آن چيزى لازم نيست

مسأله 1232 - اگر در بين نماز احتياط بفهمد كسرى نمازش بيشتر يا كمتر از نماز احتياط بوده ، چنانچه داخل در ركوع نشده نماز اصلى را تمام نمايد وصحيح است والا باطل است وبايد دوباره بجا آورد

مسأله 1233 - اگر شك كند نماز احتياطى را كه بر او واجب بوده بجا آورده يا نه ، چنانچه وقت نماز گذشته يا داخل در عمل مترتب شرعى شده باشد مثل اينكه شروع به نماز عصر كرده ونماز احتياط متعلق به ظهر بوده به شك خود اعتنا نكند واگر وقت دارد ، نماز احتياط را بجا آورد ولازم نيست نماز را هم دوباره بخواند

مسأله 1234 - اگر در نماز احتياط ، ركنى را زياد كند ، يا مثلا بجاى يك ركعت دو ركعت بخواند ، نماز احتياط باطل مى شود ، وبايد دوباره نماز احتياط را بخواند

مسأله 1235 - موقعى كه مشغول نماز احتياط است اگر در يكى از كارهاى آن شك كند ، چنانچه محل آن نگذشته ، بايد بجا آورد واگر محلش گذشته ، بايد به شك خود اعتنا نكند ، مثلا اگر شك كند كه حمد خوانده يا نه ، چنانچه به ركوع نرفته بايد بخواند ، واگر به ركوع رفته بايد به شك خود اعتنا نكند

مسأله 1236 - اگر در شماره ركعتهاى نماز احتياط شك كند ، چنانچه طرف بيشتر شك ، نماز را باطل مى كند ، بايد بنا را بر

كمتر بگذارد واگر طرف بيشتر شك نماز را باطل نمى كند ، بايد بنا را بر بيشتر بگذارد ، مثلا موقعى كه مشغول خواندن دو ركعت نماز احتياط است ، اگر شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت ، چون طرف بيشتر شك نماز را باطل مى كند ، بايد بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده واگر شك كند كه يك ركعت خوانده يا دو ركعت ، چون طرف بيشتر شك نماز را باطل نمى كند ، بايد بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است

مسأله 1237 - اگر در نماز احتياط چيزى كه ركن نيست سهوا كم يا زياد شود ، سجده سهو ندارد

مسأله 1238 - اگر بعد از سلام نماز احتياط شك كند كه يكى از اجزاء يا شرايط آن را بجا آورده يا نه ، به شك خود اعتنا نكند

مسأله 1239 - اگر در نماز احتياط ، تشهد يا يك سجده را فراموش كند بايد بعد از سلام نماز ، آن را قضا نمايد

مسأله 1240 - اگر نماز احتياط وقضاى يك سجده يا قضاى يك تشهد يا دو سجده سهو بر او واجب شود مختار است در مقدم داشتن هر كدام آنها

مسأله 1241 - حكم گمان در ركعات نماز مثل حكم يقين است ، مثلا اگر انسان گمان دارد كه نماز را چهار ركعت خوانده ، نبايد نماز احتياط بخواند و حكم گمان در افعال حكم شك است مثلا اگر گمان دارد ركوع كرده چنانچه داخل سجود نشده بايد بجا آورد واگر داخل شده نبايد آن را بجا آورد واگر گمان دارد حمد را نخوانده ، چنانچه به ركوع نرفته ،

بايد بخواند ، واگر به ركوع رفته نمازش صحيح است

مسأله 1242 - حكم شك وسهو وگمان در نمازهاى واجب يوميه ونمازهاى واجب ديگر فرق ندارد ، مثلا اگر در نماز آيات شك كند كه يك ركعت خوانده يا دو ركعت ، چون شك او در نماز دو ركعتى است نمازش باطل مى شود

سجده سهو

سجده سهو

مسأله 1243 - براى سه چيز بعد از سلام نماز ، انسان بايد دو سجده سهو به دستورى كه بعدا گفته مى شود بجا آورد : اول - آنكه در بين نماز ، سهوا حرف بزند

دوم - آنكه تشهد را فراموش كند

سوم - آنكه در نماز چهار ركعتى بعد از سجده دوم شك كند كه چهار ركعت خوانده يا پنج ركعت ، واگر در جايى كه بايد بايستد مثلا موقع خواندن حمد وسوره اشتباها بنشيند يا در جايى كه بايد بنشيند مثلا موقع خواندن تشهد اشتباها بايستد يا جايى كه نبايد سلام نماز بدهد سلام دهد - يا يك سجده فراموش كند ، لازم نيست دو سجده سهو بجا آورد

ولى بهتر است ، بلكه براى هر چيزى كه در نماز اشتباها كم يا زياد كند ، بهتر آن است كه دو سجده سهو بنمايد ، واحكام اين چند صورت در مسائل آينده گفته مى شود

مسأله 1224 - اگر انسان اشتباها يا بخيال اينكه نمازش تمام شده حرف بزند ، بايد دو سجده سهو بجا آورد

مسأله 1245 - براى حرفى كه از آه كشيدن وسرفه پيدا مى شود ، سجده سهو واجب نيست ، ولى اگر مثلا سهوا آخ يا آه بگويد ، بايد سجده سهو نمايد

مسأله 1246 - اگر چيزى را كه

غلط خوانده دوباره بطور صحيح بخواند ، براى دوباره خواندن آن سجده سهو واجب نيست

مسأله 1247 - اگر در نماز سهوا مدتى حرف بزند وتمام آنها يك مرتبه حساب شود ، دو سجده سهو بعد از سلام نماز كافى است

مسأله 1248 - اگر سهوا تسبيحات اربعه را نگويد يا بيشتر يا كمتر از سه مرتبه بگويد ، بهتر آن است كه بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد ، ولى لازم نيست

مسأله 1249 - اگر در جايى كه نبايد سلام نماز را بگويد سهوا بگويد : السلام علينا وعلى عباد الله الصالحين يا بگويد : السلام عليكم ورحمة الله وبركاته ، لازم نيست دو سجده سهو بنمايد ، وهمچنين اگر اشتباها مقدارى از اين دو سلام را بگويد ، يا بگويد السلام عليك ايها النبى ورحمة الله وبركاته ، لازم نيست دو سجده سهو بجا آورد

مسأله 1250 - اگر در جايى كه نبايد سلام دهد اشتباها هر سه سلام را بگويد دو سجده سهو كافيست

مسأله 1251 - اگر يك سجده يا تشهد را فراموش كند وپيش از ركوع ركعت بعد يادش بيايد ، بايد برگردد وبجا آورد وبعد از نماز بهتر است براى ايستادن بيجا دو سجده سهو بنمايد

مسأله 1252 - اگر در ركوع يا بعد از آن يادش بيايد كه تشهد را از ركعت پيش فراموش كرده ، بايد بعد از سلام نماز تشهد را قضا نمايد وواجب است بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد براى تشهد فراموش شده

مسأله 1253 - اگر سجده سهو را بعد از سلام نماز عمدا بجا نياورد ، معصيت كرده وبايد هر چه زودتر آن را

انجام دهد وچنانچه سهوا بجا نياورد ، هر وقت يادش آمد بايد فورا انجام دهد ولازم نيست نماز را دوباره بخواند

مسأله 1254 - اگر شك دارد كه سجده سهو بر او واجب شده يا نه ، لازم نيست بجا آورد

مسأله 1255 - كسى كه شك دارد مثلا دو سجده سهو بر او واجب شده يا چهار تا ، اگر دو سجده بنمايد كافيست

مسأله 1256 - اگر بداند يكى از دو سجده سهو را بجا نياورده ، بايد دو سجده سهو بجا آورد واگر بداند سهوا سه سجده كرده ، احتياط واجب آن است كه دوباره دو سجده سهو بنمايد

دستور سجده سهو

مسأله 1257 - دستور سجده سهو اين است كه بعد از سلام نماز فورا نيت سجده سهو كند وپيشانى را به چيزى كه سجده بر آن صحيح است بگذارد و بگويد : بسم الله وبالله وصلى الله على محمد وآله ويا بگويد بسم الله وبالله اللهم صل على محمد وآل محمد ويك دفعه هم وآله عوض وآل محمد بگويد ويا بگويد بسم الله وبالله السلام عليك ايها النبى ورحمة الله وبركاته وبنابر احتياط كلمه السلام را دو نحو بگويد بدون واو وبا واو ، بعد بايد بنشيند ودوباره به سجده رود ويكى از ذكرهايى را كه گفته شد بگويد وبنشيند وبنا بر احتياط بعد از خواندن تشهد متعارف در نماز سلام دهد

قضاى سجده وتشهد فراموش شده

مسأله 1258 - سجده وتشهدى را كه انسان فراموش كرده وبعد از نماز ، قضاى آن را بجا مى آورد ، بايد تمام شرائط نماز مانند : پاك بودن بدن ولباس ورو به قبله بودن وشرطهاى ديگر را داشته باشد

مسأله 1259 - اگر سجده يا تشهد را چند دفعه فراموش كند ، مثلا يك سجده از ركعت اول ويك سجده از ركعت دوم فراموش نمايد ، بايد بعد از نماز ، قضاى هر دو را بجا آورد ولازم است معين كند كه قضاى كدام يك از آنها است

مسأله 1260 - اگر يك سجده وتشهد را فراموش كند ، واجب نيست كه هر كدام را اول فراموش كرده ، اول قضاء نمايد

مسأله 1261 - اگر به خيال اينكه اول سجده را فراموش كرده ، اول قضاى آن را بجا آورد وبعد از خواندن تشهد يادش بيايد كه اول تشهد را فراموش كرده ، واجب

نيست كه دوباره سجده را قضا نمايد ، ونيز اگر به خيال اينكه اول تشهد را فراموش كرده ، اول قضاى آن را بجا آورد ، وبعد از سجده يادش بيايد كه اول سجده را فراموش كرده واجب نيست دوباره تشهد را بخواند

مسأله 1262 - اگر بين سلام ونماز وقضاى سجده يا تشهد كارى كند كه اگر عمدا يا سهوا در نماز اتفاق بيفتد نماز باطل مى شود ، مثلا پشت به قبله نمايد ، اشكال ندارد واعاده نماز لازم نيست

مسأله 1263 - اگر بعد از سلام نماز يادش بيايد كه يك سجده از ركعت آخر فراموش كرده ، چنانچه كارى كه عمدى وسهوى آن نماز را باطل مى كند مثل روگرداندن از قبله انجام نداده بايد سجده را به قصد اداء وبعد از آن تشهد وسلام را بجا آورد ، ونيز اگر يادش بيايد كه تشهد ركعت آخر را فراموش كرده ، بايد به قصد اداء تشهد را بخواند وبعد از آن ، سلام دهد

مسأله 1264 - اگر بين سلام نماز وقضاى تشهد كارى كند كه براى آن سجده سهو واجب مى شود ، مثل آنكه سهوا حرف بزند بايد تشهد را قضاء نمايد ودو

سجده سهو بنمايد

مسأله 1265 - اگر نداند كه سجده را فراموش كرده يا تشهد را ، بايد هر دو را قضا نمايد ، وهر كدام را اول بجا اول آورد اشكال ندارد

مسأله 1266 - اگر شك دارد كه سجده يا تشهد را فراموش كرده يا نه ، واجب نيست قضاء نمايد

مسأله 1267 - اگر بداند سجده يا تشهد را فراموش كرده وشك كند كه پيش از ركوع ركعت بعد بجا

آورده يا نه ، احتياط واجب آن است كه آن را قضاء نمايد

مسأله 1268 - كسى كه بايد سجده يا تشهد را قضاء نمايد ، اگر براى كار ديگرى هم سجده سهو بر او واجب شود ، لازم نيست بعد از نماز ، سجده يا تشهد را قضاء نمايد ، بعد سجده سهو را بجا آورد بلكه مى تواند اول سجده سهو را بجا آورد

مسأله 1269 - اگر شك دارد كه بعد از نماز قضاى سجده يا تشهد فراموش شده را بجا آورده يا نه ، چنانچه وقت نماز نگذشته ، بايد سجده يا تشهد را قضاء نمايد ، واگر وقت نماز گذشته ، قضاى آن مستحب است

كم ويا زياد كردن اجزاء وشرائط نماز

مسأله 1270 - هرگاه چيزى از واجبات نماز را عمدا كم يا زياد كند ، اگر چه يك حرف آن باشد ، نماز باطل است

مسأله 1271 - اگر به واسطه ندانستن مسأله از روى تقصير چيزى از واجبات نماز را كم يا زياد كند نماز باطل است ، ولى چنانچه به واسطه ندانستن مسأله حمد وسوره نماز صبح ومغرب وعشاء را آهسته بخواند ، يا حمد وسوره نماز ظهر وعصر را بلند بخواند ، يا در مسافرت نماز ظهر وعصر وعشاء را به واسطه جهل بوجوب قصر بر مسافر چهار ركعتى بخواند ، نمازش صحيح است

مسأله 1272 - اگر در بين نماز بفهمد وضوء يا غسلش باطل بوده ، يا بدون وضوء يا غسل مشغول نماز شده ، بايد نماز را بهم بزند ودوباره با وضوء يا غسل بخواند واگر بعد از نماز بفهمد ، بايد دوباره نماز را با وضوء يا غسل بج?آورد واگر وقت گذشته

قضاء نمايد

مسأله 1273 - اگر بعد از رسيدن به ركوع يادش بيايد كه دو سجده از ركعت پيش فراموش كرده ، نمازش باطل است

واگر پيش از رسيدن به ركوع يادش بيايد ، بايد برگردد ودو سجده را بجا آورد وبرخيزد وحمد وسوره يا تسبيحات را بخواند ونماز را تمام كند

مسأله 1274 - اگر پيش از گفتن السلام علينا والسلام عليكم يادش بيايد كه دو سجده ركعت آخر را بجا نياورده ، بايد دو سجده را بجا آورده ودوباره تشهد بخواند ونماز را سلام دهد

مسأله 1275 - اگر پيش از سلام نماز يادش بيايد كه يك ركعت يا بيشتر ، از آخر نماز نخوانده ، بايد مقدارى را كه فراموش كرده بجا آورد

مسأله 1276 - اگر بعد از سلام نماز يادش بيايد كه يك ركعت يا بيشتر ، از آخر نماز را نخوانده ، چنانچه كارى انجام داده كه اگر در نماز عمدا يا سهوا اتفاق بيفتد نماز را باطل مى كند ، مثلا پشت به قبله كرده ، نمازش باطل است ، واگر كارى كه عمدى وسهوى آن ، نماز را باطل مى كند انجام نداده ، بايد فورا مقدارى را كه فراموش كرده بجا آورد

مسأله 1277 - هرگاه بعد از سلام نماز عملى انجام داد كه اگر در نماز عمدا يا سهوا اتفاق بيفتد نماز را باطل مى كند ، مثلا پشت به قبله نمايد وبعد يادش بيايد كه دو سجده آخر را بجا نياورده ، نمازش باطل است واگر پيش از انجام كارى كه نماز را باطل مى كند ، يادش بيايد بايد دو سجده اى را كه فراموش كرده بجا آورد ودوباره

تشهد را بخواند ونماز را سلام دهد ولازم نيست دو سجده سهو براى سلامى كه اول گفته است بنمايد

مسأله 1278 - اگر بفهمد نماز را پيش از وقت خوانده ، يا پشت به قبله يا به طرف راست يا به طرف چپ قبله بجا آورده بايد دوباره بخواند واگر وقت گذشته قضاء نمايد

نماز مسافر

مسافر بايد نماز ظهر وعصر وعشا را با هشت شرط ، شكسته بجا آورد يعنى دو ركعت بخواند

شرط اول - آنكه سفر او كمتر از هشت فرسخ شرعى نباشد وفرسخ شرعى تقريبا پنج كيلومتر ونيم است

مسأله 1279 - كسى كه رفتن وبرگشتن او هشت فرسخ است ، اگر بخواهد قبل از ماندن ده روز برگردد ، چنانچه رفتن وبرگشتن او هر كدام كمتر از چهار فرسخ نباشد ، بايد نماز را شكسته بخواند

بنابر اين اگر رفتن سه فرسخ وبرگشتن پنج فرسخ باشد ، بايد نماز را تمام يعنى چهار ركعتى بخواند

مسأله 1280 - اگر رفتن وبرگشتن هشت فرسخ باشد اگر چه روزى كه مى رود ، همان روز يا شب آن برنگردد ، مثلا امروز برود وفردا برگردد بايد نماز را شكسته بخواند

مسأله 1281 - اگر سفر مختصرى از هشت فرسخ كمتر باشد ، يا انسان نداند كه سفر او هشت فرسخ است يا نه نبايد نماز را شكسته بخواند وچنانچه شك كند كه سفر او هشت فرسخ است يا نه ، بايد نمازش را تمام بخواند ولازم نيست تحقيق كند

مسأله 1282 - اگر يك عادل خبر دهد كه سفر انسان هشت فرسخ است ، بايد نماز را شكسته بخواند وروزه نگيرد وقضاى آن را بجا آورد

مسأله 1283 - كسى كه يقين

دارد سفر او هشت فرسخ است ، اگر نماز را شكسته بخواند وبعد بفهمد كه هشت فرسخ نبوده بايد آن را چهار ركعتى بجا آورد ، اگر وقت گذشته ، قضاء نمايد

مسأله 1284 - كسى كه يقين دارد سفرش هشت فرسخ نيست ، يا شك دارد كه هشت فرسخ هست يا نه ، چنانچه در بين راه بفهمد كه سفر او هشت فرسخ بوده ، اگر چه كمى از راه باقى باشد ، بايد نماز را شكسته بخواند واگر تمام خوانده دوباره شكسته بجا آورد

مسأله 1285 - اگر در بين دو محلى كه فاصله آنها كمتر از چهار فرسخ است ، چند مرتبه رفت وآمد كند ، اگر چه روى همرفته هشت فرسخ شود ، بايد نماز را تمام بخواند

مسأله 1286 - اگر محلى دو راه داشته باشد ، يك راه آن كمتر از هشت فرسخ و راه ديگر آن هشت فرسخ يا بيشتر باشد ، چنانچه انسان از راهى كه هشت فرسخ است به آنجا برود ، بايد نماز را شكسته بخواند واگر از راهى كه هشت فرسخ نيست برود ، بايد تمام بخواند

مسأله 1287 - اگر شهر ديوار دارد ، بايد ابتداى هشت فرسخ را از ديوار شهر حساب كند واگر ديوار ندارد بايد از خانه هاى آن شهر حساب نمايد

شرط دوم - آنكه از اول مسافرت قصد هشت فرسخ را داشته باشد ، پس اگر به جايى كه كمتر از هشت فرسخ است مسافرت كند وبعد از رسيدن به آنجا قصد كند جايى برود كه با مقدارى كه آمده هشت فرسخ شود ، چون از اول قصد هشت فرسخ را نداشته ، بايد

نماز را تمام بخواند ولى اگر بخواهد از آنجا هشت فرسخ برود ، يا چهار فرسخ برود وقبل از ماندن ده روز به وطنش يا به جايى كه مى خواهد ده روز بماند ، برگردد بايد نماز را شكسته بخواند

مسأله 1288 - كسى كه نمى داند سفرش چند فرسخ است ، مثلا براى پيدا كردن گمشده اى مسافرت مى كند ونمى داند كه چه مقدار بايد برود تا آن را پيدا كند ، بايد نماز را تمام بخواند ولى در برگشتن ، چنانچه تا وطنش يا جايى كه مى خواهد ده روز در آنجا بماند ، هشت فرسخ يا بيشتر باشد ، بايد نماز را شكسته بخواند ونيز اگر در بين رفتن قصد كند كه چهار فرسخ برود وبرگردد ، چنانچه رفتن وبرگشتن هشت فرسخ شود ، بايد نماز را شكسته بخواند

مسأله 1289 - مسافر در صورتى بايد نماز را شكسته بخواند كه تصميم داشته باشد هشت فرسخ برود ، پس كسى كه از شهر بيرون مى رود ومثلا قصدش اين است كه اگر رفيق پيدا كند ، سفر هشت فرسخى برود ، چنانچه اطمينان دارد كه رفيق پيدا مى كند ، بايد نماز را شكسته بخواند واگر اطمينان ندارد ، بايد تمام بخواند

مسأله 1290 - كسى كه قصد هشت فرسخ دارد ، اگر چه در هر روز مقدار كمى راه برود ، وقتى به جايى برسد كه اهل آن شهر را نبيند واذان آن را نشنود ، بايد نماز را شكسته بخواند

مسأله 1291 - كسى كه در سفر به اختيار ديگرى است ، مانند نوكرى كه با آقاى خود مسافرت مى كند ، چنانچه

بداند سفر او هشت فرسخ است ، بايد نماز را شكسته بخواند واگر نداند بنا بر احتياط واجب بايد از او بپرسد كه اگر سفر او هشت فرسخ باشد ، نماز را شكسته بجا آورد

مسأله 1292 - كسى كه در سفر به اختيار ديگرى است ، اگر بداند يا گمان داشته باشد كه پيش از رسيدن به چهار فرسخ از او جدا ميشود ، بايد نماز را تمام بخواند

مسأله 1293 - كسى كه در سفر به اختيار ديگريست ، اگر شك دارد كه پيش از رسيدن به چهار فرسخ از او جدا مى شود يا نه ، بايد نماز را تمام بخواند ، ولى اگر شك او از اين جهت است كه احتمال مى دهد مانعى براى سفر او پيش آيد ، چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا نباشد ، بايد نماز را شكسته بخواند

شرط سوم - آنكه در بين راه از قصد خود بر نگردد ، پس اگر پيش از رسيدن به چهار فرسخ از قصد خود برگردد ، يا مردد شود ، بايد نماز را تمام بخواند

مسأله 1294 - اگر بعد از رسيدن به چهار فرسخ از مسافرت منصرف شود ، چنانچه تصميم داشته باشد كه همانجا بماند يا بعد از ده روز برگردد ، يا در برگشتن وماندن مردد باشد ، بايد نماز را تمام بخواند

مسأله 1295 - اگر بعد از رسيدن به چهار فرسخ از مسافرت منصرف شود و تصميم داشته باشد كه قبل از ماندن ده روز از آنجا برگردد ، بايد نماز را شكسته بخواند

مسأله 1296 - اگر براى رفتن به محلى حركت كند وبعد از رفتن مقدارى

از راه بخواهد جاى ديگرى برود ، چنانچه از محل اولى كه حركت كرده تا جايى كه مى خواهد برود ، هشت فرسخ باشد ، بايد نماز را شكسته بخواند

مسأله 1297 - اگر پيش از آنكه به هشت فرسخ برسد ، مردد شود كه بقيه راه را برود يا نه ، ودر موقعى كه مردد است راه نرود وبعد تصميم بگيرد كه بقيه راه را برود بايد تا آخر مسافرت نماز را شكسته بخواند

مسأله 1298 - اگر پيش از آنكه به هشت فرسخ برسد ، مردد شود كه بقيه راه را برود يا نه ودر موقعى كه مردد است مقدارى راه برود وبعد تصميم بگيرد كه هشت فرسخ ديگر برود ، يا چهار فرسخ برود وقبل از ماندن ده روز برگردد ، تا آخر مسافرت بايد نماز را شكسته بخواند

مسأله 1299 - اگر پيش از آنكه به هشت فرسخ برسد ، مردد شود كه بقيه راه را برود يا نه ، ودر موقعى كه مردد است مقدارى راه برود وبعد تصميم بگيرد كه بقيه راه را برود ، چنانچه آن مقدار كه قبل از مردد شدن سير كرده چهار فرسخ باشد و بنا داشته باشد كه قبل از ماندن ده روز برگردد بايد شكسته بخواند وهمچنين اگر راهى كه پيش از مردد شدن وراهى كه بعد از آن مى رود روى هم هشت فرسخ باشد يا چهار فرسخ ، بشرط آنكه بنا داشته باشد قبل از ماندن ده روز برگردد بايد شكسته بخواند والا بايد تمام بخواند

شرط چهارم - آنكه نخواهد پيش از رسيدن به هشت فرسخ از وطن خود بگذرد يا ده روز يا

بيشتر در جايى بماند پس كسى كه مى خواهد پيش از رسيدن به هشت فرسخ از وطنش بگذرد يا ده روز در جايى بماند بايد نماز را تمام بخواند

مسأله 1300 - كسى كه نمى داند پيش از رسيدن به هشت فرسخ از وطنش مى گذرد يا نه ، يا ده روز در جايى مى ماند يا نه ، بايد نماز را تمام بخواند

مسأله 1301 - كسى كه مى خواهد پيش از رسيدن به هشت فرسخ از وطنش بگذرد يا ده روز در جايى بماند ، ونيز كسى كه مردد است كه از وطنش بگذرد ، يا ده روز در جايى بماند ، اگر از ماندن ده روز يا گذشتن از وطن منصرف شود ، باز هم بايد نماز را تمام بخواند ولى اگر باقيمانده راه هشت فرسخ باشد ، يا چهار فرسخ باشد وبخواهد برود قبل از ماندن ده روز برگردد ، بايد نماز را شكسته بخواند

شرط پنجم - آنكه براى كار حرام سفر نكند واگر براى كار حرامى مانند دزدى سفر كند ، بايد نماز را تمام بخواند ، وهمچنين است اگر خود سفر حرام باشد ، مثل آنكه براى او ضرر داشته باشد ، به نحوى كه ارتكاب آن حرام باشد يا زن بدون اجازه شوهر در صورتى كه ناشزه بر او صدق كند وفرزند با نهى پدر ومادر به شرطى كه موجب عقوقشان بشود سفرى بروند كه بر آنان واجب نباشد ، ولى اگر مثل سفر حج واجب باشد ، بايد نماز را شكسته بخوانند

مسأله 1302 - سفرى كه اسباب اذيت پدر ومادر باشد حرام است وانسان بايد در آن سفر نماز

را تمام بخواند وروزه هم بگيرد

مسأله 1303 - كسى كه سفر او حرام نيست وبراى كار حرام سفر نمى كند ، اگر چه در سفر معصيتى انجام دهد ، مثلا غيبت كند يا شراب بخورد بايد نماز را شكسته بخواند

مسأله 1304 - اگر براى آنكه كار واجبى را ترك كند ، مسافرت نمايد چه غرض ديگرى در سفر داشته باشد يا نه نمازش شكسته است ، پس كسى كه بدهكار است ، اگر بتواند بدهى خود را بدهد وطلبكار هم مطالبه كند ، چنانچه در سفر نتواند بدهى خود را بدهد وبراى فرار از دادن قرض مسافرت نمايد ، بايد نماز را شكسته بخواند

مسأله 1305 - اگر سفر او سفر حرام نباشد ولى حيوان سوارى يا مركب ديگرى كه سوار است غصبى باشد ، يا در زمين غصبى مسافرت كند ، بايد نماز را تمام بخواند

مسأله 1306 - كسى با ظالم مسافرت مى كند اگر ناچار نباشد ومسافرت او كمك به ظالم باشد يا آنكه از اعوان او محسوب شود يا موجب زيادى شوكت او / صفحة 232 / شود بايد نماز را تمام بخواند واگر ناچار باشد يا مثلا براى نجات دادن مظلومى با او مسافرت كند ، نمازش شكسته است

مسأله 1307 - اگر به قصد تفريح وگردش مسافرت كند ، حرام نيست وبايد نماز را شكسته بخواند

مسأله 1308 - اگر براى لهو خوش گذرانى به شكار رود ، نمازش تمام است ، وچنانچه براى تهيه معاش به شكار رود ، نمازش شكسته است ، واگر براى كسب وزياد كردن مال برود ، احتياط واجب آن است كه نماز را هم شكسته وهم تمام

بخواند ولى نبايد روزه بگيرد

مسأله 1309 - كسى كه براى معصيت سفر كرده ، موقعى كه از سفر برمى گردد اگر توبه كرده وبرگشتن جزء از سفر او حساب نشود عرفا بايد نماز را شكسته بخواند

واگر توبه نكرده ورجوع جزء از سفر او محسوب شود بايد احتياط كند هم شكسته وهم تمام بخواند

مسأله 1310 - كسى كه سفر او سفر معصيت است ، اگر در بين راه از قصد معصيت برگردد ، چنانچه باقيمانده را هشت فرسخ باشد ، يا چهار فرسخ باشد و بخواهد برود وقبل از ماندن ده روز برگردد ، بايد نماز را شكسته بخواند

مسأله 1311 - كسى كه براى معصيت سفر نكرده ، اگر در بين راه قصد كند كه بقيه راه را براى معصيت برود ، بايد نماز را تمام بخواند ولى نمازهايى را كه شكسته خوانده صحيح است

شرط ششم - آنكه از صحرانشينهايى نباشد كه در بيابانها گردش مى كنند وهر جا آب وخوراك براى خود وحشمشان پيدا كنند مى مانند وبعد از چندى بجاى ديگر مى روند ، وصحرانشينها در اين مسافرتها بايد نماز را تمام بخوانند

مسأله 1312 - اگر يكى از صحرانشينها براى پيدا كردن منزل وچراگاه حيواناتشان سفر كند ، چنانچه سفر او هشت فرسخ باشد ، اگر بنه ودستگاهش همراهش باشد تمام بخواند ، والا شكسته بخواند

مسأله 1313 - اگر صحرانشين براى زيارت يا حج يا تجارت ومانند اينها مسافرت كند ، بايد نماز را شكسته بخواند

شرط هفتم - آنكه شغل او مسافرت نباشد ، بنابر اين هواپيمابر وراننده و چوبدار وكشتيبان ومانند اينها ، اگر چه براى بردن اثاثيه منزل خود مسافرت كنند ،

بايد نماز را تمام بخوانند

مسأله 1314 - كسى كه شغلش مسافرت است اگر براى كار ديگرى مثلا براى زيارت يا حج مسافرت كند ، بايد نماز را شكسته بخواند ولى اگر مثلا شوفر اتومبيل خود را براى زيارت كرايه بدهد ودر ضمن خودش هم زيارت كند ، بايد نماز را تمام بخواند

مسأله 1315 - حمله دار يعنى كسى كه براى رساندن حاجيها به مكه مسافرت مى كند ، چنانچه شغلش مسافرت باشد ، بايد نماز را در آن سفر تمام بخواند واگر شغلش مسافرت نباشد ، مثلا در يك سال حمله دارى مى كند احتياط به جمع بين شكسته وتمام نبايد ترك شود

مسأله 1316 - كسى كه شغل او حمله داريست وحاجيها را از راه دور به مكه مى برد ، چنانچه تمام سال يا بيشتر سال را در راه باشد ، بايد نماز را تمام بخواند

مسأله 1317 - كسى كه در مقدارى از سال شغلش مسافرت است ، مثل شوفرى كه فقط در تابستان يا زمستان اتومبيل خود را كرايه مى دهد ، بايد در سفر نماز را تمام بخواند

مسأله 1318 - راننده ودوره گردى كه در دو - سه فرسخى شهر رفت وآمد مى كنند ، چنانچه اتفاقا سفر هشت فرسخى برود ، بايد نماز را شكسته بخوانند

مسأله 1319 - كسى كه شغلش مسافرت است اگر ده روز يا بيشتر در وطن خود بماند ، چه از اول قصد ماندن ده روز را داشته باشد ، چه بدون قصد بماند ، بايد در سفر اولى كه بعد از ده روز مى رود ، نماز را شكسته بخواند

مسأله 1320 - كسى كه شغلش مسافرت است ، اگر

در غير وطن خود ده روز بماند در سفر اولى كه بعد از ده روز ميرود ، بايد نماز را شكسته بخواند

مسأله 1321 - كسى كه شغلش مسافرت است ، اگر شك كند كه در وطن خود يا جاى ديگر ده روز مانده يا نه ، بايد نماز را تمام بخواند

مسأله 1322 - كسى كه در شهرها سياحت مى كند وبراى خود وطنى اختيار نكرده بايد نماز را تمام بخواند

مسأله 1323 - كسى كه شغلش مسافرت نيست ، اگر مثلا در شهرى يا در دهى جنسى دارد كه براى حمل آن مسافرتهاى پى در پى مى كند ، بايد نماز را شكسته بخواند

مسأله 1324 - كسى كه از وطنش صرف نظر كرده ومى خواهد وطن ديگرى براى خود اختيار كند ، اگر شغلش مسافرت نباشد ، بايد در مسافرت نماز را شكسته بخواند

شرط هشتم - آنكه به حد ترخص برسد يعنى از وطنش يا جايى كه قصد كرده ده روز در آنجا بماند ، به قدرى دور شود كه اهل شهر را نبيند وصداى اذان آن را نشنود

ولى بايد در هوا غبار يا چيز ديگرى نباشد كه از ديدن اهل وشنيدن اذان جلوگيرى كند ولازم نيست بقدرى دور شود كه مناره ها وگنبدها را نبيند ، يا ديوارها هيچ پيدا نباشد ، بلكه همينقدر كه اهالى كاملا معلوم نباشند ، كافى است

مسأله 1325 - كسى كه به سفر مى رود اگر به جايى برسد كه اذان را نشنود ولى اهل شهر را ببيند يا اهل را نبيند وصداى اذان را بشنود ، چنانچه بخواهد در آنجا نماز بخواند ، بنابر احتياط واجب بايد هم شكسته

وهم تمام بخواند

مسأله 1326 - مسافرى كه به وطنش برمى گردد ، وقتى اهل وطن خود را ببيند وصداى اذان آن را بشنود ، بايد نماز را تمام بخواند

ومسافرى كه مى خواهد ده روز در جايى بماند تا وقتى وارد آن محل نشده بايد نماز را شكسته بخواند ولو در جايى باشد كه اهل آنجا را ببيند وصداى اذانش را بشنود

مسأله 1327 - هرگاه شهر در بلندى باشد كه از دور اهالى ديده شوند ، يا بقدرى گود باشد كه اگر انسان كمى دور شود اهل آن را نبيند ، كسى كه از آن شهر مسافرت مى كند ، وقتى به اندازه اى دور شود كه اگر آن شهر در زمين هموار بود ، اهلش از آنجا ديده نمى شدند ، بايد نماز خود را شكسته بخواند ونيز اگر پستى وبلندى خانه ها بيشتر از معمول باشد ، بايد ملاحظه معمول را بنمايد

مسأله 1328 - اگر از محلى مسافرت كند كه اهل ندارد وقتى به جايى برسد كه اگر آن محل اهل داشت از آنجا ديده نمى شد ، بايد نماز را شكسته بخواند

مسأله 1329 - اگر بقدرى دور شود كه نداند صدايى را كه مى شنود صداى اذان است يا صداى ديگر ، بايد نماز را شكسته بخواند ولى اگر بفهمد اذان مى گويند وكلمات آن را تشخيص ندهد ، بايد تمام بخواند

مسأله 1330 - اگر بقدرى دور شود كه اذان خانه ها را نشنود ولى اذان شهر را كه معمولا در جاى بلند مى گويند بشنود ، نماز را شكسته بخواند

مسأله 1331 - اگر به جايى برسد كه اذان شهر را كه معمولا در جاى

بلند مى گويند نشنود ولى اذانى را كه در جاى خيلى بلند مى گويند بشنود ، بايد نماز را شكسته بخواند

مسأله 1332 - اگر چشم يا گوش او يا صداى اذان غير معمولى باشد ، در جايى بايد نماز را شكسته بخواند كه چشم متوسط ، اهالى را نبيند وگوش متوسط ، صداى اذان معمولى را نشنود

مسأله 1333 - اگر موقعى كه سفر مى رود شك كند كه به حد ترخص يعنى جايى كه اذان را نشنود واهل را نبيند ، رسيده يا نه ، بايد نماز را تمام بخواند

ودر موقع برگشتن ، اگر شك كند كه به حد ترخص رسيده يا نه ، بايد شكسته بخواند

مسأله 1334 - مسافرى كه درسفر از وطن خود عبور مى كند ، وقتى به جايى برسد كه اهل وطن خود را ببيند وصداى اذان آن را بشنود ، بايد نماز را تمام بخواند

مسأله 1335 - مسافرى كه در بين مسافرت به وطنش رسيده ، تا وقتى در آنجا هست بايد نماز را تمام بخواند ولى اگر بخواهد از آنجا هشت فرسخ برود ، يا چهار فرسخ برود وقبل از ماندن ده روز برگردد ، وقتى به جايى برسد كه اهل وطن را نبيند وصداى اذان آن را نشنود ، بايد نماز را شكسته بخواند

مسأله 1336 - جايى را كه انسان براى اقامت وزندگى خود اختيار كرده وطن اوست ، چه در آنجا به دنيا آمده ووطن پدر ومادرش باشد ، يا خودش آنجا را براى زندگى اختيار كرده باشد

مسأله 1337 - اگر قصد دارد در جايى كه وطن اصليش نيست مدتى بماند و بعد به جاى ديگر رود

، آنجا وطن او حساب نمى شود

مسأله 1338 - جايى را كه انسان محل زندگى خود قرار داده ومثل كسى كه آنجا وطن اوست در آنجا زندگى مى كند مانند اكثر طلابى كه در حوزه هاى علميه ساكن مى باشند كه اگر مسافرتى براى او پيش آيد ، دوباره به همانجا برمى گردد ، اگر چه قصد نداشته باشد كه هميشه در آنجا بماند ، وطن او حساب مى شود يعنى در حكم وطن است

مسأله 1339 - كسى كه در دو محل زندگى مى كند ، مثلا شش ماه در شهرى وشش ماه در شهر ديگر مى ماند ، هر دو وطن اوست ، ونيز كسى كه بيشتر از دو محل را براى زندگى خود اختيار كرده باشد ، همه آنها وطن او حساب مى شود

مسأله 1340 - كسى كه در جايى ملك دارد ، ولو موقعى كه آن ملك را دارد شش ماه با قصد توطن در آنجا بماند حكم كسى است كه ملك ندارد تا وقتى كه از آن محل اعراض ننموده ، هر وقت در مسافرت به آنجا برسد بايد نماز را تمام بخواند واگر از آن محل اعراض نموده باشد بايد شكسته بخواند

مسأله 1341 - اگر به جايى برسد كه وطن او بوده واز آنجا صرف نظر كرده ، نبايد نماز را تمام بخواند ، اگر چه وطن ديگرى هم براى خود اختيار نكرده باشد

مسأله 1342 - مسافرى كه قصد دارد ، ده روز پشت سر هم در جايى بماند ، يا مى داند كه بدون اختيار ده روز در جايى مى ماند ، در آن محل بايد نماز را تمام

بخواند

مسأله 1343 - مسافرى كه مى خواهد ده روز در جايى بماند ، لازم نيست قصد ماندن شب اول يا شب يازدهم را داشته باشد وهمين كه قصد كند از اول آفتاب روز اول تا غروب روز دهم بماند ، بايد نماز را تمام بخواند ، وهمچنين اگر مثلا قصدش اين باشد كه از ظهر روز اول تا ظهر روز يازدهم بماند ، بايد نماز را تمام بخواند

مسأله 1344 - مسافرى كه مى خواهد ده روز در جايى بماند ، در صورتى بايد نماز را تمام بخواند كه بخواهد تمام ده روز را در يكجا بماند پس اگر بخواهد مثلا ده روز در نجف وكوفه يا در تهران وشميران بماند ، بايد نماز را شكسته بخواند

مسأله 1345 - مسافرى كه مى خواهد ده روز در محلى بماند ، اگر از اول قصد داشته باشد كه در بين ده روز به اطراف آنجا برود ، چنانچه جايى كه مى خواهد برود بقدرى دور باشد كه از آنجا صداى اذان آن محل را نشنود وديوار آن را نبيند ، اگر چه بخواهد همان روزى كه مى رود برگردد ، بايد در تمام ده روز نماز را شكسته بخواند واگر به اين مقدار دور نباشد بايد نماز را تمام بخواند

مسأله 1346 - مسافرى كه تصميم ندارد ده روز در جايى بماند مثلا قصدش اين است كه اگر رفيقش بيايد ، يا منزل خوبى پيدا كند ، ده روز بماند ، بايد نماز را شكسته بخواند

مسأله 1347 - كسى كه تصميم دارد ، ده روز در جايى بماند ، اگر چه احتمال غير عقلايى بدهد كه براى ماندن او

مانعى برسد ، بايد نماز را تمام بخواند

مسأله 1348 - اگر مسافر بداند كه مثلا ده روز يا بيشتر به آخر ماه مانده وقصد كند كه تا آخر ماه در جايى بماند ، بايد نماز را تمام بخواند

مسأله 1349 - اگر مسافر قصد كند ده روز در جايى بماند چنانچه پيش از خواندن يك نماز چهار ركعتى از ماندن منصرف شود ، يا مردد شود كه در آنجا بماند يا به جاى ديگر برود ، بايد نماز را شكسته بخواند ، واگر بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى از ماندن منصرف شود ، يا مردد شود ، تا وقتى در آنجا هست بايد نماز را تمام بخواند

مسأله 1350 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در جايى بماند ، اگر روزه بگيرد وبعد از ظهر از ماندن در آنجا منصرف شود ، چنانچه يك نماز چهار ركعتى خوانده باشد ، روزه اش صحيح است وتا وقتى در آنجا هست بايد نمازهاى خود را تمام بخواند

واگر يك نماز چهار ركعتى نخوانده باشد ، روزه آن روزش صحيح است ، اما نمازهاى خود را بايد شكسته بخواند وروزهاى بعد هم نمى تواند روزه بگيرد

مسأله 1351 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در جايى بماند ، اگر از ماندن منصرف شود وشك كند پيش از آنكه از قصد ماندن برگردد ، يك نماز چهار ركعتى خوانده يا نه ، بايد نمازهاى خود را شكسته بخواند

مسأله 1352 - اگر مسافر به نيت اينكه نماز را شكسته بخواند ، مشغول نماز شود ودر بين نماز تصميم بگيرد كه ده روز يا بيشتر بماند ، بايد نماز را چهار

ركعتى تمام نمايد

مسأله 1353 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در جايى بماند ، اگر در بين نماز چهار ركعتى از قصد خود برگردد ، چنانچه مشغول ركعت سوم نشده ، بايد نماز را دو ركعتى تمام نمايد وبقيه نمازهاى خود را شكسته بخواند

واگر مشغول ركعت سوم شده وبه ركوع نرفته نمازش صحيح است وبايد بنشيند ونماز را دو ركعتى سلام دهد ، وتا وقتى در آنجا است ، بايد نماز را شكسته بخواند واگر به ركوع ركعت سوم رفته نمازش باطل است وتا در آنجا هست نمازهايش را بايد شكسته بجا آورد

مسأله 1354 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در جايى بماند ، اگر بيشتر از ده روز در آنجا بماند ، تا وقتى مسافرت نكرده ، بايد نمازش را تمام بخواند ولازم نيست دوباره قصد ماندن ده روز كند

مسأله 1355 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در جايى بماند ، بايد روزه واجب را بگيرد ومى تواند روزه مستحبى را هم بجا آورد ونماز جمعه ونافله ظهر وعصر وعشا را هم بخواند

مسأله 1356 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در جايى بماند ، اگر بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى يا بعد از ماندن ده روز اگر چه نماز نخوانده باشد بخواهد به جايى كه كمتر از چهار فرسخ است برود وبرگردد ودوباره در جاى اول خود ده روز بماند يا كمتر ولى آنجا را مبدأ مسافرت خواهد قرار داد از وقتى كه مى رود تا برمى گردد وبعد از برگشتن بايد نماز را تمام بخواند

ولى اگر نخواهد بعد از برگشتن ده روز بماند وبرگشتن به محل اقامت

فقط از آن جهت است كه واقع در مسير مسافرت است در موقع رفتن به آنجايى كه كمتر از چهار فرسخ است ودر مدتى كه آنجا مى ماند ، تمام مى خواند ودر موقع برگشتن وبعد از آنكه برگشت بايد نماز را شكسته بخواند

مسأله 1357 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در جايى بماند ، اگر بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى بخواهد به جاى ديگرى كه كمتر از هشت فرسخ است برود وده روز در آنجا بماند ، بايد در رفتن ودر جايى كه قصد ماندن ده روز دارد ، نمازهاى خود را تمام بخواند ولى اگر جايى كه مى خواهد برود هشت فرسخ يا بيشتر باشد ونخواهد ده روز در آنجا بماند ، بايد موقع رفتن ومدتى كه در آنجا مى ماند نمازهاى خود را شكسته بخواند

مسأله 1358 - مسافرى كه قصد كرده ده روز در جايى بماند اگر بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى بخواهد به جايى كه كمتر از چهار فرسخ است برود ، چنانچه مردد باشد كه به محل اولش برگردد يا نه ، يا به كلى از برگشتن به آنجا غافل باشد ، يا بخواهد برگردد ولى مردد باشد كه ده روز در آنجا بماند يا نه ، يا آنكه از ده روز ماندن در آنجا ومسافرت از آنجا غافل باشد ، بايد از وقتى كه مى رود تا برمى گردد وبعد از برگشتن ، نمازهاى خود را تمام بخواند

مسأله 1359 - اگر به خيال اينكه رفقايش مى خواهند ده روز در جايى بمانند ، قصد كند كه ده روز در آنجا بماند وقصدش هم مقيد

به قصد رفقا نباشد وبعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى بفهمد كه آنها قصد نكرده اند ، اگر چه خودش هم از ماندن منصرف شود تا مدتى كه در آنجا هست ، بايد نماز را تمام بخواند

مسأله 1360 - اگر مسافر بعد از رسيدن به هشت فرسخ سى روز در جايى بماند ودر تمام سى روز در رفتن وماندن مردد باشد ، بعد از گذشتن سى روز اگر چه مقدار كمى در آنجا بماند ، بايد نماز را تمام بخواند واگر پيش از رسيدن به هشت فرسخ در رفتن بقيه راه مردد شود ، از وقتى كه مردد مى شود ، بايد نماز را تمام بخواند

مسأله 1361 - مسافرى كه مى خواهد نه روز يا كمتر در جايى بماند ، اگر بعد از آنكه نه روز يا كمتر در آنجا ماند ، بخواهد دوباره نه روز ديگر يا كمتر بماند وهمينطور تا سى روز ، روز سى ويكم بايد نماز را تمام بخواند

مسأله 1362 - مسافرى كه سى روز مردد بوده ، در صورتى بايد نماز را تمام بخواند كه سى روز را در يكجا بماند ، پس اگر مقدارى از آن را در جايى ومقدارى را در جاى ديگرى بماند ، بعد از سى روز هم بايد نماز را شكسته بخواند

مسائل متفرقه نماز

مسأله 1363 - مسافر مى تواند در مكه ومدينه ومسجد كوفه نمازش را تمام بخواند

ونيز مسافر مى تواند در حائر حضرت سيد الشهداء عليه السلام نماز را تمام بخواند

ومراد از حائر تمام حرم شريف است

مسأله 1364 - كسى كه مى داند مسافر است وبايد نماز را شكسته بخواند ، اگر در غير

چهار مكانى كه در مسأله پيش گفته شد عمدا تمام بخواند ، نمازش باطل است وهمچنين است اگر فراموش كند كه نماز مسافر شكسته است وتمام بخواند ودر وقت متذرك شود ولى اگر خارج وقت يادش بيايد قضاء لازم نيست

مسأله 1365 - كسى كه مى داند مسافر است وبايد نماز را شكسته بخواند ، اگر فراموش كند وتمام بخواند نمازش باطل است

مسأله 1366 - مسافرى كه نمى داند بايد نماز را شكسته بخواند ، اگر تمام بخواند نمازش صحيح است

مسأله 1367 - مسافرى كه مى داند بايد نماز را شكسته بخواند اگر بعضى از خصوصيات آن را نداند ، مثلا نداند كه در سفر هشت فرسخى بايد شكسته بخواند چنانچه تمام بخواند نمازش باطل است

مسأله 1368 - مسافرى كه مى داند بايد نماز را شكسته بخواند ، اگر به گمان اينكه سفر او كمتر از هشت فرسخ است تمام بخواند ، وقتى بفهمد كه سفرش هشت فرسخ بوده ، نمازى را كه تمام خوانده بايد دوباره شكسته بخواند واگر وقت گذشته قضاء نمايد

مسأله 1369 - اگر فراموش كند كه مسافر است ونماز را تمام بخواند ، چنانچه در وقت يادش بيايد ، بايد شكسته بجا آورد واگر بعد از وقت يادش بيايد ، قضاى آن نماز بر او واجب نيست

مسأله 1370 - كسى كه بايد نماز را تمام بخواند ، اگر شكسته بجا آورد در هر صورت نمازش باطل است مگر آنكه قصد اقامه ده روز نموده ونمى دانسته است كه مقيم بايد تمام بخواند در اين صورت نمازش صحيح است

مسأله 1371 - اگر مشغول نماز چهار ركعتى شود ودر بين نماز يادش بيايد كه

مسافر است ، يا ملتفت شود كه سفر او هشت فرسخ است ، چنانچه به ركوع ركعت سوم نرفته بايد نماز را دو ركعتى تمام كند واگر به ركوع ركعت سوم رفته نمازش باطل است ، ودر صورتى كه به مقدار خواندن يك ركعت هم وقت داشته باشد ، بايد نماز را از سر شكسته بخواند

مسأله 1372 - اگر مسافر بعضى از خصوصيات نماز مسافر را نداند ، مثلا نداند كه اگر چهار فرسخ برود وهمان روز يا شب آن برگردد بايد شكسته بخواند چنانچه به نيت نماز چهار ركعتى مشغول نماز شود وپيش از ركوع ركعت سوم مسأله را بفهمد بايد نماز را دو ركعتى تمام كند واگر در ركوع ملتفت شود نمازش باطل است ودر صورتى كه به مقدار يك ركعت از وقت هم نمانده باشد بايد نماز را از سر شكسته بخواند

مسأله 1373 - مسافرى كه بايد نماز را تمام بخواند اگر به واسطه ندانستن مسأله به نيت نماز دو ركعتى مشغول نماز شود ودر بين نماز مسأله را بفهمد ، بايد نماز را چهار ركعتى تمام كند

مسأله 1374 - مسافرى كه نماز نخوانده ، اگر پيش از تمام شدن وقت به وطنش برسد يا به جايى برسد كه مى خواهد ده روز در آنجا بماند ، بايد نماز را تمام بخواند وكسى كه مسافر نيست ، اگر در اول وقت نماز نخواند ومسافرت كند ، در سفر بايد نماز را شكسته بخواند

مسأله 1375 - اگر از مسافرى كه بايد نماز را شكسته بخواند نماز ظهر يا عصر ، يا عشاء قضا شود ، بايد آن را دو ركعتى قضاء نمايد اگر

چه در غير سفر بخواهد قضاى آن را بجا آورد ، واگر از كسى كه مسافر نيست يكى از اين سه نماز قضاء شود ، بايد چهار ركعتى قضاء نمايد اگر چه در سفر بخواهد آن را قضاء نمايد

مسأله 1376 - مستحب است مسافر بعد از هر نماز سى مرتبه بگويد : سبحان الله والحمد لله ولا اله الا الله والله اكبر ودر تعقيب نماز ظهر وعصر وعشاء بيشتر سفارش شده است بلكه بهتر است در تعقيب اين سه نماز شصت مرتبه بگويد

نماز قضاء

مسأله 1377 - كسى كه نماز واجب خود را در وقت آن نخوانده بايد قضاى آن را بجا آورد ، اگر چه در تمام وقت نماز خواب مانده وهمچنين اگر به واسطه مستى نماز نخوانده باشد در صورتى كه مستى در تمام وقت نباشد ويا به اختيار خود مست شده باشد اما اگر در تمام وقت بوده بغير اختيار ، قضاء لازم نيست وهمچنين نمازهاى يوميه اى را كه زن در حال حيض يا نفاس نخوانده قضاء ندارد

ونيز قضاء لازم نيست اگر به واسطه بيهوشى در تمام وقت ولو به اختيار خود بيهوش شده باشد نماز نخوانده باشد

مسأله 1378 - اگر بعد از وقت نماز بفهمد نمازى را كه خوانده باطل بوده بايد قضاى آن را بخواند

مسأله 1379 - كسى كه نماز قضاء دارد مى تواند نماز مستحبى بخواند

مسأله 1380 - اگر انسان احتمال دهد كه نماز قضايى دارد يا نمازهايى را كه خوانده صحيح نبوده ، مستحب است احتياطا قضاى آنها را بجا آورد

مسأله 1381 - قضاى نمازهاى يوميه لازم نيست به ترتيب خوانده شود مثلا كسى كه يك روز نماز عصر

وروز بعد نماز ظهر را نخوانده لازم نيست اول نماز عصر وبعد از آن نماز ظهر را قضاء نمايد ، بلى در خصوص نمازهايى كه ترتيب در اداء آنها معتبر است مثل ظهر وعصر يك روز در قضاء آنها هم ترتيب معتبر است

مسأله 1382 - اگر بخواهد قضاى چند نماز غير يوميه مانند نماز آيات را بخواند ، يا مثلا بخواهد قضاى يك نماز يوميه وچند نماز غير يوميه را بخواند ، لازم نيست آنها را به ترتيب بجا آورد

مسأله 1383 - كسى كه ميداند يك نماز چهار ركعتى نخوانده ولى نمى داند نماز ظهر است يا نماز عصر ، اگر يك نماز چهار ركعتى به نيت قضاى نمازى كه نخوانده بجا آورد كافيست

مسأله 1384 - كسى كه مثلا چند نماز صبح يا چند نماز ظهر را نخوانده وشماره آنها را نمى داند ، مثلا نمى داند كه سه يا چهار يا پنچ نماز بوده ، چنانچه مقدار كمتر را بخواند كافى است ، وهمچنين اگر شماره آنها را مى دانسته وفراموش كرده

مسأله 1385 - كسى كه فقط يك نماز قضاء از روزهاى پيش دارد ، لازم نيست اول آن را بخواند بعد مشغول آن روز شود ، ونيز اگر از روزهاى پيش نماز قضاء ندارد ولى يك نماز يا بيشتر از همان روز از او قضاء شده است ، لازم نيست نماز قضاى آن روز را پيش از نماز اداء بخواند مسأله 1386 - اگر در بين نماز يادش بيايد كه يك نماز يا بيشتر از همان روز از او قضاء شده ، يا فقط يك نماز قضاء از روزهاى پيش دارد ، چنانچه

وقت وسعت دارد وممكن است نيت را به نماز قضاء برگرداند ، مى تواند نيت نماز قضاء كند مثلا اگر در نماز ظهر پيش از تمام شدن ركعت دوم يادش بيايد كه نماز صبح آن روز قضاء شده در صورتى كه وقت نماز ظهر تنگ نباشد نيت را به نماز صبح برگرداند وآن را دو ركعتى تمام كند بعد نماز ظهر را بخواند ، ولى اگر وقت نتگ است يا نمى تواند نيت را به نماز قضاء برگرداند مثلا در ركوع ركعت سوم نماز ظهر يادش بيايد كه نماز صبح را نخوانده ، چون اگر بخواهد نيت نماز صبح كند يك ركوع كه ركن است زياد مى شود نبايد نيت را به قضاى صبح برگرداند

مسأله 1387 - اگر از روزهاى گذشته نمازهاى قضاء دارد ويك نما يا بيشتر هم از همان روز از او قضاء شده ، چنانچه براى قضاى تمام آنها وقت ندارد ، يا نمى خواهد همه را در آن روز بخواند ، مستحب است نماز قضاى آن روز را پيش از نماز اداء بخواند

مسأله 1388 - تا انسان زنده است اگر چه از خواندن نماز قضاى خود عاجز باشد ديگرى نمى تواند نمازهاى او را قضاء نمايد

مسأله 1389 - نماز قضاء را با جماعت مى شود خواند ، چه نماز امام جماعت اداء باشد يا قضاء ولازم نيست هر دو يك نماز را بخوانند مثلا اگر نماز قضاى صبح را با نماز ظهر يا عصر امام بخواند اشكال ندارد

مسأله 1390 - مستحب است بچه مميز را يعنى بچه اى كه خوب وبد را مى فهمد به نماز خواندن وعبادتهاى ديگر عادت دهند بلكه

مستحب است او را به قضاى نمازها هم وادار نمايند

نماز قضاى پدر ومادر كه بر پسر بزرگتر واجب است

مسأله 1391 - اگر پدر ومادر نماز وروزه خود رد بجا نياورده باشند بر پسر بزرگتر واجب است كه بعد از مرگشان بجا آورد يا براى آنان اجير بگيرد ، وروزه اى كه در سفر نگرفته اند ، اگرچه نمى توانسته اند قضاء كنند بايد پسر بزرگتر قضاء نمايد ، يا براى آن اجير بگيرد

مسأله 1392 - اگر پسر بزرگتر شك دارد كه پدر ومادرش نماز وروزه قضاء داشته اند يا نه ، چيزى بر او واجب نيست

مسأله 1393 - اگر پسر بزرگتر بداند كه پدر ومادرش نماز قضاء داشته اند وشك كند كه بجا آورده اند يا نه بايد قضاء نمايد

مسأله 1394 - اگر معلوم نباشد كه پسر بزرگتر كدام است ، قضاى نماز وروزه پدر ومادر بر هيچ كدام از پسرها واجب نيست

ولى بهتر است كه نماز وروزه آنان را بين خودشان قسمت كنند يا براى انجام آن قرعه بزنند

مسأله 19395 - اگر ميت وصيت كرده باشد كه براى نماز وروزه او اجير بگيرند بعد از آنكه اجير ، نماز وروزه او را بطور صحيح بجا آورد ، بر پسر بزرگتر چيزى واجب نيست

مسأله 1396 - اگر پسر بزرگتر بخواهد نماز پدر ومادر را بخواند ، بايد به تكليف خود عمل كند مثلا قضاى نماز صبح ومغرب وعشاء مادرش را بايد بلند بخواند

مسأله 1397 - كسى كه خودش نماز وروزه قضاء دارد ، اگر نماز وروزه پدر وماده هم بر او واجب شود هر كدام را اول بجا آورد صحيح است

مسأله 1398 - اگر پسر بزرگتر موقع مرگ پدر يا مادر نابالغ يا ديوانه باشد وقتى كه

بالغ شد يا عاقل گرديد ، بايد نماز وروزه پدر ومادر را قضاء نمايد وچنانچه پيش از بالغ شدن يا عاقل شدن بميرد ، بر پسر دوم واجب نيست

مسأله 1399 - اگر پسر بزرگتر پيش از آنكه نماز وروزه پدر يا مادر را قضاء كند بميرد ، بر پسر دوم چيزى واجب نيست

نماز جماعت

مسأله 1400 - مستحب است نمازهاى يوميه را به جماعت بخوانند ودر نماز صبح ومغرب وعشاء خصوصا براى همسايهء مسجد وكسى كه صداى اذان مسجد را مى شنود بيشتر سفارش شده است

مسأله 1401 - اگر يك نفر به امام جماعت اقتداء كند هر ركعت از نماز آنا ن ثواب صد وپنجاه نماز دارد واگر دو نفر اقتداء كنند هر ركعتى ثواب ششصد نما ز دارد وهرچه بيشتر شوند ثواب نمازشان بيشتر مى شود تا به ده نفر برسند وعده آنان كه از ده گذشت ، اگر تمام آسمانها كاغذ ودرياها مركب ودرختها قلم وجن وانس وملائكه نويسنده شوند ، نمى توانند ثواب يك ركعت آن را بنويسند

مسأله 1402 - حاضر نشدن به نماز جماعت از روى بى اعتنايى جايز نيست وسزاوار نيست كه انسان بدون عذر نماز جماعت را ترك كند

مسأله 1403 - مستحب است انسان صبر كند كه نماز را به جماعت بخواند ونماز جماعت از نماز اول وقت كه فرادى يعنى تنها خوانده شود بهتر است ، ونيز نماز جماعتى را كه مختصر بخوانند از نماز فرادى كه آن را طول بدهند بهتر است

مسأله 1404 - وقتى كه جماعت برپا مى شود ، مستحب است كسى كه نمازش را فرادى خوانده دوباره با جماعت بخواند واگر بعد بفهمد كه نماز

دولش باطل بوده ، نماز دوم دو كافى است

مسأله 1045 - اگر مأموم بخواهد نمازى را كه به جماعت خوانده دوباره با جماعت بخواند ، اشكال ندارد ، وهمچنين امام مى تواند ثانيا امام شود ، ونيز مأموم مى تواند امام شود

مسأله 1406 - كسى كه در نماز وسواس دارد بحدى كه نماز را باطل مى كند وفقط در صورتى كه نماز را با جماعت بخواند ، از وسواس راحت مى شود ، بايد نماز را با جماعت بخواند

مسأله 1407 - اگر پدر يا مادر به فرزند خود امر كند كه نماز را به جماعت بخواند نماز جماعت بر دو واجب مى شود در صورتى كه ترك آن موجب ايذاء يا عقوق آنها شود ، والا واجب نمى شود

مسأله 1408 - نماز مستحب را نمى شود به جماعت خواند ، مگر نماز استسقاء كه براى آمدن باران مى خوانند

مسأله 1409 - اگر امام جماعت نماز يوميه مى خواند ، هر كدام از نمازهاى يوميه را مى شود به او اقتدا كرد ولى اگر نماز يوميه اش را احتياطا دوباره مى خواند ، اقتداء كردن به دو اشكال دارد

مسأله 1410 - اگر امام جماعت قضاى نماز يوميه خود را يا كس ديگر را مى خواند مى شود به او اقتداء كرد ولى اگر نماز را احتياطا قضاء مى كند ، اقتداى به دو اشكال دارد

مسأله 1411 - اگر انسان نداند نمازى را كه امام مى خواند نماز واجب يوميه است يا نماز مستحب ، نمى تواند به او اقتداء كند

مسأله 1412 - اگر امام در محراب باشد وكسى پشت سر دو اقتداء نكرده باشد ، كسانى كه

دو طرف محراب ايستاده اند وبه واسطه ديوار محراب امام را نمى بينند نمى توانند به دو اقتدا كنند ولى اگر كسى پشت سر امام اقتدا كرده باشد ، اقتدا كردن كسانى كه دو طرف او ايستاده اند وبه دو متصلند وبه واسطه ديوار محراب امام را نمى بينند اشكال ندارد نماز وجماعتشان صحيح است

مسأله 1413 - اگر به واسطه درازى صف اول ، كسانى كه دو طرف صف ايستاده اند امام را نبينند مى توانند اقتدا كنند

ونيز اگر به واسطه درازى يكى از صفهاى ديگر كسانى كه دو طرف آن ايستاده اند ، صف جلوى خود را نبينند مى توانند اقتداء نمايند

مسأله 1414 - اگر صفهاى جماعت تا درب مسجد برسد كسى كه مقابل درب پشت ايستاده نمازش صحيح است ونيز نماز كسانى كه پشت سر او اقتدا مى كنند صحيح ميباشد ، وهمچنين نماز كسانى كه دو طرف دو ايستاده اند وصف جلو را نمى بينند اشكال ندارد

مسأله 1415 - كسى كه پشت ستون ايتساده ، اگر از طرف راست پا چپ به واسطه مأموم ديگر به امام متصل نباشد ، نمى تواند اقتدا كند

مسأله 1416 - جاى ايستادن امام بايد از جاى مأموم بلندتر نباشد ، ولى اگر كمتر از يك وجب بلندتر باش اشكال ندارد ، ونيز اگر زمين سراشيب باشد وامام در طرفى كه بلندتر است بايستد در صورتى كه سراشيبى آن زياد نباشد وطورى باشد كه به آن زمين مسطح بگويند مانعى ندارد مسأله 1417 - اگر جاى مأموم بلندتر از جاى امام باشد اشكال ندارد ولى اگر به قدرى بلند باشد كه نگويند اجتماع كرده اند ، جماعت

صحيح نيست

مسأله 1418 - اگر بين كسانى كه در يك صف ايستاده اند بچه مميز يعنى بچه اى كه خوب وبد را مى فهمد فاصله شود ، چنانچه ندانند نماز دو باطل است مى توانند اقتدا كنند

مسأله 1419 - بعد از تكبير امام اگر صف جلو آماده نماز باشند ، وتكبير گفتن آنان نزد يك باشد ، كسى كه در صف بعد ايستاده مى تواند تكبير بگويد

مسأله 1420 - اگر بداند نماز يك صف از صفهاى جلو باطل است ، در صفهاى بعد نمى توانند اقتدا كند ، ولى اگر نداند نماز آنان صحيح است يا نه ، مى تواند اقتدا نمايد

مسأله 1421 - هرگاه بداند نماز امام باطل است مثلا بداند امام وضوء ندارد ، اگر چه خود امام ملتفت نباشد ، نمى تواند به او اقتدا كند

مسأله 1422 - اگر مأموم بعد از نماز بفهمد كه امام عادل نبوده ، يا كافر بوده يا به جهتى نمازش باطل بوده ، مثلا بى وضوء نماز خوانده نمازش صحيح است

مسأله 1423 - اگر در بين نماز شك كند كه اقتدا كرده يا نه ، چنانچه در حالى باشد كه وظيفه مأموم است مثلا به حمد وسوره امام گوش مى دهد مى تواند نماز را به جماعت تمام كند

واگر مشغول كارى باشد كه هم وظيفه امام وهم وظيفه مأموم است مثلا در ركوع يا سجده باشد بايد نماز را به نيت فرادى تمام نمايد

مسأله 1424 - جائز است در بين نماز جماعت ، اگر چه ناچار نشود ، نيت فرادى بكند

مسأله 1425 - اگر مأموم بعد از حمد وسوره امام ، نيت فرادى كند لازم نيست حمد

وسوره را بخواند ، ولى اگر پيش از تمام شدن حمد وسوره نيت فرادى نمايد ، بايد مقدارى را كه امام نخوانده بخواند

مسأله 1426 - اگر در بين نماز جماعت نيت فرادى نمايد بنابر احتياط واجب نمى تواند دوباره نيت جماعت كند ، ولى اگر مردد شود كه نيت فرادى كند يا نه وبعد تصميم بگيرد كه نماز را با جماعت تمام كند ، نمازش صحيح است

مسأله 1427 - اگر شك كند كه نيت فرادى كرده يا نه ، بايد بنا بگذارد كه نيت فرادى نكرده است

مسأله 1428 - اگر موقعى كه امام در ركوع است اقتدا كند وبه ركوع امام برسد اگر چه ذكر امام تمام شده باشد نمازش صحيح است ويك ركعت حساب مى شود

اما اگر به مقدار ركوع خم شود وبه ركوع امام نرسد نمازش صحيح است ومخير است نماز را فرادى تمام كند يا بايستد تا امام به ركعت دوم برسد وآن ركعت دوم را ركعت اول خودش قرار بدهد يا متابعت امام را در سجده بكند وآن سجده را هم حساب ننمايد

مسأله 1429 - اگر موقعى كه امام در ركوع است اقتدا كند وبه مقدار ركوع خم شود وشك كند كه به ركوع امام رسيده يا نه نمازش صحيح است ومخير است بين سه عملى كه در مسأله قبل گذشت

مسأله 1430 - اگر موقعى كه امام در ركوع است اقتدا كند وپيش از آنكه به اندازه ركوع خم شود ، امام سر از ركوع بردارد ، مخير است بايستد تا امام براى ركعت بعد برخيزد وآن را ركعت اول نماز خود حساب كند ، ويا نيت فرادى نمايد يا متابعت

امام را در سجده بنمايد وآن سجده را حساب نكند

مسأله 1431 - اگر اول نماز يا بين حمد وسوره اقتدا كند وپيش از آنكه به ركوع رود امام از ركوع بر دارد نماز او صحيح است

مسأله 1432 - اگر موقعى برسد كه امام مشغول خواندن تشهد آخر نماز است ، چنانچه بخواهد به ثواب جماعت برسد ، بايد بعد از نيت وگفتن تكبيرة الاحرام بنشيند وتشهد را با امام بخواند به قصد ذكر مطلق ، ولى سلام را نگويد وصبر كند تا امام سلام نماز را بدهد ، بعد بايستد وبدون آنكه دوباره نيت كند وتكبير بگويد حمد وسوره را بخواند وآن را ركعت اول نماز خود حساب كند

مسأله 1433 - مأموم نبايد جلوتر از امام بايستد بلكه اگر مساوى دو بايستد اشكال دارد ، وبايد خيلى كم در جميع حاذت نماز از امام عقبتر باشد ، واگر قد او بلندتر از امام است ، بايد طورى بايستد كه در ركوع وسجود جلوتر از امام نباشد بلكه مساوى هم نباشند

مسأله 1434 - در نماز جماعت بايد بين مأموم وامام پرده ومانند آن كه پشت آن ديده نمى شود فاصله نباشد ، وهمچنين است بين انسان ومأموم ديگرى كه انسان به واسطه او به امام متصل شده است ، ولى اگر امام مرد ومأموم زن باشد چنانچه بين آن زن وامام يا بين آن زن ومأموم ديگرى كه مرد است وزن به واسطه او به امام متصل شده است پرده ومانند آن باشد اشكال ندارد

مسأله 1435 - اگر بعد از شروع به نماز بين مأموم وامام يا بين مأموم وكسى كه مأموم به واسطه او متصل

به امام است ، پرده يا چيز ديگرى كه پشت آن را نمى توان ديد فاصله شود چنانچه مأموم فور عمل به وظيفه فرادى نكند نمازش باطل است

مسأله 1436 - واجب است بين جاى سجده مأموم وجاى ايستادن امام بيشتر از يك متر فاصله نباشد وكمتر از آن مانعى ندارد ، ونيز اگر انسان به واسطه مأمومى كه جلوى او ايستاده به امام متصل باشد ، بايد فاصله جاى سجده اش از جاى ايستادن دو بيشتر از يك متر نباشد وبهتر است كه جاى سجده مأموم با جاى كسى كه جلوى او ايستاده ، هيچ فاصله نداشته باشد

مسأله 1437 - اگر مأموم به واسطه كسى كه طرف راست يا چپ او اقتدا كرده به امام متصل باشد واز جلو به امام متصل نباشد ، بايد كسى كه در طرف راست يا چپ او اقتدا كرده بيشتر از يك متر فاصله نداشته باشد

مسأله 1438 - اگر در نماز بين مأموم وامام ، يا بين مأموم وكسى كه مأموم به واسطه او به امام متصل است ، بيشتر از يك متر فاصله پيدا شود ، چنانچه فور عمل به وظيفه فرادى نكند نمازش باطل است

مسأله 1439 - اگر نماز همه كسانى كه در صف جلو هستند تمام شود ، يا همه نيت فرادى نمايند ، چنانچه كسانى كه در صف بعد ايستاده اند فور عمل به وظيفه فرادى نمايند نماز صف بعد صحيح است ودر غير اين صورت نماز صف بعد باطل است

مسأله 1440 - اگر در ركعت دوم اقتدا كند لازم نيست حمد وسوره بخواند

ومستحب است قنوت وتشهد را با امام بخواند واحتياط واجب آن است

كه موقع خواندن تشهد دست وسينه پا را به زمين بگذارد وزانوها را بلند كند وبايد بعد از تشهد با امام برخيزد و حمد واحتياطا سوره را بخواند واگر براى سوره وقت ندارد ، حمد را تمام كند ودر ركوع يا سجده خود را به امام برساند ولى اگر در ركوع به امام نرسد ودر سجده به امام برسد ، بهتر است كه قصد فرادى بنمايد

مسأله 1441 - اگر موقعى كه امام در ركعت دوم نماز چهار ركعتى است اقتدا كند بايد در ركعت دوم نمازش كه ركعت سوم امام است بعد از دو سجده بنشيند وتشهد را به مقدار واجب بخواند وبرخيزد وتسبيحات اربعه را ، يك مرتبه بگويد ودر ركوع يا سجده خود را به مام برساند

مسأله 1442 - اگر امام در ركعت سوم يا چهارم باشد ومأموم بداند كه اگر اقتدا كند وحمد را بخواند به ركوع امام نمى رسد ، بنابر احتياط واجب بايد صبر كند تا امام به ركوع رود ، بعد اقتدا نمايد

مسأله 1443 - اگر در ركعت سوم يا چهارم امام اقتدا كند ، بايد حمد واحتياطا سوره را بخواند واگر براى سوره وقت ندارد ، بايد حمد را تمام كند ودر ركوع يا سجده خود را به امام برساند ، ولى اگر در ركوع به امام نرسد ، بهتر است كه قصد فرادى بنمايد

مسأله 1444 - كسى كه مى داند اگر سوره يا قنوت را تمام كند به ركوع امام نمى رسد چنانچه عمد سوره يا قنوت را بخواند وبه ركوع نرسد اگر چه نمازش صحيح است ولى گناه كرده

مسأله 1445 - كسى كه اطمينان دارد كه

اگر سوره را شروع كند يا تمام نمايد به ركوع امام مى رسد ، بهتر است كه سوره را شروع كند ، يا اگر شروع كرده تمام نمايد

مسأله 1446 - كسى كه يقين دارد ، اگر سوره را بخواند به ركوع امام مى رسد چنانچه سوره را بخواند وبه ركوع نرسد نمازش صحيح است

مسأله 1447 - اگر امام ايستاده باشد ومأموم نداند كه در كدام ركعت است مى تواند اقتدا كند ، ولى بايد قرائت را به قصد قربت بخواند واگر چه بعد بفهمد كه امام در ركعت اول يا دوم بوده ، نمازش صحيح است

مسأله 1448 - اگر به خيال اينكه امام در ركعت اول يا دوم است حمد وسوره نخواند وبعد از ركوع بفهمد كه در ركعت سوم يا چهارم بوده ، نمازش صحيح است

ولى اگر پيش از ركوع بفهمد ، بايد قرائت را بخواند واگر وقت ندارد ، فقط حمد را بخواند ودر ركوع يا سجده خود را به امام برساند يا قصد فرادى بنمايد واحوط قصد فرادى است

مسأله 1449 - اگر به خيال اينكه امام در ركعت سوم يا چهارم است حمد وسوره بخواند وپيش از ركوع يا بعد از آن بفهمد كه در ركعت اول يا دوم بوده نمازش صحيح است ، واگر در بين حمد وسوره بفهمد ، لازم نيست آنها را تمام كند

مسأله 1450 - اگر موقعى كه مشغول نماز مستحبى است جماعت برپا شود ، چنانچه اطمينان ندارد كه اگر نماز را تمام كند به جماعت برسد ، مستحب است نماز را رها كند ومشغول نماز جماعت شود بلكه اگر اطمينان نداشته باشد كه به ركعت اول

برسد مستحب است به همين دستور رفتار نمايد

مسأله 1451 - اگر موقعى كه مشغول نماز سه ركعتى يا چهار ركعتى است جماعت برپ شود چنانچه به ركوع ركعت سوم نرفته واطمينان ندارد كه اگر نماز را تمام كند به جماعت برسد مستحب است به نيت نماز مستحبى نماز را دو ركعتى تمام كند وخود را به جماعت برساند

مسأله 1452 - اگر نماز امام تمام شود ومأموم مشغول تشهد يا سلام اول باش لازم نيست نيت فرادى كند

مسأله 1453 - كسى كه يك ركعت از امام عقب مانده مى تواند به جماعت ادامه دهد تا امام سلام دهد ومى تواند قصد فرادى نموده نماز را تمام كند

واگر به جماعت ادامه داد وركعت اول مأموم يا سوم او بود بنابر احتياط واجب بايد وقتى امام تشهد مى خواند انگشتان دست وسينه پا را به زمين بگذارد وزانوها را بلند نگاه دارد تا امام سلام نماز را بدهد وبعد برخيزيد

شرائط امام جماعت

مسأله 1454 - امام جماعت بايد بالغ وعاقل وشيعه دوازده امامى وعادل وحلال زاده باشد ونماز را بطور صحيح بخواند ، نيز اگر مأموم مرد است امام او هم مرد باشد ، واقتدا كردن بچه مميز كه خوب وبد را مى فهمد به بچه مميز ديگر مانعى ندارد

مسأله 1455 - امامى را كه عادل مى دانسته ، اگر شك كند به عدالت خود باقيست يا نه ، مى تواند به او اقتدا نمايد

مسأله 1456 - كسى كه ايستاده نماز مى خواند ، نمى تواند به كسى كه نشسته يا خوابيده نماز مى خواند اقتدا كند ، وكسى كه نشسته نماز مى خواند بنابر احتياط واجب نمى تواند به

كسى كه خوابيده نماز مى خواند اقتدا نمايد

مسأله 1457 - كسى كه نشسته يا خوابيده نماز مى خواند مى تواند به كسى كه نشسته نماز مى خواند اقتدا كند وكسى كه خوابيده نماز مى خواند مى تواند به كسيه كه خوابيده نماز مى خواند اقتدا نمايد

مسأله 1458 - اگر امام جماعت به واسطه عذرى با لباس نجس يا با تيمم يا با وضوى جبيره اى نماز بخواند مى شود به او اقتدا كرد

مسأله 1459 - اگر امام مرضى دارد كه نمى تواند از بيرون آمدن بول وغائط خوددارى كند ، مى شود به او اقتدا كرد ونيز زنى كه مستحاضه نيست مى تواند به زن مستحاضه اقتدا نمايد

مسأله 1460 - مكروه است اقتدا به كسى كه مرض خوره يا پيسى دارد ، وجائز نيست اقتدا به كسى كه حد شرعى بر او جارى شده است ، وبنابر احتياط واجب اهل شهر اقتدا نكنند به باديه نشين

احكام جماعت

مسأله 1461 - موقعى كه مأموم نيت مى كند ، بايد امام را معين نمايد ولى دانستن اسم او لازم نيست

مثلا اگر نيت كند اقتدا مى كنم به امام حاضر ، نمازش صحيح است

مسأله 1462 - مأموم بايد غير از حمد وسوره همه چيز نماز را خودش بخواند ولى اگر ركعت اول يا دوم دو ركعت سوم يا چهارم امام باشد ، بايد حمد واحتياطا سوره را بخواند

مسأله 1463 - اگر مأموم در ركعت اول ودوم نماز صبح ومغرب وعشاء صداى حمد وسوره امام را بشنود ، اگر چه كلمات را تشخيص ندهد ، بايد حمد وسوره را نخواند واگر صداى امام را نشنود ، مستحب است حمد وسوره

بخواند ولى بايد آهسته بخواند وچنانچه سهوا بلند بخواند اشكال ندارد

مسأله 1464 - اگر مأموم بعضى از كلمات حمد وسوره امام را بشنود ، احتياط آن است كه حمد وسوره نخواند

مسأله 1465 - اگر مأموم سهوا حمد وسوره بخواند يا خيال كند صدايى را كه مى شنود صداى امام نيست وحمد وسوره بخواند وبعد بفهمد صداى امام بوده نمازش صحيح است

مسأله 1466 - اگر شك كند كه صداى امام را مى شنود يا نه ، يا صدايى بشنود ونداند صداى امام است يا صداى كس ديگر ، مى تواند حمد وسوره بخواند

مسأله 1467 - مكروه است كه مأموم در ركعت اول ودوم نماز ظهر وعصر حمد وسوره بخواند ومستحب است بجاى آن ذكر بگويد

مسأله 1468 - مأموم نبايد تكبيرة الاحرام را پيش از امام بگويد ولى جايز است با هم تكبيره را بگويند

مسأله 1469 - اگر مأموم عمدا ويا سهوا پيش از امام سلام دهد نمازش صحيح است وهيچ اشكالى ندارد ولازم نيست دوباره با امام سلام دهد

مسأله 1470 - اگر مأموم غير از تكبيرة الاحمرام ، چيزهاى ديگر نماز را پيش از امام بگويد اشكال ندارد ولى اگر آنها را بشنود ، يا بداند امام چه وقت مى گويد بهتر آن است كه پيش از امام نگويد

مسأله 1471 - مأموم بايد غير از آنچه در نماز خوانده مى شود ، كارهاى ديگر آن ، مانند ركوع وسجود را با امام يا كمى بعد از امام بجا آورد

واگر عمدا پيش از امام يا مدتى بعد از امام انجام دهد ، معصيت كرده ولى نماز وجماعت هر دو صحيح است

مسأله 1472 - اگر سهوا پيش از

امام سر از ركوع بر دارد ، چنانچه امام در ركوع باشد ، بايد به ركوع برگردد وبا امام سر بردارد ودر اين صورت زياد شدن ركوع كه ركن است نماز را باطل نمى كند ولى اگر به ركوع برگردد وپيش از آنكه به ركوع برسد ، امام سر بردارد نمازش باطل است

مسأله 1473 - اگر اشتباها سر بردارد وبيند امام در سجده است ، بايد به سجده برگردد وچنانچه در هر دو سجده اين اتفاق بيفتد براى زياد شدن دو سجده كه ركن است نماز باطل نمى شود

مسأله 1474 - كسى كه اشتباها پيش از امام سر از سجده برداشته هرگاه به سجده برگردد ، وهنوز به سجده نرسيده امام سر بردارد ، نمازش صحيح است ولى اگر در هر دو سجده اين اتفاق بيفتد نمازش باطل است

مسأله 1475 - اگر اشتباها سر از ركوع يا سجده بردارد وسهوا يا به خيال اينكه به امام نمى رسد ، يا عمدا به ركوع يا سجده نرود ، نمازش صحيح است

مسأله 1476 - اگر سر از سجده بردارد وبييند امام در سجده است ، چنانچه به خيال اينكه سجده اول امام است به قصد اينكه يا امام سجده كند به سجده رود وبفهمد سجده دوم امام بوده سجده دوم دو حساب مى شود واگر به خيال اينكه سجده دوم امام است به سجده رود وبفهمد سجده اول امام بوده ، بايد به قصد اينكه با امام سجده كند دوباره با امام به سجده رود ، ودر هر دو صورت جائز است كه نماز را به جماعت تمام كند ويا قصد فرادى بنمايد

مسأله 1477 - اگر سهوا

پيش از امام به ركوع رود وطورى باشد كه اگر سر بردارد به مقدارى از قرائت امام مى رسد ، چنانچه سر بردارد وبا امام به ركوع رود ، نماز وجماعتش صحيح است وهمچنين اگر عمدا بر نگردد ، نماز وجماعتش صحيح است وجائز است قصد فرادى نمايد

مسأله 1478 - اگر سهوا پيش از امام به ركوع رود وطورى باشد كه اگر برگردد به چيزى از قرائت امام نمى رسد ، در صورتى كه صبر كند تا امام به او برسد ، نمازش صحيح است واگر به قصد اينكه با امام نماز بخواند سر بردارد وبا امام به ركوع رود ، مانعى ندارد

مسأله 1479 - اگر سهوا پيش از امام به سجده رود ، در صورتى كه كه صبر كند تا امام به او برسد نمازش صحيح است واگر به قصد اينكه با امام نماز بخواند سر بردارد وبا امام به سجده رود ، مانعى ندارد

مسأله 1480 - اگر امام در ركعتى كه قنوت ندارد اشتباها قنوت بخواند يا در ركعتى كه تشهد ندارد اشتباها مشغول خواندن تشهد شود مأموم نبايد قنوت وتشهد را بخواند ، ولى نمى تواند پيش از امام به ركوع رود يا پيش از ايستادن امام بايستد بلكه بايد صبر كند تا قنوت وتشهد امام تمام شود وبقيه نماز را با او بخواند

چيزهايى كه در نماز جماعت مستحب است

مسأله 1481 - اگر مأموم يك مرد باشد مستحب است طرف راست امام بايستد ، واگر زن باشد مستحب است در طرف راست امام طورى بايستد كه جاى سجده اش مساوى زانو يا قدم امام باشد ، واگر مرد ويك زن يا يك مرد وچند زن باشند ،

مستحب است مرد طرف راست امام وباقى پشت سر امام بايستد واگر چند مرد يا چند زن باشند مستحب است پشت سر امام بايستد ، واگر چند مرد وچند زن باشند ، مستحب است مردها عقب امام وزنها پشت سر مردها بايستند

مسأله 1482 - اگر امام ومأموم هر دو زن باشند بهتر است كه رديف يكديگر بايستند وامام جلوتر نايستد

مسأله 1483 - مستحب است امام در وسط صف بايستد واهل علم وكمال وتقوى در صف اول بايستند

مسأله 1484 - مستحب است صفهاى جماعت منطم باشد وبين كسانى كه در يك صف ايستاده اند فاصله نباش وشانه آنان رديف يكديگر باشد

مسأله 1485 - مستحب است بعد از گفتن قد قامت الصلوة مة مومين برخيزند

مسأله 1486 - مستحب است امام جماعت حال مأمومى را كه از ديگران ضعيفتر است رعايت كند وقنوت وركوع وسجود را طول ندهد ، مگر بداند همه كسانى كه به او اقتدا كرده اند مايلند

مسأله 1487 - مستحب است امام جماعت در حمد وسوره وذكرهايى كه بلند مى خواند ، صداى خود را بقدرى بلند كند كه ديگران بشنوند ، ولى بايد بيش از اندازه صدا را بلند نكند

مسأله 1488 - اگر امام در ركوع بفهمد كسى تازه رسيده ومى خواهد اقتدا كند مستحب است ركوع را دو برابر هميشه طول بدهد وبعد برخيزد ، اگرچه بفهمد كس ديگرى هم براى اقتدا وارد شده است

چيزهايى كه در نماز جماعت مكروه است

مسأله 1489 - اگر در صفهاى جماعت جا باشد ، مكروه است انسان تنها بايستد

مسأله 1490 - مكروه است مأموم ذكرهاى نماز را طورى بگويد كه امام بشنود

مسأله 1491 - مسافرى كه نماز ظهر وعصر وعشاء را دو

ركعت مى خواند مكروه است در اين نمازها به كسى كه مسافر نيست اقتدا كند وكسى كه مسافر نيست مكروه است در اين نمازها به مسافر اقتدا نمايد

نماز آيات

نماز آيات

مسأله 1492 - نماز آيات كه دستور آن بعدا كفته خواهد شد به واسطه چهار چيز واجب مى شود : اول - گرفتن خورشيد

دوم - گرفتن ماه اگرچه مقدار كمى از آنها گرفته شود وكسى هم از آن نترسد

سوم - زلزله اگرچه كسى هم نترسد

چهارم - رعد وبرق وبادهاى سياه وسرخ ومانند اينها از امور آسمانى در صورتى كه بيشتر مردم بترسند ، واما چيزهاى زمينى وجوب نماز آيات براى آنها مبنى بر احتياط است

مسأله 1493 - اگر از چيزهايى كه نماز آيات براى آنها واجب است بيشتر از يكى اتفاق بيفتد چنانچه بعد از هركدام نماز بخواند بايد براى هر يك از آنها يك نماز آيات بخواند ، مثلا اگر خورشيد بگيرد وبعد زلزله هم بشود ، بايد دو نماز آيات بخواند

مسأله 1494 - كسى كه چند نماز آيات بر او واجب است ووقت آنها نگذشته است چه همه آنها براى يك چيز بر او واجب شده باشد ، مثلا سه مرتبه خورشيد گرفته ونماز آنها را نخوانده است يا براى چند چيز واجب شده باشد مثل آفتاب گرفتن ورعد برق وزلزله يك نماز آيات براى همه كفايت مى كند

مسأله 1495 - چيزهايى كه نماز آيات براى آنها واجب است ، در هر شهرى اتفاق بيفتد ، فقط مردم همان شهر بايد نماز آيات بخوانند وبر مردم جاهاى ديگر واجب نيست ، ولى اگر مكان آنها بقدرى نزديك باشد كه با آن شهر يكى حساب شود

، نماز آيات بر آنها هم واجب است

مسأله 1496 - از وقتى كه خورشيد يا ماه شروع به گرفتن مى كند انسان مى تواند نماز آيات را بخواند ، وبهتر است بقدرى تأخير نيندازد كه شروع به باز شدن كند

مسأله 1497 - اگر خواندن نماز آيات را بقدرى تأخير بيندازد كه آفتاب يا ماه شروع به باز شدن كند مى تواند نيت اداء بكند ، ولى بهتر است نيت اداء وقضاء نكند واگر بعد از باز شدن تمام آن ، نماز بخواند بايد نيت قضاء نمايد

مسأله 1498 - اگر مدت گرفتن خورشيد يا ماه به اندازه خواندن يك ركعت نماز يا كمتر باشد ، نماز آيات واجب نيست واگر مدت گرفتن آنها بيشتر باشد ولى انسان نماز را نخواند ، تا به اندازه خواندن يك ركعت به آخر وقت آن مانده باشد واجب است بخواند وچنانچه مقصر نباشد نيت ادا بكند والا بنابر احتياط نيت اداء وقضاء نكند .

مسأله 1499 - موقعى كه زلزله ورعد وبرق ومانند اينها اتفاق مى افتد ، انسان بايد فورا نماز آيات را بخواند واگر نخواند معصيت كرده وتا آخر عمر بر او واجب است وهر وقت بخواند ادا است .

مسأله 1500 - اگر بعد باز شدن آفتاب يا ماه بفهمد كه تمام آن گرفته بوده بايد قضاى نماز آيات را بخواند . ولى اگر بفهمد مقدارى از آن گرفته بوده قضاء بر او واجب نيست .مسأله 1501 - اگر عده اى بگويند كه خورشيد يا ماه گرفته است ، چنانچه انسان از گفته آنان يقين پيدا نكند ونماز آيات نخواند وبعد معلوم شود راست گفته اند ، در صورتى كه

تمام خورشيد يا ماه گرفته باشد بايد نماز آيات را بخواند ، واگر مقدارى از آن گرفته باشد ، خواندن نماز آيات بر او واجب نيست ، وهمچنين است اگر دو نفر كه عادل بودن آنان معلوم نيست ، بگويند خورشيد يا ماه گرفته ، بعد معلوم شود كه عادل بوده اند .

مسأله 1502 - اگر انسان به گفته كسانى كه از روى قاعده علمى وقت گرفتن خورشيد وماه را مى دانند ، اطمينان پيدا كند كه خورشيد يا ماه گرفته ، بايد نماز آيات را بخواند . ونيز اگر بگويند فلان وقت خورشيد يا ماه مى گيرد وفلان مقدار طول مى كشد وانسان به گفته آنان اطمينان پيدا كند ، بنابر اظهر بايد به حرف آنان عمل نمايد .

مسأله 1503 - اگر بفهمد نماز آياتى كه خوانده باطل بوده ، بايد دوباره بخواند واگر وقت گذشته قضاء نمايد .

مسأله 1504 - اگر در وقت نماز يوميه نماز آيات هم بر انسان واجب شود ، چنانچه براى هر دو نماز وقت دارد ، هركدام را اول بخواند اشكال ندارد . واگر وقت يكى از آن دو تنگ باشد ، بايد اول آن را بخواند . واگر وقت هر دو تنگ باشد ، بايد اول نماز يوميه را بخواند .

مسأله 1505 - اگر در بين نماز يوميه بفهمد كه وقت نماز آيات تنگ است ، چنانچه وقت نماز يوميه هم تنگ باشد ، بايد آن را تمام كند بعد نماز آيات را بخواند واگر وقت نماز يوميه تنگ نباشد بايد آن را بشكند واول نماز آيات ، بعد نماز يوميه را بجا آورد .

مسأله 1506

- اگر در بين نماز آيات بفهمد كه وقت نماز يوميه تنگ است ، بايد آيات را رها كند ومشغول نماز يوميه شود وبعد از آنكه نماز را تمام كرد پيش از انجام كارى كه نماز را بهم بزند ، بقيه نماز آيات را از همانجا كه رها كرده بخواند .

مسأله 1507 - اگر در حال حيض يا نفاس زن آفتاب يا ماه بگيرد بنابر احتياط واجب بايد بعد از پاك شدن ، نماز آيات را قضا نمايد . واگر زلزله يا رعد وبرق ومانند اينها اتفاق بيفتد ، واجب است كه بعد از پاك شدن ، نماز آيات را بخواند .

دستور نماز آيات

مسأله 1508 - نماز آيات دو ركعت است ودر هر ركعت پنج ركوع دارد ودستور آن اين است كه انسان بعد از نيت تكبير بگويد ويك حمد ويك سوره تمام بخواند وبه ركوع رود وسر از ركوع بر دارد ، دوباره يك حمد ويك سوره بخواند ، باز به ركوع رود تا پنج مرتبه وبعد از بلند شدن از ركوع پنجم دو سجده نمايد وبرخيزد وركعت دوم را هم مثل ركعت اول بجا آورد وتشهد بخواند وسلام دهد .

مسأله 1509 - در نماز آيات ممكن است انسان بعد از نيت وتكبير وخواندن حمد ، آيه هاى يك سوره را پنج قسمت كند ويك آيه يا بيشتر از آن را بخواند وبه ركوع رود وسر بردارد وبدون اينكه حمد بخواند ، قسمت دوم از همان سوره را بخواند وبه ركوع رود وهمينطور تا پيش از ركوع پنجم سوره را تمام نمايد ، مثلا به قصد سوره قل هو الله احد . بسم الله الرحمن الرحيم

بگويد وبه ركوع رود ، بعد بايستد وبگويد : قل هو الله احد دوباره به ركوع رود وبعد از ركوع بايستد وبگويد : الله الصمد باز به ركوع رود وبايستد وبگويد : لم يلد ولم يولد وبرود به ركوع باز هم سر بردارد وبگويد : ولم يكن له كفوا احد وبعد از آن به ركوع پنجم رود وبعد از سر برداشتن ، دو سجده كند وركعت دوم را هم مثل ركعت اول بجا آور وبعد از سجده دوم تشهد بخواند ونماز را سلام دهد ، ونيز ممكن است سوره را به كمتر از پنج قسمت تقسيم كند ولى بعد از تمام شدن سوره بايد حمد را براى ركعت بعد از آن بخواند .

مسأله 1510 - اگر در يك از نماز آيات ، پنج مرتبه حمد وسوره بخواند ودر ركعت ديگر يك حمد بخواند وسوره را قسمت كند مانانعى ندارد .

مسأله 1511 - چيزهايى كه در نماز يوميه واجب ومستحب است ، در نماز آيات هم واجب ومستحب مى باشد . ولى در نماز آيات مستحب است بجاى اذان واقامه سه مرتبه بگويد : الصلوة .

مسأله 1512 - مستحب است بعد از ركوع پنجم ودهم بگويد ؟ سمع الله لمن حمده ، ونيز پيش از هر ركوع وبعد از آن تكبير بگويد ولى بعد از ركوع پنجم ودهم گفتن تكبير مستحب نيست .

مسأله 1513 - مستحب است پيش از ركوع دوم وچهارم وششم وهشتم ودهم قنوت بخواند واگر فقط قنوت پيش از ركوع دهم بخواند كافيست .

مسأله 1514 - اگر در نماز آيات شك كند كه چند ركعت خوانده وفكرش به جايى نرسد نماز باطل است .

مسأله

1515 - اگر شك كند كه در ركوع آخر ركعت اول است ، يا در ركوع اول ركعت دوم وفكرش به جايى نرسد ، نماز باطل است . ولى اگر مثلا شك كند كه چهار ركوع كرده يا پنج ، چنانچه به سجده نرفته است بايد ركوع را كه شك دارد بجا آودره يا نه بجا آورد . واگر به سجده رفته بايد به شك خود اعتنا نكند .

مسأله 1516 - هر يك از ركوع هاى نماز آيات ركن است كه اگر عمدا يا اشتباها كم يا زياد شود نماز باطل است .

نماز عيد فطر وقربان

مسأله 1517 - نماز عيد فطر وقربان در زمان حضور امام عليه السلام واجب است وبايد به جماعت خوانده شود . ودر زمان ما كه امام عليه السلام غائب است ، مستحب است استحباب جماعت ثابت نيست ، مقلدين مى توانند در اين مسأله رجوع كنند به كسى كه واجد شرائط است وفتوى مى دهد به مشروعيت جماعت .

مسأله 1518 - وقت نماز عيد فطر وقربان از اول روز عيد است تا ظهر .

مسأله 1519 - مستحب است نماز عيد قربان را بعد از بلند شدن آفتاب بخواند . ودر عيد فطر مستحب است ، بعد از بلند شدن آفتاب افطار كند وزكاة فطره را هم بدهد ، بعد نماز عيد را بخواند .

مسأله 1520 - نماز عيد فطر وقربان دو ركعت است كه در ركعت اول بعد از خواندن حمد وسوره ، بايد پنج تكبير بگويد ، وبعد از هر تكبير يك قنوت بخواند وبعد از قنوت پنجم ، تكبير ديگرى بگويد وبه ركوع ردو ودو سجده بجا آورد وبرخيزد ودر ركعت

دوم چهار تكبير بگويد وبعد از هر تكبير قنوت بخواند وتكبير پنجم را بگويد وبه ركوع رود وبعد از ركوع دو سجده كند وتشهد بخواند ونماز را سلام دهد .

مسأل 1521 - در قنوت نماز عيد فطر وقربان هر دعا وذكرى بخواند كافى است ولى بهتر اين دعا را بخواند :

اللهم اهل الكبرياء والعظمة واهل الجود والجبروت واهل العفو والرحمة واهل التقوى والمغفرة اسئلك بحق هذا اليوم الذى جعلته

للمسلمين عيدا ولمحمد صلى الله عليه وآله ذخرا وشرفا وكرامة ومزيدا ان تصلى على محمد وآل محمد وان تدخلنى في كل خير ادخلت فيه محمدا وآل محمد وان تخرجنى من كل سوء اخرجت منه محمدا وآل محمد صلواتك عليه وعليهم انى اسئلك خير ما سئلك به عبادك الصالحون واعوذ بك مما استعاذ منه عبادك المخلصون .

مسأله 1522 - در زمان غائب بودن امام عليه السلام اگر با جماع خوانده شود مستحب است بعد از نماز عيد فطر وقربان دو خطبه بخوانند . وبهتر است كه در خطبه عيد فطر زكوة فطره ودر خطبه عيد قربان احاكم قربانى را بگويند .

مسأله 1523 - نماز عيد سوره مخصوصى ندارد ولى بهتر است كه در ركعت اول آن سوره شمس ( سوره 91 ) ودر ركعت دوم سوره غاشيه ( سوره 88 ) را بخوانند يا در ركع اول سوره سبح اسم ( سوره 87 ) ودر ركعت دوم سوره شمس را بخوانند .

مسأله 1524 - مستحب است نماز عيد را در صحرا بخوانند ولى در مكه مستحب است در مسجدالحرام خوانده شود .

مسأله 1525 - مستحب است پياده وپا برهنه وبا وقار به نماز عيد بروند وپيش از نماز

غسل كنند وعمامه سفيد بر سر بگذارند .

مسأله 1526 - مستحب است در نماز عيد بر زمين سجده كنند ودر حال گفتن تكبيرها دستها را بلند كنند وكسى كه نماز عيد مى خواند ، اگر امام جماعت است يا فرادى نماز مى خواند ، نماز را بلند بخواند .

مسأله 1527 - بعد از نماز مغرب وعشاء شب عيد فطر وبعد از نماز صبح آن ، وبعد از نماز عيد فطر مستحب است اين تكبيرها را بگويد : الله اكبر الله اكبر لا اله الا الله والله اكبر ولله الحمد الله اكبر على ما هدانا .

مسأله 1528 - مستحب است انسان در عيد قربان بعد از ده نماز كه اول آنها

نماز ظهر روز عيد وآخر آنها نماز صبح روز دوازدهم است تكبيرهايى را كه در مسأله پيش گفته شد بگويد وبعد از آن بگويد : الله اكبر على ما رزقنا من بهيمة الانعام والحمد لله على ما ابلانا . ولى اگر عيد قربان را در منى باشد مستحب است بعد از پانزده نماز كه اول آنها نماز ظهر روز عيد وآخر آنها نماز صبح روز سيزدهم ذى حجه است ، اين تكبيرها رد بگويد .

مسأله 1529 - احتياط مستحب آن است كه زنها از رفتن به نماز عيد خوددارى كنند ولى اين احتياط براى زنهاى پير نيست .

مسأله 1530 - در نماز عيد هم مثل نمازهاى ديگر ، نماز را خودش بخواند .

مسأله 1531 - اگر مأموم موقعى برسد كه امام مقدارى از تكبيرها رد گفته ، بعد از آنكه امام به ركوع رفت ، بايد آنچه از تكبيرها وقنوتها را كه با امام نگفته خودش

بگويد واگر در هر قنوت يك سبحان الله يا يك الحمدلله بگويد كافى است .

مسأله 1532 - اگر در نماز عيد موقعى برسد كه امام در ركوع است مى تواند نيت كند وتكبير اول نماز را بگويد وبه ركوع رود .

مسأله 1533 - اگر در نماز عيد يك سجده يا تشهد را فراموش كند احتياط مستحب آن است كه بعد از نماز آن را بجا آورد . ونيز اگر كارى كه براى آن سجده ا سهو لازم است پيش آيد بنابر احتياط بايد بعد از نماز دو سجده سهو بنمايد .

اجير گرفتن براى نماز

مسأله 1534 - بعد از مرگ انسان ، مى شود براى نماز وعبادتهاى ديگر او كه در زندگى بجا نياورده ، ديگرى را اجير كنند يعنى به او مزد دهند كه آنها را بجا آورد ، واگر كسى بدون مزد هم آنها را انجام دهد صحيح است .

مسأله 1535 - انسان مى تواند براى بعضى از كارهاى مستحبى مثل زيارت قبر

پيغمبر وامامان عليهم السلام از طرف زندگان اجيرشود ونيز مى تواند كار مستحبى را انجام دهد وثواب آن را براى مردگان يا زندگان هديه نمايد .

مسأله 1536 - كسى كه براى نماز قضاى ميت اجير شده بايد يا مجتهد باشد يا مسائل نماز را از روى تقليد صحيح بداند يا آنكه عمل به احتياط كند .

مسأله 1537 - اجير بايد موقع نيت . ميت را معين نمايد ، ولازم نيست اسم او را بداند ، پس اگر نيت كند از طرف كسى نماز مى خوانم كه براى او اجير شده ام كافى است .

مسأله 1538 - اجير بايد قصد كند آنچه در ذمه ميت

است بجا مى آورم وعبادتهاى دو را قضاء مى نمايم واگر عملى را انجام دهد وثواب آن را براى او هديه كند كافى نيست مسأله 1539 - لازم نيست كسى را اجير كنند كه اطمينان داشته باشند عمل را بطور صحيح انجام مى دهد .

مسأله 1540 - چنانچه كسى را اجير نمايند براى قضاء نماز ميت وشك كنند كه عمل را انجام داده يا نه ، همينكه بگويد انجام داده ام كافى است .

مسأله 1541 - هرگاه شك كنند كه اجير عمل را بطور صحيح انجام داده يا نه بنابر صحت آن بگذارند

مسأله 1542 - كسى را كه عذرى دارد ومثلا با تيمم يا نشسته نماز مى خواند نمى شود براى نمازهاى ميت اجير كرد ، اگر چه نماز ميت هم همانطور قضاء شده باشد .

مسأله 1543 - مرد براى زن وزن براى مرد مى تواند اجير شود ودر بلند خواندن وآهسته خواندن نماز بايد به تكليف خود عمل نمايد .

مسأله 1544 - قضاى نمازهاى ميت لازم نيست به ترتيب خوانده شود مگر در آن نمازها كه در اداء آنها ترتيب معتبر است مثل ظهر وعصر از يك روز .

مسأله 1545 - اگر با اجير شرط كنند كه عمل را بطور مخصوصى انجام دهد ،

بايد همانطور بجا آورد . واگر با او شرط نكنند ، بايد در آن عمل به تكليف خود رفتار نمايد ، وبهتر است كه از وظيفه خودش وميت هر كدام كه به احتياط نزديكتر است به آن عمل كند مثلا اگر وظيفه ميت گفتن سه مرتبه تسبيحات اربعه بوده وتكليف او يك مرتبه ، سه مرتبه بگويد .

مسأله 1546 -

اگر اجير شرط نكنند كه نماز را با چه مقدار از مستحبات آن بخواند ، بايد مقدارى از مستحبات نماز را كه معمول است بجا آورد .

مسأله 1547 - اگر انسان چند نفر را براى نماز قضاى ميت اجير كند لازم نيست براى هر كدام آنها وقتى را معين نمايد ، مثلا اگر با يكى از آنها قرار گذاشت كه از صبح تا ظهر نماز قضاء بخواند ، با ديگرى قرار بگذارد كه از ظهر تاب شب بخواند ، واگر چند نفر با هم در يك وقت معين بخوانند اشكال ندارد .

مسأله 1548 - اگر كسى اجير شود كه مثلا در مدت يكسال نمازهاى ميت را بخواند وپيش از تمام شدن سال بميرد ، بايد براى نمازهايى كه مى دانند وبنابر احتياط واجب براى نمازهايى كه احتمال مى دهند بجا نياورده ، ديگرى را اجير نمايند .

مسأله 1549 - كسى را كه براى نمازهاى ميت اجير كرده اند اگر پيش از تمام كردن نمازها بميرد واجرت همه آنها را گرفته باشد چنانچه شرط كرده باشند كه تمام نمازها را خودش بخواند اگر قادر بر اتيان عمل نبوده ورثه منوب عنه مى توانند تمام اجرتى را كه داده بگيرند واجرة المثل عملى را كه انجام داده بدهند واگر قادر بوده مى توانند اجرة المثل باقيمانده را بگيرند ، مثلا چنانچه اجرت يكسال نماز يكصد تومان است ولى اجير دويست تومان براى يكسال گرفته ونصف نماز را خوانده ، در فرض اول ورثه مى توانند دويست تومان را بگيرند از مال او وپنجاه تومان براى نمازهايى كه خوانده به ورثه او بدهند ، ودر فرض دوم مى

توانند پنجاه تومان از مال او بگيرند - واگر شرط نكرده باشند بايد ورثه اش از مال دو اجير بگيرند اما اگر مال نداشته باشد بر ورثه او چيزى واجب نيست .

مسأله 1550 - اگر اجير پيش از تمام كر 6 ن نمازهاى ميت بميرد وخودش هم نماز قضاء داشته باشد چنانچه شرط نشده باشد كه خودش عمل را انجام دهد بايد از مال او براى نمازهايى كه اجير بوده ديگرى را اجير نمايند واگر چيزى زياد آمد در صورتى كه وصيت كرده باشد براى تمام نمازهاى او اجير بگيرند .

احكام روزه

احكام روزه

روزه آن است كه انسان براى انجام فرمان خداوند عالم از اذان صبح تا غروب شمس از چيزهايى كه روزه را باطل مى كند وشرح آنها بعدا گفته مى شود خوددارى نمايد .

نيت

مسأله 1551 - لازم نيست انيسان نيت روزه را از قلب خود بگذراند ، يا مثلا بگويد فردا را روزه مى گيرم ، بلكه همين قدر كه براى انجام فرمان خداوند عالم از اذان صبح تا غروب خورشيد كارى كه روزه را باطل مى كند انجام ندهد كافى است ، وبراى آنكه يقين كند تمام اين مدت را روزه بوده ، بايد مقدارى پيش از اذان صبح ومقدارى هم بعد از غروب از انجام كارى كه روزه را باطل مى كند خوددارى نمايد .

مسأله 1552 - انسان مى تواند در هر شب از ماه رمضان براى روزه فرداى آن نيت كند ، وبهتر است كه اول ماه هم نيت روزه همه ماه را بنمايد .

مسأله 1553 - وقت نيت روزه ماه رمضان از اول شب است تا اذان صبح .

مسأله 1554 - وقت

نيت روزه مستحبى از اول شب است تا موقعى كه به اندازه نيت كردن غروب شمس وقت مانده باشد كه اگر تا اين وقت كارى كه روزه را باطل مى كند انجان نداده باشد ونيت روزه مستحبى كند روزه او صحيح است .

مسأله 1555 - كسى كه پيش از اذان صبح بدون نيت روزه خوابيده است اگر پيش از ظهر بيدار شود ونيت كند ، روزه او صحيح است واگر بعد از ظهر بيدار شود نمى تواند نيت روزه واجب نمايد .

مسأله 1556 - اگر بخواهد غير روزه رمضان روزه ديگرى بگيرد ، بايد آن را معين نمايد ، مثلا نيت كند كه روزه قضاء يا روزه نذر مى گيرم ، ولى در ماه رمضان لازم نيست نيت كند كه روزه ماه رمضان مى گيرم ، بلكه اگر نداند ماه رمضان است يا فراموش نمايد وروزه ديگرى را نيت كند روزه ماه رمضان حساب مى شود .

مسأله 1557 - اگر بداند ماه رمضان است وعمدا نيت روزه غر رمضان كند ، نه روزه رمضان حساب مى شود ونه روزه اى كه قصد كرده است .

مسأله 1558 - اگر مثلا به نيت روز اول ماه روزه بگيرد ، بعد بفهمد دوم يا سوم بوده روزه او صحيح است .

مسأله 1559 - اگر پيش از اذان صبح نيت كند وبيهوش شود ودر بين روز بهوش آيد ، بايد روزه آن روز را تمام نمايد ولازم نيست قضاى آن را بجاز آورد .

مسأله 1560 - اگر پيش از اذان صبح نيت كند ومست شود ودر بين روز بهوش آيد ، بايد روزه آن روز را تمام كند ولازم

نيست قضاى آن را بجا آورد .

مسأله 1561 - اگر پيش از اذان صبح نيت كند وبخوابد وبعد از مغرب بيدار شود ، روزه اش صحيح است .

مسأله 1562 - اگر نداند يا فراموش كند كه ماه رمضان است وپيش از ظهر ملتفت شود ، چنانچه كارى كه روزه را باطل مى كند انجام نداده باشد ، بايد نيت كند وروزه او صحيح است . واگر كارى كه روزه را باطل مى كند انجام داده باشد ، يا بعد از ظهر ملتفت شود كه ماه رمضان است ، روزه او باطل مى باشد . ولى بايد تا مغرب كارى كه روزه را باطل مى كند انجان ندهد وبعد از رمضان هم آن روزه را قضاء نمايد .

مسأله 1563 - اگر بچه پيش از اذان صبح ماه رمضان بالغ شود بايد روزه بگيرد واگر بعد از اذان بالغ شود ، روزه آن روز بر او واجب نيست ، مگر آنكه بچه قصد روزه مستحبى كرده باشد ودر روز بالغ شود ، در اين صورت اتمام آن روزه واجب است .

مسأله 1564 - كسى كه براى بجا آوردن روزه ميتى اجير شده ، اگر روزه مستحبى بگيرد اشكال ندارد . ولى كسى كه روزه قضاء يا روزه واجب ديگرى دارد نمى تواند روزه مستحبى بگيرد وچنانچه فراموش كند وروزه مستحب بگيرد ، در صورتى كه پيش از ظهر يادش بيايد ، روزه مستحبى او بهم مى خورد ومى تواند نيت خود را به روزه واجب برگرداند واگر بعد از ظهر ملتفت شود ، روزه او باطل است واگر بعد از مغرب يادش بيايد ، روزه اش صحيح

است .

مسأله 1565 - اگر غير از روزه ماه رمضان روزه معين ديگرى بر انسان واجب باشد ، مثلا نذر كرده باشد كه روز معينى را روزه بگيرد چنانچه عمدا تا اذان صبح نيت نكند روزه اش باطل است وهمچنين اگر نداند كه روزه آن روز بر او واجب است ، يا فراموش كند وپيش از ظهر يادش بيايد روزه اش باطل است .

مسأله 1566 - اگر براى روزه اى كه واجب است وروز آن معين نيست مثل روزه كفاره ، عمدا تا ظهر نيت نكند اشكال ندارد . بلكه اگر پيش از نيت تصميم داشته باشد كه روزه نگيرد ، يا ترديد داشته باشد كه بگيرد يا نه ، چنانچه كارى كه روزه را باطل مى كند انجام نداده باشد وپيش از ظهر نيت كند ، روزه او صحيح است .

مسأله 1567 - اگر در ماه رمضان پيش از ظهر كافر مسلمان شود روزه آن روز بر او واجب نيست وقضاء هم ندارد .

مسأله 1568 - اگر مريض پيش از ظهر ماه رمضان خوب شود واز اذان صبح تا آن وقت كارى كه روزه را باطل مى كند انجام نداده باشد ، بايد نيت روزه كند وآن روز را روزه بگيرد وچنانچه بعد از ظهر خوب شود . روزه آن روز بر او واجب نيست .

مسأله 1569 - روزى را كه انسان شك دارد آخر شعبان است يا اول رمضان واجب نيست روزه بگيرد واگر بخواهد روزه بگيرد ، نمى تواند نيت روزه رمضان كند بلكه بايد نيت كند كه اگر رمضان است روزه رمضان واگر رمضان نيست روزه قضاء يا مانند آن باشد

، يا نيت كند امتثال امر واقعى فعلى را ، يا نيت روزه قضاء ومانند آن بنمايد وچنانچه بعد معلوم شود رمضن بوده از رمضان حساب مى شود .

مسأله 1570 - اگر روزى را كه شك دارد آخر شعبان است يا اول رمضان به نيت روزه قضاء يا روزه مستحبى ومانند آن روزه بگيرد ودر بين روز بفهمد كه ماه رمضان است بايد نيت روزه رمضان كند .

مسأله 1571 - اگر در روزه واجب معينى مثل روزه رمضان مردد شود كه روزه خود را باطل كند يا نه ، يا قصد كند كه روزه را باطل كند ، روزه اش باطل مى شود اگر چه از قصدى كه كرده توبه نمايد وكارى هم كه روزه را باطل مى كند انجام ندهد .

مسأله 1572 - در روزه مستحب ورزوه واجبى كه وقت آن معين نيست مثل روزه كفاره ، اگر قصد كند كارى كه روزه را باطل مى كند انجام دهد ، يا مردد شود كه بجا آورد يا نه ، چنانچه بجا نياورد وپيش از ظهر دوباره نيت روزه كند ، روزه او صحيح است .

چيزهايى كه روزه را باطل مى كند

چيزهايى كه روزه را باطل مى كند

مسأله 1573 - بعضى از چيزها روزه را بدون اشكال باطل مى كند وبعضى را علماء فرموده اند وظاهرا به كمال روزه ضرر مى زنند وروزه را باطل نمى كنند مجموع آنها نه چيز است : اول - خوردن وآشاميدن . دوم - جماع . سوم - استمناء آن است كه انسان با خود يا غير خود كارى كند كه منى از او بيرون آيد . چهارم - دروغ بستن به خدا وپيغمبر صلى الله عليه وآله وسلم وجانشيان

پيغمبر عليهم السلام . پنجم - رساندن غبار غليظ به حلق . ششم - فرو بردن تمام سر در آب . هفتم - باقى ماندن بر جنابت وحيض ونفاس تا اذان صبح . هشتم - اماله كرن با چيزهاى روان . نهم - قى كردن واحكام اينها در مساي ل آينده گفته مى شود .

1-خوردن وآشاميدن

مسأله 1574 - اگر روزه دار عمدا چيزى بخورد يا بياشامد ، روزه او باطل مى شود چه خوردن وآشاميدن آن چيز معمول باشد مثل نان وآب ، چه معمول نباشد خاك وشيره درخت وچه كم باشد يا زياد ، حتى اگر مسواك را از دهان بيرون آورد ودوباره به دهان ببرد ورطوبت آن را فروبرد ، روزه او باطل مى شود مگر آنكه رطوبت مسواك در آب دهان بطورى از بين برود كه رطوبت خارج به آن گفته نشود .

مسأله 1575 - اگر موقعى كه مشغول غذا خوردن است بفهمد صبح شده ، بايد لقمه را از دهان بيرون آورد وچنانچه عمدا فروبرد روزه اش باطل است وبه دستورى كه بعدا گفته خواهد شد كفاره بر او واجب مى شود .

مسأله 1576 - اگر روزه دار سهوا چيزى بخورد يا بياشامد روزه اش باطل نمى شود .

مسأله 1577 - احتياط واجب آن است كه روزه دار از استعمال آمپولى كه به جاى غذا بكار مى رود خوددارى كند ، ولى تزريق آمپولى كه عضور را بى حس مى كند ويا دواء را داخل عضله يا وريد مى كند اشكال ندارد .

مسأله 1578 - اگر روزه دار چيزى را كه ذى دندان مانده است عمدا فروببرد روزه اش باطل مى

شود .

مسأله 1579 - كسى كه مى خواهد روزه بگيرد ، لازم نيست پيش از اذان دندانهايش را خلال كند ، ولى اگر بداند غذايى كه لاى داندن مانده در روز فرو

مى رود ، چنانچه خلال نكند وچيزى از آن فرو رود ، روزه اش باطل مى شود .

مسأله 1580 - فرو بردن آب دهان ، اگر چه به واسطه خيال كردن ترشى ومانند آن در دهان جمع شده باشد ، روزه را باطل نمى كند .

مسأله 1581 - فروبردن اخلاط سر وسينه ، تا از دهان خارج نشده اشكال ندارد ، ولو داخل فضاى دهان شده باشد .

مسأله 1582 - اگر روزه دار بقدرى تشنه شود كه بترسد از تشنگى بميرد مى تواند به اندازه اى كه از مردن نجات پيدا كند آب بياشامد ولى روزه او باطل مى شود واگر ماه رمضان باشد ، بايد در بقيه روز از بجا آوردن كارى كه روزه را باطل مى كند خوددارى نمايد .

مسأله 1583 - جويدن غذا براى بچه يا پرنده وچشيدن غذا ومانند اينها كه معمولا به حلق نمى رسد ، اگر چه اتفاقا به حلق برسد روزه را باطل نمى كند . ولى اگر انسان از اول بداند كه به حلق مى رسد ، روزه اش باطل مى شود وبايد قضاى آن را بگيرد وكفاره هم بر او واجب است .

مسأله 1584 - انسان نمى تواند براى ضعف ، روزه را بخورد ولى اگر ضعف او بقدرى است كه معمولا نمى شود آن را تحمل كرد خوردن روزه اشكال ندارد .

2-جماع

مسأله 1585 - جماع روزه را باطل مى كند ، اگر چه

فقط به مقدار ختنه گاه داخل شود ومنى هم بيرون نيايد .

مسأله 1586 - اگر كمتر از مقدار ختنه گاه داخل شود ومنى هم بيرون نيايد ، روزه باطل نمى شود .

مسأله 1587 - اگر شك كند كه به اندازه ختنه گاه داخل شده يا نه روزه او صحيح است

مسأله 1588 - اگر فراموش كند كه روزه است وجماع نمايد ، يا او را به جماع

مجبور نمايند وجماع بدون اختيار باشد روزه او باطل نمى شود . ولى چنانچه در بين جماع يادش بيايد ، يا ديگر مجبور نباشد ، بايد فورا از حال جماع خارج شود واگر خارج نشود ، روزه او باطل است ، وهمچنين اگر مكره باشد واختيارا جماع كند .

3 - استمناء

مسأله 1589 - اگر روزه دار استمناء كند يعنى با خود يا غير خود كارى كند غير از جماع كه منى از او بيرون آيد روزه اش باطل مى شود .

مسأله 1590 - اگر بى اختيار منى از او بيرون آيد روزه اش باطل نيست . ولى اگر كارى كند كه به اختيار منى از او بيرون آيد چنانچه احتمال بدهد خروج منى را به واسطه آن كار روزه اش باطل مى شود واگر اطمينان داشته كه خارج نمى شود روزه باطل نمى شود مسأله 1591 - هرگاه روزه دار بداند كه اگر در روز بخوابد محتلم مى شود يعنى در خواب منى از او بيرون مى آيد واجب نيست نخوابيدن واگر بخوابد رزوه اش باطل نمى شود .

مسأله 1592 - اگر روزه دار در حال بيرون آمدن منى از خواب بيدار شود ، واجب نيست از بيرون آمدن جلوگيرى كند .

مسأله 1593

- روزه دارى كه محتلم شده ، مى تواند بول كند وبه دستورى كه در صفحه 13 گفته شد استبراء نمايد . اگرچه بداند به واسطه بول يا استبراء كردن باقى مانده منى از مجرى بيرون مى ايد .

مسأله 1594 - روزه دارى كه محتلم شده اگر بداند منى در مجرى مانده ودر صورتى كه پيش از غسل بول نكند بعد از غسل منى از او بيرون مى آيد لازم نيست پيش از غسل بول كند .

مسأله 1595 - كسى كه مى داند كه اگر عمدا منى از خود بيرون آورد ، روزه اش

باطل مى شود ، در صورتى كه به قصد بيرون آمدن منى با كسى بازى وشوخى كند ، اگر چه منى از او بيرون نيايد ، روزه اش باطل مى شود .

مسأله 1596 - اگر روزه دار بدون قصد بيرون آمدن منى با كسى بازى وشوخى كند چنانچه اطمينان دارد كه منى از او خارج نمى شود ، اگرچه اتفاقا منى بيرون آيد روزه او صحيح است ولى اگر اطمينان ندارد در صورتى كه منى از او بيرون آيد ، روزه اش باطل است .

4-دروغ بستن به خدا وپيغمبر

مسأله 1597 - اگر روزه دار به گفتن يا نوشتن يا به اشاره ومانند اينها به خدا وپيغمبران وجانشينان پيغمبران عمدا نسبت دروغ بدهد معصيت كرده ولى روزه او باطل نمى شود .

مسأله 1598 - اگر بخواهد خبرى را كه نمى داند راست است يا دروغ نقل كند ، بايد از كسى كه آن خبر را گفته ، يا از كتابى كه آن خبر در آن نوشته شده نقل نمايد ، والا معصيت كرده .

مسأله 1599 -

اگر چيزى را به اعتقاد اينكه راست است از قول خدا يا پيغمبر نقل كند وبعد بفهمد درورغ بوده ، روزه اش باطل نمى شود ومعصبت هم نكرده است .

مسأله 1600 - اگر چيزى را كه مى داند دروغ است به خدا وپيغمبر نسبت دهد وبعدا بفهمد آنچه را كه گفته راست بوده روزه او باطل نمى شود ولى معصيت كرده .

مسأله 1601 - اگر دروغى را كه ديگرى ساخته عمدا به خدا وپيغمبر وجانشينان پيغمبر نسبت دهد روزه اش باطل نمى شود ومعصيت كرده ، ولى اگر از قول كسى كه آن دروغ را ساخته نقل كند اشكال ندارد .

مسأله 1602 - اگر از روزه دار بپرسند كه آيا پيمغبر صلى الله عليه وآله وسلم چنين مطلبى فرموده اند واو جايى كه در جواب بايد بگويد نه ، عمدا بگويد بلى ، يا جايى كه بايد بگويد بلى عمدا بگويد نه ، روزه اش باطل نمى شود ولى معصيت كرده است .

مسأله 1603 - اگر از قول خدا يا پيغمبر حرف راستى را بگويد بعد بگويد دروغ گفتم ، يا در شب دروغى را به آنان نسبت دهد وفرداى آن ، كه روزه

بگويد آنچه ديشب گفتم راست است ، روزه اش باطل نمى شود ، ولى معصيت كرده .

5-رساندن غبار غليط به حلق

مسأله 1604 - رساندن غبار غليظ به حلق روزه را باطل مى كند ، چه غبار چيزى باشد كه خوردن آن حلال است مثل آرد ، يا غبار چيزى باشد كه خوردن آن حرام است مثل خاك وبهتر است غبارى را هم كه غليظ نيست به حلق نرساند .

مسأله 1605 - اگر به واسطه باد

غبار غليظى پيدا شود وانسان با اينكه متوجه است مواظبت نكند وبه حلق برسد ، روزه اش باطل مى شود .

مسأله 1606 - احتياط واجب آن است كه روزه دار بخار غليظ ، ودود سيگار وتنباكو ، ومانند اينها را هم به حلق نرساند .

مسأله 1607 - اگر مواظبت نكند وغبار يا بخار يا دود ومانند اينها داخل حلق شود چنانچه يقين داشته كه به حلق نمى رسد روزه اش صحيح است .

مسأله 1608 - اگر فراموش كند كه روزه است ومواظبت نكند يا بى اختيار غبار ومانند آن به حلق او برسد روزه اش باطل نمى شود . وچنانچه ممكن است بايد آن را بيرون آورد .

6 - فروبردن سر در زير آب

مسأله 1609 - مكروه است روزه دار عمدا تمام سر را در آب فروبرد ، اگرچه باقى بدن او از آب بيرون باشد ، ولى روزه اش باطل نمى شود واگر تمام بدن را آب بگيرد ومقدارى از سر بيرون باشد ، كراهت هم ندارد .

مسأله 1610 - اگر نصف سر را يكدفعه ونصف ديگر آن را دفعه ديگر آب فروبرد ، كراهت ندارد .

مسأله 1611 - اگر شك كند كه تمام سر زير آب رفته يا نه ، مكروهى انجام نداده است .

مسأله 1612 - مكروه است تمام سر زير آب برود ولو مقدارى از موها بيرون بماند .

مسأله 1613 - اگر سر را در گلاب فروبرد ، كراهت ندارد . در صورتى كه مضاف باشد وهمچنين اگر سر را در آبهاى مضاف ديگر فرو ببرد ويا در چيزهاى ديگر كه روان است

مسأله 1614 - اگر روزه دار بى اختيار در آب بيفتد وتمام سر

او را آب بگيرد ، يا فراموش كند كه روزه است وسر در آب فرو برد ، كار مكروهى انجام نداده .

مسأله 1615 - اگر به اطمينان اينكه آب سر او را نمى گيرد ، خود را در آب بيندازد وآب تمام سر او را بگيرد ، اشكال ندارد .

مسأله 1616 - اگر فراموش كند كه روزه است وسر را در آب فروبرد ، يا ديگرى به زور سر او را در آب فرو برد ، چنانچه در زير آب يادش بيايد كه روزه است ، يا آن كس دست خود را بردارد وفورا سر را بيرون آورد ، كا مكروهى انجام نداده .

مسأله 1617 - اگر فراموش كند كه روزه است وبه نيت غسل سر را در آب فرو برد ، روزه وغسل او صحيح است وكار مكروهى انجام نداده .

مسأله 1618 - اگر بداند كه روزه است وعمدا براى غسل سر را در آب فرو برد غسل او حكم عبادت مكروهه را دارد ومانند روزه اش صحيح است .

مسأله 1619 - سر فرو بردن در آب اگر براى نجات دادن مؤمنى كه در حال غرق شدن است ، باشد مكروه نيست بلكه واجب است وبه روزه هم هيچ خللى وارد نمى كند .

7 - باقى ماندن بر جنابت وحيض ونفاس تا اذان صبح

مسأله 1620 - اگر جنب عمدا تا اذان صبح غسل نكند ، يا اگر وظيفه او تيمم است عمدا تيمم ننمايد ، روزه اش باطل است در صورتى كه روزه رمضان يا قضاى آن باشد .

مسأله 1621 - اگر در روزه واجبى غير رمضان وقاضى آن كه مثل روز ماه رمن وقت آن معين است تا اذان صبح غسل نكند

وتيمم هم ننمايد روزه اش صحيح است .

مسأله 1622 - كسى كه در شب ماه رمضان جنب است ومى خواهد روزه بگيرد چنانچه عمدا غسل نكند تا وقت تنگ شود ، بنابر احتياط واجب بايد تيمم كند وروزه بگيرد وقضاى آن را هم بجا آورد .

مسأله 1623 - اگر جنب در ماه غسل را فراموش كند وبعد از يك روز يادش بيايد ، بايد روزه آن روز را قضاء نمايد واگر بعد از چند روز يادش بيايد ، بايد روزه هرچند روزى را يقين دارد جنب بوده قضاء نمايد مثلا اگر نمى داند سه روز جنب بوده يا چهار روز ، بايد روزه سه روز را قضاء كند .

مسأله 1624 - كسى كه در شب ماه رمضان براى هيچ كدام از غسل وتيمم وقت ندراد ، اگر خود را جنب كند ، روزه اش باطل است وقضاء وكفاره بر او واجب مى شود ولى اگر براى تيمم وقت دارد ، چنانچه خود را جنب كند ، بنابر احتياط واجب بايد تيمم نمايد وروزه بگيرد وقضاى آن را هم بجا آورد .

مسأله 1625 - اگر براى آنكه بفهمد وقت دارد يا نه ، جستجو نمايد وگمان كند كه به اندازه غسل وقت دارد وخود را جنب كند وبعد بفهمد وقت تنگ بوده ، چنانچه تيمم كند ، روزه اش صحيح است واگر بدون جستجو گمان كند كه وقت دارد وخود را جنب نمايد وبعد بفهمد وقت تنگ بوده وبا تيمم روزه بگيرد ، بنا بر احتياط واجب بايد روزه آن روز را قضاء كند .

مسأله 1626 - كسى كه در شب ماه رمن جنب است ومى

داند كه اگر بخوابد تا صبح بيدار نمى شود ، نبايد غسل نكرده بخوابد وچنانچه بخوابد وتا صبح بيدار نشود ، روزه اش باطل اس وقضاء وكفاره بر او واجب مى شود .

مسأله 1627 - هرگاه جنب در شب ماه رمضان بخوابد وبيدار شود ، جايز نيست كه پيش از غسل بخوابد ، اگرچه احتمال بدهد كه اگر دوباره بخوابد پيش از اذان صبح بيدار مى شود ، بلى اگر مطمئن باشد كه بيدار مى شود جائز است كه بخوابد .

مسأله 1628 - كسى كه در شب ماه رمضان جنب است ومى داند كه اگر بخوابد پيش از اذان صبح بيدار مى شود ، چنانچه تصميم داشته باشد كه بعد از بيدار شدن غسل كند وبا اين تصميم بخوابد وتا اذان خواب بماند روزه اش صحيح است .

مسأله 1629 - كسى كه در شب ماه رمضان جنب است ومى داند اگر بخوابد پيش از اذان صبح بيدار مى شود ، چنانچه غفلت داشته باشد كه بعد از بيدار شدن بايد غسل كند ، در صورتى كه بخوابد وتا اذان صبح خواب بماند روزه اش صحيح است .

مسأله 1630 - كسى كه در شب ماه رمضان جنب است ومى داند يا احتمال مى دهد كه اگر بخوابد بپيش از اذان بيدار مى شود ، چنانچه نخواهد بعد از بيدار شدن غسل كند يا ترديد داشته باشد كه غسل كند يا نه ، در صورتى كه بخوابد وبيدار نشود ، روزه اش باطل است .

مسأله 1631 - اگر جنب در شب ماه رمضان بخوابد وتصميم داشته باشد كه بعد از بيدار شدن غسل كند وتا اذان صبح

بيدار نشود چنانچه معتاد به بيدار شدن باشد كفاره واجب نيست وفرقى بين خواب اول ودوم نيست ، بلى ، در خواب سوم احتياط به دادن كفاره ترك نشود واگر معتاد نباشد بايد كفاره بدهد . واما قضاء در خوابيدن اولى واجب نيست در صورتى كه بداند بيدار مى شود ودر خوابيدن دومى واجب است ، ودر صورتى كه احتمال بدهد بيدار نمى شود قضاء در خواب اول هم واجب است .

مسأله 1632 - خوابى را كه در آن محتلم شده ، بايد خواب اول حساب كند پس اگر بعد از بيدار شدن دوباره بخوابد وبداند يا احتمال دهد كه بيدار مى شود وتصميم هم داشته باشد كه بعد از بيدار شدن غسل كند ، چنانچه تا اذان صبح خواب بماند بايد قضاى آن روز را بگيرد . واگر دوباره بيدار شود وبداند يا احتمال دهد كه اگر بخوابد بيدار مى شود وتصميم داشته باشد كه بعد از بيدار شدن غسل كند در صورتى كه بازهم بخوابد وتا اذان خواب بماند ، بايد قضاى آن روز را بگيرد وبنابر احتياط كفاره هم بر او واجب مى شود .

مسأله 1633 - اگر روزه دار در روز محتلم شود واجب نيست فورا غسل كند .

مسأله 1634 - هرگاه در ماه رمضان بعد از اذان صبح بيدار شود وببيند محتلم شده اگرچه بداند پيش از اذان صبح محتلم شده روزه او صحيح است .

مسأله 1635 - كسى كه مى خواهد قضاى روزه رمضان را بگيرد ، هرگاه تا اذان صبح جنب بماند ، اگرچه از روى عمد نباشد روزه او باطل است .

مسأله 1636 - كسى كه مى

خواهد قضاى روزه رمضان را بگيرد ، اگر بعد اذان صبح بيدار شود وببيند محتلم شده وبداند پيش از اذان محتلم شده است ، روزه او باطل است ولو وقت قضاى روزه تنگ باشد .

مسأله 1637 - اگر در روزه واجبى غير روزه رمضان وقضاى آن ، تا اذان صبح جنب بماند واز روى عمد باشد يا نباشد ، وقت آن روزه معين باشد مثلا نذر كرده كه آن روز را روزه بگيرد ، يا معين نباشد روزه اش صحيح است .

مسأله 1638 - اگر زن پيش از اذان صبح از حيض يا نفاس پاك شود وعمدا غسل نكند ، يا اگر وظيفه او تيمم است عمدا تيمم نكند در خصوص روزه رمضان روزه اش باطل است .

مسأله 1639 - اگر زن پيش از اذان صبح از حيض يا نفاس پاك شود وبراى غسل وقت نداشته باشد ، چنانچه بخواهد روزه واجبى بگيرد كه مثل روزه رمضان وقت آن معين است ، ويا بخواهد روزه مستحب يا روزه واجبى بگيرد كه مثل روزه كفاره وقت آن معين نيست ، مى تواند بدون تيمم روزه بگيرد .

مسأله 1640 - اگر زن نزديك اذان صبح از حيض يا نفاس پاك شود وبراى هيچ كدام از غسل وتيمم وقت نداشته باشد يا بعد از اذان بفهمد كه پيش از اذان پاك شده روزه او صحيح است ، چه روزه اى را كه مى گيرد مثل روزه رمضان واجب معين باشد ، وچه روزه مستحب يا روزه اى باشد كه مثل روزه كفاره وقت آن معين نيست .

مسأله 1641 - اگر زن بعد از اذان صبح از خون حيض

يا نفاس پاك شود ، يا در بين روز خون حيض يا نفاس ببيند ، اگرچه نزديك مغرب باشد ، روزه او باطل است .

مسأله 1642 - اگر زن غسل حيض يا نفاس را فراموش كند وبعد از يك روز يا چند روز يادش بيايد ، روزه هايى كه گرفته صحيح است .

مسأله 1643 - اگر زن پيش از اذان صبح از حيض يا نفاس پاك شود ودر غسل كردن كوتاهى كند وتا اذان غسل نكند ، روزه اش باطل است . ولى چنانچه كوتاهى نكند مثلا منتظر باشد كه ، حمام گرم شود ، اگرچه سه مرتبه بخوابد وتا اذان غسل نكند روزه او صحيح است .

مسأله 1644 - اگر زنى كه در حال استحاضه است ، غسلهاى روز خود را به تفصيلى كه در احكام استحاضه در صفحه 61 گفته شد ، بجا آورد ، روزه او صحيح است .

مسأله 1645 - كسى كه مس ميت كرده يعنى جايى از بدن خود را به بدن ميت رسانده ، مى تواند بدون غسل مس ميت روزه بگيرد . واگر در حال روزه هم ميت را مس نمايد ، روزه او باطل نمى شود .

8- اماله كردن

مسأله 1646 - اماله كردن با چيز روان اگرچه از روى ناچارى وبراى معالجه باشد روزه را باطل مى كند .

9 - قى كردن

مسأله 1647 - هرگاه روزه دار عمدا قى كند اگرچه به واسطه مرض ومانند آن ناچار باشد ، روزه اش باطل مى شود ولى اگر سهوا يا بى اختيار قى كند اشكال ندارد .

مسأله 1648 - اگر در شب چيزى بخورد كه مى داند به واسطه خوردن آن ، در روز بى اختيار قى مى كند ، روزه اش صحيح است ولو قى بكند .

مسأله 1649 - اگر روزه دار بتواند از قى كردن خوددارى كند ، چنانچه براى او ضرر ومشقت نداشته باشد ، بايد خوددارى نمايد .

مسأله 1650 - اگر مگس در گلوى روزه دار برود ، چنانچه ممكن باشد ، بايد آن را بيرون آورد وروزه او باطل نمى شود ، ولى اگر بداند كه به واسطه بيرون آوردن آن ، قى مى كند واجب نيست بيرون آورد وروزه او صحيح است .

مسأله 1651 - اگر سهوا چيزى را فرو ببرد وپيش از رسيدن به شكم يادش بيايد كه روزه است چنانچه ممكن باشد ، لازم است آن را بيرون آورد وروز او صحيح است .

مسأله 1652 - اگر يقين داشته باشد كه به واسطه آروغ زدن ، چيزى از گلو بيرون مى آيد ، نبايد عمدا آروغ بزند ولى اگر يقين نداشته باشد اشكال ندارد .

مسأله 1653 - اگر آروغ بزند وچيزى در گلو يا دهانش بيايد ، بايد آن را بيرون بريزد واگر بى اختيار فرو رود ، روزه اش صحيح است .

احكام چيزهايى كه روزه را باطل مى كند

مسأله 1654 - اگرانسان عمدا واز روى اختيار كارى كه روزه را باطل مى كند انجام دهد ، روزه او باطل مى شود ، وچنانچه از روى

عمد نباشد ، اشكال ندارد ولى جنب اگر بخوابد وبه تفصيلى كه در مسأله 1639 گفته شد تا اذان صبح غسل نكند روزه او باطل است .

مسأله 1655 - اگر روزه دار سهوا يكى از كارهايى كه روزه را باطل مى كند انجام دهد وبه خيال اينكه روزه اش باطل شده ، عمدا دوباره يكى از آنها را بجا آورد روزه او باطل مى شود در صورتى كه مقصر باشد در خيال عدم بطلان .

مسأله 1656 - اگر چيزى به روز در گلوى روزه دار بريزند ، روزه او باطل نمى شود . ولى اگر مجبورش كنند كه روزه خود را باطل كند مثلا به او بگويند اگر غذا نخورى ضرر مالى يا جانى به تو مى زنيم وخودش براى جلوگيرى از ضرر چيزى بخورد ، روزه او باطل مى شود .

مسأله 1657 - روزه دار نبايد جايى برود كه مى داند مجبورش مى كنند كه خودش روزه خود را باطل كند . واگر برود واز روى ناچارى كارى كه روزه را باطل مى كند انجام دهد ، روزه او باطل مى شود ، بلكه اگر قصد رفتن كند ، اگر چه نرود روزه اش باطل است .

آنچه براى روزه دار مكروه است

مسأله 1658 - چند چيز براى روزه دار مكروه است واز آن جمله است : دوا ريختن به چشم وسرمه كشيدن ، در صورتى كه مزه يا بوى آن به حلق برسد ، انجام دادن هركارى كه مانند خون گرفتن وحمام رفتن باعث ضعف مى شود ، انفيه كشيدن

اگر نداند كه به حلق مى رسد واگر بداند به حلق مى رسد جايز نيست ، بو كردن گياههاى

معطر ، نشستن زن در آب ، استعمال شياف ، تر كردن لباسى كه در بدن است ، كشيدن دندان وهر كارى كه به واسطه آن از دهان خون بيايد ، مسواك كردن به چوب تر ، بى جهت آب يا چيزى در دهان كردن ، ونيز مكروه است انسان بدون قصد بيرون آمدن منى ، زن خود را ببوسد يا كارى كند كه شهوت خود را به حركت آورد . واگر به قصد بيرون آمدن منى باشد روزه او باطل مى شود .

جاهايى كه قضاء وكفاره روزه واجب است

جاهايى كه قضاء وكفاره روزه واجب است

مسأله 1659 - اگر در روزه رمضان در شب جنب شود وبه تفصيلى كه در مسأله 1639 گفته شد بيدار شود ودوباره بخوابد وتا اذان صبح بيدار نشود ، فقط بايد قضاى آن روز را بگيرد وچنانچه مرتبه سوم بخوابد وبيدار نشود احتياط به كفاره دادن بايد رعايت شود ، ولى اگر كار ديگرى كه روزه را باطل مى كند ، عمدا انجام دهد ، در صورتى كه مى دانسته آن كا روزه را باطل مى كند ، قضاء وكفاره بر او واجب مى شود .مسأله 1660 - اگر به واسطه ندانستن مسأله كارى انجام دهد كه روزه را باطلمى كند ، چنانچه مى توانسته مسأله را ياد بگيرد ، كفاره بر او واجب مى شود واگرنمى توانسته مسأله را ياد بگيرد ، كفاره بر او واجب نيست

كفاره روزه

مسأله 1661 - كسى كه كفاره روزه رمضان بر او واجب است ، بايد يك بندهآزاد كند ، يا بدستورى كه در مسأله بعد گفته مى شود دو ماه روزه بگيرد ، يا شصت فقير را سير كند يا به هر كدام يك مد كه تقريبا ده سير است طعام يعنى گندم يا جو ومانند اينها بدهد ، وچنانچه اينها برايش ممكن نباشد ، بايد هر چند مد كهمى تواند به فقير اطعام بدهد ، واگر نتواند طعام بدهد استغفار كند ، وواجب استكه هر وقت بتواند ، كفاره را بدهد .

مسأله 1662 - كسى كه مى خواهد دو ماه كفاره روزه رمضان را بگيرد ، بايدسى ويك روز آن را پى در پى نباشد اشكال ندارد .

مسأله 1663 - كسى كه مى خواهد دو ماه

كفاره روز رمضان را بگيرد ، نبايدموقعى شروع كند كه در بين سى ويك روز ، روزى باشد كه مانند عيد قربان ، روزهآن حرام است .

مسأله 1664 - كسى كه بايد پى در پى روزه بگيرد . اگر در بين آن بدون عذر يكروز روزه نگيرد ، يا وقتى شروع كند كه در بين آن به روزى برسد كه روزه آنواجب است ، مثلا به روزى برسد كه نذر كرده آن روز را روزه بگيرد ، بايد روزه هارا از سر بگيرد .مسأله 1665 - اگر در بين روزهايى كه بايد پى در پى روزه بگيرد ، عذرى مثلحيض ، يا نفاس ، براى او پيش آيد ، بعد از برطرف شدن عذر واجب نيست روزه هارا از سر بگيرد ، بلكه بقيه را بعد از بر طرف شدن عذر بجا آورد .

مسأله 1666 - اگر به چيز حرامى روزه خود را باطل كند ، چه آن چيز اصلاحرام باشد مثل شراب وزنا ، يا به جهتى حرام شده باشد ، مثل نزديكى كردن باعيال خود در حال حيض ، كفاره جمع بر واجب مى شود يعنى بايد يك بندهآزاد كند ودو ماه روزه بگيرد وشصت فقير را سير كند ، يا به هر كدام آنها يك مد كه تقريبا ده سير است ، گندم يا جو يا نان ومانند اينها بدهد وچنانچه هر سه برايشممكن نباشد ، اظهر كفايت يكى از آنها است ، ولازم نيست كه هركدام آنها ممكن است انجام دهد .مسأله 1667 - اگر روزه دار دروغى را به خدا وپيغمر صلى الله عليه وآله نسبت دهد كفاره براو واجب

نيست

مسألة 1668 - اگر روزه دار در يك روز ماه رمضان چند مرتبه جماع كند يا استمناء نمايد يك كفاره كافى است .

مسأله 1669 - اگر روزه دار در يك روزه دار در يك روز ماه رمضان چند مرتبهغير جماع واستمناء كار ديگرى كه روزه را باطل مى كند انجام دهد ، براى همه آنها يك كفاره كافى است .

مسأله 1670 - اگر روزه دار غير جماع كار ديگرى كه روزه باطل مى كندانجام دهد وبعد با حلال خود جماع نمايد ، براى هر دو يك كفاره كافى است

.مسأله 1671 - اگر روزه دار غير جماع كارديگرى كه حلال است وروزه را باطلمى كند ، انجام دهد مثلا آب بياشامد وبعد كار ديگرى كه حرام است وروزه را باطلمى كند غير جماع انجام دهد ، مثلا غذاى حرامى بخورد ، يك كفاره كافى است .

مسأله 1672 - اگر روزه دار آروغ بزند وچيزى در دهانش بيايد ، چنانچه عمدا آن را فرو ببرد روزه اش باطل است وبايد قضاى آن را بگيرد وكفاره هم بر اوواجب مى شود . واگر خوردن آن چيز حرام باشد ، مثلا موقع آروغ زدن ، خون ياغذايى كه از صورت غذا بودن خارج شده ، به دهان او بيايد وعمدا آن را فرو بردبايد قضاى آن روزه را بگيرد وكفارة جمع هم بر او واجب مى شود .

مسأله 1673 - اگر نذر كند كه روز معينى را روزه بگيرد ، چنانچه در آن روزعمدا روزه خود را باطل كند كفاره بر او واجب است وكفاره آن يك بنده آزادنمودن يا دو ماه پى در پى روزه گرفتن يا

شصت فقير طعام دادن است

.مسأله 1674 - كسى كه مى تواند وقت را تشخيص دهد ، اگر به گفته كسى كهمى گويد مغرب شده افطار كند وبعد بفهمد مغرب نبوده است ، قضاء وكفاره بر اوواجب مى شود

.مسأله 1675 - كسى كه عمدا روزه خود را باطل كرده ، اگر بعد از ظهر مسافرتكند كفاره از او ساقط نمى شود واگر پيش از ظهر سفر نمايد ، كفاره از او ساقط مى شود . مسألة 1676 - اگر عمدا روزه خود را باطل كند ، وبعد عذرى مانند حيض يانفاس يا مرض براى او پيدا شود ، كفاره از او ساقط است .

مسأله 1677 - اگر يقين كند كه روز اول ماه رمضان است وعمدا روزه خود راباطل كند ، بعد معلوم شود كه آخر شعبان بوده كفاره بر او واجب نيست .

مسأله 1678 - اگر انسان شك كند كه آخر رمضان است يا اول شوال وعمداروزه خود را باطل كند ، بعد معلوم شود اول شوال بوده كفاره بر او واجبنيست

.مسأله 1679 - اگر روزه دار در ماه رمضان با زن خود كه روزه دار است جماعكند چنانچه زن را مجبور كرده باشد ، كفاره روزه خودش وروزه زن را بايد بدهدواگر زن به جماع راضى بوده ، بر هر كدام يك كفاره واجب مى شود .

مسأله 1680 - اگر زنى شوهر روزه دار خود را مجبور كند كه جماع نمايد ، ياكار ديگرى كه روزه را باطل مى كند انجام دهد ، واجب نيست كفارة روزه شوهر رابدهد .

مسأله 1681 - اگر روزه دار در ماه رمضان ، زن خود

را مجبور به جماع كند ودر بين جماع ، زن راضى شود ، بايد مرد دو كفاره وزن يك كفاره بدهد .

مسأله 1682 - اگر روزه دار در ماه رمضان با زن روزه دار خود كه خواب استجماع نمايد ، يك كفاره بر او واجب مى شود وروزه زن صحيح است وكفاره همبر او واجب نيست .مسأله 1683 - اگر مرد زن خود را مجبور كند كه غير جماع كار ديگرى كهروزه را باطل مى كند بجا آورد ، كفاره زن را نبايد بدهد وبر خود زن هم كفارهواجب نيست .مسأله 1684 - كسى كه به واسطة مسافرت يا مرض روزه نمى گيرد ، نمى تواندزن روزه دار خود را مجبور به جماع كند . ولى اگر او را مجبور نمايد ، كفاره بر اوواجب نيست . مسألة 1685 - انسان نبايد در بجا آوردن كفاره كوتاهى كند ، ولى لازم نيست فورا آن را انجام دهد .

مسأله 1686 - اگر كفاره بر انسان واجب شود وچند سال آن را بجا نياورد ،چيزى بر آن اضافه نمى شود .

مسأله 1687 - كسى كه بايد براى كفاره يك روز شصت فقير را طعام بدهد اگربه شصت فقير دسترسى دارد ، نبايد به هر كدام از انها بيشتر از يك مد كه تقريبا دهسير است طعام بدهد ، يا يك فقير را بيشتر از يك مرتبه سير نمايد ، ولى مى تواندبراى هر يك از عيالات فقير اگر چه صغير باشند يك مد به آن فقير بدهد درصورتى كه فقير عائله مند ولى باشد .

مسأله 1688 - كسى كه قضاى روزه رمضان را گرفته ، اگر بعد

از ظهر عمداكارى كه روزه را باطل مى كند انجام دهد ، بايد به ده فقير هر كدام يك مد كه تقريباده سير است طعام بدهد واگر نمى تواند ، سه روز روزه بگيرد .

جاهايى كه فقط قضاى روزه واجب است

مسألة 1689 - در چند صورت فقط قضاى روزه بر انسان واجب است وكفارهواجب نيست : اول - آنكه در شب ماه رمضان جنب باشد وبه تفصيلى كه درمسألة 1639 گفته شد تا اذان صبح از خواب دوم بيدار شود . دوم - عملى كه روزهراباطل مى كند بجا نياورد ولى نيت روزه نكند يا ريا كند ، يا قصد كند كه روزهنباشد ، يا قصد كند كارى كه روزه را باطل مى كند انجام دهد . سوم - آنكه در ماهرمضان غسل جنابت را فراموش كند وبا حال جنابت يك روز يا چند روز روزهبگيرد . چهارم آنكه در ماه رمضان بدون اينكه تحقيق كند صبح شده يا نه ، كارىكه روزه را باطل مى كند انجام دهد ، بعد معلوم شود صبح بوده ونيز اگر بعد ازتحقيق با اينكه گمان دارد صبح شده ، كارى كه روزه را باطل مى كند انجام دهدبعد معلوم شود صبح بوده ، قضاى آن روز ، بر او واجب است ، واگر بعد از تحقيق شك كند كه صبح شده يا نه وكارى كه روزه را باطل مى كند انجام دهد بعد معلومشود صبح بوده احتياط آن است كه قضاى روزه آن روز را بجا آورد . پنجم - آنكهكسى بگويد صبح نشده وانسان به گفته او كارى كه روزه را باطل مى كند انجامدهد ، بعد معلوم شود صبح بوده است

. ششم - آنكه كسى بگويد صبح شده وانسان به گفته او يقين نكند وخود او هم موثق نباشد وكارى كه روزه را باطلمى كند انجام دهد ، بعد معلوم شود صبح بوده است . هفتم - آنكه كور ومانند آنبه گفته كس ديگر افطار كنند ، بعد معلوم شود مغرب نبوده است . هشتم - آنكه درهواى صاف به واسطة تاريكى يقين كند كه مغرب شده وافطار كند بعد معلوم شودمغرب نبوده است وهمچنين اگر در هواى ابر به اعتقاد اينكه مغرب شده ، افطاركند ، بعد معلوم شود مغرب نبوده ، قضاء لازم است . نهم - آنكه برا خنك شدن يابى جهت مضمضه كند يعنى آب در دهان بگرداند وبى اختيار فرو رود . ولى اگرفراموش كند كه روزه است وآب را فرو دهد يا براى وضوء نماز واجب مضمضهكند وبى اختيار فرو رود ، قضاء بر او واجب نيست . ودر مضمضه براى وضوء غيرنماز واجب احتياطا قضاء نمايد

.مسأله 1690 - اگر غير آب چيز ديگرى را در دهان ببرد وبى اختيار فرو رود ياآب داخل بينى كند وبى اختيار فرو رود ، قضاء بر او واجب نيست .

مسأله 1691 - مضمضه زياد براى روزه دار مكروه است واگر بعد از مضمضه بخواهد آب دهان را فرو برد ، بهتر است سه مرتبه آب دهان را بيرون بريزد .

مسأله 1692 - اگر انسان بداند كه به واسطة مضمضه بى اختيار يا از روىفراموشى آب وارد گلويش مى شود ، نبايد مضمضه كند .

مسأله 1693 - اگر در ماه رمضان ، بعد از تحقيق يقين كند كه صبح نشده وكارى كه

روزه را باطل مى كند انجام دهد ، بعد معلوم شود صبح بوده ، قضاء لازمنيست مسألة 1694 - اگر انسان شك كند كه مغرب شده يا نه ، نمى تواند افطار كند .ولى اگر شك كند كه صبح شده يا نه ، پيش از تحقيق هم مى تواند كارى كه روزه راباطل مى كند انجام دهد .

احكام روزة قضاء

مسألة 1695 - اگر ديوانه عاقل شود ، واجب نيست روزه هاى وقتى را كه ديوانه بوده قضاء نمايد

.مسأله 1696 - اگر كافر مسلمان شود ، واجب نيست روزه هاى وقتى را كه كافربوده قضاء نمايد ولى اگر مسلمانى كافر شود ودو باره مسلمان گردد ، روزه هاىوقتى را كه كافر بوده بايد قضاء نمايد .

مسأله 1697 - روزه اى كه از انسان به واسطة مستى فوت شده بايد قضاءنمايد ، اگر چه جيزى را كه به واسطه آن مست شده ، براى معالجه خورده باشد .

مسأله 1698 - اگر براى عذرى چند روز روزه نگيرد وبعد شك كند كهچه وقت عذر او بر طرف شده ، مى تواند مقدار كمتر را قضاء نمايد ، مثلا كسى كهپيش از ماه رمضان مسافرت كرده ونمى داند پنجم رمضان از سفر برگشته يا ششممى تواند پنج روز روزه بگيرد وهمچنين كسى كه نمى داند چه وقت عذر برايشپيدا شده ، مى تواند مقدار كمتر را قضاء نمايد ، مثلا اگر در آخرهاى ماه رمضان مسافرت كند وبعد از رمضان بر گردد ونداند كه بيست وپنجم رمضان مسافرتكرده ، يا بيست وششم ، مى تواند مقدار كمتر يعنى پنج روز را قضاء كند .

مسأله 1699 - اگر از چند

ماه رمضان روزه قضاء داشته باشد ، قضاى هر كدامرا كه اول بگيرد مانعى ندارد

مسأله 1700 - اگر قضاى روزه چند رمضان بر او واجب باشد ودر نيتمعين نكند ، روزه اى را كه مى گيرد قضاى كدام رمضان است ، قضاى سال اول حساب مى شود

مسألة 1701 - كسى كه قضاى روزه رمضان را گرفته ، مى تواند پيش از ظهرروزه خود را باطل نمايد

مسأله 1702 - اگر قضاى روزه ميتى را گرفته باشد ، مى تواند بعد از ظهر روزهرا باطل كند اگر چه بهتر است باطل نكند .

مسأله 1703 - اگر به واسطه مرض ، يا حيض ، يا نفاس ، روزه رمضان را نگيردوپيش از تمام شدن رمضان بميرد ، لازم نيست روزهايى را كه نگرفته براى اوقضاء كنند مسأله 1704 - اگر به واسطه مرضى روزه رمضان را نگيرد ومرض او تارمضان سال بعدطول بكشد ، قضاى روزه هايى را كه نگرفته بر او واجب نيست ،وبايد براى هر روز يك مد كه تقريبا ده سير است طعام يعنى گندم يا جو وماننداينها به فقير بدهد ، واگر به واسطه عذر ديگرى مثلا براى مسافرت روزه نگرفتهباشد وعذر او تا رمضان بعد باقى بماند ، روزهايى را كه نگرفته بايد قضاء كندواحتياط واجب آن است كه براى هر روز يك مد طعام هم به فقير بدهد .

مسأله 1705 - اگر به واسطه مرضى روزه رمضان را نگيرد وبعد از رمضانمرض او بر طرف شود ولى عذر ديگرى پيدا كند كه نتواند تا رمضان بعد قضاىروزه را بگيرد ، بايد روزه هايى را كه نگرفته قضاء نمايد . واگر

در ماه رمضان ، غيرمرض عذر ديگرى داشته باشد وبعد از رمضان آن عذر بر طرف شود وتا رمضانسال بعد به واسطه مرض نتواند روزه بگيرد ، روزه هايى را كه نگرفته لازم نيستقضاء كند .

مسأله 1706 - اگر در ماه رمضان به واسطه عذرى روزه نگيرد وبعد ازرمضان عذر او بر طرف شود وتا رمضان آينده عمدا قضاى روزه را نگيرد ،بايد روزه قضاء كند وبراى هر روز يك مد گندم يا جو ومانند اينها هم بهفقير بدهد

مسأله 1707 - اگر در قضاى روزه كوتاهى كند تا وقت تنگ شود ودر تنگى وقت عذرى پيدا كند ، بايد روزه قضاء را بگيرد وبراى هر روز يك مد گندم يا جوومانند اينها به فقير بدهد ، واگر موقعى كه عذر دارد ، تصميم داشته باشد كه بعد ازبر طرف شدن عذر روزه هاى خود را قضاء كند وپيش از انكه قضاء نمايد درتنگى وقت عذر پيدا كند ، روزه قضاء را بگيرد وبنا بر احتياط واجب براى هر روزيك مد طعام هم به فقير بدهد مسأله 1708 - اگر مرض انسان چند سال طول بكشد ، بعد از آنكه خوب شدبايد قضاى رمضان آخر را بگيرد وبراى هر روز از سالهاى پيش يك مد كه تقريباده سير است ، طعام يعنى گندم يا جو ومانند اينها به فقير بدهد .

مسأله 1709 - كسى كه بايد براى هر روز يك مد طعام به فقير بدهد ، مى تواندكفاره چند روز را به يك فقير بدهد .

مسأله 1710 - اگر قضاى روزه رمضان را چند سال تأخير بيندازد ، بايد قضاء را بگيرد وبراى هر روز

يك مد طعام به فقير بدهد .

مسأله 1711 - اگر روزه رمضلان را عمدا نگيرد ، بايد قضاى آن را بجا آورد وبراى هر روز دو ماه روزه بگيرد ، يا به شصت فقير طعام بدهد ، يا يك بنده آزاد كندوچناچه تا رمضان آينده قضاى آن روزه را بجا نياورد ، بنا بر احتياط براى هر روز يك مد طعام لازم است .

مسأله 1712 - اگر روزه رمضان را عمدا نگيرد ودر روز ، مكرر جماع كند يااستمناء نمايد واگر چند مرتبه كار ديگرى كه روزه را باطل مى كند انجام دهد ،مثلا چند مرتبه غذا بخورد ، يك كفاره كافى است .

مسأله 1713 - بعد از مرگ پدر ومادر پسر بزرگتر بايد قضاى نماز وروزه آنانرا به تفصيلى كه در صفحه 225 گفته شد بجا آورد .

مسأله 1714 - اگر پدر ومادر غير از روزه رمضان ، روزه واجب ديگرى را مانندروزه نذر نگرفته باشند ، بايد پسر بزرگتر قضاء نمايد .

احكام روزه مسافر

مسأله 1715 - مسافرى كه بايد نمازهاى چهار ركعتى را در سفر دوركعت بخواند ، نبايد روزه بگيرد ومسافرى كه نمازش را تمام مى خواند 7مثل كسى كه شغلش مسافرت ، يا سفر او سفر معصيت است ، بايد در سفر روزهبگيرد .

مسأله 1716 - مسافرت در ماه رمضان اشكال ندارد . ولى اگر براى فرار ازروزه باشد بهتر سفر نكردن است

مسأله 1717 - اگر غير روزه رمضان ، روزه معين ديگرى بر انسان واجب باشدمثلا نذر كرده باشد روز معينى را روزه بگيرد ، تا ناجار نشود ، نمى تواند در آن روزمسافرت كند . واگر در سفر باشد

چنانچه ممكن است بايد قصد كند كه ده روزدر جاى بماند وآن روز را روزه بگيرد

.مسأله 1718 - اگر نذر كند روزه بگيرد وروز آن معين نكند ، مى تواند آنز را در سفر بجا آورد . ولى چنانچه نذر كند كه روز معينى را در سفر روزه بگيرد بايدآن را در سفر بجا آورد . ونيز اگر نذر كند روز معينى را ، چه مسافر باشد يا نباشد ،روزه بگيرد ، بايد آن روز را اگر چه مسافر باشد روزه بگيرد .

مسأله 1719 - مسافر مى تواند براى خواستن حاجت سه روز در مدينه طيبهروزه مستحبى بگيرد .

مسأله 1720 - كسى كه نمى داند روزه مسافر باطل است ، اگر در سفر روزهبگيرد ودر بين روز مسأهل را بفهمد ، روزه اش باطل مى شود . واگر تا مغرب نفهمد ،روزه اش صحيح است .

مسأله 1721 - اگر فراموش كند كه مسافر است ، يا فراموش كند كه روزه مسافرباطل است ودر سفر روزه بگيرد روزه او باطل است

مسأله 1722 - اگر روزه دار بعد از ظهر مسافرت نمايد ، بايد روزه خود را تمامكند واگر پيش از ظهر مسافرت كند بايد روزه خود را باطل كند .

مسأله 1723 - اگر مسافر پيش از ظهر به وطنش برسد ، يا به جايى برسد كهمى خواهد ده روز در آنجا بماند ، چنانچه كارى كه روزه را باطل مى كند انجامنداده ، بايد آن روز را روزه بگيرد واگر انجام داده ، روزه آن روز بر او واجبنيست .

مسأله 1724 - اگر مسافر بعد از ظهر به وطنش برسد ، يا به جايى

برسد كهمى خواهد ده روز در آنجا بماند ، نبايد آن روز را روزه بگيرد .

مسأله 1725 - مسافر وكسى كه از روزه گرفتن عذر دارد مكروه است در روزماه رمضان جماع نمايد ودر خودرن وآشاميدن كاملا خود را سير كند .

كسانى كه روزه بر آنها واجب نيست

مسأله 1726 - كسى كه به واسطه پيرى نمى تواند روزه بگيرد ، يا براى اومشقت دارد ، روز ه بر او واجب نيست . ولى در هر دو صورت بايد براى هر روز يكمد كه تقريبا ده سير است گندم يا جو ومانند اينها به فقير بدهد .

مسأله 1727 - كسى كه به واسطه پيرى روزه نگرفته ، اگر بعد از ماه رمضانبتواند روزه بگيرد لازم نيست قضاى روزه هايى را كه نگرفته بجا آورد .

مسأله 1728 - اگر انسان مرضى دارد كه زياد تشنه مى شود ونمى تواندتشنگى را تحمل كند ، يا براى او مشقت دارد ، روزه بر او واجب نيست . ولى در هر دو صورت بايد براى هر روز يك مد گندم يا جو ومانند اينها به فقير بدهد . وچنانچه بعد از رمضان بتواند روزه بگيرد ، لازم است روزه هايى را كه نگرفته قضاءنمايد ، بلى در صورتى كه تا رمضان بعد نتواند روزه بگيرد قضاء لازم نيست .

مسأله 1729 - زنى كه زائيدن او نزديك است وروزه براى حملش ضرر دارد .روزه بر او واجب نيست . وبايد براى هر روز يك مد طعام يعنى گندم يا جو ومانند اينها به فقير بدهد . ونيز اگر روزه براى خودش ضرر دارد ، روزه بر او واجبنيست ، بايد براى هر روز يك مد طعام

به فقير بدهد ودر هر دو ضورت روزه هايىرا كه نگرفته بايد قضاء نمايد .

مسأله 1730 - زنى كه بچه شير مى دهد وشير او كم است چه مادر بچه ، يادايه او باشد ، يا بى اجرت شير دهد ، اگر روزه براى بچه اى كه شير مى دهدضرر دارد ، روزه بر او واجب نيست وبايد براى هر روز يك مد طعام يعنىگندم يا جو ومانند اينها به فقير بدهد ، ونيز اگر براى خودش ضرر دارد ، روزهبر او واجب نيست ، وبايد براى هر روز يك مد طعام به فقير بدهد . ودر هردوصورت روزه هايى را كه نگرفته بايد قضاء نمايد ، ولى اگر كسى پيدا شود كه بى اجرت بچه را شير دهد ، يا براى شير دادن بچه از پدر يا مادر بچه يا از كشديگرى كه اجرت او را بدهد اجرت بگيرد ، بايد بجه را به او بدهد وروزه بگيرد .

راه ثابت شدن اول ماه

مسأله 1731 - او ل ماه به پنح چيز ثابت مى شود . اول - آنكه خود انسان ماه راببيند دوم - عده اى كه از گفته آنان يقين پيدا مى شود ، بگويند ماه را ديده ايم .وهمچنين است هر چيزى كه به واسطه آن يقين پيدا شود . سوم - دو مرد عادلبگويند كه در شب ماه را ديده ايم ، ولى اگر صفت ماه را بر خلاف يكديگر بگويند ،اول ماه ثابت نمى شود . بلكه بنا بر اظهر هلال به شهادت عدل واحد ثابتمى شود . چهارم - سى روز از اول ماه شعبان بگذرد كه به واسطه آن ، اول ماهرمضان

ثابت مى شود ، وسى روز از اول رمضان بگذرد كه به واسطه آن ، اول ماهشوال ثابت ميشود . پنجم - حاكم شرع حكم كند كه اول ماه است .

مسأله 1732 - اگر حاكم شرع حكم كند كه اول ماه است ، كسى هم كه تقليد اورا نمى كند ، بايد به حكم او عمل نمايد . ولى كسى كه مى داند حاكم شرع اشتباهكرده ، نمى تواند به حكم او عمل نمايد

.مسأله 1733 - اول ماه با پيشگويى منجمين ثابت نمى شود ولى اگر انسان ازگفته آنان يقين پيدا كند ، بايد به ان عمل نمايد .

مسأله 1734 - بلند بودن ماه يا دير غروب كردن آن ، دليل نمى شود كه شبپيش شب اول ماه بوده است .

مسأله 1735 - اگر اول ماه رمضان براى كسى ثابت نشود وروزه نگيرد ،چنانچه دو مرد عادل بگويند كه شب پيش ماه را ديده ايم ، بايد روزه آن روز راقضاء نمايد بلكه يك نفر هم بگويد بايد قضاء نمايد

مسأله 1736 - اگر در شهرى اول ماه ثابت شود براى مدرم شهرهاى ديگر نيزثابت مى شود ، جه دور باشند ، چه نزديك ، در افق متحد باشند يا نه در صورتى كهدر شب مشترك باشند ولو به اينكه اول شب يكى آخر شب ديگرى باشد .

مسأله 1737 - او ل ماه به تلگراف ثابت مى شود چه دو شهرى كه از يكى بهديگرى تلگراف كرده اند ، نزديك يا هم افق باشند وچه نباشند اگر انسان بداند كهتلگراف از روى حكم حاكم شرع يا شهادت عادل يا از راه ديگرى بوده كه

شرعامعتبر است .مسأله 1738 - روزى را كه انسان نمى داند آخر رمضان است يا اول شوال ،بايد روزه بگيرد . ولى اگر پيش از مغرب بفهمد كه اول شوال است بايد افطاركند .

مسأله 1739 - اگر زندانى نتواند به ماه رمضان يقين كند ، بايد به گمان عملنمايد واگر آن هم ممكن نباشد ، هر ماهى را كه روزه بگيرد صحيح است بهشرطى كه يقين نكند آن ماه مقدم بر رمضان است ولى بايد بعد از گذشتن يازده ماهاز ماهى كه روزه گرفته ، دو باره يك ماه روزه بگيرد .

روزه هاى حرام ومكروه

مسأله 1740 - روزه عيد فطر وقربان ، حرام است وونيز روزى كه انسان نمى داندآخر شعبان است ، يا اول رمضان ، اگر به نيت اول رمضان روزه بگيرد حرام است مسأله 1741 - اگر زن به واسطه گرفتن روزه مستحبى حق شوهرش از بينبرود روزه او حرام است . بلكه اگر حق شوهر هم از بين نرود ، بدون اجازه اوروزه مستحبى نگيرد .مسأله 1742 - روزه مستحبى اولاد اگر اسباب اذيت پدر ومادر ، يا جد شودحرام است .مسأله 1743 - اگر پسر بدون احازه پدر روزه مستحبى بگيرد ، ودر بين روزپدر او را نهى كند ، چنانچه مخالفت او موحب اذيتش باشد بايد افطار كند .

مسأله 1744 - كسى كه مى داند روزه براى او ضرر ندارد اگر چه دكتر بگويد ضرردارد ، بايد روزه بگيرد ، وكشى كه يقين يا گمان دارد كه روزه برايش ضرر دارد ، اگرچه دكتر بگويد ضرر ندارد ، بايد روزه نگيرد واگر روزه بگيرد صحيح نيست

.مسأله 1745 - اگر انسان

احتمال بدهد كه روزه برايش ضرر دارد ، واز آناحتمال ترس براى او پيدا شود چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا باشد ، نبايدروزه بگيرد واگر روزه بگيرد صحيح نيست .

مسأله 1746 - كسى كه عقيده اش اين است كه روزه براى او ضرر ندارد ، اگرروزه بگيرد وبعد از مغرب بفهمد روزه براى او ضرر داشته ، بنا بر احتياط واجببايد قضاى آن را بجا آورد .

مسأله 1747 - غير از روزه هايى كه گفته شد روزه هاى حرام ديگرى هم هستكه در كتابهاى مفصل ذكر شده است .

مسأله 1748 - روزه روز عاشورا وروزى كه انسان شك دارد روز عرفه است يا عيد قربان مكروه است .

روزه هاى مستحب

مسأله 1749 - روزه تمام روزهاى سال ، غير از روزه هاى حرام ومكروه كهبيان شد ، مستحب است . وبراى بعضى از روزها بيشتر سفارش شده است كه ازآن جمله است

1 - پنچشنبه اول وپنچشنبه آخر هر ماه ، وچهار شنبه اولى كه بعد از روزدهم ماه است واگر كسى اينها را بجا نياورد ، مستحب است قضاء نمايد وچنانچه اصلا نتواند روزه بگيرد ، مستحب است براى هر روز يك مد طعام يا6 / 12 نخود نقره به فقير بدهد .

2 - سيزدهم وچهاردهم وپانزداهم هر ماه .

3 - تمام ماه رجب وشعبان وبعضى از اين دو ماه اگر يك روزباشد .

4 - روز عيد نوروز ، روز چهارم تا نهم شوال ، روز نهم وبيست وپنجمذى قعده ، روز اول تا روز نهم ذى حجه ( روز عرفه ) ولى اگر به واسطه ضعفروزه نتواند دعاى روز عرفه را بخواند

روزه آن روز مكروه است ، عيد سعيدغدير ( 18 ذى حجه ) ، روز مباهله ( 24 ذى حجه ) روز اول وسوم وهفتم محرم ، ميلاد مسعود پيغمبر اكرم صلى الله عليه وآله ( 27 رجب ) واگر كسى روزه مستحبىبگيرد واجب نيست آن را به آخر رساند ، بلكه اگر برادر مؤمنش اورابه غذا دعوت كند ، مستحب است دعوت او را قول كند ، ودر بين روز افطار نمايد .

مواردى كه مستحب است انسان از كارهايىكه روزه را باطل مى كند خود دارى نمايد

مسأله 1750 - براى شش نفر مستحب است در ماه رمضان اگر چه روزهنيستند از كارى كه روزه را باطل مى كند خود دارى نماييد :اول - مسافرى كه در سفر كارى كه روزه را باطل مى كند انجام داده باشد وپيش از ظهر به وطنش يا به جايى كه مى خواهد ده روز بماند برسد .دوم - مسافرى كه بعد از ظهر به وي نش يا به جايى كه مى خواهد ده روز درآنجا بماند برسد .سوم - مريضى كه بعد از ظهر خوب شود .پنجم - زنى كه در بين روز از خون حيض يا نفاس پاك شود .ششم - كافرى كه بعد از ظهر مسلمان شود .مسأله 1751 - مستحب است روزه دار نماز مغرب وعشا را پيش ازافطار كردن بخواند . ولى اگر كسى منتظر اوست يا ميل زادى به غذا دارد كهنمى تواند با حضور قلب نماز بخواند ، بهتر است اول افطار كند ولى بقدرى كهممكن است نماز را در وقت فضيلت آن بجا آورد .

احكام خمس

احكام خمس

توضيح

مسأله 1752 - در هفت چيز

خمس واجب مى شود

اول - منفعت كسب . 301 دوم - معدن سوم - گنج . چهارم - مال حلال مخلوط به حرام . پنجم - جواهرى كه به واسطه غواصى يعنى فرو رفتن در دريا بدست مى آيد . ششم - غنيمت جنگ - هفتم - زمينى كه كافر ذمى از مسلمان بخرد واحكام اينها مفصلا بيان خواهد شد .

1 - منفعت كسب

مسأله 1753 - هر گاه انسان از تجارت يا صنعت ، يا كسبهاى ديگر مالى بدست آورد ، اگر چه مثلا نماز وروزه ميتى را بجا آورد واز اجرت آن مالى تهيه كند چنانچه از مخارج سال خود او وعيالاتش زياد بيايد ، بايد خمس يعنى پنج يك آن را به دستورى كه بعدا گفته مى شود بدهد . مسأله 1754 - اگر از غير كسب ، مالى بدست آورد ، مثلا چيزى به او ببخشند ، واجب است خمس آن را هم بدهد اگر از مخارج سالش زياد بيايد .

مسأله 1755 - مهرى را كه زن مى گيرد خمس دارد اگر از مخارج سال زياد باشد ، وهمچنين ارثى كه به انسان مى رسد از كسى كه انسان گمان ارث بردن از او را ندارد ، بلى اگر ارث از كسى برسد كه گمان ارث بردن از او را دارد خمس ندارد .

مسأله 1756 - اگر مالى به ارث به او برسد وبداند كسى كه اين مال از او به ارث رسيده خمس آن را نداده ، بايد خمس آن را بدهد ، ونيز اگر در خود آن مال خمس نباشد ولى انسان بداند كسى كه آن مال از او به ارث رسيده

، خمس بدهكار است ، بايد خمس را از مال او بدهد .

مسأله 1757 - اگر به واسطه قناعت كردن چيزى از مخارج سال انسان زياد بيايد ، بايد خمس آن را بدهد .

مسأله 1758 - كسى كه ديگرى مخارج او را مى دهد ، بايد خمس تمام مالى را كه بدست مى آورد بدهد .

مسأله 1759 - اگر ملكى را بر افراد معينى مثلا بر اولاد خود وقف نمايد ، چنانچه در آن ملك زراعت ودرختكارى كنند واز آن چيزى بدست آورند واز مخارج سال آنها زياد بيايد ، بايد خمس آن را بدهند ، بلكه اگر ي ور ديگرى هم از ملك نفع ببرند مثلا اجاره آن را بگيرند ، بايد خمس مقدارى را كه از مخارج سالشان زاياد مى آيد بدهند .

مسأله 1760 - اگر مالى را كه فقير بابت خمس وزكوه وصدقه مستحبى گرفته از مخارج سالش زياد بيايد ، واجب است خمس آن را بدهد ، ونيز اگر از مالى كه به او داده اند منفعتى ببرد مثلا از درختى كه بابت خمس به او داده اند ميوه اى بدست آورد واز مخارج سالش زياد بيايد ، بايد خمس آن را بدهد .

مسأله 1761 - اگر با عين پول خمس نداده جنسى را بخرد يعنى بفروشند ، بگويد اين جنس را به اين پول مى خرم چنانچه بنا دارد ولو از پول ديگر خمس بدهد بلكه مردد هم باشد در خمس دادن ، معامله صحيح است وخمس متعلق مى شود به آنچه خريده واگر بنا دارد خمس ندهند چنانچه حاكم شرع معامله پنج يك آن را اجازه بدهد ،

معامله آن مقدار صحيح است . وانسان بايد پنج يك جنسى را كه خريده به حاكم شرع بدهد واگر اجازه ندهد ، معامله آن مقدار باطل است . پس اگر پولى را كه فروشنده گرفته از بين نرفته حاكم شرع خمس همان پول را مى گيرد واگر از بين رفته عوض خمس را از فروشنده يا خريدار مطالبه مى كند .

مسأله 1762 - اگر جنسى را بخرد وبعد از معامله قيمت آن را از پول خمس نداده بدهد ، معامله اى كه كرده صحيح است واگر بنا دارد خمس بدهد يا مردد باشد آن پول به تمامه مال فروشنده است وخمس به ذمه خريدار تعالق مى گيرد ، واگر بنا دارد خمس ندهد چون از پولى كه خمس در آن است بفروشنده داده ، به مقدار پنج يك همان را مى گيرد واگر از بين رفته عوض آن را از خريدار يا فروشنده مطالبه مى كند

مسأله 1763 - اگر مالى را كه خمس آن داده نشده بخرد ، اگر فروشنده بناى خمس ندادن را ندارد والا چنانچه حاكم شرع معامله پنج يك آن را اجازه ندهد معامله آن مقدار باطل است وحاكم شرع مى تواند پنج يك آن مال را بگيرد . واگر اجازه بدهد معامله صحيح است . وخريدار بايد پنج يك پول آن را به حاكم شرع بدهد ، واگر به فروشنده داده مى تواند از او پس بگيرد .

مسأله 1764 - اگر چيزى را كه خمس آن داده نشده به كسى ببخشند ، پنج يك آن چيز ، مال او نمى شود ودر صورتى كه بخشنده بنا دارد خمس ندهد والا

مال او مى شود وخمس به ذمه بخشنده تعالق مى گيرد .

مسأله 1765 - اگر از كافر يا كسى كه به دادن خمس عقيده ندارد ، مالى بدست انسان آيد ، واجب نيست خمس آن را بدهد .

مسأله 1766 - تاجر وكاسب وصنعتگر ومانند اينها از وقتى كه منفعت مى برند يك سال كه بگذرد ، بايد خمس آنچه را كه از خرج سالش زياد مى آيد بدهند وكسى كه شغلش كاسبى نيست ، اگر اتفاقا منفعتى ببرد ، بعد از آنكه يكسال از موقعى كه فائده برده بگذرد بايد خمس مقدارى را كه از خرج سالش زياد آمده بدهد .

مسأله 1767 - انسان مى تواند در بين سال هر وقت منفعتى به دستش آيد خمس آن را بدهد ، وجايز است دادن خمس را تاآخر سال تأخير بيندازد ، واگر براى دادن خمس سال شمسى قرار دهد ، مانعى ندارد .

مسأله 1768 - كسى كه مانند تاجر وكاسب بايد براى دادن خمس ، سال قرار دهد اگر منفعتى بدست آورد ودر بين سال بميرد ، بايد مخارج تا موقع مرگش را از آن منفعت كسر كنند وخمس باقيمانده را بدهند .

مسأله 1769 - اگر قيمت جنسى كه براى تجارت خريده بالا رود ، وآن را نفروشد ودر بين سال قيمتش پايين آيد ، خمس مقدارى كه بالا رفته بر او واجب نيست .

مسأله 1770 - اگر قيمت جنسى كه براى تجارت خريده بالا رود وبه اميد اينكه قيمت آن بالاتر رود ، تا بعد از تمام شدن سال آن را نفروشد وقيمتش پايين آيد تنزل قيمت بعد از تمام شدن شال باشد خمس

مقدارى كه بالاتر رفته واجب است در صورتى كه تقصير در اداء خمس كرده باشد والا واجب نيست .

مسأله 1771 - اگر غير مال التجاره مالى داشته باشد كه خمسش را داده يا خمس ندارد مثلا ارث به او رسيده ، چنانچه قيمتش بالا رو د ، مقدارى كه بر قيمتش اضافه شده ، خمس دارد . وهمچنين قيمتش اگر مثلا درختى كه خريده ميوه بياورد ، يا گوسفند چاق شود ، بايد خمس آن را بدهد .

مسأله 1772 - اگر باغى احداث كند براى آنكه بعد از بالا رفتن قيمتش بفروشد بايد خمس ميوه ونمو درختها وزيادى قيمت باغ را بدهد ولى اگر قصدش اين باشد كه از ميوه آن استفاده كند ، فقط بايد خمس ميوه ونمو درختها را بدهد .

مسأله 1773 - اگر درخت بيد وچنار ومانند اينها را بكارد در هر سال زيادى او را بايد خمسش را بدهد . وهمچنين اگر مثلا از شاخه هاى آن كه معمولا هر سال مى برند استفاده اى ببرد وبه تنهايى يا با منفعتهاى ديگر كسبش از مخارج سال او زياد ، در آخر هر سال بايد خمس آن را بدهد .

مسأله 1774 - كسى كه چند رشته كسب دارد مثلا اجاره ملك مى گيرد وخريد وفور وزراعت هم مى كند بايد خمس انچه را در آخر سال از مخارج او زياد مى آيد بدهد . وچنانچه از يك رشته نفع ببرد واز رشته ديگر ضرر كند وتمام رأس المال يا بعض او تلف شود چنانچه نفعى كه برده به مقدار ضرر وسرمايه يا كمتر باشد خمس نفعى كه برده واجب نيست ، واگر

زيادتر باشد در مقدار زايد بعد از كم كردن مخارج سال - خمس واجب است .

مسأله 1775 - خرجهايى را كه انسان براى بدست آوردن فائده مى كند مانند دلالى وحماليمى تواند جزء مخارج حساب نمايد .

مسأله 1776 - آنچه از منافع كسب در بين سال به مصرف خوراك وپوشاك واثاثيه وخريد منزل وعروسى وجهيزيه دختر وزارت ومانند اينها مى رساند در صورتى كه از شأن او زياد نباشد وزياده روى هم نكرده باشد ، خمس ندارد .

مسأله 1777 - مالى را كه انسان به مصرف نذر وكفاره مى رساند ، جزء مخارج ساليانه است . ونيز مالى را كه به كسى مى بخشد يا جايزه مى دهد ، در صورتى كه از شإن او زياد نباشد ، از مخارج ساليانه حساب مى شود .

مسأله 1778 - اگر انسان در شهرى باشد كه معمولا هر سال مقدارى از جهيزيه دختر را تهيه مى كنند ، چنانچه در بين سال از منافع آن سال جهيزيه بخرد ، خمس آن را نبايد بدهد واگر از منافع آن سال در سال بعد جهيزيه تهيه نمايد ، بايد خمس آن را بدهد .

مسأله 1779 - مالى را كه خرج سفر حج مى كند ، از مخارج سالى حساب مى شود كه در آن سال خرج كرده واگر سفر او تا مقدارى از سال بعد طول بكشد آنچه در سال بعد مصرف مى شود جزء مؤنه سال بعد حساب مى شود .

مسأله 1780 - كسى كه از كسب وتجارت فائده اى برده ، اگر مال ديگرى هم دارد كه خمس آن واجب نيست مى تواند مخارج سال خود را

فقط از فائده كسب حساب كند .

مسأله 1781 - اگر آذوقه اى كه براى مصرف سالش خريده ، در اخر سال زياد بيايد ، بايد خمس آن را بدهد وچنانچه بخواهد قيمت آن را بدهد ، در صورتى كه قيمتش از وقتى كه خريده زياد شده باشد بايد قيمت آخر سال را حساب كند .

مسأله 1782 - اگر از منفعت كسب پيش از دادن خمس اثاثيه اى براى منزل بخرد هر وقت احتياجش از آن بر طرف شد واجب است كه خمس آن را بدهد . و همجنين است زيور آلات زنانه ، اگر وقت زينت كردن زن به آنها گذشته باشد .

مسأله 1783 - اگر در يكسال منفعتى نبرد نمى تواند مخارج آن سال را از منفعتى كه در سال بعد مى برد كسر نمايد .

مسأله 1784 - اگر در اول سال منفعتى نبرد واز سرمايه خرج كند ، وپيش از تمام شدن سال منفعتى به دستش آيد ، مى تواند مقدارى را كه از سرمايه برداشته از منافع كسر كند

مسأله 1785 - اگر مقدارى از سرمايه از بين برود واز باقيمانده آن منافعى ببرد كه از خرج سالش زياد بيايد ، مى تواند مقدارى را كه از سرمايه كم شده ، از منافع بر دارد .

مسأله 1786 - اگر غير از سرمايه چيز ديگرى از مالهاى او از بين برود . نمى تواند از منفعتى كه به دستش مى آيد آن چيز را تهيه كند . ولى اگر در همان سال به آن چيز احتياج داشته باشد ، مى تواند در بين سال ازد منافع كسب ، آن را تهيه نمايد .

مسأله

1787 - اگر در اول سال براى مخارج خود قرض كند وپيش از تمام شدن سال منفعتى ببرد ، مى تواند مقدار قرض خود را از آن منفعت كسر نمايد .

مسأله 1788 - اگر در تمام سال منفعتى نبرد وبراى مخارج هود قرض كند ، مى تواند از منافع سالهاى بعد قرض خود را اداء نمايد .

مسأله 1789 - اگر براى زياد كردن مال ، يا خريدن ملكى كه به آن احتياج ندارد قرض كند ، نمى تواند از منافع كسب آن قرض را بدهد . ولى اگر مالى را كه قرض كرده وچيزى را كه از قرض خريده از بين برود وناجار شود كه قرض خود را بدهد مى تواند از منافع كسب قرض را اداء نمايد .

مسأله 1790 - انسان مى تواند خمس هر چيز را از همان چيز بدهد ، يا به مقدار قيمت خمس كه بدهكار است ، پول يا جنس ديگر بدهد .

مسأله 1791 - كسى كه قصد دادن خمس را دارد تا پنج يك مال باقى است مى تواند در بقيه آن تصرف كند .

مسأله 1792 - كسى كه خمس بدهكار است بنابر احتياط نمى تواند آن را به ذمه بگيرد يعنى خود را بدهكار اهل خمس بداند ودر تمام مال تصرف كند وچنانچه تصرف كند وآن مال تلف شود ، بايد خمس آن را بدهد .

مسأله 1793 - كسى كه خمس بدهكار است اگر با حاكم شرع مصالحه كند مى تواند در تمام مال تصرف نمايد وبعد از مصالحه منافعى كه بدست مى آيد مال خود او است .

مسأله 1794 - كسى كه با ديگرى شريك است

اگر خمس منافع خود را بدهد وشريك او ندهد وبنا داشته باشد كه خمس ندهد وبنا داشته باشد كه خمس ندهد ودر سال بعد ، از مالى كه خمسش را نداده براى سرمايه شركت بگذارد ، هيچ كدام نمى توانند در آن مال تصرف كنند .

مسأله 1795 - اگر بجه صغير سرمايه اى داشته باشد واز آن منافعى بدست آيد واجب است ولى ، خمس آن را بدهد .

مسأله 1796 - انسان نمى تواند در مالى كه يقين دارد خمسش را نداده اند و صاحبش بنا دارد خمس ندهد تصرف كند ، ولى در مالى كه شك دارد خمس آن را داده اند يا نه ، مى تواند تصرف نمايد .

مسأله 1797 - كسى كه از اول تكليف خمس نداده ، اگر مالى بخرد وقيمت آن بالا رود ، بايد خمس قيمت فعلى آن را بدهد .

مسأله 1798 - كسى كه از اول تكليف خمس نداده ، اگر از منافع كسب چيزى كه به آن احتياج ندارد خريده ويكسال از خريد آن گذشته ، بايد خمس آن را بدهد واگر اثاث خانه وچيزهاى ديگرى كه به آنها احتياج دارد مطابق شأن خود خريده ، پس اگر بداند در بين سالى كه در آن سال فائده برده آنها را خريده ، لازم نيست خمس آنها رابدهد واگر نداند كه در بين سال خريده يا بعد از تمام شدن سال ، بنا بر احتياط واجب بايد با حاكم شرع مصالحه كند .

2- معدن

مسأله 1799 - اگر از معدن طلا ، نقره ، سرب ، مس ، آهن ، نفت ، ذغال سنگ ، فيروزه ، عقيق

، زاج ، نمك ومعدنهاى ديگر چيزى بدست آورد ، در صورتى كه به مقدار نصاب باشد بايد خمس آن را بدهد بلكه بنا بر احتياط واجب اگر كمتر از نصاب هم باشد بايد خمس آن را بدهد .

مسأله 1800 - نصاب معدن 105 مثقال معمولى نقره يا 15 مثقال معمولى طلا است يعنى اگر قيمت چيزى را كه از معدن بيرون آورده ، قبل از كم كردن مخارجى كه براى آن كرده به 105 مثقال نقره يا 15 مثقال طلا برسد بايد خمس آن را بدهد .

مسأله 1801 - اگر آن چيزى كه از معدن خارج كرده مورد عملى قرار دهد كه قيمت آن زياد گردد آن زيادى حكم منافع كسب را دارد كه در صورت زيادى از مخارج سال خمس دارد .

مسأله 1802 - گح وآهك وگل سر شور وگل سرخ از چيزهاى معدنى نيست و كسى كه اينها را بيرون من آورد ، در صورتى بايد خمس بدهد كه آنچه را بيرون آورده به تنهايى يا با منافع ديگر كسبش از مخارج سال او زايد بيايد .

مسأله 1803 - كسى كه از معدن چيزى بدست مى آورد ، بايد خمس آن را بدهد چه معدن روى زمين باشد ، يا زير آن ، در زمينى باشد كه ملك است ، يا در جايى باشد كه مالك ندارد .

مسأله 1804 - اگر نداند قيمت چيزى را كه از معدن بيرون آورده به 105 مثقال نقره يا 15 مثقال طلا مى رسد يا نه ، لازم نيست به وزن كردن يا از راه ديگر قيمت آن را معلوم كند . مسأهل 1805 - اگر

جند نفر چيزى از معدن بيرون آوردند ، چنانچه قبل از كم كردن مخارجى كه براى آن كرده اند ، قيمت آن به 105 مثقال نقره يا 15 مثقال طلا برسد اگر چه سهم هر كدام آنها اين مقدار نباشد . بايد خمس آن را بدهند وهمچنين اگر مجموع كمتر از نصاب باشد . بنا بر احتياط واجب .

مسأله 1806 - اگر معدنى را كه در ملك ديگر يست بيرون آورد ، آنچه از آن بدست مى آيد مال صاحب ملك است . وچون صاحب ملك براى بيرون آوردن آن خرجى نكرده ، بايد خمس تمام آنچه را كه از معدن بيرون آمده بدهد .

3 - گنج

مسأله 1807 - گنج ، مالى است كه در زمين يا درخت يا كوه يا ديوار پنهان باشد وكسى آن را پيدا كند وطورى باشد كه به آن ، گنج بگويند وخمس در آن واجب است اگر طلا ونقره باشد .

مسأله 1808 - اگر انسان در زمينى كه ملك كسى نيست گنجى پيدا كند ، مال خود او است وبايد خمس آن را بدهد .

مسأله 1809 - نصاب گنج 105 مثقال نقره در نقره 15 مثقال طلا است در طلا يعنى اگر نقره اى را كه از گنج بدست مى آورد ، قبل از كم كردن مخارجى كه براى آن كرده به 105 مثقال وطلا به 15 مثقال برسد بايد خمس آن را بدهد .

مسأله 1810 - اگر در زمينى كه از ديگرى خريده گنجى پيدا كند وبداند مال كسانى كه قبلا مالك آن زمين بودن اند نيست ، مال خود او مى شود وبايد خمس آن را بدهد ،

ولى اگر احتمال دهد كه مال يكى از آنان است ، بايد به او اطلاع دهد و چنانچه معلوم شود مال او نيست ، بايد به كسى كه پيش از او مالك زمين بوده اطلاع دهد ، وبه همين ترتيب به تمام كسانى كه پيش از او مالك زمين بوده اند خبر دهد واگر معلوم شود مال هيچ يك آنان نيست مال خود او مى شود وبايد خمس آن را بدهد .

مسأله 1811 - اگر در ظرفهاى متعددى كه در يكجا دفن شده مالى پيدا كند كه قيمت آنها روى هم 105 مثقال نقره يا 15 مثقال طلا باشد ، بايد خمس آن را بدهد . ولى چنانچه در چند حا گنج پيدا كند وهر كدام كمتر از نصاب باشد ولو مجموع به د نصاب برسد خمس واجب نيست

مسأله 1812 - اگر دو نفر گنجى پيدا كننند كه قيمت آن به 105 مثقال نقره يا 15 مثقال طلا برسد ، اگر چه سهم هر يك آنان به اين مقدار نباشد بايد خمس آن را بدهند .

مسأله 1813 - اگر كسى حيوانى را بخرد ودر شكم آن مالى پيدا كند چنانچه احتمال دهد كه مال فروشنده است ، بايد به او خبر دهد ، واگر معلوم شود مال او نيست ، بايد به ترتيب ، صاحبان قبلى آن را خبر كند در صورتى كه احتمال دهد مال آنها باشد وچنانچه معلوم شود كه مال هيچ يك آنان نيست خمس گنج واجب نيست ، بلى در صورتى كه از مصارف سال او زياد باشد خمس واجب است يعنى حكم منافع كسب را دارد .

4 - مال حلال مخلوط به حرام

مسأله 1814 -

اگر مال حلال با مال حرام بطورى مخلوط شود كه انسان نتواند آنها را از يكديگر تشخيص دهد وصاحب مال حرام ومقدار آن ، هيچ كدام معلوم نباشد ، بايد خمس تمام مال را بدهد وبعد از دادن خمس ، بقيه مال حلال مى شود

مسأله 1815 - اگر مال حلال با حرام مخلوط شود وانسان مقدار حرام را بداند وصاحب آن را نشناسد ، بايد آن مقدار را به نيت صاحبش صدقه بدهد .

مسأله 1816 - اگر مال حلال با حرام مخلوط شود وانسان مقدار حرام را نداند وصاحبش را بشناسد بايد يكديگر را راضى نمايند وچنانچه صاحب مال راضى نشود ، در صورتى كه انسان بداند چيز معينى مال او است وشك كند كه بيشتر از آن هم مال او هست يا نه ، بايد چيزى را كه يقين دارد مال او است به او بدهد بقيه مال خود او است ، واگر مال معين را نداند به او تعلق دارد در صورتى كه تمام مال تحت يد او است با مراجعه به حاكم شرع حد اقل مقدارى را كه مى مال او است به او مى دهد وبقيه بر خودش حلال است ، واگر تحت يد او نباشد مقدار متيقن مال آن شخص را به او مى دهد البته با نظر حاكم ومقدارى كه يقينا مال او است بر مى دارد ، ودر مقدار مشتبه با اجازه حاكم شرع نصف مى كنند . هر كدام نصف آن مال را بر مى دارند .

مسأله 1817 - اگر خمس مال حلال مخلوط به حرام را بدهد ، يا مالى كه صاحبش را نمى شناسد به

نيت اوصدقه بدهد ، بعد از آنكه صاحبش پيدا شد ، لازم نيست به مقدار مالش به او بدهد .

مسأله 1819 - اگر مال حالى با حرام مخلوط شود ومقدار حرام معلوم باشد وانسان بداند كه صاحب آن از چند نفر معين بيرون نيست ولى نتواند بفهمد كيست چنانچه مال دست او باشد وتسلط بر او بوجه شرعى نباشد بايد همه آنها را راضى نمايد واگر در دست او نباشد يا تسلط به وجه شرعى باشد حاكم شرع مصالحه مى كند با همه افراد ، وبطور مساوى قمست مى نمايد .

5 - جواهرى كه به واسطه فرو رفتن در دريا بدست مى آيد

مسأله 1820 - اگر به واسطه غواصى يعنى فرو رفتن درد دريا لؤلؤ ومرجان يا جواهر ديگرى بيرون آورند ، ، روئيدنى باشد ، يا معدنى ، چنانچ قبل از كم كردن مخارجى كه براى بيرون آوردن آن كرده اند ، قيمت آن به 18 نخود طلا برسد ، بايد خمس آن را بدهند . چه در يك دفعه آنرا از دريا بيرون آورده باشند يا در چند دفعه ، آنچه بيرون آمده از يك جنس باشد ، يا از چند جنس ، يك نفر آن را بيرون آورده باشد ، يا چند نفر

مسأله 1821 - اگر بدون فرو رفتن در دريا به وسيله اسبابى جواهر بيرون آورد يا از روى آب دريا يا از كنار دريا جواهر بگيرد ، در صورتى بايد خمس آن را بدهد كه آنچه را بدست آورده به تنهايى يا با منفعتهاى ديگر كسب او از مخارج سالش زيادتر باشد

مسأله 1822 - خمس ماهى وحيوانات ديگرى كه انسان بدون فرو رفتن در دريا مى گيرد ، در صورتى

واجب است كه به تنهايى يا با منفعتهاى ديگر كسب او از مخارج سالش زيادتر باشد .

مسأله 1823 - اگر انسان بدون قصد اينكه چيزى از دريا بيرون آورد در دريا فرو رود واتفاقا جواهرى بدستش آيد بايد خمس آن را بدهد .

مسأله 1824 - اگر انسان در دريا فرو رود وحيوانى را بيرون آورد ودر شكم آن جواهرى پيدا كه قيمتش هچده نخود طلا يا بيشتر باشد ، چنانچه آن حيوان مانند صدف باشد كه نوعا در شكمش جواهر هست ، بايد خمس آن را بدهد واگر اتفاقا جواهر بلعيده باشد ، در صورتى خمس آن واجب است كه به تنهايى يا با منفعتهاى ديگر كسب او از مخارج سالش زيادتر باشد .

مسأله 1825 - اگر در رودخانه هاى بزرگ مانند دجله وفرات فرو رود و جواهرى بيرون آورد ، چنانچه در آن رودخانه جواهر عمل مى آيد بنا بر احتياط بايد خمس آن را بدهد .

مسأله 1826 - اگر در آب فرو رود ومقدارى عنبر بيرون آورد كه قيمت آن 18 نخود طلا هم نباشد ، بايد خمس آن را بدهد وهمچنين چنانچه از روى آب يا از كنار دريا بدست آورد ، اگر جه قيمت آن به مقدار 18 نخود طلا هم نرسد خمس آن واجب است .

مسأله 1828 - كسى كه كسبش غواصى يا بيرون آوردن معدن است ، اگر خمس آنها را بدهد وچيزى از مخارج سالش زياد بيايد ، لازم نيست دو باره خمس آن را بدهد .

مسأله 1828 - اگر بچه اى معدنى را بيرون آورد ، يامال حلال مخلوط به حرام داشته باشد ، يا گنجى

پيدا كند ، يا به واسطه فرو رفتن در دريا ، جواهرى بيرون آورد ولى او بايد خمس آنها را بدهد .

6- غنيمت

مسأله 1829 - اگر مسلمانان به امر امام عليه السلام باكفار جنگ كنند وچيزهايى در جنگ بدست آورند ، به آنها غنيمت گفته مى شود ، ومخارجى را كه براى غنيمت كرده اند ، مانند مخارج نگهدارى وحمل ونقل آن وچيزهايى كه مخصوص به امام است ، بايد از غنيمت كنار بگذارند وخمس بقيه آن را بدهند .

7 - زمينى كه كافر ذمى از مسلمان بخرد .

مسأله 1830 - اگر كافر ذمى زمينى را از مسلمان بخرد ، بايد خمس آن را از همان زمين يا ازمال ديگرش بدهد . ونيز اگر خانه ودكان ومانند اينها را از مسلمانان بخرد ، بايد خمس زمين آن را بدهد ودر دادن اين خمس قصد قربت لازم نيست ، بلكه حاكم شرع هم كه خمس را از او مى گيرد ، لازم نيست قصد قربت نمايد .

مسأله 1831 - اگر كافر ذمى زمينى را كه از مسلمان خريده به مسلمان ديگرى هم بفروشد ، خمس از كافر ساقط نمى شود ، ونيز اگر بميرد ومسلمانى آن زمين را از او ارث ببرد ، بايد خمس آن را از همان زمين ، يا از مال ديگر كافر بدهد

مسأله 1832 - اگر كافر ذمى موقع خريدن زمين شرط كند كه خمس ندهد ، يا شرط كند كه فروشنده خمس آن را بدهد ، شرط او صحيح نيست وبايد خمس را بدهد ولى اگر شرط كند كه فروشنده مقدار خمس را از طرف او به صاحبان خمس بدهد اشكال ندارد

مسأله 1833 - اگر مسلمان زمين را به غير خريد وفروش ملك كافر كند وعوض آن را بگيرد مثلا به او صلح نمايد ، كافر ذمى لازم نيست خمس

آن را بدهد .

مسأله 1834 - اگر كافر ذمى صغير باشد ، ولى او برايش زمينى بخرد ، بايد خمس آن را بدهد .

مصرف خمس

مسأله 1835 - خمس را بايد دو قسمت كنند : يك قسمت آن سهم سادات است وبايد به سيد فقير ، يا يتيم ، يا به سيدى كه در سفر درمانده شده بدهند ونصف ديگر آن سهم امام عليه السلام است كه در اين زمان بايد به مجتهد جامع الشرايط بدهند . يا به مصرفى كه او اجازه ميدهد برسانند ولى اگر انسان بخواهد سهم امام را به مجتهدى كه از او تقليد نمى كند بدهد ، در صورتى به او اذن داده مى شود كه بداند آن مجتهد ومجتهدى كه از او تقليد مى كند ، سهم امام را به يك طور مصرف مى كنند .

مسأله 1836 - سيد يتيمى كه به او خمس مى دهند ، بايد فقير باشد ولى به سيدى كه در سفر درمانده شده ، اگر در وطنش فقير هم نباشد ، مى شود خمس داد .

مسأله 1837 - به سيدى كه در سفر درمانده شده ، اگر سفر او سفر معصيت باشد ، خمس بدهند اشكال ندارد .

مسأله 1838 - به سيدى كه عادل نيست مى شود خمس داد ولى به سيدى كه دوازده امامى نيست بنا بر احتياط نبايد خمس بدهند .

مسأله 1839 - به سيدى كه معصيتكار است ، اگر خمس دادن كمك به معصيت او باشد وندادن خمس موجب مى شود كه معصيت نكند نبايد خمس داد ولى اگر داده شود ذمه برى مى شود .

مسأله 1840 - اگر كسى بگويد

سيدم نمى شود به او خمس داد ، مگر آنكه يك نفر عادل ، بلكه موثق سيد بودن او را تصديق كند ، يا در بين مردم بطورى معروف باشد كه انسان يقين كند يا اطمينان پيدا كند كه سيد است .

مسأله 1841 - به كسى كه در شهر خودش مشهور باشد سيد است ، اگر چه انسان به سيد بودن او يقين نداشته باشد مى شود خمس داد .

مسأله 1842 - كسى كه زنش سيده است بنابر احتياط واجب نبايد به او خمس بدهند كه به مصرف مخارج خودش برساند . ولى اگر مخارج ديگران بر آن زن واجب باشد ونتواند مخارج آنان را بدهد ، جايز است انسان خمس به آن زن بدهد كه به مصرف آنان برساند .

مسأله 1843 - اگر مخارج سيدى كه عيال انسان نيست بر انسان واجب باشد ، بنا بر احتياط واجب ، نمى تواند از خمس خوراك وپوشاك او را بدهد ، وهمچنين اگر مقدارى خمس ملك اوكند كه به مصرف مخارج خودش برساند ولى اگر مقدارى خمس ملك او كند كه صرف در چيزهايى كه نفقات واجبه نيست بنمايد مانعى ندارد .

مسأله 1844 - به سيد فقيرى كه مخارجش بر ديگرى واجب است واو نمى تواند مخارج آن سيد را بدهد ، يا دارد ونمى دهد مى شود خمس داد .

مسأله 1845 - احتياط واجب آن است كه بيشتر از مخارج يك سال به يك سيد فقير خمس ندهند .

مسأله 1846 - اگر در شهر انسان سيد مستحقى نباشد واحتمال هم ندهد كه پيدا شود ، يا نگهدارى خمس تا پيدا شدن مستحق ممكن نباشد ،

بايد خمس را به شهر ديگر ببرد به مستحق برساند ومى تواند مخارج بردن آن را از خمس بر دارد . وارگر خمس از بين برود ، چنانچه در نگهدارى آن كوتاهى كرده ، بايد عوض آن را بدهد واگر كوتاهى نكرده ، چيزى بر او واجب نيست .

مسأله 1847 - هر گاه در شهر خودش مستحقى نباشد ولى احتمال دهد كه پيدا شود اگر چه نگهدارى خمس تا پيدا شدن مستحق ممكن باشد ، مى تواند خمس را به شهر ديگر ببرد وچنانچه در نگهدارى آن كوتاهى نكند وتلف شود ، نبايد چيزى بدهد ، ولى نمى تواند مخارج بدن آن را از خمس بردارد .

مسأله 1848 - اگر در شهر خودش مستحق پيدا شود ، باز هم مى تواند خمس را به شهر ديگر ببرد وبه مستحق برساند ، ولى مخارج بردن آن را بايد از خودش بدهد ودر صورتى كه خمس از بين برود ، اگر چه در نگهدارى آن كوتاهى نكرده باشد ضامن است

مسأله 1849 - اگر با اذن حاكم شرع خمس را به شهر ديگر ببرد ، واز بين برود لازم نيست دو باره خمس بدهد . وهمچنين است اگر به كسى بدهد كه از طرف حاكم شرع وكيل بوده كه خمس را بگيرد واز آن شهر به شهر ديگر ببرد .

مسأله 1850 - اگر خمس را از خود مال ندهد واز جنس ديگر بدهد ، بايد به قيمت واقعى آن جنس حساب كند وچنانچه گرانتر از قيمت حساب كند ، اگر چه مستحق به آن قيمت راضى شده باشد ، بايد مقدارى را كه زيا د حساب كرده بدهد

.

مسأله 1851 - كسى كه از مستحق طلبكار است مى تواند طلب خود را بابت خمس حساب كند وبنابر احتياط واجب بايد از حاكم شرع اجازه بگيرد يا آنكه خمس را به او بدهد وبعدا مستحق بابت بدهى خود ره او برگرداند ومى تواند از مستحق وكالت گرفته وخود از جانب او قبض نموده وبابت طلبش دريافت كند .

احكام زكوة

زكوة

مسأله 1852 - زكوة 9 چيز واجب است : اول - گندم - دوم - جو . سوم - خرما . چهارم - كشمش . پنجم - طلا . ششم - نقره . هفتم - شتر . هشتم - گاو . نهم - گوسفند . واگر كسى مالك يكى از اين نه چيز باشد ، با شرايطى كه بعدا گفته مى شود ، بايد مقدارى كه معين شده ، به يكى از مصرفهايى كه دستور داده اند برساند .

مسأله 1853 سلت كه دانه ايست به نر مى گندم وخاصيت جو دارد وعدس كه مثل گندم است وخوراك مردمان صنعاء مى باشد ، زكوتشان بنا بر احتياط واجب بايد داده شود .

شرايط واحب شدن زكوة

مسأله 1854 - زكوة در صورتى واجب مى شود كه مال به مقدار نصاب كه بعدا گفته مى شود ، برسد ومالك آن ، آزاد باشد وبتواند در آن مال تصرف كند ودر خصوص طلا ونقره معتبر است مالك عاقل وبالغ باشد ولى در بقيه آن نه جنس عقل وبلوغ شرط نيست .

مسأله 1855 - اگر انسان يازده ماه مالك گاو وگوسفند وشتر وطلا ونقره باشد اول ماه دوازدهم بايد زكوة آنها را بدهد . ولى او ل سال بعد را بايد بعد از تمام شدن ماه دوازدهم حساب كند .

مسأله 1856 - اگر مالك طلا ونقره در بين سال بالغ شود ، واجب نيست كه زكوة بدهد مثلا اگر بجه اى در اول محرم مالك طلا به حد نصاب شود وبعد از گذشتن دو ماه بالغ گردد ، يازده ماه كه از اول محرم بگذرد ، اگر چه شرايط ديگر را هم

دارا باشد زكاة واجب نمى شود مگر بعد از گذشتن يازده ماه از بلوغ .

مسأله 1857 - زكوة گندم وجو وقتى واجب مى شود كه به آنها گندم وجو گفته شود وزكة كشمش در وقتى كه به آن كشمش مى گويند واجب مى شود وموقعى هم كه خرما را خرما مى نامند زكوة آن واجب مى شود ولى وقت دادن زكوة در گندم وجو موقع خرمن وجدا كردن كاه آنها است ، ودر خرما وكشمش موقعى است كه خشك شده باشند مسأله 1858 - اگر موقع واجب شدن زكوة گندم وجو وكشمش وخرما كه درمسأله پيش گفته شد ، صاحب آنها بالغ باشد بايد زكوة آنها رابدهد ، واگر بالغ نباشد بايد بعد از بالغ شدن بدهد ويا ولى او قبل از بلوغ بدهد .

مسأله 1859 - اگر صاحب گاو وگوسفند وشتر در تمام سال ديوانه باشد ، زكوة به مال او تعلق مى گيرد ولى اگر مالك طلا ونقره ديوانه باشد زكاة بر او واجب نيست وهمچنين اگر در مقدارى از سال ديوانه باشد ورد آخر سال عاقل گردد ، زكوة بر او واجب نيست مسأله 1860 - اگر صاحب گاو وگوسفند وشتر وطلا ونقره در مقدارى از سال مست يا بيهوش شود ، زكوة از او ساقط نمى شود . وهمچنين است اگر موقع واجب شدن زكوة گندم وجو وخرما وكشمش مست يا بيهوش باشد .

مسأله 1861 - مالى را كه از انسان غصب كرده اند ونمى تواند در آن تصرف كند زكوة ندارد . واگر زراعتى را از او غصب كنند وموقعى كه زكوة آن واجب مى شود در دست غصب كننده

، باشد وقتى كه به صاحبش بر گشت ، واجب نيست كه زكوة آن را بدهد .

مسأله 1862 - اگر طلا ونقره يا چيز ديگرى را كه زكوة آن واجب است قرض كند ويك سال نزد او بماند ، بايد زكوة ان را بدهد وبر كسى كه قرض داده چيزى واجب نيست .

زكوة گندم وجو وخرما وكشمش

مسأله 1863 - زكوة گندم وجو وخرما وكشمش وقتى واجب مى شود كه به مقدار نصاب برسند ونصاب آنها 288 من تبريز 45 مثقال كم است وهرمن ششصد وچهل مثقال 24 نخودى است كه تقريا 847 كيلو گرم مى شود

مسأله 1864 - اگر پيش از دادن زكوة از انگور وخرما وجو وگندمى كه كه زكوة

آنها واجب شده خود وعيالاتش بخورند ، يا مثلا به فقير بدهد مجانا ، بايد زكوة مقدارى را كه مصرف كرده بدهد .

مسأله 1865 - اگر بعد از آنكه زكوة گندم وجو وخرما وانگور واجب شد مالك آن بميرد ، بايد مقدار زكوة را از مال او بدهند . ولى اگر پيش از واجب شدن زكوة بميرد ، هر يك از ورثه كه سهم او به اندازه نصاب است ، بايد زكوة سهم خود را بدهد . مسأه 1866 - كسى كه از طرف حاكم شرع مأمور جمع آورى زكوة است ، موقع خرمن كه گندم وجو را از كان جدا مى كنند وبعد از خشك شدن خرما و انگور ، مى تواند زكوة را مطالبه كند ، واگر مالك ندهد وچيزى كه زكوة آن واجب شده از بين برود بايد عوض آن را بدهد .

مسأله 1867 - ار بعد از مالك شدن درخت خرما وانگور ،

يا زراعت گندم و جو زكوة آنها واجب شود ، مثلا خرما در ملك او خرما شود ، بايد زكوة آن را بدهد .

مسأله 1868 - اگر بعد از آنكه زكوة گندم وجو وخرما وانگور واجب شد زراعت ودرخت را بفروشد ، بايد زكوة انها را فروشنده بدهد .

مسأله 1869 - اگر انسان گندم يا جو يا خرما يا انگور را بخرد وبداند كه فروشنده زكوة آن را داده ، يا شك كند كه داده يا نه ، چيزى بر او واجب نيست واگر بداند كه زكوة آن را نداده ، چه حاكم شرع معامله مقدارى را كه بايد از بابت زكوة داده شود ، اجازه بدهد چه ندهد معامله آن مقدار صحيح است ولى اگر اجازه ندهد مستحق يا حاكم مطالبه زكاة از عين مال از خريدار مى كند چنانچه بدهد او از بايع مطالبه مى كند واگر معامله مقدار زكوة را اجازه دهد ، خريدار بايد قيمت آن مقدار را به حاكم شرع بدهد ودر صورت كه قيمت آن مقدار را به فروشنده داده باشد ، مى تواند از او پس بگيرد .

مسأله 1870 - اگر وزن گندم وجو وخرما وكشمش موقعى كه تر است به 288 من و 45 مثقال كم برسد وبعد از خشك شدن كمتر از اين مقدار شود ، زكوة آنها واجب نيست .

مسأله 1871 - اگر گندم وجو وخرما را پيش از خشك شدن مصرف كند چنانچه خشك آنها ره اندازه نصاب باشد ، بايد زكوة آنها را بدهد .

مسأله 1872 - خرمايى كه تازه آن را مى خورند واگر بماند بعد از خشك شدن ، خرما به

آن نمى گويند ، ولو مقدارى باشد كه خشك آن ره 288 من و 45 مثقال كم برسد ، زكوة آن واجب نيست .

مسأله 1873 - گندم وجو وخرما وكشمشى كه زكوة آنها را داده ، اگر چند سال هم نزد او بماند زكوة ندارد .

مسأله 1874 - اگر گندم وجو وخرما وانگور از آب باران يا نهر مشروب شوند يا مثل زراعتهاى مصر از رطوبت زمين استفاده كنند ، زكوة آنها ده يك است واگر با دلو ومانند آن آبيارى شود ، زكوة انها بيست يك است . واگر مقدارى از باران ، يا نهر ، يا رطوبت زمين استفاده كنند وبه همان مقدار از آبيارى با دلو و مانند آن استفاده نمايند زكوة نصف آنها ده يك وزكوة نص ديگر آنها بيست يك مى باشد يعنى از چهل قسمت سه قسمت آن را بايد بابت زكوة بدهند .

مسأله 1875 - اگر گندم وجو وخرما وانگور ، هم از آب باران مشروب شود ، وهم از آب دلو ومانند آن استفاده كند ، چنانچه طورى باشد كه عرفا بگويند آبيارى با دلو ومانند آن شده ، زكوة انها بيست يك است واگر عرفا بگويند آبيارى با آب نهر وباران شده ، زكوة آنها ده يك است .

مسأله 1876 - اگر شك كند كه آبيارى با آب براان وآب دلو بوده يا عرفا مى گويند با آب باران آبيارى شده ، مى تواند از نصف آن ده يك واز نصف ديگر آن بيست يك بدهد ونيز اگر شك كند كه با هر دو بوده ، يا عرفا مى گويند آبيارى با دلو شده ، مى

تواند زكوة تمام آن را بيست يك بدهد .

مسأله 1877 - اگر گندم وجو وخرما وانگور با آب باران ونهر مشروب شوند وبه آب دلو ومانند آن محتاج نباشند ولى با آب دلو هم آبيارى شوند ، وآب دلو به زياد شدن محصول كمك نكند ، زكوة آنها ده يك است واگر با دلو ومانند آن آبيارى شوند وبه آب نهر وباران محتاج نباشد ولى با آب نهر وباران هم مشروب شوند وآنها به زياد شدن محصول كمك نكنند ، زكوة آنها يك است .

مسأله 1878 -اگر زراعتى را با دلو ومانند آن آبيارى كنند ودر زمينى كه پهلوى ان است زراعتى كنند كه از رطوبت آن زمين استفاده نمايد ومحتاج به آبيارى نشود زكوة زراعتى كه با دلو آبيارى شده بيست يك وزكوة زراعتى كه پهلوى آن است ده يك ميباشد .

مسأله 1879 - مخارجى را كه براى گندم وجو وخرما وانگور كرده است ، و مقدارى از قيمت اسباب ولباس را كه به واسطه زراعت كم شده ، نم تواند از حاصل كسر كندم بلى بعد از ملاحطه نصاب ، زكاة آن مصارف لا لازم نيست بدهد وده يك يا بيست يك با قيمانده را بايد بدهد يعنى چنانچه قبل از كسر آنها 288 من و 45 مثقال كم برسد بايد زكوة باقيمانده آن را بدهد .

مسأله 1880 - تخمى را كه به مصرف زراعت رسانده مى تواند قيمتى را كه در حين زرع داشته جزء مخارج حساب نمايد وحكم آن درمسأله قل بيان شد .

مسأله 1881 - اگر زمين واسباب زراعت يا يكى از اين دو ملك خود او باشد ، نبايد

كرايه آنها را جزء مخارج حساب كند . ونيز براى كارهايى كه خودش كرده ، يا ديگرى بى اجرت انحام داده ، چيزى از حاصل كسر نمى شود .

مسأله 1882 - اكر درخت انگور يا خرما را بخرد ، قيمت آن جزء مخارج نيست . ولى اگر خرما يا انگور را پيش از چيدن بخرد ، پولى را كه براى آن داده جزء مخارج حساب مى شود .

مسأله 1883 - اگر زمينى را بخرد ودر آن زمين گندم يا جو بكارد ، پولى را كه براى خريد زمين داده جزء مخارج حساب نمى شود . ولى اگر زراعت را بخرد ، پولى را كه براى خريد آن داده مى تواند جزء مخارج حساب نمايد واز حاصل كم كند اما بايد قيمت كاهى را كه از آن بدست مى آيد ، از پولى كه براى خريد زراعت داده كسر نمايد مثلا اگر زراعتى را پانصد تومان بخرد وقيمت كاه آن صد تومان باشد فقط چهار صد تومان آن را مى تواند جزء مخارج حساب نمايد .

مسأله 1884 - كسى كه بدون گاو وچيزهاى ديگرى كه براى زراعت لازم است مى تواند زراعت كند ، اگر اينها را بخرد ، نبايد پولى را كه براى خريد اينها داده جزء مخارج حساب نمايد .

مسأله 1885 - كسى كه بدون گاو وچيزهاى ديگرى كه براى زراعت لازم است نمى تواند زراعت كند ، اگر آنها را بخرد وبه واسطه زراعت بگلى از بين بروند ، مى تواند تمام قيمت آنها را جزء مخارج حساب نمايد واگر مقدارى از قيمت آنها كم شود ، مى تواند آن مقدار را

جزء مخارج حساب كند ولى اگر بعد از زراعت چيزى از قيمتشان كم نشود ، نبايد چيزى از قيمت آنها را جزء مخارج حساب نمايد .

مسأله 1886 - اگر دى يك زمين جو وگندم وچيزى مثل برنج ولوبيا كه زكوة آن واجب نيست بكارد ، چنانچه مقصودش زراعت كردن چيزى بوده كه زكوة ندارد وبعدا چيزى را كه زكوة دارد زراعت كرده ، نبايد مخارج را حساب كند واگر مقصودش زراعت كردن چيزى بوده كه زكوة دارد وبعدا چيزى را كه زكوة ندارد زراعت كردة ، مى تواند تمام مخارج را حساب نمايد واز حاصل كم كند و در صورتى كه مقصودش زراعت هر دو بوده مخارجى را كه كرده ، بايد به هر دو ، قسمت نمايد مثلا اگر هر دو به يك اندازه بوده ، مى تواند نصف مخارج را از جنسى كه زكوة دارد كسر نمايد .

مسأله 1887 - اگر انسان در چند شهر كه فصل آنها با يكديگر اختلاف دارد وزراعت ميوه آنها در يك وقت بدست نمى آيد گندم يا جو يا خرما يا انگور داشته باشد وهمه آنها محصول يك سال حساب شود ، چنانچه چيزى كه اول مى رسد به اندازه نصاب يعنى 288 من و 45 مثقال كم باشد ، بايد زكود آن را موقعى كه مى رسد بدهد وزكوة بقيه را هر وقت بدست مى آيد اداء نمايد واگر آنچه اول مى رسد به اندازه نصاب نباشد ، صبر مى كند تا بقيه آن برسد ، پس اگر رويهم به مقدار نصاب شود ، زكوة آن واجب است واگر به مقدار نصاب نشود ، زكوة آن

واجب نيست .

مسأله 1888 - اگر درخت خرما يا انگور در يك سال دو مرتبه ميوه دهد ، چنانچه روى هم به مقدار نصاب باشد بنا بر احتياط زكوة آن واجب است .

مسأله 1889 - اگر مقدارى رطب يا انگور تازه دارد كه خشك آن به اندازه نصاب مى شود ، چنانچه به قصد زكوة از تازه آن به قدرى به مستحق بدهد كه اگر خشك شود به اندازه زكوتى باشد كه بر او واجب است اشكال دارد .

مسأله 1890 - اگر زكوة خرماى خشك يا كشمش بر او واجب باشد ، نمى تواند زكوة آن را خرماى تازه يا انگور بدهد ونيز اگر زكوة خرماى تازه يا انگور بر او واجب باشد نمى تواند زكوة آن را خرماى خشك يا كشمش بدهد . اما اگر يكى از اينها يا چيز ديگرى را به قصد قيمت زكوة بدهد مانعى ندارد .

مسأله 1891 - كسى كه بدهكار است ومالى هم دارد كه زكوة آن واجب شده اگر بميرد بايد او لتمام زكوة را از مالى كه زكوة آن واب شده بدهند ، بعد قرض او را اداء نمايند

مسأله 1892 - كسى كه بدهكار است وگندم يا جو يا خرما يا كشمش هم دارد ، اگر بميرد وپيش از انكه زكوة اينها واجب شود ، ورثه قرض او را ازمال ديگر بدهند ، هر كدام كه سهمشان 288 من و 450 مثقال كم برسد ، بايد زكوة بدهد واگر پيش از آنكه زكوة اينها واجب شود ، قرض او را ندهند ، چنانچه مال ميت فقط به اندازه بدهى او باشد بنا بر احتياط بايد

زكاة را بدهند وطلب طلبكاران را يا استرضاء از آنها بنمايند ، وهمچنين اگر مال ميت بيشتر از بدهى او باشد ، در صورتى كه بدهى او به قدرى است كه اگر بخواهند اداء نمايند ، بايد مقدارى از گندم وجو وخرما وكشمش را هم به طلبكار بدهند .

مسأله 1893 - اگر گندم وجو وخرما وكشمشى كه زكوة آنها واجب شده خوب وبد دارد ، احتياط واجب آن است كه زكوة هر كدام از خوب وبد را از خود آنها بدهد ولى چنانچه خوب وخوبتر دارد اظهر اكتفاء به دادن از خوب است .

نصاب طلا

مسأله 1894 - طلا دو نصاب دارد : نصاب اول بيست مثفال شرعى است كه هر مثقال آن 18 نخود است ، پس وقتى طلا به بيست مثقال شرعى كه پانزده مثقال معمولى است برسد ، اگر شرايط ديگر را هم كه بيان شد داشته باشد ، انسان بايد چهل يك آن را كه نه نخود مى شود از بابت زكوة بدهد واگر به اين مقدار نرسد ، زكوة ان واجب نيست ، ونصاب دوم آن چهار مثقال شرعى است كه سه مثقال معمولى مى شود يعنى اگر سه مثقال به پانزده مثقال اضافه شود ، بايد زكوة تمام 18 مثقال را از قرار چهل يك بدهد واگر كمتر از سه مثقال اضافه شود ، فقط بايد زكوة 15 مثقال آن را بدهد وزيادى آن زكوة ندارد وهمچنين است هر چه بالا رود يعنى اگر سه مثقال اضافه شود ، بايد زكوة تمام آنها را بدهد واگر كمتر اضافه شود ، مقدارى كه اضافه شده زكوة ندارد .

نصاب نقره

مسأله 1895 - نقره ونصاب دارد : نصاب اول آن 105 مثقال معمولى است كه اگر نقره به 105 مثقال برسد وشراط ديگر را هم كه بيان شد داشته باشد ، انسان بايد چهل بك آن را كه 2 مثقال و 15 نخود از بابت زكوة بهد واگر به اين مقدار نرسد ، زكوة آن واجب نيست ، ونصاب دوم آن 21 مثقال است . يعنى اگر 21 مثقال به 105 مثقال اضافه شود ، بايد زكوة تمام 126 مثقال را بطورى كه گفته شد بدهد واگر كمتر از 21 مثقال اضافه شود ، فقط بايد زكوة

105 مثقال آن را بدهد وزادى آن زكوة ندارد وهمچنين است هر چه بالا رود ، يعنى اگر 21 مثقال اضافه شود ، بايد زكوة تمام آنها را بدهد واگر كمتر اضافه شود ، مقدارى كه اضافه شده . كمتر از 21 مثقال است زكوة ندارد . بنابر اين اگر انسان چهل يك هر چه طلا ونقره دارد بدهد ، زكوتى را كه بر او واجب بوده داده وگاهى هم بيشتر از مقدار واجب داده است مثلا كسى كه 110 مثقال نقره دارد ، اگر چهل يك آن را بدهد ، زكوة 105 مثقال آن را كه واجب بوده داده ومقدارى هم براى 5 مثقال آن داده كه واجب نبوده است .

مسأله 1896 - كسى كه طلا يا نقره او به اندازه نصاب است ، اگر چه زكوة آن را داده باشد ، تا وقتى از نصاب اول كم نشده ، همه ساله بايد زكوة آن را بدهد .

مسأله 1897 - زكوة طلا ونقره در صورتى واجب مى شود كه آن را سكه زده باشند ومعامله با آن را ئج باشد يعنى معامله پول طلا ونقره با آن بشود واگر سكه آن از بين رفته باشد لازم نيست زكوة آن را بدهند .

مسأله 1898 - طلا ونقره سكه دارى كه زنها را زينت بكار مى برند ، زكوة آن واجب نمى باشد .

مسأله 1899 - كسى كه طلا ونقره دارد ، اگر هيچ كدام آنها به اندازه نصاب اول نباشد مثلا 104 مثقال نقره و 14 مثقال طلا داشته باشد ، زكوة بر او واجب نيست .

مسأله 1900 - چنانچه سابقا گفته شد زكوة طلا

ونقره در صورتى واجب مى شود كه انسان يازده ماه مالك مقدار نصاب باشد واگر در بين يازده ماه ، طلا و نقره او از نصاب اول كمتر شود زكوة بر او واجب نيست .

مسأله 1901 - اگر در بين يازده ماه طلا ونقره اى را كه دارد با طلا يا نقره يا چيز ديگر عوض نمايد يا آنها را آب كند ، زكوة بر او واجب نيست . ولو براى فرار از دادن زكوة اين كارها را بكند .

مسأله 1902 - اگر در ماه دوازدهم پول طلا ونقره را آب كند ، بايد زكوة آنها را بدهد وچنانچه به واسطه آب كردن ، وزن يا قيمت آنها كم شود ، بايد زكوتى را كه

پيش از آب كردن بر او واجب بوده بدهد .

مسأله 1903 - اگر طلا ونقره اى كه دارد خوب وبد داشته باشد ، مى تواند زكوة هر كدام از خور وبد را از خود آن بدهد ولى بهتر است زكوة همه آنها را از طلا و نقره خوب بدهد .

مسأله 1904 - طلا ونقره اى كه بيشتر از اندازه معمول فلز ديگر دراد ، به حدى كه به آن پول طلا ونقره نگويند اگر خالص آن به اندازه نصاب كه مقدار آن گفته شد برسد انسان بايد زكوة آن را بدهد ولى اگر به آن پول طلا ونقره بگويند زكاة آن واجب است ولو خالص آن به اندازه نصاب نباشد .

مسأله 1905 - اگر طلا ونقره اى كه دارد به مقدار معمول فلز ديگر به آن مخلوط باشد ، نمى تواند زكوة آن را از طلا ونقره اى بدهد كه

بيستر از معمول فلز ديگر دارد . ولى اگر بقدرى بدهد كه يقين كند طلا ونقره خالصى كه در آن هست ، به اندازه زكوتى مى باشد كه بر او واجب است اشكال ندارد .

زكوة شتر وگاو وگوسفند

مسأله 1906 - زكوة شتر وگاو وگوسفند غير از شرطهايى كه گفته شد دو شرط ديگر دارد : اول آنكه حيوان در تمام سال بيكار باشد ولى اگر در تمام سال يكى دو روز هم كار كرده باشد ، زكوة آن واجب است . دوم آنكه در تمام سال از علف بيابان بچرد پس اگر تمام سال يا مقدارى از آن را از علف چيده شده ، يا از زراعتى كه ملك مالك يا ملك كس ديگر است بچرد زكوة ندارد . ولى اگر در تمام سال يك روز يا دو روز از علف مالك بخورد ، زكوة آن واجب است .

مسأله 1907 - اگر انسان براى شتر وگاو وگوسفند خود چراگاهى را كه كسى نكاشته بخرد ، يا اجاره كند ، يا براى چراندن در آن باج بدهد ، لازم نيست زكوة آنها را بدهد .

نصاب شتر

مسأله 1908 - شتر دوازده نصاب دارد ، او ل - پنچ شتر وزكوة آن يك گوسفند است وتا شماره شتر به اين مقدار نرسد زكوة ندارد . دوم - ده شتر وزكوة آن دو گوسفند است . سوم - پانزده شتر وزكوة آن سه گوسفند است . چهارم - بيست شتر وزكوة ان چهار گوسفند است . پنجم - بيست وپنج شتر وزكوة آن پنج گوشفند است . ششم - بيست وشش شتر وزگؤ ان يك شتر است كه داخ سال دوم شهد باشد . هفتم - سى وشش شتر وزكوة آن يك شتر است كه داخل سال سوم شده باشد . هشتم - چهل وشش شتر وزكوة آن يك شتر است كه داخل سال چهارم

شده باشد . نهم - شصت ويك شتر وزكوة آن يك شتر است كه داخل سال پنجم شده باشد . دهم - هفتاد وپنج شتر وزكوة آن دو شتر است كه داخل سال سوم شده باشد . يازدهم - نود ويك شتر وزكوة آن دو شتر است كه داخل سال چهارم شده باشد . دوازداهم - صد وبيست ويك شتر وبالاتر از آن است كه بايد چهل تا چهل تا حساب كند وبراى هر چهل تا يك شترى بدهده داخل سال سوم شده باشد ، يا پنجاه تا پنجاه تا حساب كند ، وبراى هر پنچاه تا يك شترى بدهد كه داخل سال چهارم شده باشد ويا با چهل وپنجاه تا يك شترى بدهد كه داخل سال چهارم شده باسد ويا با چهل وپنجاه حساب كند ، ولى در هر صورت بهت راست طورى حساب كند كه چيزى باقى نماند ، يا اگر چيزى باقى مى ماند از نه تا بيشتر نباشد ، مثلا اگر 140 شتر دارد ، براى صد تا دو شترى كه داخل سال چهارم شده وبراى چهل تا يك شترى كه داخل سال سوم شده بدهد .

مسأله 1909 - زكوة ما بين دو نصاب واجب نيست پس اگر شماره شترهايى كه دارد ان نصاب اول كه پنج است بگذرد تا به نصاب دوم كه ده تا است نرسيده فقط بايد زكوة پنج تاى آن را بدهد . وهمچنين است در نصابهاى بعد .

نصاب گاو

مسأله 1910 - گاو دو نصاب دارد : نصاب اول آن سى تا است كه وقتى شماره گاو به سى رسيد ، اگر شرايطى را كه گفته

شد داشته باشد ، انسان بايد يك گوساله اى كه داخل سال دوم شده از بابت زكوة بدهد ، ونصاب دوم آن چهل است وزكوة آن يك گوساله ماده ايست كه داخل سال سوم شدهد باشد ، وزكوة ما بين سى وچهل واجب نيست مثلا كسى كه سى ونه گاو دارد ، فقط بايد زكوة سى تاى آنها را بدهد ، ونيز اگر از چهل گاو زيادتر داشته باشد تا به شصت نرسيده ، فقط بايد زكوة چهل تاى آنها را بدهد وبعد از آنكه به شصت رسيده ؟ چون دو برابر نصاب اول را دارد ، بايد دو گوساله اى كه داخل سال دوم شده بدهد ، وهمچنين هرچه بالا رود ، بايد يا سى تا سى تا حساب كند يا چهل تا چهلتا يا با سى وچهل حساب نمايد وزكوة آن را به دستورى كه گفته شد بدهد . ولى بايد طورى حساب كند كه چيزى باقى نماند ، يا ار چيزى باقى مى ماند از نه تا بيشتر نباشد ، مثلا اگر هفتاد گاو دارد ، بايد به حساب سى وچهل حساب كند وبراى سى تاى آن زكوة سى تا وبراى چهل تاى آن زكوة چهل تا را بدهد ، وچون اگر به حساب سى تا حساب كند ، ده تا زكوة نداده مى ماند .

نصاب گوسفند

مسأله 1911 - گوسفند پنج نصاب دارد ، اول - چهل وزكوة آن يك گوسفند است ، وتا گوسفند به چهل نرسد زكوة ندارد . دوم - صد وبيست ويك وزكوة آن دو گوسفند است - سوم - دو يست ويك وزكوة آن سه گوسفند است

. چهارم - سيصد ويك وزكوة آن جار گوسفند است . پنجم - چهار صد وبالاتر از آن است . كه بايد آنها را صد تا صد تا حساب كند وبراى هر صد تاى آنها يك گوسفند بدهد . ولازم نيست زكوة را از خود گوسفندها بدهد ، بلكه اگر گوسفند ديگرى بدهد ، يا مطابق قيمت گوسفند پول يا جنس ديگر بدهد كافى است .

مسأله 1912 - زكوة ما بين دو نصاب واجب نيست پس اگر شماره گوسفندهاى كس از نصاب او ل كه چهل است بيشتر باشد تا به نصاب دوم كه صد وبيست ويك است نرسيده ، فقط بايد زكوة چهل تاى آنها را بدهد وزيادى آن زكوة ندارد وهمچنين است در نصابهاى بعد .

مسأله 1913 - زكوة شتر وگاو وگوسفندى كه به مقدار نصاب برسد واجب است چه همه آنها نر باشند ، يا ماده ، يا بعضى نر باشند وبعضى ماده .

مسأله 1914 - در زكوة گاو وگاومش يك جنس حساب مى شوند . وشتر عربى وغير عربى يك جنس است . وهمچنين بز وميش وشيشك در زكوة باهم فرق ندارند .

مسأله 1915 - اگر گوسفند براى زكوة بدهد ، بايد اقلا داخل ماه هشتم شده باشد . واگر بز بدهد بايد داخل سال دوم شده باشد .

مسأله 1916 - گوسفندى را كه بابت زكوة مى دهد ، اگر قيمتش مختصرى از گوسفندهاى ديگر او كمتر باشد اشكال ندارد ، ولى بهتر است گوسفندى را كه قيمت آن از تمام گوسفندهايش بيشتر است بدهد وهمچنين است در گاو وشتر .

مسأله 1917 - اگر چند نفر باهم شريك باشند هر كدام

آنان كه سهمش به نصاب اول رسيده ، بايد زكوة بدهد وبر كسى كه سهم او كمتر از نصاب اول است زكوة واجب نيست .

مسأله 1918 - اگر يك نفر در جند جا گاو يا شتر يا گوسفند داشته باشد ورويهم به اندازه نصاب باشند بايد ، زكوة آنها را بدهد .

مسأله 1919 - اگر گاو وگوسفند وشترى كه دارد مريض ومعيوب هم باشند ، بايد زكوة آنها رابدهد .

مسأله 1920 - اگر گاو وگوسفند وشترى كه دارد همه مريض يا معيوب يا پير باشند ، مى تواند زكوة را از خود آنها بدهد . ولى اگر همه سالم وبى عيب وجوان باشند ، نمى تواند زكوة آنها را مريض ، يا معيوب ، يا پير بدهد بلكه اگر بعضى از آنها سالم وبعضى مريض ودسته از معيوب ودسته ديگر بى عيب ومقدارى پير ومقدارى جوان باشند ، واجب است براى زكوة آنها سالم وبى عيب وجوان بدهد .

مسأله 1921 - اگر پيش از تمام شدن ماه يازدهم ، گاو وگسفند وشترى را كه دارد يا چيز ديگر عوض كند ، يا نصابى را كه دراد با مقدار نصاب از همان جنس عوض نمايد ، مثلا چهل گوسفند بدهد وچهل گوسفند ديگر بگيرد ، زكوة بر او واجب نيست .

مسأله 1922 - كسى كه بايد زكوة گاو وگوسفند وشتر را بدهد ، اگر زكوة آنها را از مال ديگرش بدهد ديگرش بدهد ، تا وقتى شماره آنها از نصاب كم نشده ، همه ساله بايد زكوة را بدهد ، واگر از خود آنها بدهد واز نصاب اول كمتر شوند ، زكوة بر او واجب

نيست ، مثلا كسى كه چهل گوسفند دارد ، اگر از مال ديگرش زكوة آنها را بدهد تا وقتى كه گوسفندهاى او از چهل كم نشده ، همه ساله بايد يك گوسفند بدهد واگر از خود آنها بدهد ، تا وقتى به چهل نرسيده ، زكوة بر او واجب نيست .

مصرف زكوة

مسأله 1923 - انسان مى تواند زكوة را در هشت مورد مصرف كند : اول - فقير واو كسى كه مخارج سال خود وعيالاتش را ندارد وكسى كه صنعت يا ملك يا سرمايه اى دارد كه مى تواند مخارج سال خود را بگذارند فقير نيست : دوم - مسكين وآن كسى است كه از فقير سخت تر مى گذراند . سوم - كسى كه از طرف امام عليه السلام يا نايب امام مأموراست كه زكوة را جمع ونگهدارى نمايد وبه حساب آن رسيدگى كند وآن را به امام يا نايب امام يا نائب امام يا فقراء برساند . چهارم - كافرهايى كه مسلمان شده وضعيف الاعتقاد مى باشند وخوف آن هست كه اگر زكوة به انان ندهد از دين اسلام خارج شوند . پنچم - خريدارى بنده ها وآزاد كردن آنان . ششم - بدهكارى كه نمى تواند قرض خود را بدهد . هفتم - سبيل الله يعنى كارهايى كه به آنها قصد قربة مى توان كرد مثل آسفالت نمودن راهها وساختن مسجد ومدرسه اى كه عولم دينيه در آن خوانده مى شود . هشتم - ابن السبيل يعنى مسافر كه در سفر درمانده شده . واحكام اينها در مائل آينده گفته خواهد شد .

مسأله 1924 - فقير نمى تواند بيشتر از مخارج سال

خود وعيالاتش را از زكوة نگيرد واگر مقدارى پول يا جنس دارد فقط به اندازه كسرى مخارج يك سالش زكوة مى تواند بگيرد وهمچنين مسكين .

مسأله 1925 - كسى كه مخارج سالش را داشته ، اگر مقدارى از آن را مصرف كند وبعد شك كند كه آنچه باقى مانده به اندازه مخارج سال او هست يا نه ، نمى تواند زكوة بگيرد .

مسأله 1926 - صنعتگر يا مالك يا تاجرى كه در آمد او از مخارج سالش كمتر است ، مى تواند براى كسرى مخارجش زكوة بگيرد ، ولازم نيست ابزار كار ، يا ملك ، يا سرماية خود را به مصرف مخارج برساند .

مسأله 1927 - فقيرى كه خرج سال خود وعيالاتش را ندارد ، اگر خانه اى دارد كه ملك او ست ودر آن نشسته ، يا مال سوارى دارد ، چنانچه بدون اينها نتواند زندگى كند ، اگر چه براى حفظ آبرويش باشد ، مى تواند زكوة بگيرد . وهمچنين است اثاث خان وظرف ولباس تابستانى وزمستانى وچيزهايى كه به آنها احتياج دارد . وفقيرى كه اينها را ندارد ، اگر به اينها احتياج داشته باشد ، مى تواند از زكوة خريدارى نمايد .

مسأله 1928 - فقيرى كه ياد گرفتن صنعت براى او مشكل نيست ، لازم نيست ياد بگيرد وبا گرفتن زكوة زندگى مى تواند بگند ، مگر آنكه ياد گرشفتن خيلى آسان باشد به نحوى كه عرفا بگويند اين شخص مى تواند بدون زكاة زندگى بكند در اين صورت واجب است ياد بگيرد وبا زكاة نمى تواند زندگى كند ولى تا وقتى مشغول ياد گرفتن است ، مى تواند زكوة

بگيرد .

مسأله 1929 - به كسى كه قبلا فقير بوده ومى گويد فقيرم ، اگر چه انسان از گفته او اطمينان پيدا نكند ، مى شود زكوة داد .

مسأله 1930 - كسى كه مى گويد فقيرم وقبلا فقير نبوده ، يا معولم نيست فقير بوده يا نه ، چنانچه از گفته او اطمينان پيدا نشود وخود او هم ثقه نباشد احتياط واجب آن است كه به او زكوة ندهند .

مسأله 1931 - كسى كه بايد زكوة بدهد ، اگر از فقيرى طلبكار باشد 7 مى تواند طلبى را كه از او دارد ، بابت زكوة حساب كند .

مسأله 1932 - اگر فقير بميرد ومال او به اندازه قرضش نباشد ، انسان مى تواند طلبى را كه از او دارد بابت زكوة حساب كند ، ولى اگر مال او به اندازه قرضش باشد وورثه قرضا ورا ندهند ، يا به جهت ديگر انسان نتواند طلب خود را بگيرد ، نبايد طلبى را كه از او دارد ، بابت زكوة حساب كند .

مسأله 1933 - چيزى را كه انسان بابت زكوة به فقير مى دهد لازم نيست به او يگويد كه زكوة است ، بكله اگر فقير ، خجالت بكشد ، مستحب است به اسم پيشكش بدهد ولى بايد قصد زكوة نمايد .

مسأله 1934 - اگر به خيال اينكه كسى فقير است به او زكوة بدهد ، بعد فهميد فقير نبوده ، ، يا از روى ندانستن مسأله به كسى كه مى داند فقير نيست زكوة بدهد ، كافى نيست ، پس چنانچه چيزى را كه به او داده باقى باشد ، بايد از او بگيرد وبه

مستحق بدهد واگر از بين رفته باشد پس اگر كسى كه آن چيز را گرفته مى دانسته زكوة است ، انسان بايد عوض آن را از او بگيرد وبه مستحق بدهد ، واگر نمى دانسته زكوة است ، نمى تواند چيزى از او بگيرد وبايد از مال خودش زكوة را به مستحق بدهد .

مسأله 1935 - كسى كه بدهكار است ونمى تواند بدهى خود را بدهد ، اگر چه مخارج سال خود را داشته باشد ، مى تواند براى دادن قرض خود زكوة بگيرد ، ولو مالى را كه قرض كرده در معصيت خرج كرده باشد ، واز آن معصيت توبه نكرده باشد .

مسأله 1936 - اگر به كسى كه بدهكار است ونمى تواند بدهى خود را بدهد زكوة بدهد ، بعد بفهمد قرض را در معصيت مصرف كرده ، چنانچه آن بدهكار فقير باشد مى تواند آنجه را به او داده بابت زكوة حساب كند . 1937 - كسى كه بدهكار است ونمى تواند بدهى خود را بدهد ، اگر چه فقير نباشد ، انسان مى تواند طلبى را كه از او دارد ، بابت زكوة حساب كند .

مسأله 1938 - مسافرى كه خرجى او تمام شده ، يا مركبش از كار افتاده چنانچه سفر او سفر معصيت نباشد ونتواند با قرض كردن يا فروختن چيزى خود را به مقصد برساند اگر چه در وطن خود فقير نباشد ، مى تواند زكوة بگيرد ، ولى اگر بتواند در جاى ديگر با قرض كردن يا فروختن چيزى مخارج سفر خود را فراهم كند ، فقط در جاى ديگر با قرض كردن يا فورختن چيزى

مخارج سفر خود را فراهم كند فقط به مقدارى كه به آنجا برسد مى تواند زكوة بگيرد .

مسأله 1939 - مسافرى كه در سفر درمانده شده وزكوة گرفته بعد از آنكه به وطنش رسيد ، اگر چيزى از زكوة زياد آمده باشد ، بايد آن را به حاكم شرع بدهد ويگويد آن چيز زكوة است .

شرايط كسانى كه مستحق زكوتند

مسأله 1940 - كسى كه زكوة مى گيرد بايد شيعه دوازده امامى باشد واگر انسان كسى را شيعه بداند وبه او زكوة بدهد ، بعد معلوم شود شيعه نبوده ، بايد دو باره زكوة بدهد .

مسأله 1941 - اگر طفل يا ديوانه اى از شيعه فقير باشد ، انسان مى تواند به ولى او زكوة بدهد ، به قصد اينكه انچه را مى دهد ملك طفل يا ديوانه باشد .

مسأله 1942 - اگر پولى طفل وديوانه دسترسى ندارد ، مى تواند خودش يا به وسيله يك نفر امين زكوة را به مصرف طفل يا ديوانه برساند وبايد موقعى كه زكوة به مصرف آنان ميرسد نيت زكوة كند .

مسأله 1943 - به فقيرى كه گدايى مى كند ، مى شود زكوة داد : ولى به كسى كه زكوة را در معصيت مصرف مى كند وبه ندادن زكاة به او جلوى معصيت كردن او گرفته مى شود نمى شود زكوة داد ، ولى چنانچه داده شود مجزى است .

مسأله 1944 - به كسى كه معصيت كبيره را آشكارا بجا مى آورد بهتر است كه زكوة ندهند .

مسأله 1945 - به كسى كه بدهكار است ونمى تواند بدهى خود را بدهد ، اگر چه مخارج او بر انسان واجب باشد ، مى

شود زكوة داد .

مسأله 1946 - انسان نمى تواند مخارج كسانى را كه مثل اولاد خرجشان بر او واجب است از زكوة بدهد . ولى اگر مخارج آنان را ندهد ، ديگران مى توانند به آنان زكوة بدهند .

مسأله 1947 - اگر انسان زكوة به پسرش بدهد كه خرج زن ونوكر وكلفت خود نمايد اشكال ندارد . 1948 - اگر پسر به كتابهاى علمى دينى احتياج داشته باشد ، پدر مى تواند براى خريدن آنها به او زكوة بدهد .

مسأله 1949 - پدر مى تواند به پسرش زكوة بدهد كه براى خود زن بگيرد ، پسر هم مى تواند براى آنكه پدرش زن بگيرد زكوة خود را به او بدهد .

مسأله 1950 - به زنى كه شوهرش مخارج او را مى دهد ، يا خرجى نمى دهد ولى ممكن است او را به دادن خرجى مجبور كنند ، نمى شود زكوة داد .

مسأله 1951 - زنى كه صيغه شده اگر فقير باشد ، شوهرش وديگران مى توانند به او زكوة بدهند . ولى اگر شوهرش در ضمن عقد شرط كند كه مخارج او را بدهد ، يا به جهت ديگرى دادن مخارجش بر او واجب باشد ، در صورتى كه مخارج آن زن را بدهد نمى شود به زن زكوة داد .

مسأله 1952 - زن مى تواند به شوهر فقير خود زكوة بدهد ، اگر چه شوهر زكوة را صرف مخارج خود آن زن نمايد .

مسأله 1953 - سيد نمى تواند از غير سيد زكوة بگيرد ولى ار خمس وساير وجوهات كفايت مخارج او را نكند واز گرفتن زكوة ناچار باشد ، مى تواند از

غير سيد زكوة بگيرد وبنابر احتياط واجب بايد به مقدار حاجت روز خود بگيرد .

مسأله 1954 - به كسى كه معلوم نيست سيد است يا نه ، مى شود زكوة داد .

نيت زكوة

مسأله 1955 - انسان بايد زكوة را به قصد قربت يعنى براى انجام فرمان خداوند عالم بدهد وبنا بر احتياط واجب در نيت معين كند كه آنچه را مى دهد زكوة مال است يا زكوة فطره ، واگر بخواهد به سيد زكاة بدهد ودر ذمه اش خمس هم هست بايد تعيين كند كه بعنوان زكاة است يا خمس ولى اگر مثلا زكوة گندم وجو بر او واجب باشد لازم نيست معين كند چيزى را كه مى دهد زكوة گندم است يا زكوة جو .

مسأله 1956 - كسى كه زكوة چند مال بر او واجب شده اگر مقدارى زكوة بدهد ونيت هيچ كدام آنها را نكند ، چيزى را كه داده همجنس يكى از آنها باشد ويا همجنس هيچ كدام آنها نباشد ، به همه آنها قسمت مى شود ، پس كسى كه زكوة چهل گوسفند وزكوة پانزده مثقال طلا بر او واجب است اگر مثلا يك گوسفند از بابت زكوة بدهد ونيت هيچ كدام آنها را نكند ، به زكوتى كه براى گوسفند وطلا بدهكار است تقسيم مى شود .

مسأله 1957 - اگر كسى را وكيل كند كه زكوة مال او را بدهد ، موقعى كه زكوة را به آن وكيل مى دهد ، بنا بر احتياط واجب بايد نيت كند كه آنچه را وكيل او بعدا به فقير مى دهد زكوة باشد ، وگيل هم وقتى كه زكوة را به فقير

مى دهد ، بايد از طرف مالك نيت زكوة كند .

مسأله 1958 - اگر مالك يا وكيل او بدون قصد قربت زكوة را به فقير بدهد وپيش از آنكه آن مال از بين برود ، خود مالك نيت زكوة كند ، زكوة حساب مى شود .

مسائل متفرقه زكوة

مسأله 1959 - موقعى كه گندم وجو را از كاه جدا مى كنند وموقع خشك شدن خرما وكشمش انسان بايد زكوة را به فقير بدهد ، يا مال خود جدا كند ، زكوة طلا ونقره وگاو ووسفند وشتر را بعد از تمام شدن ماه يازدهم بايد به فقير فقيرى بدهد كه از جهتى برترى دارد نمى تواند زكوة را جدا نكند بلكه مى تواند با جدا كردن منتظر باشد .

مسأله 1960 - بعد از جدا كردن زكوة لازم نيست فورا آن را به مستحق بدهد

مسأله 1961 - كسى كه مى تواند زكوة را به مستحق برساند ، اگر ندهد وبه واسطه كوتاهى او از بين برود ، بايد عوض آن را بدهد .

مسأله 1962 - كسى كه مى تواند زكاة را به مستحق برساند ، اگر زكوة را ندهد وبدون آنكه در نگهدارى آن كوتاهى كند از بين برود چنانچه دادن زكوة را بقدرى تإخير انداخته كه نمى گويند فورا داده است ، بايد عوض آن را بدهد . واگر به اين مقدار تأخير نينداخته مثلا دو سه ساعت تأخير انداخته ودر همان دو ساعت تلف شده ، در صورتى كه مستحق حاضر نبوده ، چيزى بر او واجب نيست واگر مستحق حاضر بوده بنابر احتياط واجب بايد عوض آن را بدهد .

مسأله 1963 - اگر زكوة را

از خود مال كنار بگذارد ، مى تواند در بقيه آن تصرف كند واگر از مال ديگرش كنار بگذارد ، مى تواند در تمام مال تصرف نمايد .

مسأله 1964 - انسان نمى تواند زكوتى را كه كنار گذاشته براى خود بر دارد وچيز ديگرى بجاى آن بگذارد .

مسأله 1965 - اگر از زكوتى كه كنار گذاشته منفعتى ببرد مثلا گوسفندى كه براى زكوة گذاشته بره بياورد ، مال فقير است .

مسأله 1966 - اگر موقعى كه زكوة را كنار مى گذارد مستحقى حاضر باشد ، بهتر است زكوة را بدهد . مگر كسى را در نظر داشته باشد كه دادن زكوة ره او از جهتى بهتر باشد .

مسأله 1967 - اگر بدون اجازه حاكم شرع با مالى كه براى زكوة كنار گذاشته تجارت كند وضرر نمايد نبايد چيزى از زكوة كم كند ، ولى اگر منفعت كند ، بايد آن را به مستحق بدهد .

مسأله 1968 - اگر پيش از آنكه زكوة بر او واجب شود ، چيزى بابت زكوة به فقير بدهد ، زكوة حساب نمى شود وبعد از آنكه زكوة بر او واجب شد ، اگر چيزى را كه به فقير داده از بين نرفته باشد وآن فقير هم به فقر خود باقى باشد ، مى تواند چيزى را كه به او داده بابت زكوة حساب كند .

مسأله 1969 - فقيرى كه مى داند زكوة بر انسان واجب نشده ، اگر چيزى بابت زكوة بگيرد وپيش او تلف شود ضامن است پس موقعى كه زكوة بر انسان واجب ميشود . اگر آن فقير به فقر خود باقى باشد ، مى تواند عوض چيزى

را كه به او داده بابت زكوة حساب كند .

مسأله 1970 - فقيرى كه نمى داود زكوة بر انسان واجب نشده ، اگر چيزى بابت زكوة بگيرد وپيش او تلف شود ، ضامن نيست وانسان نمى تواند عوض آن را بابت زكوة حساب كند .

مسأله 1971 - مستحب است زكوة گاو وگوسفند وشتر را به فقير هاى آبرومند بدهد ودر دادن زكوة ، خويشان خود را بر ديگران ، واهل علم وكمال را بر غير آنان وكسانى را كه اهل سؤال نيستند بر اهل سؤال مقدم بدارد ، ولى اگر دادن زكوة به فقيرى از جهت ديگرى بهتر باشد ، مستحب است زكوة را به او بدهد .

مسأله 1972 - بهتر است زكوة را آشكارا وصدقه مستحبى را مخفى بدهند .

مسأله 1973 - اگر در شهر كسى كه مى خواهد زكوة بدهد مستحقى نباشد ونتواند زكوة را به مصرف ديگرى هم كه براى آن معين شده برساند ، وچنانچه اميد نداشته باشد كه بعدا مستحق پيدا كند بايد زكوة را به شهر ديگر ببرد وبه مصرف زكوة برساند ومى تواند مخارج بردن به آن شهر را از زكوة بردارد واگر زكوة تلف شود ضامن نيست . مسأله 1974 - اگر در شهر خودش مستحق پيدا شود ، مى تواند زكوة را به شهر ديگر ببرد . ولى مخارج بدردن به آن شهر را بايد از خودش بدهد واگر زكوة تلف شود ضامن است ، مگر آنكه به امر حاكم شرع برده باشد .

مسأله 1975 - اجرت وزن كردن وپيمانه نمودن گندم وجو وكشمش وخرمايى را كه براى زكوة مى دهد با خود اوست .

مسأله

1976 - كسى كه 2 مثقال و 15 نخود نقره يا بيشتر از بابت زكوة بدهكار است بنا بر احتياط واجب بايد كمتر از 2 مثقال و 15 نخود نقره به يك فقير ندهد واگر غير نقره چيز ديگرى مثل گندم وجو بدهكار باشد وقيمت آن به 2 مثقال و 15 نخود نقره برسد مى تواند به يك فقير كمتر از آن بدهد ولى بهتر است كه به يك فقير كمتر از آن ندهد . مسأهل 19777 - مكروه است انسان از مستحق در خواست كند كه زكوتى را كه از او گرفته به او بفروشد ولى اگر مستحق بخواهد چيزى را كه گرفته بفروشد بعد از آنكه به قيمت رساند كسى كه زكوة را به او داده در خريدن آن بر ديگران مقدم

مسأله 1978 - اگر شك كند زكوتى را كه بر او واجب بوده داده يا نه ، بايد زكوة را بدهد هر چند شك او براى زكوة سالهاى پيش باشد .

مسأله 1979 - فقير نمى تواند زكوة را به كمتر از مقدار آن صلح كند ، يا چيزى را گرانتر از قيمت آن بابت زكوة قبول نمايد ، يا زكوة را از مالك بگيرد وبه او ببخشد . ول كسى كه زكوة زيادى بدهكار است وفقير شده ونمى تواند زكوة را بدهد ، چنانچه بخواهد توبه كند ، فقير مى تواند زكوة را از او بگيرد وبه او ببخشد .

مسأله 1980 - انسان مى تواند از زكوة ، قرآن يا كتاب دينى يا كتاب دعا بخرد ووقف نمايد ، اگر چه بر اولاد وبر كسانى وقف كند كه خرج آنان بر

او واجب است ونيز مى تواند توليت وقف را براى خود يا اولاد خود قرار دهد .

مسأله 1981 - بنابر احتياط واجب انسان نمى تواند از زكوة ملك بخرد وبر اولاد خود يا بر كسانى كه مخارج خود برسانند .

مسأله 1982 - فقير مى تواند براى رفتن به حج وزيارت ومانند اينها زكوة بگيرد .

مسأله 1983 - اگر مالك فقيرى را وكيل كند كه زكوة مال او را بدهد ، چنانچه آن فقير احتمال دهد كه قصد مالك اين بوده كه خود آن فقير از زكوة بر ندارد ، نمى تواند چيزى از آن را براى خودش بردارد ، واگر يقين داشته باشد كه قصد مالك اين نبوده ، براى خودش هم مى تواند بردارد .

مسأله 1984 - اگر فقير شتر وگاو وگوسفند وطال ونقره را بابت زكوة بگيرد ، چنانچه شرطهايى را كه براى واجب شدن زكوة گفته شد در آنها جمع شود ، بايد زكوة آنها را بدهد .

مسأله 1985 - اگر دو نفر در مالى كه زكاة آن واجب شده باهم شريك باشند ويكى از آنان زكاة قسمت خود را بدهد وبعد مال را تقسيم كنند . ولو بداند شريكش زكاة سهم خود را نداده ، تصرف او در سهم خودش اشكال ندارد .

مسأله 1986 - كسى كه خمس يا زكاة بدهكار است وكفاره ونذر ومانند اينها هم بر او واجب است وقرض هم دارد چنانچه نتواند همه آنها را بدهد ، اگر مالى كه خمس يا زكوة آن واجب شده ، از بين نرفته باشد ، بايد خمس وزكاة را بدهد ، واگر از بين رفته باشد مى تواند خمس

يا زكاة را بدهد ، يا كفاره ونذر وقرض ومانند اينها را اداء نمايد .

مسأله 1987 - كسى كه خمس يا زكوة بدهكار است ونذر ومانند اينها هم بر او واجب است وقرض هم دارد ، اگر بميرد ومال او براى همه آنها كافى نباشد ، چنانچه مالى كه خمس وزكوة آن واجب شده از بين نرفته باشد ، بايد خمس يا زكاة را بدهند وبقيه مال او را به چيزهاى ديگرى كه بر او واجب است قسمت كنند واگر مالى كه خمس وزكاة آن واجب شده از بين رفته باشد ، بايد مال او را به خمس وزكاة وقرض ونذر ومانند اينها قسمت نمايند مثلا اگر چهل تومان خمس بر او واجب است وبيست تومان بابت خس وده تومان بدنى او بدهند . مسأهل 1988 - كسى كه مشغول تحصيل علم است واگر تحصيل نكند مى تواند براى معاش خود كسب چنانچه تحصيل آن علم واجب يا مستحب باشد ، مى شود به او زكاة داد . واگر تحصيل آن علم واجب يا مستحب نباشد ، وزكاة دادن به او جايز نيست .

زكوة فطره

مسأله 1989 - كسى كه موقع غروب شب عيد فطر بالغ وعاقل است وفقير نيست وبناب راحتياط ولو هشيار نباشد ، بايد براى خودش وكسانى كه نان خور او هستند ، هر نفرى يك صاع كه تقريبا سه كيلو است گمئك يت جو يا خرما يا كشمش يا برنج يا ذرت ومانند اينها به مستحق بدهد ، واگر پول يكى از اينها را هم بدهد كافى است .

مسأله 1990 - كسى كه مخارج سال خود وعيالاتش را ندارد وكسى هم

ندارد كه مخارج سال او وعيلاتش را بگذارد فقير است ودادن زكوة فطره بر او واجب نيست . 1991 - انسان بايد فطره كسانى را كه در غروب شب عيد فطر نان خور او حساب مى شوند بدهد ، كوچك باشند يا بزرگ ، مسلمان باشند يا كافر ، دادن خرج آنان بر او واجب باشد يا نه ، در شهر خود او باشند يا در شهر ديگر .

مسأله 1992 - اگر كسى را كه نان خور او است ودر شهر ديگر است وكيل كند كه از مال او فطره خود را بدهد ، چنانچه اطمينان داشته باشد كه فطره را مى دهد ، لازم نيست خودش فطره او را بدهد .

مسأله 1993 - فطره مهمانى كه پيش از غروب شب عيد عطر با رضايت صاحبخانه وارد شده ونان خور او حساب مى شود ، بر او واجب است .

مسأله 1994 - فطره مهمانى كه پيش از غروب شب عيد فطر بدون رضايت صاحبخانه وارد مى شود ومدتى نزد او مى ماند ، بنا بر احتياط ، واجب است وهمچنين است فطره كسى كه انسان را مجبور كرده اند كه خرجى او را بدهد .

مسأله 1995 - فطره مهمانى كه بعد از غروب شب عيد فطر وارد مى شود ، بر صاحبخانه واجب نيست اگر چه پيش از غروب او را دعوت كرده باشد ودر خانه او هم افطار كند .

مسأله 1996 - اگر كسى موقع غروب شب عيد فطر ديوانه باشد زكوة فطره بر او واجب نيست واگر يهوش باشد بنا بر احتياط واجب بايد فطره بدهد .

مسأله 1997 - اگر پيش از غروب

بچه بالغ شود ، يا ديوانه عاقل گردد ، يا فقير غنى شود ، در صورتى كه شرايط واجب شدن فطره را دارا باشد ، بايد زكوة فطره را بدهد .

مسأله 1998 - كسى كه موقع غروب شب عيد فطر : زكوة فطره بر او واجب نيست ، اگر تا پيش از ظهر روز عيد شرطهاى واجب شدن فطرة در او پيدا شود . مستحب است زكوة فطره را بدهد .

مسأله 1999 - كافرى كه بعد از غروب شب عيد فطر مسلمان شده ، فطره بر او واجب نيست . ولى مسلمانى كه شيعه نبوده ، اگر بعد از ديدن ماه شيعه شود ، بايد زكوة فطره را بدهد .

مسأله 2000 - كسى كه فقط به اندازه يك صاع كه تقريبا سه كيلو است گندم ومانند آن دارد ، مستحب است زكوة فطره را بدهد وچنانچه عيالاتى داشته باشد وبخواهد فطره آنها را هم بدهد مى تواند به قصد فطره ، آن يك صاع را به يكى از عيالاتش بدهد واو هم به همين قصد به ديگرى بدهد وهمچنين تا به نفر آخر برسد ، وبهتر است نفر آخر چيزى را كه مى گيرد به كسى بدهد كه از خودشان نباشد واگر يكى از آنها صغير باشد ، ولى او بجاى او مى گيرد .

مسأله 2001 - اگر بعد از غروب شب عيد فطر بچه دار شود ، يا كسى نان خور او حساب شود ، واجب نيست فطره او را بدهد . اگر جه مستحب است فطره كسانى را كه بعد از غروب تا پيش از ظهر روز عيد نان خور او حساب

مى شود بدهد

مسأله 2002 - اگر انسان نان خور كسى باشد وپيش از غروب نان خوركس ديگر شود ، فطره او بر كسى كه نان خور او شده واجب است مثلا اگر دختر پيش از غروب به خانه شوهر رود ، شوهرش بايد فطره او را بدهد .

مسأله 2003 - كسى كه ديگرى بايد فطره او را بدهد ، واجب نيست فطره خود را بدهد

مسأله 2004 - اگر فطره انسان بر كسى واجب باشد واو فطره را ندهد بر خود انسان واجب نمى شود .

مسأله 2005 - اگر كسى كه فطره او بر ديگرى واجب است خودش فطره را بدهد از كسى كه فطره بر او واجب شده ساقط نمى شود .

مسأله 2006 - زنى كه شوهرش مخارج اور انمى دهد ، چنانچه نان خور كس ديگر باشد ، فطره اش بر آن كس واجب است واگر نان خور كس ديگر نيست در صورتى كه فقير نباشد ، بايد فطره خود را بدهد .

مسأله 2007 - فطره طفلى كه از مادر يا دايه شير مى خورد ، بر كسى است كه مخارج مادر يا دايه را مى دهد ، ولى اگر مادر يا دايه مخارج خود را از مال طفل بر مى دارد فطره طفل بر كسى واجب نيست .

مسأله 2008 - انسان ار جه مخارج عيالاتش را از مال حرام بدهد بايد ، فطره آنان را از مال حلال بدهد .

مسأله 2009 - اگر انسان كسى را اجير نمايد وشرط كند كه مخارج او را بدهد . بنا بر احتياط واجب بايد فطره او را هم بدهد وچنانچه شرط كند كه مقدار

مخارج او را بدهد ، مثلا پولى براى مخارجش بدهد ، واجب نيست فطره او را بدهد .

مسأله 2010 - اگر كسى بعد از غروب شب عيد فطر بميرد ، بايد فطره را وعيالاتش را از مال او بدهند واگر پيش از غوب بميرد ، واجب نيست فطره او وعيالاتش را از مال او بدهند .

مصرف زكوة فطره

مسأله 2011 - اگر زكاة فطره را به يكى از هشت مصرفى كه سابقا براى زكاد مال كفته شد برسانند كافى است . ولى بهتر است كه فقط به فقراى شيعه بدهند .

مسأله 2012 - اگر طفل شيعه اى فقير باشد ، انسان مى تواند فطره را به مصرف او برساند ويا به واسطه دادن بولى طفل ، ملك طفل نمايد .

مسأله 2013 - فقيرى كه فطره به او مى دهند ، لازم نيست عادل باشد ، ولى احتياط واجب آن است كه به شرابخوار وكسى كه آشكارا معصيت مى كند فطره ندهند .

مسأله 2014 - به كسى كه فطره را در معصيت مصرف مى كند نبايد فطره بدهند .

مسأله 2015 - واجب است كه به يك فقير كمتر از يك صاع كه تقريبا سه كيلو است فطره ندهند ، ولى اگر بيشتر بدهند اشكال ندارد .

مسأله 2016 - اگر از جنسى كه قيمتش دو برابر قيمت معمولى آن است مثلا از گندمى كه قيمت آن دو برابر قيمت گندم معمولى است ، نصف صاع كه معناى آن در

مسأله پيش گفته شد بدهد كافى نيست ، واگر آن را به قصد قيمت فطره هم بدهد اشكال دارد .

مسأله 2017 - انسان نمى تواند صف صاع را از يك

جنس مثلا گندم ونصف ديگر آن را از جنس ديگر مثلا جو بدهد . واگر آن را به قصد قيمت فطره هم بدهد اشكال دارد .

مسأله 2018 - مستحب است در دادن زكاة فطره ، خويشان فقير خود را ر ديگران مقدمدارد وبعد همسايگان فقير را ، بعد اهل علم فقير را ، ولى اگر ديگران از جهتى برترى داشته باشند ، مستحب است آنها را مقدم بدارد .

مسأله 19 - 2 - اگر انسان به خيال اينكه كسى فقير است به او فطره بدهد وبعد بفهمد فقير نبوده . چنانچه مالى را كه به او داده از بين نرفته باشد ، بايد پس بگيرد وبه مستحق بدهد . واگر نتواد بگيرد 7 بايد از مال خودش فطره را بدهد . واگر از بين رفته باشد . در صورتى كه گيرنده فطره مى دانسته آنچه را گرفته فطره است ، بايد عوض آن را بدهد واگر نمى دانسته ، دادن عوض بر او واجب نيست وانسان بايد دوباره فطره را بدهد .

مسأله 2020 - اگر كسى بگويد فقيرم ، نمى شود به او فطره داد ، مگر آنكه از گفته او اطمينان پيداشود يا انسان بداند كه قبلا فقير بوده است يا آنكه ثقه باشد .

مسائل متفرقه زكوة فطره

مسأله 2021 - انسان بايد زكوة فطره را به قصد قربت يعنى براى انجام فرمان خداوند عالم بدهد وموقعى كه آن را مى دهد ، نيت دادن فطره نمايد .

مسأله 2022 - اگر پيش از ماه رمضان فطره را بدهد صحيح نيست ، ولى جايز است كه در ماه رمضان فطره را بدهد واگر پيش از رمضان يا

در ماه رمضان به فقير قرض بدهد وقعد از آنكه فطره بر او واجب شد ، طلب خود را بابت فطره حشاب كند مانعى ندارد .

مسأله 2023 - گندم يا چيز ديگرى را كه براى فطره مى دهد ، بايد به جنس ديگر يا خالك مخلوط نباشد وجنانچه مخلوط باشد ، اگر خالص آن به يك صاع كه تقريبا سه كيلو است برسد ، يا آنچه مخلوط شده بقدرى كم باشد كه قابل اعتناء نباشد اشكال ندارد .

مسأله 2024 - اگر فطره را از چيز معيوب بدهد كافى نيست .

مسأله 2025 - كسى كه فطره چند نفر را مى دهد ، لازم نيست همه را از يك جنس بدهد واگر مثلا فطره بعضى را گندم وفطره بعض ديگر را جو بدهد كافى است .

مسأله 2026 - كسى كه نماز عيد فطر مى خواند ، بهتر است فطره را پيش از نماز عيد بدهد ، ولى نماز بخواند يا نخواند جائز است تا غروب تأخير بيندازد .

مسأله 2027 - اگر به نيت فطره مقدارى از مال خود را كنار بگذارد تا غروب روز عيد به مستحق ندهد ، احياط واجب آن است كه هر وقت آن را مى دهد نيت فطره نمايد .

مسأله 2028 - اگر موقعى كه دادن زكوة فطره واجب است فطره را ندهد وكنار هم نگذارد ، بعدا بايد بدون اينكه نيت اداء وقضاء كند فطره را بدهد .

مسأله 2029 - اگر فطره را كنار بگذارد ، نمى تواند آن را براى خودش بردارد . ومال ديگرى را براى فطره بگذارد .

مسأله 2030 - اگر انسان مالى داشته باشد كه قيمتش از

فطره بيشتر است چنانچه فطره را ندهد ونيت كند كه مقدارى از آن مال بارى فطره باشد اشكال دارد مسأهل 2031 - اگر مالى را كه براى فطره كنار گذاشته از بين برود ، چنانچه دسترس به فقير داشته ودادن فطره را تأخير انداخته ، بايد عوض آن را بدهد واگر دسترس به فقير نداشته ضامن نيست .

مسأله 2032 - اگر در محل خودش مستحق پيدا شود ، احتياط واجب آن است كه فطره را به جاى ديگر نبرد ، واگر بجاى ديگر ببرد وتلف شود ، بايد عوض آن را بدهد .

احكام حج

احكام حج

مسأله 2033 - حج : زيارت كردن خانه خدا وانجام اعمالى است كه دستور داده اند در آنجا بجا آورده شود ودر تمام عمر بر كسى كه اين شرايط را دارا باشد ، يك مرتبه واجب مى شود : اول - آنكه بالغ باشد . دوم - آنكه عاقل وآزاد باشد . سوم - به واسطه رفتن به حج مجبور نشود كه كار حرامى را انجام دهد ، يا عمل واجبى را كه از حج مهمتر است ترك نمايد ، پس اگر مثلا مجبور باشد از راه غصبى برود وراه ديگرى هم نباشد نبايد حج برود . چهارم - آنكه مستطيع باشد ومستطيع بودن به چند چيز است ، اول - آنكه توشه راه ومركب سوارى يا مالى كه بتواند آنهارا تهيه كند داشته باشد . دوم - سلامت مزاج وتوانايى آن را داشته باشد كه بتواند مكه رود وحج را بجا آورد . سوم در راه مانعى از رفتن نباشد واگر راه بسته بشد يا انسان بترسد كه در راه جان

يا عرض او از بين برود يا مال او را ببرند ، حج بر او واجب نيست ولى اگر از راه ديگرى بتواند برود ، اگر چه دورتر باشد ، بايد از آن راه برود . چهارم - بقدر بجا آوردن اعمال حج وقت داشته باشد . پنجم - مخارج كسانى را كه خرجى آنان بر او واجب است مثل زن وبچه و مخارج كسانى را كه مردم خرجى دادن به آنها را لازم مى دانند داشته باشد . ششم - بعد از برگستن ، كسب يا زراعت ، يا عايدى ملك ، يا راه ديگرى براى معاش خود داشته باشد كه مجبور نشود به زحمت زندگى كند .

مسأله 2034 - كسى كه بدون خانه ملكى رفع احتياجش نمى شود ، وقتى حج بر او واجب است كه پول خانه را هم داشته باشد .

مسأله 2035 - زنى كه مى توناند مكه برود ، اگر بعد از برگشتن از خودش مال نداشته باشد وشوهرش هم مثلا فقير باشد وخرجى او را ندهد ، وناچار شود كه به سختى زندگى كند ، حج بر او واجب نيست .

مسأله 2036 - اگر كسى توشه راه ومركب سوارى نداشته باشد وديگرى به او بگويد حج برو من خرج تو وعيالات تو را در موقعى كه در سفر حج هستى مى دهم ، در صورتى كه اطمينان داشته باشد كه خرج او را مى دهد حج بر او واجب مى شود .

مسأله 2037 - اگر خرجى رفتن وبرشتن وخرجى عيالات كسى را در مدتى كه مكه مى رود وبر مى گردد ، به او ببخشند وبا او شرط كنند

كه حج كند واو قبول نمايد ، حج بر او واجب مى شود ، اگر چه فرض داشته باشد ، ودر موقع برگشتن هم مالى كه بتواند با آن زندگى كند نداشته باشد .

مسأله 2038 - اگر مخارج رفتن وبرگشتن ومخارج عيالات كسى را در مدتى كه مكه مى رود وبر مى گردد به او بدهند وبگويند حج برو ولى ملك او نكنند ، در صورتى كه اطمينان داشته باشد كه از او پس نمى گيرند ، حج بر او واجب مى شود .

مسأله 2039 - اگر مقدارى مال كه براى حج كافى است به كسى بدهند وبا او شرط كنند كه در راه مكه خدمت كسى كه مال را داده بنمايد ، حج بر او واجب نمى شود . مسأله 2040 - اگر مقدارى مال به كسى بدهند وحج بر او واجب شود ، چنانچه حج نمايد ، هر چند بعدا مالى از خود پيدا كند ، ديگر حج بر او واجب نيست .

مسأله 2041 - اگر براى تجارت مثلا تا جده برود ومالى بدست آورد كه اگر بخواهد از آنجا به مكه رود مى تواند ، بايد حج كند ودر صورتى كه حج نمايد اگر چه بعدا مالى پيدا كند كه بتواند از وطن خود به مكه رود ، ديگر حج بر او واجب نيست .

مسأله 2042 اگر انسان اجير شود كه از طرف كس ديگر حج كند ، چنانچه خودش نتواند برود وبخواهد ديگرى را از طرف خودش بفرستند ، بايد از كسى كه او را اجير كرده اجازه بگيرد مگر آنكه اجير شده باشد بعنوان اعم از مباشرت وتسبيب كه در

اين صورت اجازه گرفتن لازم نيست .

مسأله 2043 - اگر كسى مستطيع شود ومكه نرود وفقير شود ، بايد اگر چه به زحمت باشد بعدا حج كند واگر به هيچ قسم نتواند حج برود ، چنانچه كسى او را براى حج اجير كند ، بايد به مكه رود وحج كسى را كه براى او اجير شده بجا آورد وتا سال بعد در مكه بماند وبراى خود حج نمايد ، ولى اگر ممكن باشد كه اجير . شود واجرت را نقد بگيرد وكسى كه او را اجير كرده راضى شود كه حج او در سال بعد بجا آورده شود ، بايد سال اول براى خود وسال بعد براى كسى كه اجير شده حج نمايد .

مسأله 2044 - اگر در سال اولى كه مستطيع شده ، به مكه رود ورد وقت معينى كه دستور داده اند به عرفات ومشعر الحرام نرسد ، چنانچه در سالهاى بعد مستطيع نباشد ، حج بر او واجب نيست . ولى اگر از سالهاى پيش مستطيع بوده ونرفته ، اگر چه به زحمت باشد بايد حج كند .

مسأله 2045 - اگر در سال اولى كه مستطيع شده حج نكند وبعد به واسطه پيرى يا مرض وناتوانى نتواند حج نمايد ونا اميد باشد از اينكه بعدا خودش حج كند ، بايد ديگرى را از طرف خود بفرستد ، بلكه اگر در سال اولى كه بقدر رفتن حج مال پيدا كرده به واسطه پيرى يامرض يا ناتوانى نتواند حج كند ويا نااميد باشد كه خودش بتواند حج كند ، واجب است كسى را از طرف خود بفرستت كه حج نمايد .

مسأله 2046 - كسى

كه از طرف ديگرى براى حج اجير شده ، بايد طواف نساء ، را از طرف او بجا آورد اگر بجا نياورد ، زن بر آن اجير حرام مى شود .

مسأله 2047 - اگر طواف نساء را درست بجا نياورد يا فراموش كند ، چنانچه بعد از چند روز يادش بيايد واز بين راه برگردد وبجا آورد صحيح است .

احكام خريد وفروش

احكام خريد وفروش

خريد وفروش چيزهاى كه در خريد وفروش مستحب است

مسأله 2048 - در خريد وفروش واجب است يادگرفتن احكام آن اگر احتمال عدم آن صحت معامله را بدهد . حضرت صادق عليه السلام فرمودند : كسى كه مى خواهد خريد وفروش كند ، بايد احكام آن را ياد بگيرد واگر پيش از ياد گرفتن احكام آن ، خريد وفروش كند ، بواسطه معامله هاى باطل وشبهه ناك به هلاكت مى افتد وچهار جيز مستحب است : اول - آنكه در قيمت جنس بين مشتريهاى مسلمان فرق نگذارد . دوم - آنكه در قيمت جنس سختگيرى نكند . سوم - چيزى را كه مى فروشد زيادتر بدهد وآنچه را مى خرد كمتر بگيرد . چهارم - كسى كه با او معامله كرده ، اگر پشيمان شود واز او تقاضا كند كه معامله را بهم بزند ، براى بهم زدن معامله حاضر شود .

مسأله 2049 - اگر انسان نداند معامله اى كه كرده صحيح است يا باطل چنانچه حكم معامله را نمى داند ، نمى تواند در مالى كه گرفته تصرف نمايد ، ولى اگر حكم را بداند ونداند آن را صحيح ايجاة كرده يا فاسد مى تواند در مالى كه گرفته تصرف نمايد . مسأله 2050 - كسى كه مال ندارد ومخارجى بر او

واجب است مثل خرج زن وبچه بايد كسب كند وبراى كارهاى مستحب مانند وسعت دادن به عيالات ودستگيرى از فقرا ، كسب كردن مستحب است .

معاملات مكروهه

مسأله 2051 - عمده معاملات مكروه از اين قرار است : اول - ملك فروشى مگر آنكه با آن پول ملك ديگرى بخرد . دوم - قصابى . سوم - كفن فروشى . چهارم - معامله با مردمان پست . پنجم - معامله بين اذان صبح واول آفتاب . ششم - آنكه كار خود را خريد وفروش گندم وجو ومانند اينها قرار دهد . هفتم - آنكه براى خريدن جنسى كه ديگرى مى خواهد بخرد ، داخل معامله او شود .

معاملات باطله وحرام

مسأله 2052 - معاملات باطله - عمده اش چند چيز است مثل خريد وفروش بعض اعيان نجسه - مانند : ميته ، وخوك وشراب ، وخريد وفروش مال غصبى ، وخريد وفروش چيزى كه ماليت ندارد - وتفصيل اينها در مسائل آينده خواهد آمد ومعاملات حرام سه تا است اول - معامله چيزى كه منافع معمولى آن فقط كار حرام باشد مانند اسباب قمار . دوم - معامله اى كه در آن ربا باشد . سوم - فوش جنسى كه با چيز ديگر مخلوط است ، در صورتى كه آن چيز معلوم نباشد وفروشنده هم به خريدار نگويد ، مثل فروختن روغنى كه آن را با پيه مخلوط كرده است واين عمل را غش مى گويند . پيغمبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمود : از ما نيست كسى كه در معامله با مسلمانان غش كند يا به آنان ضرر بزند يا تقلب وحيله نمايد وهر كه با برادر مسلمان خود غش كند ، خداوند بركت روزى او را مى برد وراه معاش او را مى بندد واو را به حودش واگذار مى كند

.

مسأله 2053 - فروختن چيز پاكى كه نجس شده وآب كشيدن آن ممكن است اشكال ندارد ، واگر مشترى آن را براى كارى بخواهد كه شرطش پاك بودن است مثلا خوراكى باشد كه مى خواهد آن را بخورد لازم است فروشنده نجاست آن را به مشترى بگويد ، ولى اگر لباش است گفتن لازم نيست اگر چه مشترى با آن نماز بخواند زيرا كه در نماز طهارت طاهرى بدن ولباس كافى است .

مسأله 2054 - اگر چيز پاكى مانند روغن ونفت كه آب كشيدن آن ممكن نيست نجس شود اگر آن را براى كارى بخواهند كه شرطش پاك بودن است ملا روغن را براى خوردن بخواهند بايد نجاست آن را به مشترى بگويند ، واگر براى كارى بخواهند كه شرط آن پاك بودن نيست مثلا بخواهند نفت نجس را بسوزانند لازم نيست نجس بودن آن را بگويند . در هر دو صورت فروش آن با فرض وجود شرائط صحت معامله اشكال ندارد .

مسأله 2055 - خريد وفروش دواهاى نجس اگر منفعت محلله كه مشروط به طهارت نيست دارد جائز است وصحيح والا فاسد است ، ولى اگر پول را براى طرف آن يا براى زحمت دوا فروش بدهند اشكال ندارد .

مسأله 2056 - خريد وفروش روغن ودواهاى روان وعطرهايى كه از ممالك غير اسلامى مى آورند ، اشكال ندارد ولى روغنى را كه از حيوان بعد از جان دادن آن مى گيرند ، چنانچه در شهر كفار از دست كافر بگيرند واز حيوانى باشد كه اگر رگ آن را ببرند خون از آن جستن مى كند ، جنس است ومعامله آن باطل مى باشد .

مسأله

2057 - اگر روباه ومانند آن را بغير دستورى كه در شرع معين شده كشته باشند ، يا خودش مرده باشد خريد وفروش پوست آن حرام ومعامله آن باطل است .

مسأله 2058 - خريد وفروش گوشت وپيه وچرمى كه از ممالك غير اسلامى مى آورند ، يا از دست كافر گرفته مى شود باطل است ، ولى اگر انسان بداند كه آنها از حيوانى است كه به ستور شرع كشته شده ، خريد وفروش آنها اشكال ندارد .

مسأله 2059 - خريد وفروش گوشت وپيه وچرمى كه از دست مسلمان گرفته شود اشكال ندارد . ولى اگر انسان بداند كه آن مسلمان آن را از دست كافر گرفته وتحقيق نكرده است كه از حيوانى است كه به دستور شرع كشته شده يا نه ، معامله آن باطل است .

مسأله 2060 - خريد وفورش مسكرات حرام ومعامله آنها باطل است مگر مسكرات مستحدثه كه شرب ، منفعت مقصوده از آنها نيست وفوائد ديگر دارد .

مسأله 2061 - فروختن مال غصبى باطل است . وفروشنده بايد پولى را كه از خريدار گرفته به او برگرداند .

مسأله 2062 - اگر خريدار قصدش اين باشد كه پول جنس را ندهد معامله صحيح است ولى فروشنده خيار فسخ دارد ومى تواند معامله را بهم بزند .

مسأله 2063 - اگر خريدار بخواهد پول جنس را بعدا از حرام بدهد ، معامله صحيح است ولى بايد مقدارى را كه بدهكار است از مال حلال بدهد .

مسأله 2064 - خريد وفروش آلات لهو كه منافع آن ممحض در لهو است مثل تار وساز ، حتى سازهاى كوچك حرام است .

مسأله 2065 - اگر

چيزى را كه مى شود استفاده حلال از آن ببرند به قصد اين بفروشد كه آن را در حرام مصرف كنند مثلا انگور را به اين قصد بفروشند كه از آن شراب تهيه نمايند ، معامله آن اشكال ندارد .

مسأله 2066 - خريد وفروش مجسمه حرام نيست وهمچنين خريد وفروش صابون كه روى آن مجسمه دارد ، اگر چه مقصود معامله صابون ومجسمه هر دو صابون كه روى آن مجسمه دارد ، اگر چه مقصود معامله صابون ومجسمه هر دو هم باشد .

مسأله 2067 - خريدن چيزى كه از قمار ، يا دزدى ، يا معامله باطل تهيه شده حرام است . واگر كسى آن را بخرد . بايد به صاحب اصلش بر گرداند .

مسأله 2068 - اگر روغنى را كه با پيه مخلوط است بفروشد ، چنانچه آن را معين كند مثلا بگويد اين يك من روغن را مى فروشم ، معامله به مقدار پيهى كه در آن است باطل مى باشد وپولى كه فروشنده بارى پيه آن گرفته مال مشترى وپيه مال فروشنده است ومشترى مى تواند معامله روغن خالصى را هم كه در آن است بهم بزند ولى اگر آن را معين نكند بلكه يك من روغن بفروشد ، بعد روغنى كه پيه دارد بدهد ، مشترى مى تواند آن روغن را پس بدهد وروغن خالص مطالبه نمايد .

مسأله 2069 - اگر مقدارى از جنسى را كه با وزن يا پيمانه مى فروشند ، به زيادتر از همان جنس بفروشد ، مثلا يك من گندم را به يگ من ونيم گندم بفروشد ، ربا وحرام است ، بلكه اگر يكى از دو

جنس ، سالم وديگرى معيوب ، يا جنس يكى خوب وجنس ديگرى بد باشد ، يا با يكديگر تفاوت قيمت داشته باشند ، چنانچه بيشتر از مقدارى كه مى دهد بگيرد ، باز هم ربا وحرام است ، پس اگر مس درست را بدهد وبيشتر ار آن مس شكسته بگيرد ، يا برنج صدرى را بدهد وبيشتر از آن برنج گرده بگيرد يا طلاى ساخته را بدهد وبيشتر از آن طلاى نساخته بگيرد ، ربا وحرام مى باشد .

مسأله 2070 - اگر چيزى را كه اضافه مى گيرد غير از جنسى باشد كه مى فروشد ، مثلا يك من گندم به يك من گندم ويك قران پول بروشد باز هم ربا وحرام است بلكه اگر چيزى زيادتر نگيرد ولى شرط كند كه خريدار عملى براى او انجام دهد ربا وحرام مى باشد بنا بر احتياط .

مسأله 2071 - اگر كسى كه مقدار كمتر را مى دهد چيزى علاوه كند ، مثلا يك من گندم ويك دستمال را به يك من ونيم گندم بفروشد ، اسكال ندارد . وهمچنين است اگر از هر دو طرف چيزى زياد كنند مثلا يك من گندم ويك دستمال را به يك من ونيم گندم ويك دستمال بفرشد .

مسأله 2072 - اگر چيزى را كه مثل پارچه يا متر وذرع مى فروشند ، يا چيزى راكه مثل گردووتخم مرغ باشماره معامله مى كنند ، بفروشد وزيادتر بگيرد مثلا ده تاتخم مرغ بدهدويازده تا بگيرد اشكال ندارد .

مسأله 2073 - جنسى را كه در بعضى از شهرها با وزن ، يا پيمانه مى فروسند ودر بعضى از شهرها با شماره معامله مى

كنند ، جايز نيست كه آن جنس را به زيادتر از آن بفروشند در شهرهايى كه با پيمانه يا وزن معامله مى كنند وجايز است در شهرهايى كه با شماره مى فروشند .

مسأله 2074 - اگر چيزى را كه ميفروشد وعوضى را كه مى گيرد از يك جنس نباشند زيادى گرفتن اشكال ندارد ، پس اگر يك من برنج بفروشد ودو من گندم بگيرد معامله صحيح است .

مسأله 2075 - اگر حنسى را كه مى فروشد وعوضى را كه مى گيرد ، از يك چيز عمل آمده باشند ، بايد در معامله زيادى نگيرد ، پس اگر يك من روغن بفروشد ودر عوض آن يك من ونيم پنير بگيرد ، ربا وحرام است ، واحتياط واجب آن است كه اگر ميوة رسيده را با ميوه نارس معامله كند زايادى نگيرد .

مسأله 2076 - جو وگندم در ربا يك جنس حساب مى شوند ، پس اگر يك من گندم بدهد ويك من وپنج سير جو بگيرد ، ربا وحرام است ونيز اگر مثلا ده من جو بخرد كه سر خرمن ده من گندم بدهد ، چون جو را نقد گرفته وبعد از مدتى گندم را مى دهد مثل آن است كه زيادى گرفته حرام است .

مسأله 2077 - اگر مسلمان از كافرى ربا بگيرد اشكال ندارد ، ونيز پدر وفرزند وزن وشوهر مى توانند از يكديگر ربا بگيرند .

شرائط فروشنده وخريدار

مسأله 2078 - براى فروشنده وخريدار شش چيز شرط است : اول - آنكه بالغ باشند . دوم - آنكه عاقل باشند . سوم - آنكه سفيه نباشند يعنى مال خود را در كارهاى بيهوده مصرف نكنند

. چهارم - آنكه قصد خريد وفروش

داشته باشند ، پس اگر مثلا به شوخى بگويد مال خود را فروختم ، معامله باطل است . پنچم آنكه كسى آنها را مجبور نكرده باشد . ششم - آنكه جنس وعوضى را كه مى دهند مالك باشند واحكام اينها در مسائل آينده گفته خواهد شد .

مسأله 2079 - معامله با بچه بالغ باطل است ، اما اگر پدر يا جد آن بچه به او اذن داده باشد كه معامله كند معامله صحيح است ، وهمچنين اگر طفل وسيله باشد كه پول را به فروشنده بدهد وجنس را به خريدار برساند ، يا جنس را به خريدار بدهد وپول را به فرشنده برساند ، چون واقعا دو نفر بالغ با يكديگر معامله كرده اند ، معامله صحيح است ، ولى بايد فروشنده وخريدار يقين داشته باشند ، كه طفل جنس وپول را به صاحبان آنها مى رساند .

مسأله 2080 - اگر از بچه نابالغ چيزى بخرد ، يا چيزى به او بفروشد چنانچه جنس يا پول مال بچه نباشد بايد جنس يا پولى را كه از او گرفته به صاحب آن بدهد ، يا از صاحبش رضايت بخواهد ، واگر صاحب آن را نمى شناسد وبراى شناختن او هم وسيله اى ندارد ، بايد چيزى را كه از بجه گرفته ، از طرف صاحب آن مظالم بدهد ، واگر مال خود بچه باشد بايد پولى او بدهد .

مسأله 2081 - اگر كسى با بچه نابالغ مميز معامله كند وجنس ، يا پولى كه به بچه داده از بين برود ، مى تواند از بچه بعد از بلوغ يا ولى

او مطالبه نمايد ، واگر بچه مميز نباشد حق مطالبه ندارد .

مسأله 2082 - اگر خريدار يا روشنده را به معامله مجبور كنند ، چنانچه بعد از معامله راضى شود وبگويد راضى هستم ، معامله صحيح است .

مسأله 2083 - پدر وجد وپدرى طفل ونيز وصى پدر ووصى جد پدرى مى توانند مال طفل را بفروشند ، مجتهد عادل هم مى تواند مال ديوانه يا طفل يتيم يا مال كسى را كه غائب است بفروشد .

مسأله 2084 - اگر كسى مالى را غصب كند وبفروشد وبعد از فروش ، صاحب مال معامله را براى خودش اجازه دهد ، معامله صحيح است . وچيزى را كه غصب كننده به مشترى داده ومنفعتهاى آن از موقع معامله ، ملك مشترى است وچيزى را كه مشترى داده ومنفعتهاى آن ، از موقع معامله ، ملك كسى است كه مال او را غصب كرده اند .

مسأله 2085 - اگر كسى مالى را غصب كند وبفروشد ، به قصد اينكه پول آن ، مال خودش باشد ، چنانچه صاحب مال معامله را اجازه نكند ، معامله باطل است واگر براى خودش يا براى كسى كه مال را غصب كرده اجازه نمايد ، معامله . صحيح است .

شرايط جنس وعوض آن

مسأله 2086 - جنسى كه مى فروشند وچيزى كه عوض آن مى گيرند چهار شرط دارد : اول - آنكه مقدار آن با وزن يا پيمانه يا شماره ومانند اينها معلوم باشد . دوم - آنكه بتوانند آن را تحويل دهند ، بنابر اين فروختن اسبى كه فرار كرده صحيح نيست ولى اگر اسبى را كه فرار كرده يا چيزى كه مى

تواند تحويل دهد - مثلا با يك فرش - بفروشد ، اگر چه آن اسب پيدا نشود ، معامله صحيح است . سوم - خصوصياتى را كه در جنس وعوض هست وبه واسطه آنها ميل مردم به معامله فرق مى كند ، معين نمايند . چهارم - خود جنس را بفروشد نه منفعت آن را پس اگر مثلا منفعت يك ساله خانه را بفروشد ، صحيح نيست ، ولى چنانچه خريدار بجارى پول ، منفعت يكساله خود را به او واگذار ند اشكال ندارد ، واما مالى كه نزد مشترى گرو است فروختن آن صحيح است واز گرو خارج نمى شود ومشترى با جهل خيار فسخ دارد واحكام اينها در مسائل آينده گفته خواهد شد .

مسأله 2078 - جنسى را كه در شهرى با وزن يا پيمانه معامله مى كنند ، در آن شهر انسان بايد با وزن يا پيمانه بخرد ، ولى مى تواند همان جنس را در شهرى كه با ديدن معامله مى كنند ، با ديدن خريدارى نمايد .

مسأله 2088 - چيزى را كه با وزن خريد وفروش مى كنند با پيمانه هم مى شود معامله كرد در صورتى كه معلوم باشد پيمانه چه مقدار مى گيرد به اينطور كه اگر مثلا مى خواهد ده من گندم بفروشد ، با پيمانه اى كه يك من گندم مى گيرد ده پيمانه بدهد .

مسأله 2089 - اگر يكى از شرطهايى كه گفته شد در معامله نباشد معامله باطل است ولى اگر خريدار وفروشنده راضى باشند كه در مال يكديگر تصرف آنها اشكال ندارد .

مسأله 2090 - معامله چيزى كه وقف شده باطل است

، ولى اگر به طورى خراب شود كه نتوانند استفاده اى را كه مال براى آن وقف شده از ان ببرند ، مثلا حصير مسجد به طورى پاره شود كه نتوانند روى آن نماز بخوانند . فروش آن اشكال ندارد ودر صورتى كه ممكن باشد ، بايد پول آن را در همان مسجد به مصرفى برسانند كه به مقصود وقف كنند نزديكتر باشد ، ولى فروش خصوص مسجد به هيچ وجه جايز نيست .

مسأله 2091 - هر گاه بين كسانى كه مال را براى آنان وقف كرده اند به طورى اختلاف پيدا شود كه اگر مال وقف را نفروشند ، گمان آن برود كه مال يا جانى تلف شود ، مى توانند آن مال را بفروشند وبه مصرفى كه به مقصود وقف كنند ه نزديكتر است برسانند .

مسأله 2092 - خريد وفروش ملكى كه آن را به ديگرى اجاره داده اند اشكال ندارد ، ولى فائده آن ملك فائده آن يك مك در مدت اجاره مال مسأجر است واگر خريدار نداند كه آن ملك را اجاره داده اند ، يا به گمان اينكه مدت اجاره كم است ، ملك را خريده باشد . پس از اطلاع مى تواند معامله خودش را بهم بزند .

صيغه خريد وفروش

مسأله 2093 - در خريد وفروش لازم نيست صيغه عربى بخوانند . مثلا اگر فروشنده به فارسى بگويد : اين مال را در عوض اين پول فروختم ومشترى بگويد قبول كردم معامله صحيح است ، ولى خريدار وفروشنده بايد . قصد انشاء داشته باشند يعنى به گفتن اين دو جمله مقصودشان خريد وفروش باشد .

مسأله 2094 - اگر در موقع

معامله صيغه نخوانند ، ولى فروشنده در مقابل . مالى كه از خريدار مى گيرد ، مال خود را ملك او كند واو بگيرد معامله صحيح است وهر دو مالك مى شوند .

خريد وفروش ميوه ها

مسأله 2095 - فروش ميوه اى كه گل آن ريخته ودانه بسته ، پيش از چيدن صحيح است ونيز فروختن غوره بر درخت اشكال ندارد .

مسأله 2096 - جايز است ميوه اى را كه بر درخت است ، پيش از آنكه دانه ببندد وگلش بريزد بفروشند ، ولى مكروه است .

مسأله 2097 - اگر خرمايى را كه زرد يا سرخ شده ، بر درخت بفروشند اشكال ندارد ، ولى نبايد عوض آن را خرما بگيرند ، اما اگر كسى يك درخت خرما در خانه يا باغ كس ديگر داشته باشد ، در صورت كه مقدار آن را تخمين كنند وصاحب درخت آن را به صاحب خانه يا باغ بفروشد وعوض آن ، خرما بگيرد ، چنانچه خرمايى را كه مى گيرد كمتر يا زيادتر از مقدارى كه تخمين زده اند نباشد اشكال ندارد .

مسأله 2098 - فروختن خيار وبادنجان وسبزيها ومانند اينها كه سالى چند مرتبه چيده مى شوند ، در صورتى كه ظاهر ونمايان شده باشند ومعين كنند كه مشترى در سال چند دفعه آنها را بچيند اشكال ندارد .

مسأله 2099 - اگر خوشه گندم وجو را بعد از آنكه دانه بسته ، به چيز ديگرى غير گندم وجو بفروشند اشكال ندارد .

نقد ونسيه

مسأله 2100 - اگر جنسى را نقد بروشند ، خريدار وفروشنده بعد از معامله مى توانند جنس وپول را از يكديگر مطالبه نموده وتحويل بگيرند ، وتحويل دادن خانه وزمين ومانند اينها به اين است كه آن را در اختيار خريدار بگذارند كه بتواند در آن تصرف كنند ، وتحويل دادن فرش ولباس ومانند اينها به اين است كه آن

را طورى در اختيار خريدار بگذارند كه اگر بخواهد آن را به جاى ديگر ببرد فروشنده جلو گيرى نكند .

مسأله 2101 - در معامله نسيه بايد مدت كاملا معلوم باشد ، پس اگر حنسى را بفروشد كه سر خرمن پول آن را بگيرد ، چون مدت كاملا معين نشده معامله باطل است .

مسأله 2102 - اگر جنسى را نسيه بفروشد ، پيش از تمام شدن مدتى كه قرار گذاشته اند ، نمى تواند عوض آن را از خريدار مطالبه نمايد ، ولى اگر خريدار بميرد واز خودش مال داشته باشد ، فروشنده مى تواند پس از تمام شدن مدت ، طلبى را كه دراد از ورثه او مطالبه نمايد .

مسأله 2103 - اگر جنسى را نسيه بفروشد ، بعد از تمام شدن مدتى كه قرار گذاشته اند ، مى تواند عوض آنر ا از خريدار مطالبه نمايد ، ولى اگر خريدار نتواند بپردازد بايد او را مهلت دهد .

مسأله 2140 - اگر به كسى كه قيمت جنس را نمى داند ، مقدارى نسيه بدهد وقيمت آن را به او نگويد معامله باطل است . ولى اگر كسى كه قيمت نقدى جنس را مى دانسته بدهد وگرانتر حساب كند ، مثلا بگويد جنسى را كه به تو نسيه مى دهم تومانى يك ريال از قيمتى كه نقد مى فروشم گرانتر حساب مى كند واو قبول كند اشكال ندارد .

مسأله 2105 - كسى كه جنسى را نسيه فروخته وبراى گرفتن پول آن مدتى قرار داده ، اگر مثلا بعد از گذشتن نصف مدت ، مقدارى از طلب خود راكم كند وبقيه را نقد بگيرد اشكال ندارد

.

معامله سلف

معامله سلف

مسأله 2160 - معامله سلف آن است كه مشترى پول را بدهد كه بعد از مدتى جنس را تحويل بگيرد واگر بگويد اين پول را مى دهم كه مثلا بعد از شش ماه فلان جنس رابگيرم وفرشنده بگويد قبلو كردم ، ويا فروشنده پول را بگيرد وبگويد فلان جنس ر فروختم كه بعد از شش ماه تحويل بدهم معامله صحيح است .

مسأله 2107 - اگر پولى را سلف بفروشد وعوض آن را پول بگيرد ، معامله باطل است . ولى اگر جنسى را سلف بفروشد وعوض آن را جنس ديگر يا پول بگيرد معامله صحيح است .

شرايط معامه سلف

مسأله 2108 - معامله سلف شش شرط داد : اول - خصوصياتى را كه قيمت جنس به واسطه آنه فرق مى كند معين نمايد ولى دقت زياد هم لازم نيست ، همين قدر كه مردم بگويند خصوصيات آن معلوم شده كافى است . دوم - پيش از آنكه خريدار وفروشنده از هم جدا شوند ، خريدار تمام قيمت را به فروشنده بدهد ، يا به مقدار پول آن از فروشنده طلبكار باشد وطلب خود را بابت قيمت جنس حساب كند واو قبول نمايد وچنانچه مقدارى از قيمت آن را بدهد ، معامله به آن مقدار صحيح است ، ولى فروشنده مى تواند معامله همان مقدار را بهم بزند . سوم - مدت را كاملا معين كنند واگر مثلا بگويد تا اول خرمن جنس را تحويل مى دهم چون مدت كاملا معلوم نشده معامله باطل است - چهارم - وقتى را براى تحويل جنس معين كنند كه در آن وقت ، جنس بقدرى كمياب نباشد كه فروشنده نتواند آن

را تحويل دهد . پنچم - جاى تحويل جنس را معين نمايند ولى اگر از حرفهاى آنان جاى آن معلوم باشد ، لازم نيست اسم آنجا را ببرند . ششم - وزن پيمانه آن را معين كنند وجنسى را هم كه معمولا با ديدن معامله ميى كنند سلف بفروشند اشكال ندارد ، ولى بايد مثل بعضى از اقسام گردو وتخم مرغ تفاوت افراد آن بقدرى كم باشد كه مردم به آن اهميت ندهند .

احكام معامله سلف

مسأله 2109 - انسان نمى تواند جنسى را كه سلف خريده پيش از تمام شدن مدت بفورشد وبعد از تمام شدن مدت ، اگر چه آن را تحويل نگرفته باشد ، فروختن آن اشال ندارد .

مسأله 2110 - در معامله سلف اگر فروشنده جنسى را كه قرار داد كرده بدهد ، مشترى بايد قبول كند ، ونيز اگر بهتر از آنچه قرار گذاشته بدهد وطورى باشد كه از همان جنس حساب شود ، مشترى بايد قبول نمايد .

مسأله 2111 - اگر جنسى را كه فروشنده مى دهد ، پست تر از جنسى باشد كه قرار داد كرده ، مشترى مى تواند قبول نكند .

مسأله 2112 - اگر فروشنده بجاى جنسى كه قرار داد كرده ، ديگرى بدهد ، در صورتى كه مشترى راضى شود اشكال ندارد .

مسأله 2113 - اگر جنسى را كه سلف فروخته در موقعى كه بايد آن را تحويل دهد ناياب شود ونتواند آن را تهيه كند ، مشترى مى تواند صبر كند تا تهيه نمايد يا معامله را بهم بزند وچيزى را كه داده پس بگيرد .

مسأله 2114 - اگر جنسى را بفروشد وقرار بگذارد كه

بعد از مدتى تحويل دهد وپول آن را هم بعد از مدتى بگيرد ، معامله باطل است .

فروش طلا ونقره به طلا ونقره

مسأله 2115 - اگر طلا را به طلا يا نقره را به نقره بفروشد ، معامله صحيح است ولازم نيست وزن آنها مساوى باشد .

مسأله 2117 - اگر طلا يا نقره را به طلا ، يا نقره بفروشند بايد فروشنده وخريدار پيش از آنكه از يكديگر جدا شوند ، جنس وعوض آن را به يكديگر تحويل دهند واگر هيچ مقدار از چيزى را كه قرار گذاشته اند تحويل ندهند معامله باطل است .

مسأله 2118 - اگر فروشنده يا خريدار تمام چيزى را كه قرارا گذاشته تحويل دهد وديگرى مقدراى از آن را تحويل دهد واز يكديگر جدا شوند ، اگر جه معامله به آن مقدار صحيح است ولى كسى كه تمام مال بدست او نرسيده مى تواند معامله را بهم بزند .

مسأله 2119 اگر خاك نقره معدن را به نقره خالص وخاك طلاى معدن را به طلاى خالص بفروشند ، معامله باطل است مگر در صورت علم به مقدار طلا يا نقره ولى فروختن خاك نقره به طلا وخاك طلا به نقره اشكال ندارد .مواردى كه انسان مى تواند معامله را بهم بزند

مسأله 2120 - حق بهم زدن معامله را خيار مى گويند وخريدار وفروشنده در يازده صورت مى توانند معامله را بهم بزنند : اول - آنكه از مجلس معامله متفرق نشده باشند واين خيار را ( خيار مجلس مى گويند . دوم - آنكه مغبون شده باشند ( خيار غبن ( . سوم - در معامله قرار داد كنند كه تا مدت معينى هر دو

يا يكى از آنان بتوانند معامله را بهم بزنند ( خيار شرط ) . چهارم فروشنده يا خريدار ، مال خود را بهتر از آنچه هست نشان دهد وطورى كند كه قيمت مال در نظر مردم زياد شود ( خيار تخلف شرط ) . ششم - در جنس يا عوض آن عيبى باشد ( خيار عيب ) . هفتم - معلوم شود مقدراى از جيسى را كه فروخته ، مال ديگرى است ، كه اگر صاحب آن به معامله راضى نشود ، خريدار مى تواند معامله را بهم بزند ، يا پول آن مقدار را از فروشنده بگيرد . ونيز اگر معلوم شود مقدارى از چيزى را كه خريدار عوض قرار داده ، مال ديگرى است وصاحب آن راضى نشود ، فروشنده مى تواند معامله را بهم بزند يا عوض آن مقدار را از خريدار بگيرد ( خيار شركت ) . هشتم - فروشنده خصوصيات جنس معينى را كه مشترى نديده به او بگويد ، بعد معلوم شود طورى كه گفته نبوده است . كه در اين صورت مشترى مى تواند معامله را بهم بزند ، ونيز اگر مشترى خصوصيات عوض معينى را كه مى دهد بگويد ، بعد معلوم شود طورى كه گفته نبوده است فروشنده مى تواند معامله را بهم بزند ( خيار رؤيت ) . نهم - مشترى پول جنسى را كه نقد خريده تا سه روز ندهد كه اگر مشترى شرط نكرده باشد كه دادن پول را تأخير بيندازد ، فروشنده مى تواند معامله را بهم بزند . ( خيار تأخير ) . دهم - حيوانى را خريده باشد كه تا

سه روز مى تواند معامله را بهم بزند واگر در عوض حيوانى كه خريده ، حيوان ديگرى داده باشد ، فروشنده هم تا سه روز مى تواند معامله را بهم بزند . ( خيار حيوان ) . يازدهم - فروشنده نتواند جنسى راكه فروخته تحويل دهد ، مثلا اسبى را كه فروخته فرار نمايد كه در اين صورت مشترى مى تواند معامله را بهم بزند . ( خيار تعذر تسليم ) واحكام اينها در مسائل آينده گفته خواهد شد .

مسأله 2121 - اگر خريدار قيمت جنس را نداند ، يا در موقع معامله غفلت كند وجنس را گرانتر از قيمت معمولى آن بخرد ، چنانچه بقدرى گران خريده كه مردم به آن اهميت مى دهند ، مى تواند معامله را بهم بزند ونيز اگر فروشنده قيمت جنس را نداند ، يا موقع معامله غفلت كند وجنس را ارزانتر از قيمت آن بفروشد در صورتى كه مردم بمقدارى كه ارزان فروخته اهميت بدهند ، مى تواند معامله را بهم بزند .

مسأله 2122 - در معامله بيع شرط مثلا خانه هزار تومانى را به دويست تومان مى فروشند وقرار مى گذارند كه اگر فروشنده سر مدت پول را بدهد بتواند معامله را بهم بزند ، معامله صحيح است .

مسأله 2123 - در معامله بيع شرط اگر چه فروشنده اطمينان داشته باشد كه هر گاه سر مدت پول را ندهد ، خريدار ملك را به او مى دهد معامله صحيح است ولى اگر سر مدت پول را ندهد ، حق ندارد ملك را از خريدار مطالبه كند واگر خريدار بميرد ، نمى تواند ملك را از ورثه او

مطالبه نمايد .

مسأله 2124 - اگر چاى اعلا را با چاى پست مخلوط كند وبه اسم چاى اعلا بفروشد مشترى مى تواند معامله را بهم بزند .

مسأله 2125 - اگر خريدار بفهمد مالى را كه گرفته عيبى دارد مثلا حيوانى را بخرد وبفهمد كه يك چشم آن كور است ، چنانچه آن عيب پيش از معالمه در مال بوده واو نمى دانسته ، مى تواند معامله را بهم بزند ، واگر نتواند رد كند مى تواند فرق قيمت سالم ومعيوب آن را معين كند وبه نسبت تفاوت قيمت سالم ومعيوب از پولى كه به فروشنده داده پس بگيرد ، مثلا مالى را كه به چهار تومان خريده ، اگر بفهمد معيوب است ، در صورتى كه قيمت سالم آن هشت تومان وقيمت معيوب آن شش تومان باشد ، چون فرق قيمت سالم ومعيوب يك چهارم مى باشد ، مى تواند يك چهارم پولى را كه داده يعنى يك توما از فروشنده بگيرد .

مسأله 2126 - اگر فروشنده بفهمد در عوضى كه گرفته عيبى هست ، چنانچه آن عيب پيش از معامله در عوض بوده واو نمى دانسته مى تواند معامله را بهم بزند ودر صورت عدم امكان رد تفاوت قيمت سالم ومعيوب را به دستورى كه در مسأله پيش گفته شد مى تواند بگيرد .

مسأله 2127 - اگر بعد از معامله وپيش از تحويل گرفتن مال عيبى در آن پيدا شود ، خريدار مى تواند معامله را بهم بزند ونيز اگر در عوض مال بعد از معامله وپيش از تحويل گرفتن ، عيبى پيدا شود ، فروشنده مى تواند معامله را بهم بزند ، ولى

اگر بخواهند تفاوت قيمت بگيرند اشكال دارد .

مسأله 2128 - اگر بعد از معامله عيب مال را بفهمد وفورا معامله رابهم نزند ، حق بهم زدن معامله از بين نمى رود ومى تواند معامله را بهم بزند .

مسأله 2129 - هر گاه بعد از خريدن جنس عيب آن را بفهمد ، اگر چه فروشنده حاضر نباشد ، مى تواند معامله را بهم بزند .

مسأله 2130 - در چهار صورت اگر خريدار بفهمد مال عيبى دارد ، نمى تواند معامله را بهم بزند ، يا تفاوت قيمت بگيرد : اول - آنكه موقع خريدن ، عيب مال را بداند دوم - به عيب مال راضى شود . سوم - در وقت معامله بگويد اگر مال عيبى داشته باشد پى نمى دهم وتفاوت قيمت هم نمى گيردم . چهارم - فروشنده در وقت معامله بگويد اين مال را با هر عيبى كه دارد مى فروشم ولى اگر عيبى را معين كند وبگويد مال را با اين عيب مى فروشم ومعلوم شود عيب ديگرى هم دارد خريدار مى تواند براى عيبى كه فروشنده معين نكرده مال را پس دهد ، يا تفاوت قيمت بگيرد .

مسأله 2131 - در سه صورت اگر خريدار بهمد مال عيبى دارد ، نمى تواند معامله را بهم بزند ولى مى تواند تفاوت قيمت بگيرد : اول - آنكه بعد از معامله در مال تصرف كند به نحوى كه موجب تغيير مورد معامله بشود مانند دوختن پارچه وبريدن آن وامثال اينها . دوم - بعد از معامله بفهمد مال عيب دارد وفقط حق بر گرداندن آن را ساقط كند سوم - بعد از

تحويل گرفتن مال ، عيب ديگرى در آن پيدا شود ، ولى اگر حيوان معيوبى را بخرد وپيش از گذاشتن سه روز عيب ديگرى پيدا كند اگر چه آن را تحويل گرفته باشد ، باز هم مى تواند آن را پس دهد نيز اگر فقط خريدار تا مدتى حق بهم زدن معامله را داشته باشد ودر آن مدت ، مال عيب ديگرى پيدا كند ، اگر چه آن را تحويل گرفته باشد ، مى تواند معامله را بهم بزند .

مسأله 2132 - اگر انسان مالى داشته باشد كه خودش آن را نديده وديگرى خصوصيات آن را بارى او گفته باشد ، چنانچه او همان خصوصيات را به مشترى بگويد وآن را بفروشد وبعد از فروش بفهمد كه بهتر از آن بوده ، مى تواند معامله را بهم بزند

مسائل متفرقه خريد و فروش

مسأله 2133 - اگر فروشنده قيمت خريد جنس را به مشترى بگويد ، بايد تمام چيزهايى را كه به واسطه آنها قيمت مال كم يا زياد مى شود بگويد ، اگر جه به همان قيمت يا به كمتر از آن بفروشد مثال بايد بگويد كه نقد خريده است يا نسيه .

مسأله 2134 - اگر انسان جنسى را به كسى بدهد وقيمت آن را معين كند وبگويد اين جنس را به اين قيمت بفروش وهر چه زيادتر فروختى مال خودت باشد ، هر چه زيادتر از آن قيمت بفروشد مال صاحب مال است وفروشنده فقط مى تواند مزد زحمت خود را از صاحب مال بگيرد ، ولى اگر بگويد اين جنس را به اين قيمت به تو فروختم واو بگويد قبول كردم يا بقصد فروختن ، جنس

را به او بدهد واو هم بقصد خريدن بگيرد هر چه زيادتر از آن قيمت بفرود مال خود او است .

مسأله 2135 - اگر قصاب گوشت نر بفروشد وبجاى آن ، گوشت ماده بدهد معصيت كرده است ، پس اگر ان گوشت را معين كرده است ، پس اگر آن گوشت را معين كرده وگفته اين گوشت نر را مى فروشم مشترى مى تواند معامله را بهم بزند . واگر آن را معين نكرده ، در صورتى كه مشترى به گوشتى كه گرفته راضى نشود ، قصاب نشود ، قصاب بايد گوشت نر به او بدهد .

مسأله 2136 - اگر مشترى به بزاز بگويد پارچه اى مى خواهم كه رنگ آن نرود وبزاز پارچه اى به او بفروشد كه رنگ آن برود مشترى مى تواند معامله را بهم بزند .

مسأله 2137 - قسم خودن در معامله اگر راست باشد مكروه است واگر دروغ باشد حرام است .

احكام شركت

مسأله 2138 - اگر دو نفر بخواهند باهم شركت كنند ، چنانچه هر كدام مقدارى ازمال خود را با مال ديگرى به طورى مخلوط كند كه از يكديگر تشخيص داده نشود وبه نظر مردم يك چيز باشد وبه عربى يا به زبان ديگر صيغه شركت را بخوانند ، يا كارى كنند كه معلوم باشد مى خواهند يا يكديگر شريك باشند ، شركت آنان صحيح است .

مسأله 2139 - اگر چند نفر در مزدى كه از كار خودشان مى گيرند با يكديگر شركت كنند ، مثل دلاكها كه قرار مى گذارند هر قدر مزد گرفتند باهم قسمت كنند شركت آنان صحيح نيست .

مسأله 2140 - اگر دو نفر با

يكديگر شركت كنند كه هركدام با اعتبار خود جنسى بخرد وقيمت آن را خودش بدهكار شود ولى در جنسى كه هر كدام خريده اند ودر استفاده آن با يكديگر شريك باشند صحيح نيست ، اما اگر هر كدام ديگرى را وكيل كند ه جنس را براى او نسيه بخرد بعد هر شريكى جنس را براى خودش وشريكش بخرد كه هر دو بدهكار شوند شركت صحيح است .

مسأله 2141 - كسانى كه به واسطه عقد شركت باهم شريك مى شوند ، بايد مكلف وعاقل باشند ، واز روى قصد واختيار شركت كنند . ونيز بايد بتوانند در مال خود تصرف نمايند ، پس آدم سفيهى كه مال خود را در كارهاى بيهوده مصرف مى كند ، چون حق ندارد در مال خود تصرف نمايد ، اگر شركت كند صحيح است .

مسأله 2142 - اگر در عقد شركت شرط كنند كسى كه كار مى كند ، يا بيشتر از شريك ديگر كار مى كند بيشتر منفعت ببرد ، بايد آنچه را شرط كرده اند به او بدهند وهمچنين اگر شرط كنند كسى كه كار نمى كند ، يا كمتر كار مى كند بيشتر منفعت ببرد ، شركت آنان اشكال ندارد . وبايد به آنچه شرط كرده اند عمل كنند .

مسأله 2143 - اگر قرار بگذارند كه همه استفاده رايك نفر ببرد ، يا تمام ضررر يا بيشتر آن را يكى از آنان بدهد شركت صحيح است .

مسأله 2144 - اگر شرط نكنند كه يكى از شريكها بيشتر منفعت ببرد ، چنانچه سمايه آنان يك اندازه باشد منفعت وضرر را به يك اندازه مى برند ، واگر

سرمايه آنان يك اندازه نباشد ، بايد منفعت وضرر را به نسبت سرمايه قسمت نمايند ، مثلا اگر دو نفر شركت كنند وسرمايه يكى از آنان دو برابر سرمايه ديگرى باشد ، سهم او از منفعت وضرر دو برابر سهم ديگرى است چه هر دو يك اندازه كار كنند ، يا يكى كمتر كار كند ، يا هيچ كار نكند .

مسأله 2145 - اگر در عقد شركت شرط كنند كه هر دو باهم خريد وفروش نمايند ، يا هر كدام به تنهايى معامله كند ، يا فقط يكى از آنان معامله كند ، بايد به قرار داد عمل نمايند .

مسأله 2146 - اگر معين نكنند كه كدام يك انان با سرمايه خريد وفروش نمايد هيچ يك آنان بدون اجازه ديگرى نمى تواند با آن سرمايه معامله كند .

مسأله 2147 - شريكى كه اختيار سرمايه شركت با او است بايد به قرار داد شركت عمل كند ، مثلا اگر با او قرار كذاشته اند كه نسيه بخرد - يا نقد بفروشد ، يا جنس را از محل مخصوصى بخرد ، بايد به همان قرار داد رفتار نمايد . واگر با او قرارى نگذاشته باشند ، بايد به طور معمول معامله كند وداد وستدى نمايد ه براى شركت ضرر نداشته باشد . ونبايد نسيه بخرد ، يا نسيه بفروشد ، يا مال شركت را در مسافرت همراه خود ببرد .

مسأله 2148 - شريكى كه با سرمايه شركت معامله مى كند ، اگر بر خلاف قرار دادى كه با او كرده اند خريد وفروش كند وخسارتى براى شركت پيش آيد چنانچه شريك ديگر معامله را اجازه بكند صحيح

است وضامن نيست ، واگر اجازه نكند معامله در حصه او باطل است ، ونيز اگر با او قرار دادى نكرده باشند وبر خلاف معمول معامله كند چنانچه معامله را شريك ديگر اجازه نكند در حصه او باطل است .

مسأله 2149 - شريكى كه با سرمايه شركت معامله مى كند اگر زياده روى ننمايد ودر نگهدارى سرمايه كوتاهى نكند واتفاقا مقدارى از آن يا تمام آن تلف شود ضامن نيست

مسأله 2150 - شريكى كه با سرمايه شركت معامله مى كند اگر بگويد سرمايه تلف شده وقسم بخورد ، بايد حرف او را قبول كرد .

مسأله 2151 - اگر تمام شريكها از اجازه اى كه به تصرف در مال يكديگر داده اند برگردند ، هيچ كدام نمى توانند در مال شركت تصرف كنند ، واگر يكى از آنان از اجازه خود بر گردد ، شريكهاى ديگر حق تصرف ندارند ، ولى كسى كه از اجازه خود برگشته ، مى تواند در مال شركت تصرف كند .

مسأله 2152 - هر وقت يكى از شريكها تقاضا كند كه سرمايه شركت را قسمت كنند اگر چه شركت مدت داشته باشد ، بايد ديگران قبول نمايند . مگر آنكه قسمت موجب نقص در مال ويا قيمت به مقدار زيادى بشود كه در اين صورت قبول لازم نيست .

مسأله 2153 - اگر يكى از شريكها بميرد ، يا ديوانه يا بيهوش شود ، شريكهاى ديگر نمى توانند در مال شركت تصرف كنند ، وهمچنين است اگر يكى از آنان سفيه شود يعنى مال خود را در كارهاى بيهوده مصرف نمايد .

مسأله 2154 - اگر شريك ، چيزى را نسيه

براى خود بخرد ، نفع وضررش مال خود اوست ، ولى اگر براى شركت بخرد وشريك ديگر بگويد به ان معامله راضى هستم نفع وضررش مال هر دوى آنان است .

مسأله 2155 - اگر با سرمايه شركت معامله اى كنند ، بعد بفهمند شركت باطل بوده ، چنانچه طورى باشد كه اگر مى دانستند شركت درست نيست ، به تصرف در مال يكديگر راضى بودند ، معامله صحيح است وهر چه از ان معامله پيدا شود ، مال همه آنان است ، واگر اينطور نباشد ، در صورتى كه كسانى كه به تصرف ديگران راضى نبوده اند ، بگويند به آن معامله راضى هستيم ، معامله صحيح وگر نه باطل مى باشد ، ودر هر صورت هر كدام آنان كه براى شركت كارى كرده است ، اگر به قصد مجانى كار نكرده باشد ، مى تواند مزد زحمتهاى خود را به اندازه معمول از شريكهاى ديگر بگيرد .

احكام صلح

مسأله 2156 - صلح آن است كه انسان با ديگرى سازش كند كه مقدارى از مال يا منفعت مال خود راملك او كند ، يا از طلب ياحق خود بگذرد كه او هم در عوض ، مقدارى از مال ، يا منفعت مال خود را به او واگذار نمايد ، يا طلب ، يا حقى كه دارد بگذرد . بلكه اگر بدون آنكه عوض بگيرد مقدارى از مال ، يا منفعت مال خود را به كسى واگذار كند ، يا از طلب يا حق خود بگذرد ، باز هم صلح صحيح است .

مسأله 2157 - دو نفرى كه چيزى را به يكديگر صلح مى كنند ، بايد

بالغ وعاقل باشند وكسى آنها را مجبور نكرده باشد وقصد صلح داشته باشند .

مسأله 2158 - لازم نيست صيغه صلح به عربى خوانده شود ، بلكه با هرلفظى كه بفهمانند باهم صلح وسازش كرده اند صحيح است .

مسأله 2159 - اگر كسى گوسفندهاى خود را به چوپان بدهد كه مثلا يكسال نگهدارى كند واز شير آن استفاده نمايد ومقدارى روغن بدهد ، چنانچه شير گوسفند را در مقابل زحمتهاى چوپان وآن روغن صلح كند صحيح است ونيز اگر گوسفند را يكساله به چوپان اباحه نمايد ه از شير آن استفاده كند ودر عوض ، مقدارى روغن بدهد اشكال ندارد .

مسأله 2160 - اگر كسى بخواهد طلب يا حق خود را به ديگرى صلح كند در صورتى صحيح است كه او قبول نمايد ولى اگر بخواهد از طلب يا حق خود بگذرد قبول كردن او لازم نيست .

مسأله 2161 - اگر انسان مقدار بدهى خود را بداند وطلبكار او نداند ، چنانچه طلبكار طلب خود را به كمتر از مقدارى كه هست صلح كند ، مثلا پنجاه تومان طلبكار باشد وطلب خود را به ده تومان صلح نمايد ، زيادى براى بدهكار حلال نيست ، مگر آنكه مقدار بدهى خود را به او بگويد واو را راضى كند يا طورى باشد كه اگر مقدار طلب خود را مى دانست ، باز هم به آن مقدار صلح مى كرد .

مسأله 2162 - اگر بخواهند دو چيزى را كه از يك جنسند ووزن آنها معلوم است به يكديگر صلح كنند ، بايد وزن يكى بيشتر از ديگرى نباشد ، واگر وزن آنها معلوم نباشد ، اگر چه

احتمال دهند كه وزن يكى بيشتر از ديگرى است صلح خالى از اشكال نيست .

مسأله 2163 - اگر دو نفر از كنفر طلبكار باشند ، يا دو نفر از دو نفر ديگر طلبكار باشند وبخواهند طلبهاى خود را به يكديگر صلح كنند ، چنانچه طلب انان از يك جنس ووزن آنها يكى باشد مثلا هر دو ده من گندم طلبكار باشند ، مصالحه آنان صحيح است ، وهمچنين است اگر جنس طلب آنان يكى نباشد مثلا يكى ده من برنج وديگرى دوازده من گندم طلبكار باشد ، ولى اگر طلب آنان از يك جنس وچيزى باشدكه معمولا با وزن يا پيمانه آن را معامله مى كنند ، در صورتى كه وزن يا پيمانه آنها مساوى نباشد ، مصالحه آنان اشكال دارد .

مسأله 2164 - اگر از كسى طلبى دارد كه بايد بعد از مدتى بگيرد ، چنانچه طلب خود را بمقداركمترى صلح كند ومقصودش اين باشد كه از مقدارى از طلب خود گذست كند وبقيه را نقد بگيرد اشكال ندارد .

مسأله 2165 - اگر دو نفر چيزى را باهم صلح كنند ، يا رضايت يكديگر مى توانند صلح را بهم بزنند . ونيز اگر در ضمن معامله براى هر دو ، يا يكى از آنان حق بهم زدن معامله را قرار داده باشند ، كسى كه آن حق را دارد مى تواند صحلح را بهم بزند .

مسأله 2166 - تا وقتى خريدار وفروشنده از مجلس معامله متفرق نشده اند مى توانند معامله را بهم بزنند . ونيز اگر مشترى حيوانى را بخرد ، تا سه روز حق بهم زدن معامله را دارد . وهمچنين

اگر پول جنسى را كه نقد خريده تا سه روز ندهد وجنس را تحويل نگيرد ، فروشنده ، مى تواند معامله را بهم بزند ، ولى كسى كه مالى را صلح مى كند در اين سه صورت حق بهم زدن صلح را ندارد ودر هشت صورت ديگر كه در احكام خريد وفروش گفته شد صلح را مى تواند بهم بزند .

مسأله 2167 - اگر جيزى را كه به صلح گرفته معيوب باشد ، مى تواند صلح را بهم بزند . ولى اگر بخواهد تفاوت قيمت صحيح ومعيوب را بگيرد اشكال دارد .

مسأله 2168 - هر گاه مال خود را به كسى صلح نمايد وبا او شرط كند كه اگر بعد از مرگ وارثى نداشتم بايد چيزى را كه بتو صلح كردم وقف كنى واو هم اين شرط را قبول كند ، بايد به شرط عمل نمايد .

احكام اجاره

احكام اجاره

مسأله 2169 - اجاره دهنده وكسى كه چيزى را اجاره مى كند بايد ، مكلف وعاقل باشند ، وبه اختيار خودشان اجاره دهند ، ونيز بايد در مال خود حق تصرف داشته باشند ، پس سفيهى كه مال خود را در كارهاى بيهوده مصرف مى كند ، چون حق ندارد در مال خود تصرف نمايد اگر چيزى را اجاره كند ، يا اجاره دهد صحيح نيست .

مسأله 2170 - انسان مى تواند از طرف ديگرى وكيل شود ومال او را اجاره دهد .

مسأله 2171 - اگر ولى ، يا قيم بچه مال او را اجاره دهد ، يا خود او را اجير ديگرى نمايد اشكال ندارد . واگر مدتى از زمان بالغ شدن او را جزء مدت اجاره

قرار دهد ، بعد از آنكه بچه بالغ شد ، مى تواند بقيه اجاره را بهم بزند يعنى اجازه ندهد ودر اين صورت اجاره صحيح نيست .

مسأله 2172 - بچه صغيرى را كه ولى ندارد ، بدون اجازه مجتهد نمى شود اجير كرد . وكسى كه به مجتهد دسترسى ندارد ، مى تواند از مؤمن كه عادل باشد ، اجازه بگيرد واو را اجير نمايد ،

مسأله 2173 - اجاره دهنده ومستأجر لازم نيست صيغه عربى بخوانند . بلكه اگر مالك به كسى بگويد ، ملك خود را به تو اجاره دادم واو بگويد قبول كردم ، اجاره صحيح است . ونيز اگر حرفى نزنند ومالك به قصد اينكه ملك را اجاره دهد ، آن را به مسأجر واگذار كند واو هم به قصد اجاره كردن بگيرد اجاره صحيح مى باشد .

مسأله 2174 - اگر انسان بدون صيغه خواندن بخواهد براى انجام عملى اجير شود ، همين كه مشغول آن عمل شد اجاره صحيح است .

مسأله 2175 - كسى كه نمى تواند حرف بزند ، اگر به اشاره بفهماند كه ملك را اجاره داده ، يا اجاره كرده صحيح است .

مسأله 21766 - اگر خانه يا دكان يا اطاق يا آسياب يا كشتى را اجاره كند وصاحب ملك با او شرط كند كه فقط خود او از آن استفاده نمايد ، مستأجر نمى تواند آن را به ديگرى اجاره دهد . واگر شرط نكند مى تواند آن را به ديگرى اجاره دهد . ولى اگر بخواهد به زيادتر از مقدارى كه اجاره كرده آن را اجاره دهد بايد در آن ، كارى مانند تعمير وسفيد كارى

انجام داده باشد .

مسأله 2177 - اگر اجير با انسان شرط كند كه فقط براى خود انسان كار كند ، نمى شود او رابه ديگرى اجاره داد واگر شرط نكند ، چنانچه آن را به چيزى كه اجرت او قرار داده اجاره دهد ، بايد زيادتر نگيرد ، بلكه اگر به چيز ديگرى هم اجاره دهد بايد زيادتر نگيرد .

مسأله 2178 - اگر غير خانه ودكان واطاق وآسياب وكشتى واجير ، چيز ديگر مثلا زمين را اجاره كند ومالك با او شرط نكند كه فقط خودش از آن استفاده نمايد ، اگر چه بيشتر از مقدارى كه اجاره كرده آن را اجاره دهد اشكال ندارد .

مسأله 2179 - اگر خانه يا دكانى را مثلا يكساله به صد تومان اجاره كند واز نصف آن خودش استفاده نمايد ، مى تواند نصف ديگر آن را به صد تومان اجاره دهد ولى اگر بخواهد نصف آن را به زيادتر از مقدارى كه اجاره كرده مثلا به صد وبيست تومان اجاره دهد ، بايد در آن ، كارى مانند تعمير انجام داده باشد .

شرايط مالى كه آن را اجاره مى دهند

مسأله 2180 - مالى را كه اجاره مى دهند چند شرط دراد : اول - آنكه معين باشد پس اگر بگويد يكى از خانه هاى خود را كه اختلاف در صفات دارند اجاره دادم درست نيست ولى اگر در صفات متساوى باشند وقصد يكى معين واقعى نمايد يا به نحو كلى در معين معامله كند اجاره درست است . دوم - مستأجر آن را ببيند ، يا كسى كه آن را اجاره مى دهد طورى خصوصيات آن را بگويد كه كاملا معلوم باشد . سوم

- تحويل دادن آن ممكن باشد ، پس اجاره دادن اسبى كه فرار كرده باطل است . چهارم - آن مال به واسطه استفاده كردن از بين نرود ، پس اجاره دادن نان وميوه وخوردنيهاى ديگر صحيح نيست . پنچم - استفاده اى كه مال را براى آن ، اجاره داده اند ممكن باشد ، پس اجاره دادن زمين براى زراعت ، در صورتى كه آب باران كفايت آن را نكند واز آب نهر هم مشروب نشود ، صحيح نيست . ششم - چيزى راكه اجاره مى دهد مال خود او باشد واگر مال كسى ديگر را اجاره دهد ، در صورتى صحيح است كه صاحبش رضايت دهد .

مسأله 2181 - اجاره دادن درخت براى آنكه از ميوه اش استفاده كنند اشكال دارد . بلى بعنوان اباحه به عوض صحيح است .

مسأله 2182 - زن مى تواند براى آنكه از شيرش استفاده كنند اجير شود وچنانچه بعنوان اباحه به عوض باشد خالى از هرگونه اشكال است ، ولازم نيست از شوهر خود اجازه بگيرد ، ولى اگر به واسطه شير دادن ، حق شوهر از بين برود .بدون اجازه او نمى تواند اجير شود بنا بر احتياط .

شرايط استفاده ى مالي که آن را اجاره مى دهند

مسأله 2183 - استفاده اى كه مال را براى آن اجاره دهند سه شرط دارد : اول - آنكه حلال باشد ، بنابر اين اجاره دادن دكان براى شراب فروشى ، يا نگهدارى شراب وكرايه دادن حيوان براى حمل ونقل شراب باطل است . دوم - اگر چيزى را كه اجاره مى دهند چند فائده دارد ، بايد فايده اى را كه مستأجر بايد از آن

ببرد معين نمايند مثلا اگر حيوانى را كه سوارى مى دهد وبار مى برد اجاره دهند ، بايد در موقع اجاره معين كنند كه سوارى يا بار برى آن ، مال مستأجر است يا همه فائده هاى آن . سوم - مدت استفاده را معين نمايند واگر مدت معلوم نباشد ولى عمل را معين كنند مثا با خياط قرار بگذارند كه لباس معينى را به طور مخصوصى بدوزد كافى است .

مسأله 2184 - اگر ابتداى مدت اجاره را معين نكنند ، ابتداى آن بعد از خواندن صيغه اجاره است .

مسأله 2185 - اگر خانه اى را مثلا يكساله اجاره دهند وابتداى آن را يك ماه بعد از خواندن صيغه قرار دهند اجاره صحيح است ، اگر چه موقعى كه صيغه مى خوانند خانه در اجاره ديگرى باشد .

مسأله 2186 - اگر مدت اجاره را معلوم نكند وبگويد تا هر وقت در خانه نشستى اجاره آن ، ماهى ده تومان است اجاره صحيح نيست .

مسأله 2187 - اگر به مستأجر بگويد خانه را ماهى ده تومان به تو اجاره دادم اجاره باطل است ، واگر بگويد خانه را يك ماهه به ده تومان اجاره دادم وبعد از آن هم هر قدر بنشينى اجاره آن ماهى ده تومان است ، اجاره ماه اول صحيح است .

مسأله 2188 - خانه اى را كه غريب وزاوار در آن منزل مى كنند ومعلوم نيست چقدر در آن مى مانند ، اگر قرار بگذارند كه مثلا شبى يك تومان بدهند وصاحب خانه راضى شود استفاده از آن خانه اشكال ندارد ، واين معامله را اباحه به عوض مى نامند ، وچنانچه

در حين معامله بنا بگذارند تا هر وقت آن استفاده كننده بخواهد بماند ، نمى تواند آنان را از خانه بيرون كند .

مسائل متفرقه اجاره

مسأله 2189 - مالى را كه مستأجر بابت اجاره مى دهد بايد معلوم باشد پس اگر از چيزهايى است كه مثل گندم با وزن معامله مى كنند ، بايد وزن آن معلوم باشد واگر از چيزهايى كه مثل تخم مرغ با شماره معامله مى كنند بايد شماره آن معين باشد واگر مثل است وگوسفند است ، بايد ااره دهنده آن را ببيند ، يا مستأجر خصوصيات آن را به او بگويد .

مسأله 2190 - اگر زمينى را براى زراعت جو ، ياگندم اجاره دهد ومال الاجاره را جو ، يا گندم همان زمين قرار دهد اجاره صحيح نيست .

مسأله 2191 - كسى كه چيزى را اجاره داده ، تا آن چيز را تحويل ندهد ، حق ندارد اجاره آن را مطالبه كند ، ونيز اگر براى انجام عملى اجير شده باشد پيش از انجام عمل حق مطالبه اجرت ندارد .

مسأله 2192 - هر گاه چيزى را كه اجاره داده تحويل دهد ، اگر چه مستأجر تحويل نگيرد ، يا تحويل بگيرد وتا آخر مدت اجاره از آن استفاده نكند ، بايد مال الاجاره آن را بدهد .

مسأله 2193 - اگر انسان اجير شود كه در روز معينى كارى را انجام دهد ودر ان روز براى انجام آن كار حاضر شود ، كسى كه او را اجير كرده اگر چه آن كار را به او مراجعه نكند ، بايد اجرت او را بدهد ، مثا اگر خياطى را در روز معينى براى

دختن لباسى اجير نمايد وخياط در آن روز آماده كار باشد ، اگر چه پارچه را به او ندهد كه بدوزد ، بايد اجرتش را بدهد چه خياط بيكار باشد ، چه براى خودش يا ديگرى كار كند .

مسأله 2194 - اگر بعد از تمام شدن مدت اجاره معلوم شود كه اجاره باطل بوده ، مستأجر بايد مال الاجاره را به مقدار معمول به صاحب ملك بدهد ، مثا اگر خانه اى را يك ساله به صد تومان اجاره كند بعد بفهمد اجاره باطل بورده ، چنانچه اجاره آن خانه معمولا پنچاه تومان است ، بايد پنچاه تومان را بدهد واگر دويست تومان است ، بايد دويست تومان را بپردازد . ونيز اگر بعد از گذشتن مقدارى از مدت اجاره معلوم شود كه اجاره باطل بوده ، بايد اجاره آن مدت را به مقدار معمول به صاحب ملك بدهد .

مسأله 2195 - اگر چيزى را كه اجاره كرده از بين برود ، چنانچه در نگهدارى آن كوتاهى نكرده ودر استفاده بردن از آن هم زياده روى ننموده ضامن نيست ، ونيز اگر مثلا پارچه اى را كه به خياط داده از بين برود ، در صورتى كه خياط زياده روى نكرده ودر نگهدارى ان هم كوتاهى نكرده باشد ، نبايد عوض آن را بدهد .

مسأله 2196 - هر گاه صنعتگر چيزى را كه گرفته ضايع كند ، ضامن است در صورتى كه تجاوز از حد مأذون فيه نمده والا ضامن نيست .

مسأله 2197 - اگر قصاب سر حيوانى را ببرد وآن را حرام كند چه مزد گرفته باشد ، چه مجانى سر بريده باشد ،

بيد قيمت آن را به صاحبش بدهد .

مسأله 2198 - اگر حيوانى را اجاره كند ومعين نمايد كه چقدر بار بر آن بگذارد ، چنانچه بيشتر از آن مقدار بار كند وآن حيوان بميرد يا معيوب شود ضامن است ، ونيز اگر مقدار بار را معين نكرده باشند وبيشتر از معمول بار كند وحيوان تلف شود يا معيوب گردد ضامن مى باشد .

مسأله 2199 - اگر حيوانى را براى بردن بار شكستنى اجاره دهد ، چنانچه آن حيوان بلغزد ، بارم كند وبار را بشكند ، صاحب حيوان ضامن نيست . ولى اگر صاحب حيوان به واسطه زدن ومانند آن كارى كند كه حيوان زمين بخورد وبار را بشكند ضامن است .

مسأله 2200 - اگر كسى بچه از را ختنه كند وضررى به آن بچه برسد ، يا بميرد چنانچه بيشتر از معمول بريده باشد ضامن است .

مسأله 2201 - اگر دكتر بدست خود به مريض دوا بدهد ، يا درد ودواى مريض را به او بگويد ومريض دوا بخورد ، چنانچه در معالجه خطا كند وبه مريض ضررى برسد يا بميرد ، دكتر ضامن است بلكه اگر فقط بگويد فلان دوا براى فلان مرض فايده دارد وبه واسطه خودرن دوا ضررى به مريض برسد ، يا بميرد دكتر ضامن است .

مسأله 2202 - هر گاه دكتر به مريض يا ولى او بگويد كه اگر ضررى به مريض بسد ضامن نباشد در صورتى كه دقت واحتياط خود را بكند وبه مريض ضررى برسد يا بميرد ، دكتر ضامن نيست .

مسأله 2203 - مستأجر وكسى كه چيزى را اجاره داده ، با رضايت يكديگر مى توانند

معامله را بهم بزنند ، ونيز اگر در اجاره شرط كنند كه هر دو يا يكى از آنان حق بهم زدن معامله را داشته باشند ، مى توانند مطابق قرار داد ، اجاره را بهم بزنند .

مسأله 2204 - اگر اجاره دهنده يا مستأجر بفهمد كه مغبون شده است ، چنانچه در موقع خواندن صيغه ملتفت نباشد كه مغبون است مى تواند اجاره را بهم بزند ، ولى اگر در صيغه اجاره شرط كنند كه اگر مغبون هم باشند حق بهم زدن معامله را نداشته باشند ، نمى توانند اجاره را بهم بزنند .

مسأله 2205 - اگر چيزى را اجاره دهد وپيش از آنكه تحويل دهد كسى آن را غصب نمايد چنانچه منع غاصب متوجه موجر باشد ونگذارد او تسليم نمايد مستأجر مى تواند اجراه را بهم بزند وچيزى را كه به اجاره دهنده داده پس بگيرد ، وچنانچه منع متوجه مستأجر باشد نمى تواند اجاره را بهم بزند ولى اجاره مدتى را كه در تصرف غصب كنند ه بوده به ميزان معمول از او مى گيرد ، پس اگر حيوانى را يكماهه به ده تومان اجاره نمايد وكسى آن را ده روز غصب كند واجاره معمولى ده روز آن پانزده تومان باشد ، مى تواند پانزده تومان را از غصب كننده بگيرد .

مسأله 2206 - اگر چيزى را كه اجاره كرده تحويل بگيرد ، وبعد ديگرى آن را غصب كند ، نميتواند اجاره را بهم بزند وفقط حق دارد كرايه آن چيز را به مقدار معمول از غصب كنند بگيرد .

مسأله 2207 - اگر پيش از آنكه مدت اجاره تمام شود ، ملك را

به مستأجر بفروشد ، اجاره بهم نمى خورد . ومستأجر بايد مال الاجاره را به فروشنده بدهد . وهمچنين است اگر آن را به ديگرى بفروشد .

مسأله 2208 - ار پيش از ابتداى مدت اجاره ، ملك به طورى خراب شود كه هيچ قابل استفاده نباشد ، يا قابل استفاده اى كه شرط كرده اند نباشد . اجاره باطل مى شود ، وپولى كه مستأجر به صاحب ملك داده بايد به او برگردانده شود ، بلكه اگر طورى باشد كه بتواند استفاده مختصرى هم از آن ببرد ، مى تواند اجاره را بهم بزند .

مسأله 2209 - اگر ملكى را اجاره كند وبعد از گذشتن مقدارى از مدت اجاره به طورى خراب شود كه هيچ قابل استفاده نباشد ، يا قابل استفاده اى كه شرط كرده اند نباشد ، اجاره مدتى كه باقيمانده باطل مى شود واگر استفاده مختصرى هم بتواند از ان ببرد ، مى تواند اجاره مدت باقيمانده را بهم بزند .

مسأله 2210 - اگر خانه اى را كه مثلا دو اطاق دارد اجاره دهد ويك اطاق آن خراب شود ، چنانچه فورا آن را بسازد وهيچ مقدار از استفاده آن از بين نرود اجاره باطل نمى شود ومستأجر هم نمى تواند اجاره را بهم بزند ، ولى اگر ساختن آن بقدرى طول بكشد كه مقدارى از استفاده مستأجر از بين برود ، اجاره به آن مقدار باطل مى شود ومستأجر مى تواند اجاره باقيمانده را بهم بزند .

مسأله 2211 - اگر اجاره دهنده يا مستأجر بميرد اجاره باطل نمى شود ، ولى اگر خانه مال اجاره دهنده نباشد مثلا ديگرى وصيت كرده

باشد كه تا او زنده است منفعت خانه مال او باشد چنانچه آن خانه را اجاره دهد وپيش از تمام شدن مدت اجاره بميرد از وقتى كه مرده ، اجاره باطل است .

مسأله 2212 - اگر صاحب كار بنا را وكيل كند كه براى او عمله بگيرد چنانچه بنا كمتر از مقدارى كه از صاحب كار مى گيرد به عمله بدهد ، زيادى آن بر او حرام است وبايد آن را به صاحب كار بدهد ، ولى اگر اجير شود كه ساختمان را تمام كند وبراى خود اختيار بگذارد كه خودش بسازد ، يا به ديگرى بدهد در صورتى كه كمتر از مقدارى كه اجير شده به ديگرى بدهد ، زيادى آن براى او حلال مى باشد .

مسأله 2213 - اگر رنگرز قرار بگذارد كه مثلا پارچه را با نيل رنگ كند ، چنانچه با رنگ ديگر رنگ نمايد حق ندارد چيزى بگيرد .

احكام جعاله

مسأله 2214 - جعاله آن است كه انسان قرار بگذارد در مقابل كارى كه براى او انجام مى دهند مال معينى بدهد ، مثلا بگويد هر كس گمشده مرا پيدا كند ، ده تومان به او مى دهم ، وبه كسى كه اين قرار را ميگذارد جاعل ، وبه كسى كه كار را انجام مى دهد عامل مى گويند ، وفرق بين جعاله واينكه كسى را براى كارى اجير كنند ، اين است كه در اجاره بعد از خواندن صيغه ، اجير بايد عمل را انجام دهد وكسى هم كه او را اجير كرده اجرت را به او بدهكار مى شود . ولى در جعاله عامل مى تواند مشغول عمل نشود

وتا عمل را انجام ندهد ، جاعل بدهكار نمى شود .

مسأله 2215 - جاعل ، بايد ، بالغ ، وعاقل باشد ، واز روى قصد واختيار قرار داد كند وشرعا بتواند در مال خود تصرف نمايد ، بنا بر اين جعاله آدم سفيهى كه مال خود را در كارهاى بيهوده مصرف مى كند صحيح نيست .

مسأله 2216 - كارى كه جاعل مى گويد براى او انجام دهند ، بايد حرام نباشد ، پس اگر بگويد هركس شراب بخورد ، ده تومان به او مى دهم ، جعاله صحيح نيست .

مسأله 2217 - اگر مالى را كه قرار مى گذارد بدهد معين كند مثلا بگويد هر كس اسب مرا پيدا كند ، اين گندم را به او مى دهم ، لازم است وزن ووصفى كه تفاوت آن موجب تفاوت ماليت است تعيين كند ، وهمچنين اگر مال را معين نكند مثلا بگويد كسى كه اسب مرا پيدا كند ده من گندم به او مى دهم ، بايد خصوصيات آن را كاملا معين نمايد

مسأله 2218 - اگر جاعل مزد معينى راى كار قرار ندهد ، مثلا بگويد هر كس بچه مرا پيدا كند پولى به او مى دهم ومقدار آن را معين نكند ، جعاله باطل است ، ولى چنانچه كسى آن عمل را انجام دهد ، بايد مزد او را به مقدارى كه كار او در نظر مردم ارزش دارد بدهد .

مسأله 2219 - اگر عامل پيش از قرار داد ، كار را انجام داده باشد ، يا بعد از قرار داد به قصد اينكه پول نگيرد انجام دهد ، حقى به مزد ندارد

.

مسأله 2220 - پيش از آنكه عامل شروع بگار كند . جاعل وعامل مى توانند جعاله را بهم بزنند .

مسأله 2221 - بعد از آنكه عامل شروع بكار كرد ، اگر جاعل بخواهد جعاله را بهم بزند اشكال ندارد . بلى عامل استحقاق اجرت مثل عمل را دارد .

مسأله 2222 - عامل مى تواند عمل را ناتمام بگذارد ، ولى اگر تمام نكردن عمل اسباب ضرر جاعل شود ، بايد آن را تمام نمايد . مثلا اگر بگويد هر كس چشم مرا عمل كند فلان مقدار به او مى دهم ودكتر جراح شروع به عمل كند ، چنانچه طورى باشد كه اگر عمل را تمام نكند ، چشم معيوب مى شود ، بايد آن را تمام نمايد ودر صورتى كه ناتمام بگذارد ، حقى به جاعل ندارد .

مسأله 2223 - اگر عامل كار را ناتمام بگذارد ، چنانچه آن كار مثل پيدا اسب است كه تا تمام نشود ، براى جاعل فائده نداد ، عامل نمى تواند چيزى مطالبه كند ، وهمچنين است اگر جاعل مزد را بارى تمام كردن عمل قرار بگذارد مثلا بگويد هر كس لباس مرا بدوزد ده تومان به او مى دهم . ولى اگر مقصودش اين باشد كه هر مقدار از عمل كه انجام گيرد ، براى آن مقدار مزد بدهد ، جاعل بايد مزد مقدارى را كه انجام شده به عامل بدهد ، اگر چه احتياط اين است كه به طور مصالحه يكديگر را راضى نمايند .

احكام مزارعه

مسأله 2224 - مزارعه آن است كه مالك با زارع به اين قسم معامله كند كه زمين را در اختيار او بگذارد

، تا زراعت كند ومقدارى از حاصل ان را به مالك بدهد .

مسأله 2225 - مزارعه چند شرط دارد : اول - آنكه صاحب زمين به زارع بگويد زمين را به بو واگذار كردم وزارع هم بگويد قبول كردم ، يا بدون اينكه حرفى بزنند مالك ، زمينى را واگذار كند وزارع قبول نمايد . دوم - صاحب زمين وزارع هر دو مكلف وعاقل باشند وبا قصد واختيار خود مزارعه را انجام دهند وسفيه نباشند يعنى مال خود را در كارهاى بيهوده مصرف نكنند . سوم - مالك وزارع از تمام حاصل زمين ببرند پس اگر مثلا شرط كنند كه آنچه اول يا آخر مى رسد ، مال يكى از آنان باشد مزارعه باطل است . چهارم - سهم هر كدام نصف يا ثلث حاصل ومانند اينها باشد پس اگر مالك بگويد در اين زمين زراعت كن وهر چه مى خواهى به من بده صحيح نيست . پنجم - مدتى را كه بايد زمين در اختيار زارع باشد معين كنند وبايد مدت به قدرى باشد كه در آن مدت بدست آمدن حاصل ممكن باسد . ششم - زمين قابل زراعت باشد ، ولى اگر زراعت در ان ممكن نباشد ، اما بتوانند كارى كنند كه زراعت ممكن شود ، مزارعه صحيح است . هفتم - اگر منظور هر كدام آنان زراعت مخصوصى است ، چيزى را كه زارع بايد بكارد معين كنند ولى اگر زراعت معينى را در نظر ندارد يا زراعتى را كه هر دو در نظر دارند معلوم است ، لازم نيست آن را معين نمايند . هشتم - مالك ، زمينى را

معين كند ، پس كسى كه چند قطعه زمين دراد وباهم تفاوت دارند ، اگر به زارع بگويد در يكى از اين زمينها زراعت كن وآن را معين نكند مزارعه باطل است . نهم - خرجى را كه هر كدام آنان بايد بكنند معين نمايند ، ولى اگر خرجى را كه هر كدام بايد بكنند معلوم باشد ، لازم نيست آن را معين نمايند .

مسأله 2226 - اگر مالك با زارع قرار بگذارد كه مقدار از حاصل براى او باشد وبقيه را بين خودشان قسمت كنند ، چنانچه بدانند كه بعد از برداشتن آن مقدار چيزى باقى مى ماند مزارعه صحيح است .

مسأله 2227 - اگر مدت مزراعه تمام شود وحاصل بدست نيايد ، چنانچه مالك راضى شود كه با اجاره يا بدون اجاره زراعت در زمين او بماند وزارع هم راضى شد مانعى ندارد ، واگر مالك راضى نشود ، مى تواند زارع را وادار كند كه زراعت را بچيند واگر براى چيدن زراعت ضررى به زارع برسد لازم نيست عوض آن را به او بدهد ، ولى زارع اگر چه راضى شود كه به مالك چيزى بدهد ، نمى تواند مالك را مجبور كند كه زراعت در زمين بماند . مگر در صورتى كه بقاء زرع موجب ضرر مالك نشود وچيدن آن موجب ضرر زارع شود وحاصل بدست نيامدن از ناحيه تأخير زارع ويا اهمال او نباشد در خصوص اين صورت مى تواند مجبور كند مالك را به بقاء زرع واجرت المثل زمين را هم بايد بدهد .

مسأله 2228 - اگر به واسطه پيش آمدى زراعت در زمين ممكن نباشد مثلا آب

از زمين قطع شود ، مزارعه بهم مى خورد ، واگر بدون عذر زراعت نكند ، چنانچه زمين در تصرف او بوده ومالك در آن تصرفى نداشته است ، بايد اجاره آن مدت را به مقدار معلوم به مالك بدهد .

مسأله 2229 - اگر مالك وزارع صيغه خوانده باشند ، بدون رضايت يكديگر نمى توانند مزارعه را بهم بزنند ونيز اگر مالك به قصد مزارعه زمين را به كسى واگذار كند ، بعد از آنكه او مشغول عمل شد يا قبل از شروع در عمل در صورتى كه معامله تمام شده باشد ، جايز نيست بدون رضايت يكديگر معامله را بهم بزنند ، ولى اگر در ضمن خواندن صيغه مزارعه شرط كرده باشند كه هر دو يا يكى از انان حق بهم زدن معامله را دشته باشند ، مى توانند مطارق قرارى كه گذاشته اند معامله را بهم بزنند .

مسأله 2230 - اگر بعد از قرار داد مزرعه ، مالك يا زارع بميرد ، مزارعه بهم نمى خورد ووارثشان بجاى آنان است ، ولى اگر زارع بميرد وشرط كرده باشند كه خود زارع زراعت را انجام دهد ، مزارعه بهم مى خورد وچنانچه زراعت نمايان شده باشد ، بايد سهم او را به ورثه اش بدهند وحقوق ديگرى هم كه زارع داشته ، ورثه او ارث مى برند ولى نمى توانند مالك را مجبور كنند كه زراعت در زمين باقى بماند .

مسأله 2231 - اگر بعد از زراعت بفهمند كه مزارعه باطل بوده ، چنانچه تخم مال مالك بوده حاصلى هم كه بدست مى آيد مال اوست وبايد مزد زارع ومخارجى را كه كرده وكرايه

گاو يا حيوان ديگرى را كه مال زارع بوده ودر آن زمين كار كرده به او بدهد ، واگر تخم مال زارع بوده زراعت هم مال اوست وبايد اجاره زمين وخرجهاى را كه مالك كرده وكرايه گاو يا حيوان ديگرى كه مال او بوده ودر آن زراعت كار كرده به او بدهد .

مسأله 2232 - اگر تخم مال زارع باشد وبعد از زراعت بفهمند كه مزارعه باطل بوده ، چنانچه مالك وزارع راضى شوند كه با اجرت يابى اجرت زراعت در زمين بماند اسكال ندارد ، واگر مالك راضى نشود ، پيش از رسيدن زراعت هم مى تواند زارع را وادار كند كه زراعت را بچيند ، وزارع اگر چه راضى شود چيزى به مالك بدهد ، نمى تواند او را مجبور كند كه زراعت در زمين بماند ، ونيز مالك نمى تواند زارع را مجبور كند كه اجاره بدهد وزراعت را در زمين باقى بگذارد مگر در صورتى كه بقاء زرع موجب ضرر مالك واز كندن آن نفعى نبرد ، وچيدن آن موجب ضرر زارع شود ، در خصوص اين صورت مى تواند مالك را مجبور كند به بقاء زرع ، واجرة المثل زمين را بايد به او بدهد

مسأله 2233 - اگر بعد از جمع كردن حاصل وتمام شدن مدت مزارعه ريشه زراعت در زمين بماند وسال بعد دو مرتبه حاصل دهد ، حاصل سال دوم مال صاحب تخم است مگر آنكه شرط كرده باشند كه آن راهم مثل سال اول قسمت كنند كه در اين صورت بايد به شرط عمل شود .

احكام مساقات

مسأله 2234 - اگر انسان با كسى به اين قسم

معامله كند كه درختهاى ميوه اى را كه ميوه آن مال خود اوست ، يا اختيار ميوه هاى آن با اوست ، تا مدت معينى به آن كس واگذار كند كه تربيت نمايد وآب دهد وبه مقدارى كه قرار مى گذراند از ميوه آن بردارد ، اين معامله را مساقات مى گويند .

مسأله 2235 - معامله مساقات در درختهايى كه مثل بيد وچنار ميوه نميدهد صحيح نيست ودر مثل درخت حنا كه از برگ آن استفاده مى كنند اسكال ندارد .

مسأله 2236 - در معامله مساقات لازم نيست صيغه بخوانند بلكه اگر صاحب درخت به قصد مساقات آن را واگذار كند وكسى كه كار مى كند بهمين قصد مشغول كار شود ، معامله صحيح است .

مسأله 2237 - مالك وكسى كه تربيت درختها را به عهده مى گيرد ، بايد مكلف وعاقل باشند وكسى آنها را مجبور نكرده باشد ونيز مالك بايد سفيه نباشد ، يعنى مال خود را در كارهاى بيهوده مصرف نكند .

مسأله 238 - مدت مساقات بايد معلوم باشد واگر اول آن را معين كنند وآخر آن را موقعى قرار دهتد كه ميوه آن سال بدست مى آيد صحيح است .

مسأله 2239 - بايد سهم هر كدام نصف يا ثلث حاصل ومانند اينها باشد ، واگر قرار بگذراند كه مثلا صد من از ميوه ها مال مالك وبقيه مال كسى باشد كه كار مى كند ، معامله باطل است .

مسأله 2240 - بايد قرار معامله مساقات را پيش از ظاهر شدن ميوه بگذارند واگر بعد از ظاهر شدن ميوه پيش از رسيدن آن قرار بگذارند اشكال دارد اگر چه كارى مانند

آبيارى كه براى تربيت درخت لازم است باقى مانده باشد ، يا احتياج به كارى مانند چيدن ميوه ونگهدارى آن داشته باشد .

مسأله 2241 - معامله مساقات در بوته خربزه وخيار ومانند اينها صحيح نيست .

مسأله 2242 - درختى كه از آب باران يا رطوبت زمين استفاده مى كند وبه آبيارى احتياج ندارد ، اگر به كارهاى ديگر مانند بيل زدن وكود دادن محتاج باشد ، معامله مساقات در آن صحيح است .

مسأله 2243 - دو نفريكه مساقات كرده اند ، با رضايت يكديگر مى توانند معامله را بهم بزنند . ونيز اگر در ضمن خواندن صيغه مساقات شرط كنند كه هر دو ، يا يكى از آنان حق بهم زدن معامله را داشته باشند ، مطابق قرارى كه گذاشته اند ، بهم زدن معامله اشكال ندارد ، بلكه اگر در معامله شرطى كنند وعملى نشود ، كسى ك?براى نفع او شرط كرده اند ، مى تواند معامله را بهم بزند .

مسأله 2244 - اگر مالك بميرد ، معامله مساقات بهم نمى خورد وورثه اش بجاى او هستند .

مسأله 2245 - اگر كسى كه تربيت درختها ره او واگذار شده ، بميرد ، چنانچه در عقد شرط نكرده باشند كه خودش آنها را تربيت كند ، ورثه اش بجاى او هستند وچنانچه خودشان عمل ورا انجام ندهند واجير هم نگيرند ، حاكم شرع از مال ميت اجير مى گيرد وحاصل را بين ورثه ميت قسمت مى كند ، واگر شرط كرده باشند كه خود او درختها را تربيت نمايد ، پس اگر قرار گذاشته اند كه به ديگرى واگذار نكند ، با مردن او

معامله بهم مى خورد ، واگر قرار نگذاشته اند ، مالك مى تواند عقد را بهم بزند ، يا راضى شود كه ورثه او يا كسى كه آنها اجيرش مى كنند ، درختها را تربيت نمايد .

مسأله 2246 - اگر شرط كنند كه تمام حاصل براى مالك باشد ، مساقات باطل است . وميوه مالك مى باشد وكسى كه كار مى كند نمى تواند مطالبه اجرت نمايد ، ولى اگر باطل بودن مساقات به جهت ديگر باشد ، مالك بايد مزد آبيارى وكارهاى ديگر را به مقدار معمول به كسى كه درختها را تربيت كرده بدهد .

مسأله 2247 - اگر زمينى را به ديگرى واگذار كند كه در ان درخت بكارد

وآنچه عمل مى آيد مال هر دو باشد ، معامله باطل است ، پس اگر درختها مال صاحب زمين بوده ، بعد از تربيت هم مال اوست وبايد مزد كسى كه آنها را تربيت كرده بدهد ، واگر مال كسى بوده كه آنها را تربيت كرده بعد از تربيت هم مال اوست ومى تواند آنها را بكند ، ولى بايد گودالهايى را كه به واسطه كندن دختها پيدا شده پر كند واجازه زمين را از روزى كه دختها راكاشته به صاحب زمين بدهد ومالك هم مى تواند او را مجبور نمايد كه دختها را بكند ، واگر به واسطه كندن درخت ، عيبى در آن پيدا شود ، بايد تفاوت قيمت آن را به صاحب درخت بدهد ونمى تواند او رامجبور كند كه با اجاره ، يا بدون اجاره ، درخت را در زمين باقى بگذارد .

كسانى كه نمى توانند در مال خود تصرف كنند

مسأله 2248 - بچه اى كه بالغ نشده

شرعا نمى تواند در مال خود تصرف كند ونشانه بالغ شدن زن تمام شدن نه سال قمرى ونشانه بالغ شدن مرد يكى از سه چيز است اول - تمام شدن پانزده سال قمرى دوم - روئيده موى درشت ، زير شكم بالاى عورت سوم - محتلم شدن يعنى بيرون آمدن منى .

مسأله 2249 - روئيدن موى درشت در صورت وپشت لب ورد سينه وزير بغل ودرشت شدن صدا ومانند اينها نشانه بالغ شدن نيست ، مگر انسان بواسطه اينها به بالغ شدن يقين كند .

مسأله 2250 - ديوانه وسفيه يعنى كسى كه مال خود را در كارهاى بيهوده مصرف مى كند ، نمى تواند در مال خود تصرف نمايد .

مسأله 2251 - كسى كه گاهى عاقل وگاهى ديوانه است ، تصرفى كه موقع ديوانگى در مال خود مى كند صحيح نيست .

مسأله 2252 - انسان مى تواند در مرضى كه به آن مرض از دنيا مى رود در تمام اموال خود هر نوع تصرفى اعم از فروختن اجاره دادن بخشيدن وغير اينها انجام دهد ومتوقف بر اجازه ورثه نيست مانند حال سلامتى .

احكام وكالت

وكالت آن است كه انسان كارى را كه مى تواند در آن دخالت كند ، به ديگرى واگذار نمايد تا از طرف او انجام دهد ، مثلا كسى را وكيل كند كه خانه او را بفروشد يا زنى را برا او عقد نمايد ، پس آدم سفيهى كه مال خود را در كارهاى بيهوده مصرف مى كند ، چون حق ندارد در مال خود تصرف كند . نمى تواند براى فروش آن كسى را وكيل نمايد

مسأله 2253 - در وكالت لازم

نيست صيغه بخواند ، واگر انسان به ديگرى بفهماند كه او را وكيل كرده واو هم بفهماند قبول نموده ، مثلا مال خود را به كسى بدهد كه براى او بفروشد واو مال را بگيرد وكالت صحيح است .

مسأله 2254 - مولك يعنى كسى كه ديگرى را وكيل مى كند ، ونيز كسى كه وكيل مى شود ، بايد بالغ وعاقل باشند واز روى قصد واختيار اقدام كنند ، بلى وكالت صبى در خصوص اجراء صيغه اشكال ندارد .

مسأله 2255 - كارى را كه انسان نمى تواند انجام دهد ، يا شرعا نبايد انجام دهد نمى تواند بارى انجام آن از طرف ديگرى وكيل شود ، كسى كه در احرام حج است چون نبايد صيغه زناشويى را بخواند ، نمى تواند بارى خواندن صيغه از طرف ديگرى وكيل شود .

مسأله 2256 - اگر انسان كسى را براى انجام تمام كارهاى خودش وكيل كند صحيح است ، ولى اگر براى يكى از كارهاى خود وكيل نمايد وآن كار را معين نكند وكالت صحيح نيست .

مسأله 2257 - اگر وكيل را عزل كند يعنى از كار بر كنار نمايد ، بعد از آنكه خبر او رسيد نمى تواند آن كار را انجام دهد ، ولى اگر پيش از رسيدن خبر ، آن كار را انجام داده باشد صحيح است .

مسأله 2258 - وكيل نمى تواند از وكالت كناره كند بنا بر احتياط .

مسأله 2259 - وكيل نمى تواند براى انجام كارى كه به او واگذار شده ديگرى را وكيل نمايد . ولى اگر موكل به او اجازه داده باشد كه وكيل بگيرد ، به هر طورى كه

به او دستور داده ، مى تواند رفتار نمايد ، پس اگر گفته باشد براى من وكيل بگير بايد از طرف او وكيل بگيرد ونمى تواند كسى را از طرف خودش وكيل كند .

مسأله 2260 - اگر انسان با اجازه موكل خودش كسى را از طرف او وكيل كند ، نمى تواند آن وكيل را عزل نمايد . واگر وكيل اول بميرد ، يا موكل ، او را عزل كند وكالت دومى باطل نمى شود .

مسأله 2261 - اگر وكيل با اجازه موكل ، كسى را از طرف خودش وكيل كند موكل ووكيل اول مى توانند آن وكيل را عزل كنند واگر وكيل اول بميرد ، يا عزل شود ، وكالت دومى باطل مى شود .

مسأله 2262 - اگر چند نفر را براى انجام كارى وكيل كند وبه آنها اجازه دهد كه هر كدام به تنهايى در آن كار اقدام كنند ، هر يك از آنان مى تواند آن كار را انجام دهد ، وچنانچه يكى از آنان بميرد ، وكالت ديگران باطل نمى شود . ولى اگر نگفته باشد كه باهم يا به تنهايى انجام دهند ، يا گفته باشد كه با هم انجام دهند ، نمى توانند به تنهايى اقدام نمايند ودر صورتى كه يكى از آنان بميرد ، وكالت ديگران باطل مى شود .

مسأله 2263 - اگر وكيل يا موكل بميرد ، وكالت باطل مى شود . ونيز اگر چيزى كه براى تصرف در آن وكيل شده است از بين برود مثلا گوسفندى كه براى فروش آن وكيل شده بميرد ، وكالت باطل مى شود . واگروكيل يا موكل ديوانه يا

بيهوش شود وكالت باطل نمى شود ، ولى تصرفات وكيل در حال ديوانه گى اثر ندارد .

مسأله 2264 - اگر انسان كسى را براى كارى وكيل كند وچيزى براى او قرار بگذارد ، بعد از انجام آن كار ، چيزى را كه قرار گذاشته بايد به او بدهد .

مسأله 2265 - اگر وكيل در نگهدارى مالى كه در اختيار اوست كوتاهى نكند وغير از تصرفى كه به او اجازه داده اند ، تصرف ديگرى در آن ننمايد واتفاقا آن مال از بين برود نبايد عوض آن را بدهد .

مسأله 2266 - اگر وكيل در نگهدارى مالى كه در اختيار او است كوتاهى كند يا غير از تصرفى كه به او اجازه داده اند تصرف ديگرى در آن بنمايد وآن مال از بين برود ضامن است . پس اگر لباسى را كه گفته اند بفروش ، بپوشد وآن لباس تلف شود ، بايد عوض آن را بدهد .

مسأله 2267 - اگر وكيل غير از تصرفى كه به او اجازه داده اند ، تصرف ديگرى در مال بكند ، مثلا لباسى را كه گفته اند بفروش ، بپوشد وبعدا تصرفى را كه به او اجازه داده اند بنمايد آن تصرف صحيح است .

احکام قرض

قرض دادن از كارهاى مستحبى است كه در آيات قرآن واخبار راجع به آن زياد سفارش شده است ، از پيغمبر اكرم صلى الله عليه وآله وسمل روايت شده كه هر كسى به برادر مسلمان خود قرض بدهد مال او زياد مى شود وملائكه بر او رحمت مى فرستد واگر با بدهكار خود مدارا كند ، بدون حساب وبه سرعت از صراط مى

گذارد . وكسى كه برادر مسلمانش از او قرض بخواهد وندهد ، بهشت بر او حرام مى شود .

مسأله 2268 - در قرض لازم نيست صيغه بخوانند بلكه اگر چيزى رابه نيت قرض به كسى بدهد واو هم به همين قصد بگيرد ، صحيح است .

مسأله 2269 - اگر موعد پرداخت برسد وبدهكار بدهى خود را بدهد ، طلبكار بايد قبول نمايد .

مسأله 2270 - اگر در صيغه قرض براى پرداخت آن مدتى قرار دهند ، جائز نيست كه طلبكار پيش از تمام شدن آن مدت طلب خود را مطالبه كند ولى اگر مدت نداشته باشد ، طلبكار هر وقت بخواهد ، مى تواند طلب خود را مطالبه نمايد .

مسأله 2271 - اگر طابكار طلب خود را مطالبه كند چنانچه بدهكار بتواند بدهى خود را بدهد ، بايد فورا آن را بپردازد واگر تأخير بيندازد گناهكار است .

مسأله 2272 - اگر بدهكار غير از خانه اى كه در آن نشسته واثاثيه منزل وچيزهاى ديگرى كه به آنها احتياج دارد ، چيزى نداشته باشد ، طلبكار نمى تواند طلب خود را از او مطالبه نمايد ، بلكه بايد صبر كند تا بتواند بدهى خود را بدهد .

مسأله 2273 - كسى كه بدهكار است ونمى تواند بدهى خود را بدهد . چنانچه بتواند كاسبى لايق به شأن خود كند ، بايد كسب كند وبدهى خود را بدهد .

مسأله 2274 - كسى كه دسترس به طلبكار خود ندارد ، چنانچه اميد نداشته باشد كه او را پيدا كند ، بايد طلب او را فقير صدقه بدهد .

مسأله 2275 - اگر مال ميت بيشتر از خرج واجب كفن

ودفن وبدهى او نباشد بايد مالش را به همين مصرفها برسانند وبه وارث او چيزى نمى رسد .

مسأله 2276 - اگر كسى مقدارى پول طلا يا نقره قرض كند وقيمت آن كم شود يا چند برابر گردد ، چنانچه همان مقدار را كه گرفته پس بدهد كافى است . ولى اگر هر دو به غير ان راضى شوند اشكال ندارد .

مسأله 2277 - اگر مالى را كه قرض كرده از بين نرفته باشد وصاحب مال ، آن را مطالبه كند ، لازم نيست كه بدهكار همان مال را به او بدهد .

مسأله 2278 - اگر كسى كه قرض مى دهد شرط كند كه زيادتر از مقدارى كه مى دهد بگيرد ، مثلا يك من گندم بدهد وشرط كند كه يك من وپنج سير بگيرد . يا ده تخم مرغ بدهد كه يازده تا بگيرد ، ربا وحرام است ، بلكه اگر قرار بگذارد كه بدهكار كارى براى او انجام دهد ، يا چيزى راكه قرض كرده با مقدارى جنس ديگر پس دهد ، مثلا شرط كند يك تومانى را كه قرض كرده با يك كبريت پس دهد ربا وحرام است . ونيز اگر با او شرط كند كه چيزى را كه قرض مى گيرد به طور مخصوصى پس دهد ، مثلا مقدارى طلاى نساخته به او بدهد وشرط كند كه ساخته پس بگيرد ، باز هم ربا وحرام مى باشد . ولى اگر بدون اينكه شرط كند ، خود بدهكار زيادتر از آنچه قرض كرده پس بدهد اشكال ندارد بلكه مستحب است .

مسأله 2279 - ربا دادن مثل ربا گرفتن حرام است وكسى كه قرض

ربائى گرفته مالك آن نمى شود ، ولى مى تواند در آن تصرف كند در صورتى كه علم به رضاى مالك آن داشته باشد .

مسأله 2280 - اگر گندم ، يا چيزى مانند آن را به طور قرض ربايى بگيرد وبا آن زراعت كند ، حاصلى كه از آن به دست مى آيد مال قرض دهنده است .

مسأله 2281 - گر لباسى را بخرد وبعدا پول حلالى كه مخلوط با ربا است به صاحب لباس بدهد ، پوشيدن آن لباس ونماز خواندن با آن اشكال ندارد . ولى اگر فروشنده بگويد كه اين لباس را با اين پول مى خرم ، پوشيدن آن لباس حرام است واگر بداند پوشيدن آن حرام است ، نماز هم با آن باطل مى باشد .

مسأله 2282 - اگر انسان مقدارى پول به تاجر بدهد كه در شهر ديگرى از طرف او كمتر بگيرد ، اشكال ندارد واين صرف برات مى گويند .

مسأله 2283 - اگر مقدارى پول به كسى قرض بدهد كه بعد از چند روز در شهر ديگر زيادتر بگيرد ، مثلا نهصد ونود تومان بدهد كه بعد از ده روز در شهر ديگر هزار تومان بگيرد ربا وحرام است ، ولى اگر كسى كه زيادى را مى گيرد در مقابل زيادى ، جنس بدهد يا عملى انجام دهد اشكال ندارد .

مسأله 2284 - اگر در مقابل طلبى كه از كسى دارد سفته يا براتى داشته باشد وبخواهد طلب خود را پيش از وعده آن به كمتر از آن بفروشد اشكال ندارد .

احكام حواله دادن

مسأله 2285 - اگر انسان طلبكار خود را حواله بدهد كه طلب خود را

از ديگرى بگيرد وطلبكار قبول نمايد ، بعد از آنكه حواله درست شد ، كسى كه به او حواله شده بدهكار مى شود ، وديگر طلبكار نمى تواند طلبى را كه دارد از بدهكار اولى مطالبه نمايد .

مسأله 2286 - بدهكار وطلبكار وكسى كه سر او حواله شده ، بايد مكلف وعاقل باشند وكسى آنها را مجبور نكرده باشد ونيز بايد سفيه نباشند ، يعنى مال خود را در كارهاى بيهوده مصرف نكنند بلى در صورتى كه حواله بر كسى باشد كه مديون نيست به بدهكار سفيه بدون بدهكار مانعى ندارد .

مسأله 2287 - حواله دادن سر كسى كه بدهكار نيست ، در صورتى صحيح است كه او قبول كند ، ونيز اگر انسان بخواهد به كسى كه جنسى بدهكار است ، جنس ديگر حواله دهد مثلا به كسى كه جو بدهكار است گندم حواله دهد ، تا او قبول نكند حواله صحيح نيست .

مسأله 2288 - موقعى كه انسان حواله مى دهد بايد بدهكار باشد ، پس اگر بخواهد از كسى قرض كند ، تا وقتى از او قرض نكرده نمى تواند او را به كسى حواله دهد كه آنچه را بعدا قرض مى دهد از آن كس بگيرد .

مسأله 2289 - بايد مقدار حواله وجنس آن معين باشد واقعا پس اگر مثلا ده من گندم وده تومان پول به يكنفر بدهكار باشد وبه او بگويد يكى از دو طلب خود را از فلانى بگير وآن را معين نكند ، حواله درست نيست .

مسأله 2290 - اگر بدهى واقعا معين باشد ولى بدهكار وطلبكار در موقع حواله دادن ، مقدار آن يا جنس

آن را ندانند حواله صحيح است مثلا اگر طلب كسى را در دفتر نوشته باشد وپيش از ديدن دفتر حواله بدهد وبعد دفتر را ببيند وبه طلبكار مقدرا طلبش را بگويد ، وحواله صحيح مى باشد .

مسأله 2291 - طلبكار مى تواند حواله را قبول نكند ، اگر چه كسى كه به او حواله شده فقير نباشد ودر پرداختن حواله هم كوتاهى ننمايد .

مسأله 2292 - اگر سر كسى حواله بدهد كه بدهكار نيست ، چنانچه او حواله را قبول كند ، پيش از پرداختن حواله نمى تواند مقدار حواله را از حواله دهنده مطالبه نموده وبگيرد ، واگر طلبكار طلب خود را به مقدار كمترى صلح كند ، كسى كه حواله را قبول كرده ، همان قدر را مى تواند از حواله دهنده مطالبه نمايد .مساله 2293 - بعد از آنكه حواله درست شد ، حواله دهنده وكسى كه به او حواله شده ، نمى توانند حواله را بهم بزنند ، وهر گاه كسى كه به او حواله شده در موقع حواله فقير نباشد ، اگر چه بعدا فقير شود . طلبكار نمى تواند حواله را بهم بزند ، وهمچنين است اگر موقع حواله فقير باشد . وطلبكار بداند فقير است ، ولى اگر نداند فقير است وبعد بفهمد ، اگر چه در آن وقت مالدار شده باشد ، طلبكار مى تواند حواله را بهم بزند وطلب خود را از حواله دهنده بگيرد .

مسأله 2294 - اگر بدهكار وطلبكار وكسى كه به او حواله شده ، يا يكى از آنان براى خود حق بهم زدن حواله را قرار دهند ، مطابق قرارى كه گذاشته

اند ، مى توانند حواله را بهم بزنند .

مسأله 2295 - اگر حواله دهنده خودش طلب طلبكار را بدهد ، چنانچه به خواهش كسى كه به او حواله شده داده است ، مى تواند چيزى را كه داده از او بگيرد واگر بدون خواهش او داده وقصدش اين بوده كه عوض آن را نگيرد ، نمى تواند چيزى را كه داده از او مطالبه نمايد .

احكام رهن

مسأله 2296 - رهن آن است كه بدهكار مقدارى از مال خود را نزد طلبكار بگذارد كه اگر طلب او را ندهد طلبش را از آن مال بدست آورد .

مسأله 2297 - در رهن لازم نيست صيغه بخوانند وهمين قدر كه بدهكار مال خود را به قصد گرو به طلبكار بدهد وطلبكار هم به همين قصد بگيرد رهن صحيح است .

مسأله 2298 - گرو دهنده وكسى كه مال را گرو مى گيرد بايد مكلف وعاقل باشند وكسى آنها را مجبور نكرده باشد ونيز بايد گرو دهنده سفيه نباشد يعنى مال خود را دركارهاى بيهوده مصرف نكند .

مسأله 2299 - انسان مالى را مى تواند گرو بگذارد كه شرعا بتواند در آن تصف كند . واگر مال كس ديگر را گرو بگذارد ، در صورتى صحيح است كه صاحب مال بگويد به گرو گذاشتن راضى هستم .

مسأله 2300 - چيزى را كه گرو مى گذارند ، بايد خريد وفروش آن يا مصالحه آن صحيح باشد ، پس اگر شراب ومانند آن را گرو بگذارند درست نيست .

مسأله 2301 - استفاده چيزى را كه گرو مى گذارند ، مال كسى است كه آن را گرو گذاشته .

مسأله 2302 - طلبكار

نمى تواند مالى را كه گرو گذاشته شده ، بدون اجازه بدهكار ملك كسى كند ، مثلا ببخشد يا بفروشد ول ياگر آن را ببخشد يا بفروشد ، بعد بدهكار بگويد راضى هستم اشكال ندارد . اما بدهكار مى تواند ببخشد يا بفروشد بدون اجازه طلبكار ولى حق ارهن از بين نمى رود وباقى است به همان چيز وطلبكار مى تواند اگر طلبش داده نشد آن عين را بفورشد وطلب خود را بردارد ، ولى خريدار اگر جاهل باشد خيار فسخ دارد .

مسأله 2303 - اگر طلبكار چيزى را كه گرو برداشته با اجازه بدهكار بفروشد چنانچه حق رهن اسقاط شده حقى ندارد والا خود مال در گرو باقى است .

مسأله 2304 - اگر موقعى كه بايد بدهى خود را بدهد ، طلبكار مطالبه كند واو ندهد چنانچه طلبكار وكيل در بيع باشد مى تواند مالى را كه گرو برداشته بفروشد وطلب خود را بر دارد وبايد بقيه را به بدهكار بدهد ، واگر وكيل نباشد ، به بدهكار مراجعه در بيع مى كند واو را الزام مى نمايد واگر قبول نكرد ، رجوع به حاكم شرع مى نمايد ، تا حاكم او رامجبور نمايد ، واگر قبول نكرد حاكم از طرف او مى فروشد يا اجازه مى دهد كه طلبكار بفروشد .

مسأله 2305 - اگر بدهكار غير از خانه اى كه در آن نشسته وچيزهايى كه مانند اثاثيه خانه محل احتياج او است ، چيز ديگرى نداشته باشد ، طلبكار نمى تواند طلب خود را از او مطالبه كند ولى اگر مالى را كه گرو گذاشته خانه واثاثيه هم باشد ، طلبكار مى تواند

بفروشد وطلب خود را بردارد .

احكام ضامن شدن

مسأله 2306 - اگر انسان بخواهد ضامن شود كه بدهى كسى را بدهد ، ضامن شدن او در صورتى صحيح است كه به هر لفظى اگر جه عربى نباشد ويا با فعلى به طلبكرا بفهماند كه من ضامن شده ام طلب تو را بدهم ، وطلبكار هم رضايت خود را بفهماند ، ولى راضى بودن بدهكار شرط نيست .

مسأله 2307 - ضامن وطلبكار بايد مكلف وعاقل باشند وكسى هم آنها را مجبور نكرده باشد ونيز بايد سفيه نباشند يعنى مال خود را در كارهاى بيهوده مصرف نكنند ، واين شرطها در بدهكا نيست مثلا اگر كسى ضامن شود كه بدهى بچه يا ديوانه را بدهد صحيح است .

مسأله 2308 - هر گاه براى ضامن شدن خودش شرطى قرار دهد ، مثلا بگويد اگر بدهكار قرض تو را نداد من مى دهم بنا بر احتياط واجب ضامن شدن او باطل است .

مسأله 2309 - كسى كه انسان ضامن بدهى او مى شود لازم نيست بدهكار باشد ، پس اگر كسى بخواهد از ديگرى قرض كند ، انسان مى تواند ضامن او شود ويگويد به او قرض بده من ضامن قرض هستم اگر قرض گيرنده اداء نكرد من مى دهم .

مسأله 2310 - در صورتى انسان مى تواند ضامن شود كه طلبكار وبدهكار وجنس بدهى همه معين باشند ، پس اگر دو نفر از كسى طلبكار باشند وانسان بگويد من ضامن هستم كه طلب يكى از شماها را بدهم ، چون معين نكرده كه طلب كدام را مى دهد ضامن شدن او باطل است . ونيز اگر كسى از دو

نفر طلبكار باشد وانسان بگويد من ضامن هستم كه طلب يكى از آن دو نفر را به تو بدهم ، چون معين نكرده كه بدهى كدام را مى دهد ، ضامن شدن او باطل است . وهمچنين اگر كسى از ديگرى مثال ده من گندم وده تومان پول طلبكار باشد وانسان بگويد من ضامن يكى از دو طلب تو هستم ومعين نكند كه ضامن گندم است يا ضامن پول صحيح نيست .

مسأله 2311 - اگر طلبكار طلب خود را به ضامن ببخشد ، ضامن نمى تواند از بدهكار چيزى بگيرد واگر مقدارى از آن را ببخشد ، نمى تواند آن مقدار را مطالبه نمايد .

مسأله 2312 - اگر انسان ضامن شود كه بدهى كسى را بدهد ، نمى تواند از ضامن شدن خود بر گردد .

مسأله 2313 - ضامن وطلبكار مى توانند شرط كنند كه هر وقت بخواهند ضامن بودن ضامن را بهم بزنند .

مسأله 2314 - هر گاه انسان در موقع ضامن شدن ، بتواند طلب طلبكار را بدهد اگر چه بعد فقير شود ، طلبكار نم يتواند ضامن بودن او را بهم بزند وطلب خود را از بدهكار اول مطالبه نمايد ، وهمچنين است اگر در آن موقع نتواند طلب او را بدهد ولى طلبكار بداند وبه ضامن شدن او راضى شود .

مسأله 2315 - اگر انسان در موقعى كه ضامن مى شود ، نتواند طلب طلبكار را بدهد وطلبكار در آن وقت نداند وبعد ملتفت شود ، مى تواند ضامن بودن او را بهم بزند ولو اينكه پيش از آنكه طلبكار ملتفت شود ، ضامن قدرت پيدا كرده باشد .

مسأله 2316 -

اگر كسى بدون اجازه بدهكار ضامن شود كه بدهى او را بدهد ، نمى تواند چيزى از او بگيرد .

مسأله 2317 - اگر كسى با اجازه بدهكار ضامن شود كه بدهى او رابدهد مى تواند مقدارى را كه ضامن شده از او مطالبه نمايد ، ولى اگر بجاى جنسى كه بدهكار بوده جنس ديگرى به طلبكار او بدهد ، نمى تواند چيزى را كه داده از او مطالبه نمايد 7 مثلا اگر ده من گندم بدهكار باشد وضامنده من برنج بدهد ، نمى تواند برنج را از او مطالبه نمايد ، اما اگر خودش راضى شود كه بدهد اشكال ندارد .

احكام كفالت

مسأله 2318 - كفالت آن است كه انسان ضامن شود كه هر وقت طلبكار بدهكار را خواست ، او را بدست او بدهد وبه كسى كه اين طور ضامن مى شود كفيل مى گويند .

مسأله 2319 - كفالت در صورتى صحيح است كه كفيل به هر لفظى اگر چه عربى نباشد ويا فعلى به طلبكار بفهماند كه من ضامنم هر وقت بدهكار خود را بخواهى بدست تو بدهم وطلبكار هم قبول نمايد .

مسأله 2320 - كفيل بايد مكلف وعاقل باشد واو را در كفالت مجبور نكرده باشند وبتواند كسى را كه كفيل او شده حاضر نمايد .

مسأله 2321 - يكى از پنج چيز ، كفالت را بهم مى زند : اول - كفيل ، بدهكار را بدست طلبكار بدهد . دوم - طلب طلبكار داده شود . سوم - طلبكار از طلب خود بگذرد . چهارم - بدهكار بميرد . پنجم - طلبكار كفيل را از كفالت آزاد كند .

مسأله 2322 - اگر

كسى به زور بدهكار را از دست طلبكا ر رها كند ، چنانچه طلبكار دسترسى به او نداشته باشد ، كسى كه بدهكار را رها كرده ، بايد او را بدست طلبكار بدهد ، يا طلب را بدهد .

احكام وديعه ( امانت (

مسأله 2323 - اگر انسان مال خود رابه كسى بدهد وبگويد نزد تو امانت باشد واو هم قبول كند ، يا بدون اينكه حرفى بزنند صاحب مال بفهماند كه مال را براى نگهدارى به او مى دهد واو هم به قصد نگهدارى كردن بگيرد ، بايد به احكام وديعه وامانت دارى كه بعدا گفته مى شود عمل نمايد .

مسأله 2324 - امانت داور كسى كه مال را امانت مى گذارد ، بايد هر دو ، بالغ ويا بچه مميز با اذن ولى ، وعاقل باشند ، پس اگر انسان مالى را پيش بچه بدون اذن ولى يا ديوانه امانت بگذارد ، يا ديوانه وبچه بدون اذن ولى مالى را پيش كسى امانت بگذارند صحيح نيست .

مسأله 2325 - اگر از بچه بدون اذن ولى يا ديوانه چيزى به طور امانت قبول كند ، بايد آن را به صاحبش بدهد واگر ان چيز مال خود بچه يا ديوانه است ، بولى او برساند ، وچنانچه در رساندن مال به آنان كوتاهى كند وتلف شود . بايد عوض آن را بدهد .

مسأله 2326 - كسى كه نمى تواند امانت را نگهدارى نمايد ، بنابر احتياط قبول نكند .

مسأله 2327 - اگر انسان به صاحب مال بفهماند كه براى نگهدارى مال او حاضر نيست ، چنانچه او مال را بگذارد وبرود وآن مال تلف شود ، كسى كه

امانت را قبول نكرده ضامن نيست .

مسأله 2328 - كسى كه چيزى را امانت مى گذارد ، هر وقت بخواهد مى تواند آن را پس بگيرد وكسى هم كا امانت قبول مى كند ، هر وقت بخواهد مى تواند آن را به صاحبش بر گرداند .

مسأله 2329 - اگر انسان از نگهدارى امانت منصرف شود ووديعه را بهم بزند ، بايد هر چه زودتر مال را به صاحب آن يا وكيل يا ولى صاحبش برساند ، يا نه آنان خبر دهد كه به نگهدارى حاضر نيست واگر بدون عذر ، مال را به آنان نرساند وخبر هم ندهد ، چنانچه مال تلف شود ، بايد عوض آن را بدهد .

مسأله 2330 - كسى كه امانت را قبول مى كند ، اگر براى آن ، جاى مناسبى ندارد ، بايد جاى مناسب تهيه نمايد وطورى آن را نگهدارى كند كه مردم نكويند در امانت خيانت كرده ودر نگهدارى آن كوتاهى نموده است واگر در جايى كه مناسب نيست بگذارد وتلف شود ، بايد عوض آن را بدهد .

مسأله 2331 - كسى كه امانت را قبول مى كند ، اگر در نگهدارى آن كوتاهى نكند وتعدى يعنى زياده روى هم ننمايد واتفاقا آن مال تلف شود ، ضامن نيست ولى اگر آن را در جايى بگذارد كه گمان مى رود ظالمى بفهمد وآن را ببرد ، چنانچه تلف شود ، بايد عوض آن را به صاحبش بدهد .

مسأله 2332 - اگر صاحب مال براى نگهدارى مال خود جايى را معين كند وبه كسى كه امانت را قبول كرده بگويد كه بايد مال را در آنجا حفظ

كنى واگر احتمال هم بدهى كه از بين برود ، نبايد آن را به جاى ديگر ببرى ، چنانچه امانتدار را احتمال دهد كه در آنجا از بين برود وبداند چون آنجا در نظر صاحب مال براى حفظ بهتر بوده گفته است كه نبايد از آنجا بيرون ببرى ، مى تواند آن را به جاى ديگر ببرد واگر در آنجا ببرد وتلف شود ضامن نيست ، ولى اگر نداند به چه جهت گفته كه به جاى ديگر نبر چنانچه به جاى ديگر ببرد وتلف شود ، بايد عوض آن را بدهد .

مسأله 2333 - اگر صاحب مال براى نگهدارى مال خود جايى را معين كند ولى به كسى كه امانت را قبول كرده نگويد كه آن را به جاى ديگر نبر ، چنانچه امانتدار احتمال دهد كه در آنجا از بين برود وبداند چون در آنجا در نظر صاحب مال بارى حفظ بهتر بوده گفته است در آنجا نگهدارى كن ، مى تواند آن را به جاى ديگرى كه مال در آنجا محفوظتر است ببرد ، وچنانچه ما لدر انجا تلف شود ضامن نيست ، واگر نداند به چه جهت گفته است در اين محل نگهدارى كن وبه جاى ديگر ببرد وتلف شود ضامن است .

مسأله 2334 - اگر صاحب مال ديوانه شود ، كسى كه امانت را قبول كرده بايد فورا امانت را بولى او برساند ويا بولى او خبر دهد ، واگر بدون عذر شرعى مال را بولى او ندهد واز خبر دادن هم كوتاهى كند ومال تلف شود ، بايد عوض آن را بدهد .

مسأله 2335 - اگر صاحب مال بميرد ،

امانتدار بايد مال را به وارث او برساند ، يا به وارث او خبر دهد ، وچنانچه مال را به وارث او ندهد واز خبر دادن هم كوتاهى كند ومال تلف شود ضامن است ، ولى اگر براى آنكه مى خواهد بفهمد كسى كه مى گويد من وارث ميتم راست مى گويد يا نه 7 يا ميت ، وارث ديگرى دارد يا نه ، مال را ندهد واز خبر دادن هم كوتاهى كند ومال تلف شود ضامن نيست .

مسأله 2336 - اگر صاحب مال بميرد وچند وارث داشته باشد ، كسى كه امانت را قبول كرده بايد مال را به همه ورثه بدهد ، يا به كسى بدهد كه همه آنان گرفتن مال را به او واگذار كرده اند . پس اگر بدون اجازه ديگران تمام مال را به يكى از ورثه بدهد ضامن سهم ديگران است .

مسأله 2337 - اگر كسى كه امانت را قبول كرده بميرد ، يا ديوانه شود . وارث يا ولى او بايد هرچه زودتر به صاحب مال اطلاع دهد ، يا امانت را به او برساند .

مسأله 2338 - اگر امانتدار نشانه هاى مرگ را در خود ببيند ، واطمينان به آن پيدا كند چنانچه ممكن است ، بايد امانت را به صاحب آن يا وكيل او برساند ، واگر ممكن نيست بايد آن را به حاكم شرع بدهد ، وچنانچه به حاكم شرع دسترسى ندارد ، در صورتى كه وارث او امين است واز امانت اطلاع دارد ، لازم نيست وصيت كند وگرنه بايد وصيت كند وشاهد بگيرد وبه وصى وشاهد اسم صاحب مال وجنس وخصوصيات مال ومحل

آن را بگويد .

مسأله 2339 - اگر امانت دار نشانه هاى مرگ را در خود ببيند وبه وظيفه اى كه درمسأله پيش گفته شد عمل نكند ، چنانچه آن امانت از بين برود ، بايد عوضش را بدهد ، اگر چه در نگهدارى آن كوتاهى نكرده باشد ، بلكه بنا بر احتياط واجب اگر چه مرض او خوب شود ، يا بعد از مدتى پشيمان شود ووصيت كند .

احكام عاريه

مسأله 2340 - عاريه آن است كه انسان مال خود را به ديگرى بدهد كه از آن استفاده كند ودر عوض ، چيزى هم از او نگيرد .

مسأله 2341 - لازم نيست در عاريه صيغه بخوانند ، واگر مثلا لباس را به قصد عاريه به كسى بدهد واو به همين قصد بگيرد عاريه صحيح است .

مسأله 2342 - عاريه دادن چيز غصبى وچيزى كه مال انسان است ولى منفعت آن را به ديگرى واگذار كرده مثلا آن را اجاره داده ، در صورتى صحيح است كه مالك چيز غصبى يا كسى كه آن چيز را اجاره كرده ، بگويد به عاريه دادن راضى هستم .

مسأله 2343 - چيزى را كه منفعتش مال انسان است مثلا آن را اجاره كرده ، مى تواند عاريه بدهد . ولى اگر در اجاره شرط كرده باشند كه خودش از آن استفاده كند نمى تواند آن را به ديگرى عاريه دهد .

مسأله 2344 - اگر ديوانه وبچه مال خود را عاريه بدهند صحيح نيست ، اما اگر ولى بچه مصلحت بداند كه مال او را عاريه دهد وبچه آن مال را به دستور ولى به عاريه كننده برساند اشكال ندارد

.

مسأله 2345 - اگر در نگهدارى چيزى كه عاريه كرده كوتاهى نكند ودر استفاده از آن هم زياده روى ننمايد واتفاقا آن چيز تلف شود ضامن نيست . ولى چنانچه شرط كنند كه اگر تلف شود عاريه كننده ضامن باشد ، يا چيزى را كه عاريه كرده طلا ونقره باشد ، بايد عوض آن را بدهد .

مسأله 2346 - اگر طلا ونقره را عاريه نمايد وشرط كند كه اگر تلف شود ضامن نباشد ، چنانچه تلف شود ضامن نيست .

مسأله 2347 - اگر عاريه دهنده بميرد ، عاريه گيرنده بايد چيزى را كه عاريه كرده به ورثه او بدهد .

مسأله 2348 - اگر عاريه دهنده طورى شود كه شرعا نتواند در مال خود تصرف كند مثلا ديوانه شود ، عاريه كننده بايد مالى را كه عاريه كرده به ولى او بدهد .

مسأله 2349 - كسى كه چيزى را عاريه داده هر وقت بخواهد مى تواند آن را پس بگيرد وكسى هم كه عاريه كرده هر وقت بخواهد مى تواند آن را پس دهد .

مسأله 2350 - عاريه دادن چيزى چيزى كه استفاده حلال ندارد مثل ظرف طلا ونقره باطل است .

مسأله 2351 - عاريه دادن گوسفند براى استفاده از شير وپشم آن وعاريه دادن حيوان نر بارى كشيدن بر ماده صحيح است .

مسأله 2352 - اگر چيزى را كه عاريه كرده به مالك ، يا وكيل ، يا ولى او بدهد وبعد آن چيز تلف شود ، عاريه كنند ضامن نيست . ولى اگر بدون اجازه صاحب ما ليا وكيل ، يا ولى او آن را به جاى ببرد كه صاحبش معمولا به آنجا مى

برده ، مثلا اسب را در اصطبلى كه صاحبش براى آن درست كرده ببندد وبعد تلف شود ، يا كسى آن را تلف كند ضامن است .

مسأله 2353 - اگر چيز نجس را براى كارى كه شرط آن پاكى است عاريه دهد مثال لباس را عاريه دهد كه با آن نماز بخواند ، بنا بر احتياط واجب بايد نجس بودن آن را به كسى كه عاريه مى كند بگويد .

مسأله 2354 - چيزى راكه عاريه كرده بدون اجازه صاحب آن نمى تواند به ديگرى اجاره ، يا عاريه دهد .

مسأله 2355 - اگر چيزى را كه عاريه كرده با اجازه صاحب آن به ديگرى عاريه دهد ، چنانچه كسى كه اول آن چيز را عاريه كرده بميرد يا ديوانه شود ، عاريه دومى باطل نمى شود .

مسأله 2356 - اگر بداند مالى را كه عاريه كرده غصبى است ، بايد آن را به صاحبش برساند ونمى تواند به عاريه دهنده بدهد .

مسأله 2357 - اگر مالى را كه مى داند غصبى است عاريه كند واز آن استفاده اى ببرد ودر دست او از بين برود ، مالك مى تواند عوض مال وعوض استفاده اى را كه عاريه كنند ه برده ، از او يا از كسى كه مال را غصب كرده مطالبه كند واگر از عاريه دهنده بگيرد او نمى تواند چيزى را كهبه مالك مى دهد از عاريه گيرنده مطالبه نمايد .

مسأله 2358 - اگر نداند مالى را كه عاريه كرده غصبى است ودر دست او از بين برود ، چنانچه صاحب مال عوض آن را از او بگيرد ، او هم مى

تواند آنچه را به صاحب مال داده از عاريه دهنده مطالبه نمايد ، ولى اگر چيزى را كه عاريه كرده طلا ونقره باشد ، يا عاريه دهنده با او شرط كرده باشد كه اگر آن چيز از بين برود عوضش را بدهد ، نمى تواند چيزى را كه به صاحب مال مى دهد ، از عاريه دهنده مطالبه نمايد .

احكام نكاح يا ازدواج وزناشويى

نكاح

به واسطه عقد ازدواج ، زن به مرد حلال مى شود وآن بر دو قسم است ، دائم وغير دائم . عقد دائم آن است كه مدت زناشويى در آن معين نشود وزنى را كه به اين قسم عقد مى كنند دائمه گويند وعقد غير دائم آن است كه مدت زناشويى در آن معين شود ، مثلا زن را به مدت يك ساعت يا يك روز يا يك ماه يا يك سال يا بيشتر عقد نمايند وزنى را كه به اين قسم عقد كنند متعه وصيغه مى نامند .

احكام عقد

مسأله 2359 - در زناشويى چه دائم ، وچه غيز دائم ، بايد صيغه خوانده شود وتنها راضى بودن زن ومرد كافى نيست وصيغه عقد را يا خود زن ومرد مى خوانند ، يا ديگرى را وكيل مى كنند كه از طرف آنان بخواند .

مسأله 2360 - وكيل لازم نيست مرد باشد ، زن مهم مى تواند براى خواندن صيغه عقد از طرف ديگرى وكيل شود .

مسأله 2361 - زن ومرد تا يقين نكنند كه وكيل آنها صيغه را خوانده است ، نمى توانند به يكديكر نگاه محرمانه نمايند ، وگمان به اينكه وكيل صيغه را خوانده است كفايت نمى كند ، ولى اگر وكيل بگويد صيغه را خوانده ام كافى است .

مسأله 2362 - اگر زنى كسى را وكيل كند مثلا ده روز او را به عقد مردى در آورد وابتداى ده روز را معين نكند ، آن وكيل مى تواند هر وقت كه بخواهد او را ده روزه به عقد آن مرد در آورد ، ولى اگر معلوم باشد كه زن ، روز

يا ساعت معينى را قصد كرده بايد صيغه را مطابق قصد او بخواند .

مسأله 2363 - يك نفر مى تواند براى خواندن صيغه عقد دائم يا غير دائم از طرف دو نفر وكيل شود ، ولى انسان نمى تواند از طرف زن وكيل شود واو را براى خود به طور دائم يا غير دائم عقد كند .

دستور خواندن عقد دائم

مسأله 2364 - اگر صيغه عقد دائم را خود زن ومرد بخوانند ، اول زن بگويد زوجتك نفسى على الصداق المعلوم ( يعنى خود را زن تو نمودم به مهرى كه معين شده ) پس از آن بدون فاصله مرد بگويد قبلت التزويج ( يعنى قبول كردم ازدواج را ) عقد صحيح است ، واگر ديگرى را وكيل كنند كه از طرف آنها صيغه عقد را بخواند چنانچه مثلا اسم مرد احمد واسم زن فاطمه باشد ووكيل زن بگويد زوجت موكلتى فاطمه موكلك احمد على الصداق المعلوم ، پس بدون فاصله وكيل مرد بگويد قبلت لموكلى احمد على الصداق صحيح مى باشد ، وبهتر است لفظى كه مرد مى گويد با لفظى كه زن مى گويد مطابق باشد مثلا اگر زن زوجت مى گويد مرد هم قبلت التزويج بگويد .

دستور خواندن عقد غير دائم

مسأله 2365 - اگر خود زن ومرد بخواهند صيغه عقد غير دائم را بخوانند بعد از آنكه مدت ومهر را معين كردند ، چنانچ زن بگويد : زوجتك نفسى في المده المعلومة على المهر المعلوم ، بعد بدون فاصله مرد بگويد قلت صحيح است . واگر ديگرى را وكيل كنند واول وكيل زن به وكيل مرد بگويد متعت موكلتى موكلك في المدة المعلومة على المهر المعلوم ، پس بدون فاصله وكيل مرد بگويد قبلت لموكلى هكذا صحيح مى باشد .

شرايط عقد

مسأله 2366 - عقد ازدواج چند شرط دارد : او ل - آنكه بنا بر احتياط به عربى صحيح خوانده شود ، ولى اگر خود مرد وزن نتوانند صيغه را به عربى صحيح بخوانند ، خودشان مى توانند به غير عربى بخوانند ، اما بايد لفظى بگويند كه معنى زوجت وقبلت را بفهماند . دوم - مرد وزن ، ياوكيل آنها كه صيغه را مى خوانند قصد انشاء داشته باشند ، يعنى اگر خود مرد وزن صيغه را مى خوانند ، زن به گفتن زوجتك نفسى قصدش اين باشد كه خود را زن او قرار دهد ومرد به گفتن قبلت التزويج زن بودن او را بارى خود قبول نمايد ، واگر وكيل مرد وزن صيغه را مى خوانند ، به گفتن زوجت وقبلت قصدشان اين باشد كه مرد وزنى كه آنان را وكيل كرده اند ، زن ووشهر شوند . سوم - كسى كه صيغه را مى خواند بالغ وعاقل باشد . چه براى خودش بخواند ، يا از طرف ديگر وكيل شده باشد ، بلى اگر عقد صبى به اذن ولى باشد صحيح است

، ونيز عقد صبى وكيل در خصوص اجراء صيغه بدون اذن ولى صحيح است . چهارم - اگر وكيل زن وشوهر يا ولى آنها صيغه را مى خوانند ، در عقد ، زن وشوهر را معين كنند مثلا اسم آنها را ببرند يا به آنها اشاره نمايند پس كسى كه چند دختر دراد ، اگر به مردى بگويد زوجتك احدى بناتى ( يعنى زن تو نمودم يكى را دخترانم را ) واو بگويد قبلت يعنى قبول كردم ، چون در موقع عقد ، دختر را معين نكرده اند ، عقد باطل است . پنجم - زن ومرد به ازدواج راضى باشند ، ولى اگر زن ظاهرا به كراهت اذن دهد ومعلوم باشد قلبا راضى است عقد صحيح است .

مسأله 2367 - اگر در عقد يك حرف غلط خوانده شود كه معنى آن را عوض كند عقد باطل است .

مسأله 2368 - كسى كه دستور زبان عربى را نمى داند اگر قرائتش صحيح باشد ومعناى هر كلمه از عقد را جدا گانه بداند واز هر لفظى معناى آن را قصد نمايد مى تواند عقد را بخواند .

مسأله 2369 - اگر زنى را براى مردى بدون اجازه آنان عقد كنند وبعدا زن ومرد بگويند به آن عقد راضى هستيم عقد صحيح است .

مسأله 2370 - اگر زن ومرد يا يكى از آن دو را به ازدواج مجبور نمايند ، وبعد از خواندن عقد راضى شوند وبگويد به آن عقد راضى هستيم عقد صحيح است .

مسأله 2371 - پدر وجد پدرى مى توانند براى فرزند نابالغ خود ازدواج كنند . وبعد از آنكه آن طفل بالغ شد ،

نمى تواند آن را بهم بزند ،

مسأله 2372 - پدر وجد پدرى مى توانند براى فرزند ديوانه خود ازدواج كنند وبعد از آنكه ديوانه عاقل شد نمى تواند آن عقد را بهم بزند .

مسأله 2373 - دخترى كه به حد بلوغ رسيده ورشيده است ، يعنى مصلحت خود را تشخيص مى دهد ، اگر بخواهد شوهر كند ، لازم نيست از پدر يا جد پدرى خود اجازه بگيرد چه دختر باكره باشد يا نباشد پدر وجد حاضر باشند يا غائب .

مسأله 2374 - اگر پدر ، يا جد پدرى براى پسر نا بالغ خود زن بگيرد ، پسر بايد بعد از بالغ شدن خرج آن زن را بدهد .

مسأله 2375 - اگر پدر ، يا جد پدرى براى پسر نا بالغ خود زن بگيرد ، چنانچه پسر در موقع عقد مالى داشته ، مديون مهر زن است واگر در موقع عقد مالى نداشته پدر ، يا جد او بايد مهر زن را بدهد .

عيبهايى كه به واسطه آنها مى شود عقد را بهم زد .

مسأله 2276 - اگر مرد بعد از عقد بفهمد كه زن يكى از اين هفت عيب را دارد مى تواند عقد را بهم بزند : اول - ديوانگى . دوم - مرض خوره . سوم - مرض برص . چهارم - كورى پنجم - زمين گير بودن . ششم - آنكه افضا شده يعنى راه بول وحيض يا راه حيض وغائط او يكى شده باشد . هفتم - آنكه گوشت ، يا استخوانى در فرج او باشد كه مانع نزديكى شود . 2377 - اگر زن بعد از عقد بفهمد كه شوهر او ديوانه است ، يا آلت مردى ندارد ،

يا مرضى دارد كه نمى تواند وطى ونزديكى نمايد ، يا تخمهاى او را كشيده اند مى تواند عقد را بهم بزند .

مسأله 2378 - اگر مرد يا زن ، به واسطه يكى از عيبهايى كه در مسأله پيش گفته شد عقد را بهم بزند ، بايد بدون طلاق از هم جداشوند .

مسأله 2379 - اگر به واسطه آنكه مرد نمى تواند وطى ونزديكى كند ، زن عقد را بهم بزند ، شوهر بايد نصف مهر را بدهد ولى اگر به واسطه يكى از عيبهاى ديگرى كه گفته شد مرد ، يا زن عقد را بهم بزند ، چنانچه مرد با زن نزديكى نكرده باشد ، چيزى بر او نيست واگر نزديكى كرده ، بايد تمام مهر را بدهد .

عده از از زنها كه ازدواج با آنان حرام است

مسأله 2380 - ازدواج با زنهايى كه مثل مادر وخواهر ومادر زن با انسان محرم هستند حرام است .

مسأله 2381 - اگر كسى زنى را براى خود عقد نمايد ، اگر چه با او نزديكى نكند ، مادر ومادر مادر آن زن ومادر پدر او هر چه بالا روند به آن مرد محرم مى شوند .

مسأله 1282 - اگر زنى را عقد كند وبا او نزديكى نمايد ، دختر ونوه دخترى وپسرى آن زن هر چه پايين روند ، چه در وقت عقد باشند يا بعدا بدنيا بيايند ، به ان مرد محرم مى شوند .

مسأله 2383 - اگر با زنى كه براى خود عقد كرده نزديكى هم نكرده باشد ، تا وقتى كه آن زن در عقد او ست نمى تواند با دختر او ازدواج كند .

مسأله 2384 - عمه وخاله پدر وعمه

وخاله پدر پدر وعمه وخاله مادر وعمه وخاله مادر مادر هر چه بالا روند به انسان محرمند .

مسأله 2385 - پدر وجد شوهر ، هر چه بالا روند وپسر ونوه پسرى ودخترى او هر چه پايين آيند چه در موقع عقد باشند ، يا بعدا بدنيا بيايند به زن او محرم هستند .

مسأله 1386 - اگر زنى را براى خود عقد كند ، دائمه باشد ، يا صيغه تا وقتى كه آن زن در عقد اوست نمى تواند باخواهر آن زن ازدواج نمايد .

مسأله 2387 - اگر زن خود را به ترتيبى كه در كتاب طلاق گفته مى شود طلاق رجعى دهد ، در بين عده نمى تواند خواهر او را عقد نمايد ، ولى در عده طلاق بائن مانعى ندارد .

مسأله 2388 - انسان نمى تواند بدون اجازه زن خود با خواهر زاده وبرادر زاده او ازدواج كند ، ولى اگر بدون اجازه زنش آنان را عقد نمايد وبعدا زن بگويد به ان عقد راضى هستم اشكال ندارد .

مسأله 2389 - اگر زن بفهمد شوهرش برادر زاده يا خواهر زاده او را عقد كرده وحرفى نزند ، چنانچه بعدا رضايت ندهد عقد آنان باط است .

مسأله 2390 - اگر انسان پيش از آنكه دختر عمه يا دختر خاله خود را بگيرد با مادر آنان زنان كند مى تواند با آنان ازدواج نمايد .

مسأله 2391 - اگر با زنى غير از عمه وخاله خود زنا كند ، آن زن بر او حرام نمى شود ، وهمچنين است اگر پيش از آنكه با او نزديكى كند با مادر او زنا نمايد ،

مسأله 2392 - زن مسلمان

نمى تواند به عقد كافر در آيد ، ومرد مسلمان مى تواند با زنهاى اهل كتاب مانند يهود ونصارى به طور دائم وصيغه نمودن ازدواج كند .

مسأله 2393 - اگر با زنى كه در عده طلاق رجعى است زنا كند آن زن بر او حرام مى شود ، واگر با زنى كه در عده متعه ، يا طلاق بائن ، يا عده وفات است زنا كند ، بعدا مى تواند او راعقد نمايد ، طلاق رجعى وطالق بائن وعده متعه وعده وفات در احكام طلاق بيان خواهد شد .

مسأله 2394 - اگر با زن بى شوهرى كه در عده نيست زنا كند ، بعدا مى تواند آن زن را بارى خود عقد نمايد . وهمچنين است اگر ديگرى بخواهد آن زن را عقد كند .

مسأله 2395 - اگر زنى را كه در عده ديگرى است براى خود عقد كند ، چنانچه مرد وزن ، يا يكى از آنان بدانند كه عدهزن تمام نشده وبدانند عقد كردن زن در عده حرام است آن زه بر او حرام مى شود ، اگر چه مرد بعد از عقد با زن نزديكى نكرده باشد .

مسأله 2396 - اگر زنى را براى خود عقد كند وبعد معلوم شود كه در عده بوده وهيچ كدام نمى دانسته اند زن در عده است ونمى دانسته اند كه عقد كردن زن در عده حرام است ، در صورتى كه مرد با او نزديكى كرده باشد ، آن زن بر او حرام مى شود .

مسأله 2397 - اگر انسان بداند زنى وهر دارد وبا او ازدواج كند ، بايد از او جدا شود وبعدا

هم او را براى خود عقد نكند .

مسأله 2398 - زن شوهر دار اگر زنا بدهد بر شوهر خود حرام نمى شود وچنانچه توبه نكند وبر عمل خود باقى باشد ، بهتر است كه شوهر ، او را طلاق دهد ول بايد مهرش را بدهد .

مسأله 2399 - زنى را كه طلاق داده اند وزنى كه صيغه بوده وشوهرش مدت او را بخشيده يا مدتش تمام شده ، چنانچه بعد از مدتى شوهر كند وبعد شك كند كه موقع عقد شوهر دوم عده شوهر او لتمام بوده يا نه ، بايد به شك خود اعتناء نكند .

مسأله 2400 - مادر وخواهر ودختر پسر غير بالغى كه لواط داده ، بر لواط كننده حرام است ، چنانچه لوط كننده بالغ باشد ، واگر شك كند كه دخول شده يا نه ، بر او حرام نمى شود .

مسأله 2401 اگر با مادر يا خواهر غير بالغى ازدواج نمايد وبعد از ازدواج با آن كس لواط كند ، آنها بر او حرام نمى شوند بنا بر مشهور ولى احتياط ترك نشود .

مسأله 2402 - اگر كسى در حال احرام كه يكى از كارهاى حج است ، با زنى ازدواج نمايد عقد او باطل است وچنانچه مى دانسته كه زن گرفتن بر او حرام است ، ديگر نمى تواند آن زن را عقد كند .

مسأله 2403 - اگر زنى كه در حال احرام است با مردى كه در حال احرام نيست ازدواج كند عقد او باطل است ، واگر زن مى دانسته كه ازدواج كردن در حال احرام حرام است احتياط واجب آن است كه بعدا با آن مرد

ازدواج نكند بلكه قول به حرمت خالى از قوت نيست .

مسأله 2404 - اگر مرد طواف نساء را كه يكى از كارهاى حج است بچه نياورد ، زنش بر او حرام مى شود . ونيز اگر زن طواف نساء نكند شوهرش بر او حرام مى شود ، ولى اگر بعدا طواف نساء را انجام دهند به يكديگر حلال مى شوند .

مسأله 2405 - اگر كسى دختر نابالغى را براى خود عقد كند وپيش از آنكه نه سال دختر تمام شود ، با او نزديكى ودخول كند آن دختر بر او حرام نمى شود .

مسأله 2406 - زنى را كه سه مرتبه طلاق داده اند بر شوهرش حرام مى شود ، ول اگر با شرايطى كه در كتاب طلاق گفته مى شود با مرد ديگرى ازدواج كند ، شوهر او ل مى تواند دو راره او را براى خود عقد نمايد .

احكام عقد دائم

مسأله 2407 - زنى كه عقد دائمى شده نبايد بدون اجازه شوهر از خانه بيرون رود وبايد خود را براى هر لذتى كه او مى خواهد تسليم نمايد وبدون عذر شرعى از نزديكى كردن او جلوگيرى نكند ، واگر در اينها از شوهر اطاعت كند ، تهيه غذا ولباس ومنزل او بر شوهر واجب است ، واگر تهيه نكند چه توانايى داشته باشد ، يا نداشته باشد مديون زن است .

مسأله 2408 - اگر زن در كارهايى كه درمسأله پيش گفته شد اطاعت شوهر را نكند گناهكار است وحق غذا ولباس ومنزل وهمخوابى ندارد ولى مهر او از بين نمى رود .

مسأله 2409 - مرد حق ندارد زن خود را به خدمت خانه

مجبور كند .

مسأله 2410 - مخارج سفر زن اگر بيشتر از مخارج وطن باشد با شوهر نيست . ولى اگر شوهر مايل باشد كه زن را سفر برد ، بايد مخارج سفر او را بدهد .

مسأله 2411 - زنى كه از شوهر اطاعت مى كند وشوهر خرج اور ا نمى دهد ، اگر ممكن است مى تواد خرجى خود را بدون اجازه از مال او بردارد وبنابر احتياط از حاكم شرع اجازه بگيرد واگر ممكن نيست ، چنانچه ناچار باشد كه معاش خود را تهيه كند ، در موقعى كه مشغول تهيه معاش است ، اطاعت شوهر بر او واجب نيست .

مسأله 2412 - مرد بايد در هر چهار شب يك شب نزد زن دائمى خود بماند .

مسأله 2413 - شوهر نمى تواند بيش از چهار ماه نزديكى باعيال دائمى خود را ترك كند .

مسأله 2414 - اگر در عقد دائمى مهر را معين نكنند عقد صحيح است وچنانچه مرد با زن نزديكى كند ، بايد مهر او را مطابق مهر زنهايى كه مثل او هستند بدهد . مسأهل 2415 - اگر موقع خواندن عقد دائمى براى دادن مهر مدتى معين نكرده باشند ، زن مى تواند پيش از گرفتن مهر از نزديكى كردن شوهر جلو گيرى كند ، چه شوهر توانايى دادن مهر را داشته باشد چه نداشته باشد ، ولى اگر پيش از گرفتن مهر به نزديكى راضى شود وشوهر با او نزديكى كند ، ديگر نمى تواند بدون عذر شرعى از نزديكى شوهر جلو گيرى نمايد .

متعه يا صيغه

مسأله 2416 - صيغه كردن زن اگر چه براى لذت بردن هم نباشد صحيح

است .

مسأله 2417 - شوهر نمى تواند بيش از چهار ماه نزديكى با متعه خود را ترك كند .

مسأله 2418 - زنى كه صيغه مى شود اگر در عقد شرط كند كه شوهر با او نزديكى نكند ، عقد وطرط او صحيح است وشوهر فقط مى تواند لذتهاى ديگر از او ببرد ، ولى اگر بعدا به نزديكى راضى شود ، شوهر مى تواند با او نزديكى نمايد .

مسأله 2419 - زنى كه صيغه شده اگر چه آبستن شود حق خرجى ندارد .

مسأله 2420 - زنى كه صيغه شده حق همخوابى ندارد ، واز شوهر ازث نمى برد وشوهر هم از او ارث نمى برد .

مسأله 2421 - زنى كه صيغه شده اگر نداند كه حق خرجى وهمخوابى ندارد عقد او صحيح است ، وبراى آنكه نمى دانسته ، حقى به شوهر پيدا نمى يكند .

مسأله 2422 - زنى كه صيغه شده ، مى تواند بدون اجازه شوهر از خانه بيرون برود ، ولى اگر به واسطه بيرون رفتن ، حق شوهر از بين مى رود ، بيرون رفتن او حرام است

مسأله 2423 - اگر زنى كسى را وكيل كند كه به مدت ومبلغ معين او را براى مردى صيغه نمايد ، چنانچه وكيل او را به عقد دائم در آورد ، يا به غير از مدت يا مبلغى كه معين شده او را صيغه كند ، وقتى آن زن فهميد ، اگر بگويد راضى هستم عقد صحيح وگرنه باطل است .

مسأله 2424 - اگر پدر يا جد پدرى براى محرم شدن ، يك ساعت يا دو ساعت زنى را به عقد پسر

نابالغ خود در اورد كافى است ، ونيز مى تواند دختر نابالغ خود را براى محرم شدن ، به عقد كسى در آورد ، ولى بايد آن عقد براى دختر نفعى داشته باشد .

مسأله 2425 - اگر پدر يا جد پدرى ، طفل خود را كه در محل ديگرى است ونمى داند زنده است يا مرده ، براى محرم شدن به عقد كسى در آورد ، بر حسب ظاهر محرم بودن حاصل مى شود وچنانچه بعدا معلوم شود كه در موقع عقد ، آن دختر زنده نبوده عقد باطل است ، وكسانى كه به واسطه عقد ظاهرا محرم شده بودند نامحرمند

مسأله2426 - اگر مرد مدت صيغه زن را ببخشذ ، چنانچه با او نزديكى كرده ، بايد تمام چيزى را كه قرار گذاشته به او بدهد ، واگر نزديكى نكرده بايد نصف آن را بدهد

مسأله 2427 - مرد مى تواند زنى را كه صيغه او بوده وهنوز وعده اش تمام نشده به عقد دائم خود در آورد .

احكام نگاه كردن

مسأله 2428 - نگاه كردن مرد به بدن زن نامحرم بالغة وهمچنين نگاه كردن به موى او ، چه با قصد لذت وچه بدون آن ، حرام است . وگاه كردن به صورت ودستها اگر به قصد لذت باشد حرام واگر به قصد لذت نباشد جائز است ، ونيز نگاه كردن زن به بدن مرد نامحرم حرام است ، واما نگاه كردن به مثل سر وموى او وگردن ودست وساق پا ،ظاهرا جايز است .

مسأله 2429 - اگر انسان بدون قصد لذت به مو وصورت ودستهاى زنهاى اهل كتاب مثل زنهاى يهود ونصارى نگاه كند ،

در صورتى كه نترسد كه به حرام بيفتد اشكال ندارد . وهمچنين نگاه كردن به گردن ومقدارى از سينه ومانند آنها كه در زمان سابق متعارف بين آنها نپوشاندن آنها بوده است جائز است واحتياط واجب آن است كه به غير اينها نگاه نكند .

مسأله 2430 - زن بايد بدن وموى خود را از مرد نامحرم بپوشاند ولى پوشاندن صورت ودستها لازم نيست ونيز لازم نيست كه بدن وموى خود را از پسرى هم كه بالغ نشده ولى خوب وبد را مى فهمد بپوشاند .

مسأله 2431 - نگاه كردن به عورت ديگرى حتى بصورت بچه مميزى كه خوب وبد را مى فهمد حرام است ، اگر چه از پشت شيشه يا در آئينه يا آب صاف ومانند اينها باشد . ولى زن وشوهر مى توانند به تمام بدن يكديگر نگاه كنند

مسأله 2432 - مرد وزنى كه با يكديگر محرمند اگر قصد لذت نداشته باشند مى توانند غير از عورت به تمام بدن يكديگر نگاه كنند .

مسأله 2433 - مرد نبايد با قصد لذت به بدن مرد ديگر نگاه كند ، ونگاه كردن زن هم به بدن زن ديگر با قصد لذت حرام است .

مسأله 2434 - نگاه كردن به عكس زن نامحرم با قصد لذت حرام ، وبدون قصد لذت جائز است ، ولى بهتر است به عكس زن نامحرمى كه مى شناسد نگاه نكند .

مسأله 2435 - اگر زن بخواهد زن ديگر ، يا مردى غير از شوهر خود را تنقيه كند ، يا عورت او راآب بكشد ، بايد چيزى در دست كند كه دست او به عورت آن مرد نرسد وهمچنين

است اگر مرد بخواهد مرد ديگر ، يا زنى غير زن خود را تنقيه كند ، يا عورت او را آب بكشد .

مسأله 2436 - اگر مرد براى معالجه زن نامحرم ناچار باشد كه او رانگاه كند ودست به بدن او بزند اشكال ندارد ، ولى اگر با نگاه كردن بتواند معالجه كند ، نبايد دست به بدن او بزند واگر با دست زدن بتواند معالجه كند ، نبايد او را نگاه كند .

مسأله 2437 - اگر انسان براى معالجه كسى ناچار شود كه به عورت او نگاه كند وچاره اى جز نگاه كردن به عورت نباشد اشكال ندارد .

مسائل متفرقه زناشويى

مسأله 2438 - كسى كه به واسطه نداشتن زن به حرام مى افتد ، واجب است زى بگيرد .

مسأله 2439 - اگر شوهر در عقد شرط كند كه زن باكره باشد وبعد از عقد معلوم شود كه باكره نبوده ، نمى تواند عقد را بهم بزند ولى تفاوت مهر بكر وثيب را مى گيرد .

مسأله 2440 - ماندن مرد وزن نامحرم در محل خولتى كه كسى در آنجا نيست وديگرى هم نمى تواند وارد شود حرام نيست چه به ذكر خدا مشغول باشند با به صحبت ديگر ، حواب باشند يا بيدار .

مسأله 2441 - اگر مرد مهر زن را در عقد معين كند وقصدش اين باشد كه آن را ندهد ، عقد صحيح است ولى مهر را بايد بدهد .

مسأله 2442 - مسلمانى كه منكر خدا يا پيغمبر شود ، يا حكم ضرورى دين يعنى حكمى را كه مسلمانان جزء دين اسلام مى دانند مثل واجب بودن نماز وروزه انكار كند . در

صورتى كه بداند آن حكم ضرورى دين است مرتد مى شود

مسأله 2443 - اگر زن پيش از آنكه شوهرش با او نزديكى كند به طورى كه در مسأله پيش گفته شد مرتد شود ، عقد او باطل مى گردد . وهمچنين است اگر بعد از نزديكى مرتد شود ولى يائسه باشد يعنى اگر سيده است شصت سال واگر سيده نيست پنچاه سال او تمام شده باشد ، اما اگر يائسه نباشد ، بايد به دستورى كه در احكام طلاق گفته خواهد شد عده نگهدارد ، پس اگر در بين عده مسلمان شود عقد باقى واگر تا آخر عده مرتد بماند عقد باطل است .

مسأله 2444 - مردى كه مسلمان زاده است اگر مرتد شود ، زنش بر او حرام مى شود وبايد به مقدارى كه در احكام طلاق گفته مى شود عده وفات نگهدارد .

مسأله 2445 - مردى كه از پدر ومادر غير مسلمان به دنيا آمده ومسلمان شده اگر پيش از نزديكى با عيالش مرتد شود ، عقد او باطل مى گردد . واگر بعد از نزديكى مرتد شود ، چنانچه زن او در سن زنهايى باشد كه حيض مى بينند بايد آن زن به مقدارى كه در احكام طلاق گفته مى شود عده نگهدارد ، پس اگر پيش از تمام شدن عده ، شوهر او مسلمان شود عقد باقى وگرنه باطل است .

مسأله 2446 - اگر زن در عقد با مرد شرط كند كه او را از شهرى بيرون نبرد ومرد هم قبول كند ، نبايد زن را از آن شهر بيرون ببرد .

مسأله 2447 - اگر زن انسان از شوهر ديگرش دخترى

داشته باشد ، انسان مى تواند آن دختر را براى پسر خود كه از آن زن نيست عقد كند ونيز اگر دخترى را براى پسر خود عقد كند ، مى تواند با مادر آن دختر ازدواج نمايد .

مسأله 2448 -اگر زنى از زنا ابستن شود ، در صورتى كه خود آن زن بامردى كه با او زنا كرده يا هر دوى آنان مسلمان باشند بارى آن زن جايز نيست بچه را سقط كند .

مسأله 2449 - اگر كشى با زنى كه شوره ندارد ودر عده كسى هم نيست زنا كند ، چنانچه بعد او راعقد كند وبچه اى از او پيدا شود ، در صورتى كه ندانند از نطقه حلال است يا حرام ، آن بچه حلال زاده است .

مسأله 2450 - اگر مرد نداند كه زن در عده است وبا او ازدواج كند ، چنانچه زن هم نداند وبچه اى از آنان بدنيا آيد ، حلال زاده است وشرعا فرزند هر دو مى باشد . واگر زن مى دانسته كه در عده است بچه ، فرزند پدر است ودر هر دو صورت عقد آنان باطل است وبه يكديگر حرام مى باشند .

مسأله 2451 - اگر زن بگويد يا ئسه ام مى شود حرف او را قبول كرد ولو ثقه نباشد وهمچنين اگر بگويد شوهر ندارم ، حرف او قبول مى شود مگر ان كه قبلا شوهر داشته وادعا كند موت او را يا طلاق را وزن در دعوى خود متهمه باشد در اين صورت بنا بر احتياط نبايد حرف او را بدون تفحص از حالش قبول كرد .

مسأله 2452 - اگر بعد از

آنكه انسان با زنى ازدواج كرد ، كسى بگويد آن زن شوهر داشته وزن بگويد نداشتم چنانچه شرعا ثابت نشود كه زن شوهر داشته بايد حرف زن را قبول كرد .

مسأله 2453 - تا هفت سال بچه تمام نشده ، پدر نمى تواند او را از مادرش چدا كند .

مسأله 2454 - مستحب است در شوهر دادن دخترى كه بالغه است يعنى مكلف شده عجله كنند ، حضرت صادق عليه السلام فرمودند يكى از سعادتهاى مرد آن است كه دخترش در خانه او حيض نبيند .

مسأله 2455 - اگر زن مهر خود را به شوهر صلح كند كه زن ديگر نگيرد ، احتياط واجب آن است كه زن مهر ار نگيرد وشوهر با زن ديگر ازدواج نكند .

مسأله 2456 - كسى كه از زنا به دنيا آمده ، اگر زن بگيرد وبچه اى پيدا كند آن بچه حلال زاده است .

مسأله 2457 - هر گاه مرد در روزه ماه رمضان يا در حال حيض زن با وا نزديكى كند معصيت كرده ، ولى اگر بچه از آنان بدنيا آيد حلال زاده است .

مسأله 2458 - زنى كه يقين دارد شوهرش در سفر مده اگر بعد از عده وفات كه مقدار آن در احكام طلاق گفته خواهد شده ، شوهر كند وشوهر اول از سفر برگردد ، بايد از شوهر دوم جدا شود وبه شوهر او ل حلال است ولى اگر شوهر دوم با او نزديكى كرده ، زن بايد عده نگهدارد وشوهر دوم بايد مهر او را مطابق زنهايى كه مثل او هستند بدهد ولى خرج عده ندارد .

احكام شير دادن

احكام شير دادن

مسأله 2459 - اگر زنى

بچه اى را با شرايطى كه در مسأله 2472 - بيان خواهد شد شير دهد آن بچه به اين عده محرم مى شود : او ل - خود زن واو را مادر رضاعى مى گويند ، دوم - شوهر زن كه شير او ست واو را پدر رضاعى مى گويند . سوم - پدر ومادر آن زن هر چه بالا روند ، اگر چه پدر ومادر رضاعى او باشند ، چهارم - بچه هايى كه از آن زن بدنيا آمده اند ، يا بدنيا مى آيند . پنجم - بچه هاى اولاد آن زن هر چه پايين روند ، چه از اولاد او بدنيا امده ، يا اولاد او آن بچه ها را شير داده باشند . ششم - خواهر وبرادر آن زن اگر چه رضاعى باشند يعنى به واسطه شير خودرن ، با ان زن خواهر وبرادر شده باشند . هفتم - عمو وعمه آن زن اگر چه رضاعى باشند . هشتم - دايى وخاله ان زن اگر چه رضاعى باشند نهم - اولاد شوهر آن زن كه شير مال ان شوهر است هر چه پايين روند ، اگر چه اولاد رضاعى او باشند . دهم - عمو وعمه ودايى وخاله شوهرى كه شير مال اوست هر چه بالا روند ، اگر چه رضاى باشند ونيز عده ديگرى هم كه در مسائل بعد گفته مى شود ، مى شود ، به واسطه شير دادن محرم مى شوند .

مسأله 2460 - اگر زنى بچه اى را با شرايطى كه در مسأله 2472 - بيان مى شود شير دهد ، پدر آن بچه نمى تواند با دخترهايى كه

از آن زن بدنيا آمده اند ازدواج كند ، ونيز نمى تواند دخترهاى شوهرى را كه شير مال اوست ، اگر چه دخترهاى رضاعى او باشند براى خود عقد نمايد ، وبنا بر احتياط واجب با دخترهاى رضاعى آن زن ازدواج نكند .

مسأله 2461 - اگر زنى بچه اى را با شرايطى كه در مسأله 2472 - بيان مى شود شير دهد ، شوهر آن زن كه صاحب شير است به خواهرهاى آن بچه محرم نمى شود ونيز خويشان شوهر به خواهر وبرادر آن بچه محرم نمى شوند .

مسأله 2462 - اگر زنى بچه اى را شير دهد ، به برادرهاى آن بچه محرم نمى شود ونيز خويشان آن زن به برادر وخواهر بچه اى كه شير خودره محرم نمى شوند .

مسأله 2463 - اگر انسان با زنى كه دختبرى را شير كامل داده ازدواج كند وبا آن زن نزديكى نمايد ، ديگر نمى تواند آن دختر را براى خود عقد كند .

مسأله 2464 - اگر انسان با دخترى ازدواج كند ، ديگر نمى يتواند با زنى كه آن دختر را شير كامل داده ازدواج نمايد .

مسأله 2465 - انسان نمى تواند با دخترى كه مادر ، يا مادر بزرگ انسان او را شير كامل داده ازدواج كند ونيز اگر زن پدر انسان از شير پدر او دخترى را شير داده باشد ، انسان نمى تواند با آن دختر ازدواج نمايد وچنانچه دختر شير خوارى را براى خود عقد كند ، بعد مادر ، يا مادر بزرگ ، يا زن پدر او آن دختر را شير دهد ، عقد باطل مى شود .

مسأله 2466

- با دخترى كه خواهر ، يا زن برادر انسان او را شير كامل داده ، نمى شود ازدواج كرد ، وهمچنين است اگر خواهر زاده ، يا برادر زاده ، يا نوه خواهر ، يا نوه برادر انسان آن دختر را شير داده باشد .

مسأله 2467 - اگر زنى بچه دختر خود را شير دهد ، آن دختر به شوهر خود حرام مى شود ، وهمچنين است اگر بچه اى را كه شوهر دخترش از زن ديگر دارد شير دهد . ولى اگر بچه پسر خود را شير دهد ، زن پسرش كه مادر آن طفل شير خوار است بر شوهر خود حرام نمى شود .

مسأله 2468 - اگر زن پدر دخترى بچه شوره آن دختر را شير دهد ، آن دختر به شوهر خود حرام مى شود ، چه بچه از همان دختر يا از زن ديگر شوهر او باشد .

شرايط شير دادنى كه علت محرم شدن است .

مسأله 2469 - شير دادنى كه علت محرم شدن است چند شرط دارد : اول - شير آن زن از حرام نباشد . پس اگر شير بچه از را كه از زنا بدنيا آمده به بچه ديگر بدهند ، به واسطه آن شير ، بچه به كسى محرم نمى شود . دوم - بچه شير را از پستان بمكد ، پس اگر شير را در گلوى او بريزند نتيجه ندارد . سوم - شير خالص باشد وبا چيز ديگر مخلوط نباشد . چهارم - شير از يك شوهر باشد پس اگر زن شير دهى را طلاق دهند ، بعد شوهر ديگرى گند واز او آبستن

شود وتا موقع زائيدن ، شيرى كه از شوهر اول داسته باقى باشد ومثلا هشت دفعه پيش از زائيدن از شير شوهر اول وهفت دفعه بعد از زائيدن از شير شوهر دوم به بچه اى بدهد ، آن بچه به كسى محرم نمى شود . پنجم - بچه به واسطه مرض شير را قى نكند واگر قى كند بنا بر احتياط واجب كسانى كه به واسطه شير خوردن به آن بچه محرم مى شوند ، بايد با او ازدواج نكند ونگاه محرمانه هم به او ننمايند . ششم - پانزده مرتبه ، يا يك شبانه روز به طورى كه در

مسأله بعد گفته مى شود شير سير بخورد ، يا مقدارى شير به او بدهند كه بگويند از آن شير استخوانش محكم شده وگوشت در بدنش روئيده است . هفتم - دو سال بچه تمام نشده باشد واگر بعد از تمام شدن دو سال ، او را شير دهند به كسى محرم نمى شود ، بلكه اگر مثلا پيش از تمام شدن دو سال ، چهارده مرتبه وبعد از ان ، يك مرتبه شير بخورد به كسى محرم نمى شود ، ول يچنانچه از موقع زائيدن زن شيرده بيشتر از دو سال گذشته باشد وشير او باقى باشد وبچه اى را شير دهد آن بچه به كسانى كه گفته شد محرم مى شود .

مسأله 2470 - بايد بچه در بين يك شبانه روز غذا يا شير كس ديگر را نخورد ولى اگر كمى غذا بخورد كه نگويند در بين ، غذا خورده اشكال ندارد ونيز بايد پانزده مرتبه را از شير يك زن بخورد ودر بين

پانزده مرتبه شير كس ديگر را نخورد ورد هر دفعه بدون فاصله شير بخورد ، ولى اگر در بين شير خوردن نفس تازه كند ، يا كمى صبر كند كه از اولى كه پستان در دهان مى گيرد تا وقتى سير مى شود ، يك دفعه حساب شود ، اشكال ندارد .

مسأله 2471 - اگر زن از شير شوهر خود بچه اى را شير دهد ، بعد شوهر ديگر كند واز شير شوهر هم بچه ديگر را شير دهد آن دو بچه به يكديگر محرم نمى يشوند ، اگر چه بهتر است باهم ازدواج نكنند ونگاه محرمانه به يكديگر ننمايند .

مسأله 2472 - اگر زن از شير يك شوهر چندين بچه را شير دهد ، همه آنان به يكديگر وبه شوهر وبه زنى كه آنان را شير داده محرم مى شوند .

مسأله 2473 - اگر كسى چند زن داشته باشد ، وهر كدام آنان با شرايطى كه گفتم بچه اى را شير دهد ، همه آن بچه ها به يكديگر وبه ان مرد وبه همه آن زنها محرم مى شوند .

مسأله 2474 - اگر كسى دو زن شير ده داشته باشد ويكى از آنان بچه اى را مثلا هشت مرتبه وديگرى هفت مرتبه شير بدهد آن بچه به كسى محرم نمى شود .

مسأله 2475 - اگر زنى از شير يك شوهر پسر ودخترى را شير كامل بدهد خواهر وبرادر ان دختر به خواهر وبرادر آن پسر محرم نمى شوند .

مسأله 2476 - انسان نمى تواند بدون اذن زن خود ، با زنهايى كه به واسطه شير خوردن ، خواهر زاده يا برادز زاده زن او

شده اند ازدواج كند ونزى اگر با پسرى لوط كند ، بايد دختر وخواهر ومادر ومادر بزرگ آن پسر را كه رضاعى هستند يعنى به واسطه شير خوردن ، دختر وخواهر وماد راو شده اند ، براى خود عقد نكند .

مساله 2477 - زنى كه برادر انسان را شير داده به انسان محرم نمى شود ، اگر چه احتياط مستحب آن است كه با او ازدواج نكند .

مسأله 2478 - انسان نمى تواند با دو خواهر ، اگر چه رضاعى باشند ، يعنى به واسطه شير خوردن ، خواهر يكديگر شده باشند ازدواج كند . وچنانچه دو زن را عقد كند وبعد بفهمد خواهر بوده اند ، در صورتى كه عقد آنان در يك وقت بوده هر دو باطل است واگر با يك صيغه هردو را تزويج نموده مخير است در اختيار هر كدام كه بخواهد وهر دو باطل نمى شود ، واگر در يك وقت نبوده عقد اولى صحيح وعقد دومى باطل مى باشد

مسأله 2479 - اگر زن از شير شوهر خود كسانى را كه بعدا گفته مى شود شير دهد شوهرش بر او حرام نمى شود ، اول - برادر وخواهر خود را . دوم - عمو وعمه ودايى وخاله خود لا . سوم - اولاد عمو واولاد دايى خود را . چهارم - رادر زاده خود را . پنجم - برارد شوهر ، يا خواهر شوهر خود را . ششم - خواهر زاده خود ، يا خواهر زاده شوهرش را . هفتم - عمو ، عمه ودايى وخاله شوهرش را . هشتم - نوه زن ديگر شوهر خود را .

مسأله 2480

- اگر كسى دختر عمه يا دختر خاله انسان را شير دهد به انسان محرم نمى شود .

مسأله 2481 - مردى كه دو زن دارد ، اگر يكى از آن دو زن فرزند عموى زن ديگر را شير دهد ، زنى كه فرزند عموى او شير خورده ، به شوهر خود حرام نمى شود .

آداب شير دادن

مسأله 2482 - براى شير دادن بچه بهتر از هر كس مادرر او است ، وسزاوار است كه مادر براى شير دادن از شوهر خود مزد نگيرد ، وخوب است كه شوهر مزد بدهد واگر مادر بخواهد بيشتر از دايه مزد بگيرد ، شوهر مى تواند بچه را او گرفته وبه دايه بدهد .

مسأله 2483 - مستحب است دايه اى كه براى طفل مى گيرند ، دوازده امامى ودراراى عقل وعفت وصورت نيكو باشد ومكروه است كم عقل ، يا غير دوازده امام ، يا بدصورت ، يا بد خلق ، يا زنازاده باشد ، ونيز مكروه است دايه اى بگيرند كه بچه اى كه دارد از زنا بدنيا آمده باشد .

مسائل متفرقه شير دادن

مسأله 2484 - مستحب است از زنها جلو گيرى كنند كه هر بچه اى را شير ندهند زيرا ممكن است فراموش شود كه به چه كسانى شير داده اند وبعدا دو نفر محرم با يكديگر ازدواج نمايد .

مسأله 2485 - كسانى كه به واسطه شير خوردن ، خويشى پيدا مى كنند مستحب است يكديگر را احترام نمايند ، ولى از يكديگر ارث نمى برند وحقهاى خويشى كه انسان با خويشان خود دارد براى آنان نيست .

مسأله 2486 - در صورتى كه ممكن باشد ، مستحب است بچه را دو سال تمام شير بدهند .

مسأله 2487 - اگر به واسطه شير دادن ، حق شوهر از بين نرود ، زن مى تواند بدون اجازه شوهر ، بچه كس ديگر را شير دهد ، ولى جايز نيست بچه اى را شير 427 دهد كه به واسطه شير دادن به آن بچه به شوهر خود حرام

شود ، مثلا اگر شوهر او دختر شير خوارى را براى خود عقد كرده باشد ، زن نبايد ان دختر را شير دهد ، چون اگر آن دختر را شير دهد ، خودش مادر زن شوهر مى شود وبر او حرام مى گردد .

مسأله 2488 - اگر كسى بخواهد زن برادرش به او محرم شود ، بايد دختر شير خوارى را مثلا دو روزه براى خود صيغه كند ودر آن دو روز با شرايطى كه در

مسأله 2472 - بيان شد زن برادر آن دختر را شير دهد .

مسأله 2489 - اگر مرد پيش از آنكه زنى را براى خود عقد كند ، بگويد به واسطه شير خوردن ، آن زن بر او حرام شده ، مثلا بگويد شير مادر او را خورده چنانچه تصديق او ممكن باشد ، نمى تواند با آن زن ازدواج كند واگر بعد از عقد بگويد وخود زن هم حرف او را قبول نمايد ، عقد باطل است پس اگر مرد با او نزديكى نكرده باشد ، يا نزديكى كرده باشد ، ولى در وقت نزديكى كردن ، زن بداند بر آن مرد حرام است ، مهر ندارد واگر بعد از نزديكى بفهد كه بر آن مرد حرام بوده ، شوهر بايد مهر او را مطابق زنهايى كه مثل او هستند بدهد .

مسأله 2490 - اگر زن پيش از عقد بگويد به واسطه شير خوردن بر مردى حرام شده ، چنانچه تصديق او ممكن باشد ، نمى تواند با آن مرد ازدواج كند واگر بعد از عقد بگويد ، مثل صورتى است كه مرد بعد از عقد بگويد كه زن بر

او حرام است وحكم آن در

مسأله پيش گفته شد .

مسأله 2491 - پير دادنى كه علت محرم شدن است به دو چيز ثابت مى شود :

اول - خبر دادن عده اى كه انسان از گفته آنان يقين پيدا كند . دوم - شهادت دو مرد عادل ، بلكه عادل واحد يا چهار زن كه عادل باشند ، ول يبايد شرط شير دادن را هم بگويد مثلا بگويند ما ديده ايم كه فلان بچه بيست وچهار ساعت از پستان فلان زن شير خورده وچيزى هم در بين نخورده وهمچنين ساير شرطها را كه در مسأله 2472 - بيان شد شرح دهند .

مسأله 2392 - اگر شك كنند بچه به مقدارى كه علت محرم شدن است شير خورده يا نه ، يا گمان داشته باشند كه به آن مقدار شير خورده ، بچه به كسى محرم نمى شود .

احكام طلاق

احكام طلاق

مسأله 2493 - مردى كه زن خود را طلاق مى دهد ، بايد كمتر از ده سال نداشته باشد ، بلكه بنا بر احتياط بالغ باشد ، ونيز بايد عاقل باشد ، وبه اختيار خود طلاق دهد واگر او را مجبور كنند كه زنش را طلاق دهد طلاق باطل است . ونيز بايد قصد طلاق داشته باشد ، پس اگر صيغه طلاق را به شوخى بگويد صحيح نيست .

مسأله 2494 - زن بايد در وقت طلاق از خون حيض ونفاس پاك باشد وشوهرش در آن پاكى با او نزديكى نكرده باشد وتفصيل اين دو شرط در مسائل آينده بيان مى شود .

مسأله 2495 - طلاق دادن زن در حال حيض يا نفاس در سه صورت

صحيح است ، اول - آنكه شوهرش بعد از ازدواج با او نزديكى نكرده باشد . دوم - آبستن باشد واگر معلوم نباشد آبستن است وشوهر در حال حيض طالق بدهد ، بعد فهمد آبستن بوده ، طلاق صحيح است . سوم - مرد به واسطه غائب بودن نتواند بفهمد كه زن از خون حيض يا نفاس پاك است يا نه وبنا بر احتياط يكماه او وقت جماع گذشته باشد .

مسأله 2496 - اگر زن را از خون حيض پاك بداند وطلاقش دهد بعد معلوم شود كه موقع طالق در حال حيض بوده ، طالق او باطل است ، واگر او رادر حيض بداند وطاقش دهد بعد معلوم شود پاك بوده ، طلاق او صحيح است .

مسأله 2497 - كسى كهمى داند زنش در حال حيض يا نفاس است ، اگر غائب شود مثلا مسافرت كند وبخواهد او را طلاق دهد ، بايد تا مدتى كه معمولا زنها از حيض يا نفاس پاك مى شوند صبر كند .

مسأله 2498 - اگر مردى كه غائب است بخواهد زن خود را طلاق دهد ، چنانچه بتواند اطلاع پيدا كند كه زن او در حال حيض يا نفاس است ، يا نه ، اگر چه اطلا ع او از روى عادت حيض زن ، يا نشانه هاى ديگرى باشد كه در شرع معين شده ، بايد تا مدتى كه معمولا زنها از حيض يا نفاس پاك مى شوند صبر كند .

مسأله 2499 - اگر با عيالش كه از خون حيض ونفاس پاك است نزديكى كند وبخواهد طلاقش دهد ، بايد صبر كند تا دو باره حيض ببيند وپاك

شود . ولى زن را كه نه سالش تمام نشده ، يا آبستن است ، اگر بعد از نزديكى طلاق دهند ، اشكال ندارد ، وهمچنين است اگر يائسه باشد يعنى اگر سيده است بيشتر از شصت سال واگر سيده نيست بيشتبر از پنجاه سال داشته باشد .

مسأله 2500 - اگر زنى كه از خون حيض ونفاس پاك است نزديكى كند ودر همان پاكى طلاقش دهد ، چنانچه بعد معلوم شود كه موقع طلاق آبستن بوده ، بنا بر احتياط مستحب دو باره او را طلاق دهد .

مسأله 2501 - اگر با زنى كه از خون حيض ونفاس پاك است نزديكى كند ومسافرت نمايد ، چنانچه بخواهد رد سفر طلاقش دهد ، بايد بقدرى كه زن معمولا بعد از آن اكى خون مى بيند ودو باره پاك مى شود صبر كند .

مسأله 2502 - اگر مرد بخواهد زن خود را كه به واسطه مرضى حيض نمى بيند طلاق دهد ، بايد از وقتى كه با او نزديكى كرده تا سه ماه از جماع با او خود دارى نمايد وبعد او را طلاق دهد .

مسأله 2503 - طلاق بايد به صيغه عربى معين كه بعدا ذكر مى شود صحيح خوانده شود ، ودو مرد عادل آن را بشنوند ، واگر خود شوهر بخواهد صيغه طلاق را بخواند واسم زن او مثلا فاطمه باشد ، بايد بگويد : زوجتى فاطمه طالق يعنى زن من فاطمه رها است ، واگر ديگرى را وكيل كند ان وكيل بايد بگويد زوجة موكلى فاطمة طالق .

مسأله 2504 - زنى كه صيغه شده ، مثا يك ماهه يا يك ساله او

را عقد كرده اند طلاق ندارد ، ورها شدن او به اين است كه مدتش تمام شود ، يا مرد مدت را به او ببخشد به اين ترتيب كه بگويد : مدت را به تو بخشيدم وشاهد گرفتن وپاك بودن زن از حيض لازم نيست .

عده طلاق

مسأله 2505 - زنى كه نه سالش تمام نشده وزن يائسه عده نداردند ، يعنى اگر چه شوهر شان با آنها نزديكى كرده باشد ، بعد از طلاق مى توانند فورا شوهر كنند .

مسأله 2506 - زنى كه نه سالش تمام شده ويائسه نيست اگر شوهرش با او نزديكى كند وطلاقش دهد ، بعد از طلاق بايد عده نگهدارد يعنى بعد از آنكه در پاكى طلاقش داد بقدرى صبر كند كه دو باره حيض ببيند وپاك شود وهمينكه حيض سوم را ديد عده او تمام مى شود ومى تواند شوهر كند . ولى اگر پيش از نزديكى كردن با او طلاقش بدهد عده ندارد يعنى مى تواند بعد از طلاق فورا شوهر كند .

مسأله 2507 - زنى كه حيض نمى بيند اگر در سن زنهايى باشد كه حيض مى بينند چنانچه شوهرش او را طلاق دهد ، بايد بعد از طلاق تا سه ماه عده نگهدارد .

مسأله 2508 - زنى كه عده او سه ماه است ، اگر او لماه طلاقش بدهند ، بايد سه ماه هلالى يعنى از موقعى كه ماه ديده مى شود تا سه ماه عده نگهدارد . واگر در بين ماه طلاقش بدهند بايد باقى ماه را با دو ماه بعد از آن ونيز كسرى ماه اول را از ماه چهارم عده نگهدارد تا سه

ماه تمام شود ، مثلا اگر غروب روز بيستم ماه * 1 - معناى يائسه در مسأله 2446 ذكر شد. طلاقش بدهند وآن ماه بيست ونه روز باشد بايد نه روز باقى ماه را با دو ماه بعد از آن وبيست روز از ماه چهارم عده نگهدارد .

مسأله 2509 - اگر زن آبستن را طلاق دهند ، عده اش تا دنيا آمدن ، يا سقط شدن بچه او است بنا بر اين اگر مثلا يك ساعت بعد از طلاق ، بچه او بدنيا آيد ، عده اش تمام مى شود واگر قبل از بچه بدنيا آمدن مدت عده غير حامله بگذرد عده اش تمام مى شود .

مسأله 2510 - زنى كه نه سالش تمام شده ويائسه نيست 1 اگر صيغه شود مثلا يك ماهه ، يا يك ساله شوهر كند ، چنانچه شوهرش با او نزديكى نمايد ومدت آن زن تمام شود ، يا شوهر مدت را به او ببخشد بايد عده نگهدارد ، پس ار حيض مى بيند بايد به مقدار دو حيض عده نگهدارد وشوهر نكند واگر حيض نمى بيند ، چهل وپنچ روز از شوهر كردن خود دارى نمايد .

مسأله 2511 - ابتداى عده طلاق از موقعى است كه خواندن صيغه طلاق تمام مى شود چه زن بداند طلاقش دادن اند ، يا نداند پس اگر بعد از تمام شدن عده بفهمد كه او را طلاق داده اند ، لازم نيست دو باره عده نگهدارد .

عده زنى كه شوهرش مرده

مسأله 2512 - زنى كه شوهرش مرده اگر آبستن نباشد ، نباشد ، بايد تا چهار ماه وده روز عده نگهدارد يعنى از شوهر كردن خود

دارى نمايد اگر چه يائسه 2 يا صيغه باشد يا شوهرش با او نزديكى نكرده باشد ، واگر آبستن باشد ، بايد تا موقع زائيدن عده نگهدارد ، ولى اگر پيش از گذشتن چهار ماه وده روز ، بچه اش بدنا آيد ، بايد تا چهار ماه وده روز از مرگ شوهرش صبر كند واين عده را عده وفات مى گويند .

مسأله 2513 - زنى كه در عده وفات مى باشد حرام است لباس رنگى بپوشد وسرمه بگشد وهمچنين كارهاى ديگرى كه زينت حساب شود بر او حرام مى باشد .

مسأله 2514 - اگر زن يقين كند كه شوهرش مرده وبعد از تمام شدن عده وفات شوهر كند ، چنانچه معلوم شود شوهر او بعدا مرده است ، از شوهر دوم جدا نمى شود وبراى خبر مردن شوهر اول عده وفات نگه مى دارد ونزد شوهر دوم نمى رود ، پس از گذشتن عده به واسطه همان عقد محكوم است به زن شوهر دوم بودن ، واحتياط به تجديد عقد خوب است ترك نشود .

مسأله 2515 - ابتداى عده وفات از موقعى است كه زن از مرگ شوهر مطلع شود در صورتى كه شوهر غايب باشد والا ابتداى آن وفات است .

مسأله 2516 - اگر زن بگويد عده ام تمام شده ، با دو شرط از او قبول مى شود : او - آنكه مودر تهمت نباشد . بنا بر احتياط . دوم - از طلاق يا مردن شوهرش بقدرى گذشته باشد كه در آن مدت تمام شدن عده ممكن باشد .

طلاق بائن وطلاق رجعى

مسأله 2517 - طلاق بائن آن است كه بعد از طلاق ،

مرد حق ندارد به زن خود رجوع كند ، يعنى بدون عقد او را به زنى قبول نمايد وآن بر پنچ قسم است : اول - طالق زنى كه نه سالش تمام نشده باشد . دوم - طلاق زنى كه يائسه باشد يعنى اگر سيده است بيشتر از شصت سال واگر سيده نيست بيشتر از پنجاه سال داشته باشد . سوم - طلاق زنى كه شوهرش بعد از عقد با او نزديكى نكرده باشد . چهارم - طلاق سوم زنى كه او را سه دفعه طلاق داده اند . پنجم - طلاق خلع ومبالات واحكام اينها بعدا گفته خواهد شد وغير اينها طلاق رجعى است كه بعد از طلاق تا وقتى زن در عده است مرد مى تواند به او رجوع نمايد .

مسأله 2518 - كسى كه زنش را طلاق رجعى داده ، حرام است او را از خانه اى كه موقع طلاق در آن خانه بوده بيرون كند مگر آنكه او را منتقل كند به خانه مناسب حال او ، كه در اين صورت اخراج ونقل به ان خانه جايز است ، ونيز جايز است بيرون كردن از آن منزل چنانچه فحاشى كند يا اهل خانه را اذيت كند ويا رفت وآمد با اجانب نمايد . ونيز حرام است زن براى كارهاى غير لازم از آن خانه بيرون رود مگر با اذن زوج .

احكام رجوع كردن

مسأله 2519 - در طلاق رجعى مرد به سه قسم مى تواند به زن رجوع كند : او ل - حرفى بزند كه معنايش اى باشد كه او را دو بارده زن خود قرار داده است . دوم -

كارى كند كه آن كار دلالت كند بر قصد رجوع . سوم - نزديكى كردن كه با ان رجوع محقق مى شود ولو قصد رجوع نداشته باشد .

مسأله 2520 - براى رجوع كردن لازم نيست مرد شاهد بگيرد ، يا به زن خبر دهد ، بلكه اگر بدون اينكه كسى بفهمد ، بگويد به زنم رجوع كردم صحيح است .

مسأله 2521 - مردى كه زن خود را طلاق رجعى داده ، اگر مالى از او بگيرد وبه او صلح كند كه ديگر به او رجوع نكند ، حق رجوع او از بين نمى رود .

مسأله 2522 - اگر زنى را دو مرتبه طلاق دهد به او رجوع كند ، يا دو مرتبه او را طلاق دهد وبعد از هر طلاق عقدش كند ، بعد از هر طلاق عقدش كند ، بعد از طلاق سوم آن زن بر او حرام است ، ولى اگر بعد از طلاق سوم به ديگرى شوهر كند ، با پنج شرط به شوهر اول حلال مى شود ، يعنى مى تواند آن زن را دو باره عقد نمايد . اول - آنكه عقد شوهر دوم هميشگى باشد واگر مثال يك ماهه يا يك ساله او را صيغه كند ، بعد از آنكه از او جدا شد ، شوهر اول نمى تواند او را عقد كند . دوم - شوهر دوم با او نزديكى ودخول كند . بطريق متعارف . سوم - شوهر دوم طلاقش دهد يا بميرد . چهارم - عده طلاق يا عده وفات شوهر دوم تمام شود . پنجم - شوهر دوم بالغ باشد .

طلاق خلع

مسأله 2523 -

طلاق زنى را كه به شورهش مايل نيست ومهر يا مال ديگر خود را به او مى بخشد كه طالقش دهد ، طلاق دهد ، طلاق خلع گويند .

مسأله 2524 - اگر شوهر بخواهد صيغه طلاق را بخواند ، چنانچه اسم زن مثلا فاطمه باشد مى گويد : زوجتى فاطمه خالعتها عل ما بذلت ، وبهتر است بدون فصل بگويد هى طلاق 0 يعنى زنم فاطمه را طلاق خلع دادم او رها است)

مسأله 2525 - اگر زنى كسى را وكيل كند كه مهر او را به شوهرش ببخشد وشوهر همان كس را وكيل كند كه زن را طلاق دهد ، چنانچه مثلا اسم شوهر محمد واسم زن فاطمه باشد وكيل ، صيغه طالق را اينطور مى خواند : عن موكلتى فاطمة بذلت مهرها لموكلى محمد ليخلعها عليه پس از آن بدون فاصله بگويد : زوجة موكلى خالعتها على ما بذلت ، وبهتر است بدون فصل بگويد هى طالق واگر زنى كسى را وكيل كند كه غير از مهرچيزديگرى را به شوهر او ببخشد او را طلاق دهد ، وكيل بايد به جاى كلمه ( مهرها ) آن چيز را بگويد مثلا اگر صد تومان داده بايد بگويد : بذلت مأة تومان .

طلاق مبارات

مسأله 2526 - اگر زن وشوهر يكديگر را نخواهند وزن مالى به مرد بدهد كه او را طلاقدهد ، آن طلاق را مبارات گويند .

مسأله 2527 - اگر شوهر بخواهد صيغه مبارات را بخواند ، چنانچه مثلا اسم زن فاطمه باشد ، بايد بگويد ، بارأت زوجتى فاطمة على مهرها فهى طالق يعنى مبارات كردم زنم فاطمه را در مقابل مهر او پس

او رهاست ، واگر ديگرى را وكيل كند ، وكيل بايد بگويد ، بارات زوجه موكلى فاطمة عل يمهرها فهى طالق ودر هر دو صورت اگر بجاى كلمه ( على مهرها ) به مهرها بگويد اشكال ندارد .

مسأله 2528 - صيغه طالق خلع ومبارات بايد به عربى صحيح خوانده شود ولى اگر زن براى آنكه مال خود را به شوهر ببخشد مثلا به فارسى بگويد براى طلاق ، فلان مال را به تو بخشيدم اشكال ندارد .

مسأله 2529 - اگر زن در بين عده طلاق خلع ، يا مبارات از بخشش خود بر گردد ، شوهر مى تواند رجوع كند وبدون عقد دو باره او را زن خود قرار دهد .

مسأله 2530 - مالى را كه وهر براى طلاق مبارات مى گيرد ، بايد بيشتر از مهر نباشد ولى در طلاق خلع اگر بيشتر باشد اشكال ندارد .

احكام متفرقه طلاق

مسأله 2531 - اگر با زن نامحرمى به گمان اينكه عيال خود او است نزديكى كند ، چه زن بداند كه او شوهرش نيست ، يا گمان كند شوهرش مى باشد ، بايد عده نگهدارد .

مسأله 2532 - اگر با زنى كه مى داند عيالش نيست زنا كند ، چه زن بداند كه آن مرد شوهر او نيست ، يا گمان كند شوهرش مى باشد ، لازم نيست عده نگهدارد .

مسأله 2533 - اگ رمرد ، زنى را گول بزند كه از شوهرش طلاق بگيرد وزن او شود طلاق وعقد آن زن صحيح است ولى هر دو معصيت بزرگى كرده اند .

مسأله 2534 - هر گاه زن در ضمن عقد با شوهر شرط كند كه اگر شوهر

مسافرت نمايد ، يا مثلا شش ماه به او خرجى ندهد اختيار طلاق با او باشد ، اين شرط باطل است ، ولى چنانچه شرط كند كه اگر مرد مسافرت كند ، يا مثلا تا شش ماه خرجى ندهد ، از طرف او براى طلاق خود وكيل باشد ، چنانچه شرط حاصل شود خود را طلاق دهد صحيح است .

مسأله 2535 - زنى كه شوهرش گم شده ، اگر بخواهد به ديگرى شوهر كند بايد نزد مجتهد عادل برود وبه دستور اوعمل نمايد .

مسأله 2536 - پدر وجد پدرى ديوانه مى توانند زن او را طلاق بدهند .

مسأله 2537 - اگر پدر يا جد پدرى براى طفل خود زنى را صيغه كند ، اگر چه مقدارى از زمان تكليف بچه جزء جزء مدت صيغه باشد ، مثلا براى پسر چهارده ساله خودش زنى را دو ساله صيغه كند ، چنانچه صلاح بچه باشد ، مى تواند مدت آن زن را ببخشد ولى زن دائمى او را نمى تواند طلاق دهد .

مسأله 2538 - اگر از روى علاماتى كه در شرع معين شده ، مرد دو نفر را عادل بداند وزن خود را پيش آنان طلاق دهد ، ديگرى كه نمى داند آنان عادلند يا نه مى تواند آن زن را بعد از تمام شدن عده اش براى خود براى كس ديگر عقد كند ، واگر آنها را فاسق بداند بنا بر احتياط واجب ازدواج يا او نكند وبراى ديگرى هم او را عقد ننمايد .

مسأله 2539 - اگر كشى زن خود را دون اينكه او بفهمد طلاق دهد ، چنانچه مخارج او را مثل

وقتى كه زنش بوده بدهد ومثلا بعد از يكسال بگويد يكسال پيش تو را طلاق دادم وشرعا ثابت كند ، مى تواند چيزيهايى را كه در آن مدت براى زن تهيه نموده واو مصرف نكرده است از او پس بگيرد ، ولى چيزهايى را كه مصرف كرده نمى تواند از او مطالبه نمايد .

احكام غصب

احكام غصب

مسأله 2540 - غصب آن است كه انسان از روى ظلم بر مال ، يا حق كسى مسلط شود واين يكى از گناهان بزرگ بزرگ است كه اگر كسى انجام دهد ، در قيامت به عذاب سخت گرفتار مى شود . از حضرت پيغمبر اكرم صلى الله عيله وآله روايت شده است كه هر كس يك واجب زمين از ديگرى غصب كند در قيامت آن زمين را از هفت طبقه آن مثل طوق به گردن او مى اندازند .

مسأله 2541 - اگر انسان نگذارد مردم از مسجد ومدرسه وپل وجاهاى ديگر كه براى عموم ساخته شده استفاده كنند ، حق آنان را غصب نموده وهمچنين است اگر كسى در مسجد جايى براى خود بگيرد نگذارد كه از آنجا استفاده نمايد .

مسأله 2542 - چيزى را كه انسان پيش طلبكار گرو مى گذارد ، بايد پيش او بماند كه اگر طلب او را ندهد طلب خود را زاآن بدست آورد پس اگر پيش از آنكه طلب او را بدهد آن چيز را از او بگيرد ، حق اورا غصب كرده است .

مسأله 2543 - مالى را كه نزد كسى گرو گذاشته اند ، اگر ديگرى غصب كند صاحب مال وطلبكار مى تواند چيزى را كه غصب كرده از او مطالبه نمايند وچنانچه

آن چيز را از او بگيرند ، باز هم در گرو است واگر ان چيز از بين برود وعوض آن را بگيرند ، آن عوض هم مثل خود آن چيز گرو مى باشد .

مسأله 2544 - اگر انسان چيزى را غصب كند ، بايد به صاحبش بر گرداند واگر آن چيز از بين برود ، بايد عوض آن را به او بدهد .

مسأله 2545 - اگر از چيزى كه غصب كرده منفعتى بدست آيد مثلا از گوسفندى كه غصب كرده بره اى پيدا شود ، مال صاحب مال است ونيز كسى كه مثلا خانه اى غصب كرده ، اگر در آن ننشيند بايد اجاره آن را بدهد .

مسأله 2546 - اگر از بچه يا ديوانه چيزى را غصب كند ، بايد آن را به ولى او بدهد واگر از بين رفته ، بايد عوض آن را بدهد .

مسأله 2547 - هر گاه دو نفر باهم چيزى را غصب كنند ، اگر چه هر يك به تنهايى مى توانسته آن را غصب نمايد ، هر كدام آنان ضامن نصف آن است .

مسأله 2548 - اگر چيزى را كه غصب كرده با چيز ديگرى مخلوط كند ، مثلا گندمى را كه غصب كرده با جو مخلوط نمايد ، چنانچه جدا كردن آنها ممكن است ، اگر چه زحمت داشته باشد بايد جدا كند وبه صاحبش بر گرداند .

مسأله 2549 - اگر ظرف طلا ونقره يا چيز ديگرى را كه ساختنش حرام است غصب كند وخراب نمايد ، لازم نيست مزد ساختن آن را به صاحبش بدهد ، ولى اگر مثلا گوشواره اى را كه غصب كرده

خراب نمايد ، بايد آن را با مزد ساختش به صاحب آن بدهد وچنانچه براى اينكه مزد ندهد ، بگويد آن را مثل اولش مى سازم ، مالك مجبور نيست قبول نمايد . ونيز مالك نمى تواند او را مجبور كند كه آن را مثل اولش بسازد .

مسأله 2550 - اگر چيزى را كه غصب كرده به طورى تغيير دهد كه از اولش بهتر شود مثلا طلايى را كه غصب كرده گوشواره بسازد - چنانچه صاحب مال بگويد مال را به همين صورت بده ، بايد به او بدهد ونمى تواند براى زحمتى كه كشيده مزد بگيرد ، بلكه بدون اجازه مالك حق ندارد آن را بصورت اولش در آورد واگر بدون اجازه او آن چيز رامث اولش كند ، بايد مزد ساختن آن را هم به صاحبش بدهد .

مسأله 2551 - اگرچيزى را كه غصب كرده به طورى تغيير دهد كه از اولش بهتر شود ، وصاحب مال بگويد بايد آن را بصورت اول در اورى واجب است آن را بصورت اولش در آورد وچنانچه قيمت آن ره واسطه تغيير دادن اولش كمتر شود ، بايد تفاوت آن را به صاحبش بدهد ، پس طلايى را كه غصب كرده اگر گوشوارد بسازد وصاحب ان بگويد بايد بصورت اولش در آورى ، در صورتى كه بعد از آب كردن ، قيمت آن از پيش از گوشواره ساختن كمتر شود ، بايد تفاوت آن را بدهد .

مسأله 2552 - اگر در زمينى كه غصب كرد زراعت كند ، يا درخت بنشاند ، زراعت ودرخت وميوه آن مال خود اوست . وچنانچه صاحب زمين راضى نباشد كه

زراعت ودرخت در زمين بماند ، كسى كه غصب كرده بايد فورا زراعت يا درخت خود را اگر چه ضرر نمايد از زمين بكند ، ونيز بايد اجاره زمين را در مدتى كه زراعت ودرخت در آن بوده به صاحب زمين بدهد ، وخرابيهايى را كه در زمين پيدا شده درست كند . مثلا جاى درختها را پر نمايد . واگر به واسطه اينها قيمت زمين از او لش كمتر شود ، بايد تفاوت آن را هم بدهد . ونمى تواند صاحب زمين را مجبور كند كه زمين را به او بفروشد ، يا اجاره دهد . ونيز صاحب زمين نمى تواند او را مجبور كند كه درخت زا زراعت را به او بفروشد .

مسأله 2553 - اگر صاحب زمين راضى شود كه زراعت ودرخت دز زمين او بماند ، كسى كه ان را غصب كرده ، لازم نيست درخت وزراعت را بكند ولى بايد اجاره آن زمين را از وقتى كه غصب كرده تا وقتى كه صاحب زمين راضى شده بدهد .

مسأله 2554 - اگر چيزى را كه غصب كرده از بين برود ، در صورتى كه مثل گاو وگوسفند باشد كه قيمت اجزاء ان باهم فرق دارد مثلا گوشت آن يك قيمت وپوست آن قيمت ديگر دارد ، بايد قيمت آن را بدهد وچنانچه قيمت بارزار آن فرق كرده باشد ، بايد قيمت وقتى را كه مى خواهد اداء كند بدهد .

مسأله 2555 - اگر چيزى را غصب كرده واز بين رفته ، مانند گندم وجو باشد كه قيمت اجزائش باهم فرق ندارد ، بايد مثل همان چيزى را كه غصب كرده بدهد

ولى چيزى را كه مى دهد بايد خصوصياتش مثل چيزى باشد كه آن را غصب كرده واز بين رفته است

مسأله 2556 - اگر چيزى را كه مثل گوسفند قيمت اجزاء آن باهم فرق دارد غصب نمايد واز بين برود ، چنانچه قيمت بازار آن فرق نكرده باشد ولى در مدتى كه پيش او بوده مثلا چاق شده باشد ، بايد قيمت وقتى را كه چاق بوده بدهد .

مسأله 2557 - اگر چيزى را كه غصب كرده ديگرى از او غصب نمايد واز بين برود ، صاحب مال مى تواند عوض آن را از هر يك از آنان بگيرد ، يا از هر كدام آنان مقدارى از عوض آن را مطالبه نمايد وچنانچه عوض مال را از اولى بگيرد ، اولى مى تواند آنچه را داده از دومى بگيرد ولى اگر از دومى بگيرد ، او نمى تواند آنچه را داده از اولى مطالبه نمايد .

مسأله 2558 - اگر چيزى را كه مى فروشند يكى از شرطهاى معامله در آن نباشد مثلا چيزى را كه بايد با وزن خريد وفروش كنند بدون وزن معامله نمايند ، معامله باطل است ، وچنانچه فروشنده وخريدار باقطع نظر از معامله راضى باشند كه در مال يكديگر تصرف كنند اشكال ندارد وگرنه چيزى را كه از يكديگر گرفته اند مثل مال غصبى است وبايد آن را بهم بر گردانند . ودر صورتى كه مال هر يك در دست ديگرى تلف شود ، چه بداند معامله باطل است چه نداند ، بايد عوض آن را بدهد .

مسأله 2559 - هر گاه مالى را از فروشنده بگيرد كه آن را

ببيند يا مدتى نزد خود نگهدارد تا اگر پسنديد بخرد ، در صورتى كه آن مال تلف شود ، لازم نيست عوض آن را به صاحبش بدهد .

احكام مالى كه انسان آن را پيدا مى كند

احكام مالى كه انسان آن را پيدا مى كند

مسأله 2560 - مالى كه انسان پيدا مى كند اگر نشانه اى نداشته باشد كه به واسطه آن ، صاحبش معلوم شود ، مى تواند به قصد اينكه ملك خودش شود آن را بردارد .

مسأله 2561 - اگر مالى پيدا كند كه نشانه دارد وقيمت آن از 6 / 12 نخود نقره سكه دار كمتر است ، چنانچه صاحب ان معلوم باشد وانسان نداند راضى است يا نه ، نمى تواند بدون اجازه او بر دارد ، واگر صاحب آن معلوم نباشد مى تواند به قصد اينكه ملك خودش شود بردارد وچنانچه عين مال باقى است بايد هر وقت صاحبش پيدا شد ، آن را به او بدهد واگر باقى نيست لازم نيست عوض آن را به او بدهد .

مسأله 2562 - هر گاه چيزى كه پيدا كرده نشانه اى دارد كه به واسطه آن مى تواند صاحبش را پيدا كند ، اگر چه بداند صاحب آن سنى يا كافرى است كه در امان مسلمانان است ، در صورتى كه قيمت آن چيز به 6 / 12 نخود نقره سكه دار برسد بايد تا يك سال اعلان كند ومقتضاى احتياط در كيفيت اعالن آن است كه ، از روزى كه آن را پيدا كرده تا يك هفته روزى دو مرتبه ، وبعد تا يك ماه هفته اى يك مرتبه ، وبعد تا يك سال ماهى يك مرتبه در محل اجتماع مردم اعلان كند .

مسأله 2563 - اگر رانسان

خودش نخواهد اعلان كند ، مى تواند به كسى كه اطمينان دارد بگويد كه از طرف او اعلان نمايد .

مسأله 2564 - اگر تا يكسال اعلان كند وصاحب مال پيدا نشود ، مى تواند آن را براى خود بردارد به قصد اينكه هر وقت صاحبش پيدا شد عوض آن را به او بدهد ، يا براى او نگهدارى كند كه هر وقت پيدا شد به او بدهد ، يا از طرف صاحبش صدقه بدهد . به قصد اينكه اگر صاحبش پيدا شد وراضى به صدقه نشد عوض آن را به او بدهد .

مسأله 2565 - اگر بعد از آنكه يك سال اعلان كرد وصاحب مال پيدا نشد مال را براى صاحبش نگهدارى كند واز بين برود ، چنانچه در نگهدارى آن كوتاهى نكرده وتعدى يعنى زياده روى هم ننموده ضامن نيست . ولى اگر از طرف صاحبش صدقه داده باشد ، يا براى خود برداشته باشد ، در هر دو صورت ضامن است . كسى كه مالى را پيدا كرده ، اگر عمدا به دستورى كه گفته شد اعلان نكند ، گذشته از اينكه معصيت كرده ، باز هم واجب است اعلان كند .

مسأله 2566 - اگر بچه بالغ چيزى پيدا كند ولى او بايد اعلان نمايد اگر خودش اعلان نكند .

مسأله 2567 - اگر اسنان در بين سالى كه اعلان مى كند ، از پيدا شدن صاحب مال نا اميد شود وبخواهد آن را صدقه بدهد اشكال ندارد .

مسأله 2568 - اگر در بين سالى كه اعلان مى كند مال از بين برود ، چنانچه در نگهدارى آن كوتاهى كرده ، يا تعدى يعنى

زياده روى كرده باشد ، بايد عوض آن به صاحبش بدهد واگر كوتاهى نكرده وزاده روى هم ننموده ، چيزى بر او واجب نيست مسأله 2569 - اگر مالى را كه نشانه دارد وقيمت آن به 6 / 12 نخود ونقره سكه دار مى رسد در جايى پيدا كند كه معلوم است به واسطه اعلان ، صاحب آن پيدا نمى شود ، مى تواند در روز اول آن را از طرف صاحبش صدقه بدهد ، و چنانچه صاحبش پيدا شود وبه صدقه دادن راضى نشود ، بايد عوض آن را به او بدهد وثواب صدقه اى كه داده مال خود او است .

مسأله 2570 - اگر چيزى را پيدا كند وبه خيال اينكه مال خود او است بر دارد ، بعد بفهمد مال خودش نبوده ، بايد تا يكسال اعلان نمايد ، وهمچنين بنا بر احتياط اگر مثلا پاى خود را به گمشده اى بزند وآن را از جاى خودش حركت دهد .

مسأله 2571 - لازم نيست موقع اعلان ، جنس چيزى را كه پيدا كرده بگويد بلكه همينقدر كه بگويد چيزى پيدا كرده ام كافى است .

مسأله 2572 - اگر قيمت چيزى كه پيدا كرده به 6 / 12 نخود نقره سكه دار برسد چنانچه اعلان كند ودر مسجد ، يا جاى ديگرى كه محل اجتماع مردم است بگذارد وآن چيز از بين برود ، يا ديگرى آن را بردارد ، كسى كه آن را پيدا كرده ضامن است .

مسأله 2573 - هر گاه چيزى پيدا كند كه اگر بماند فاسد مى شود . بايد قيمت آن را معين كند وبفروشد يا خودش به

قيمت ، مال را بردارد وپولش را نگهدارد واگر صاحب آن بعد از تعريف پيدا نشد از طرف او صدقه بدهد بنا بر احتياط ، چنانچه صاحبش پيدا شد وراضى به صدقه نشد قيمت آن جنس را به او بدهد ، ومى تواند او را به حاكم شرع بدهد وضامن هم نيست .

مسأله 2574 - اگر چيزى را كه پيدا كرده موقع وضوة گرفتن ونماز خواندن همراه او باشد ، در صورتى كه قصدش اين باشد كه صاحب آن را پيدا كند اشكال ندارد .

مسأله 2575 - اگر كفش او را ببرند وكفش ديگرى بجاى آن بگذارند ، چنانچه بداند كفشى كه مانده مال كسى است كه كفش او را برده در صورتى كه آن شخص عمدا تبديل نموده ويا ار جهلا بوده فعلا متصرف در آن كفش است ودسترسى به او هم نيست كه رفع جهل شود - يا آنكه علم به رضايت او داشته باشد مى تواند بجاى كفش خودش بردارد ولى اگر آن طرف جاهل بوده ونمى داند فعلا متصرف در او هست يا نه بنا بر احتياط واجب اگر قيمت آن از 6 / 12 نخود نقره سكه دار بيشتر است بايد تا يكسال اعلان كند واگر قيمت آن از كفش خودش بيشتر باشد ، بايد هر وقت صاحب آن پيدا شد زيادى قيمت را به او بدهد وچنانچه از پيدا شدن او نا اميد شود ، بايد با اجازه حاكم شرع زيادى قيمت را از طرف صاحبش صدقه بدهد . واگر احتمال دهد كفشى كه مانده مال كسى نيست كه كفش او را برده در صورتى كه قيمت آن

از 6 / 12 نخود نقره سكه دار كمتر باشد ، مى تواند براى خود بردارد واگر بيشتر باشد بايد تا يكسال اعلان كند وبعد از يكسال احتياطا از طرف صاحبش صدقه بدهد .

مسأله 2576 - اگر مالى را كه كمتر از 6 / 12 نخود نقره سكه دار ارزش دارد پيدا كندواز آن صرف نظر نمايد ودر مسجد يا جاى ديگر بگذارد ، چنانچه كسى آن را بردارد ، مى تواند از طرف صاحبش به خودش تمليك نمايد وقبول كند وآن مال براى او حلال است .

احكام سر بريدن وشكار كردن حيوانات

احكام سر بريدن وشكار كردن حيوانات

مسأله 2577 - اگر حيوان حلال گوشت رابه دستورى كه بعدا گفته مى شود سر ببرند : وحشى باشد يا اهلى بعد از جان دادن ، گوشت آن حلال وبدن آن پاك است ، ولى حيوانى كه انسان با آن وطى ونزديكى كرده ، وحيوانى كه نجاستخوار شده ، اگر به دستورى كه در شرع معين نموده اند ، آن را استبراء نكرده باشند ، بعد از سر بريدن گوشت آنها حلال نيست .

مسأله 2578 - حيوان حلال گوشت وحشى مانند آهو وكبك وبز كوهى وحيوان حلال گوشتى كه اهلى بوده وبعدا وحشى شده مثل گاو وشتر اهلى كه فرار كرده ووحشى شدن اند ، اگر به دستورى كه بعدا گفته مى شود آنها را شكار كنند پاك وحلالند ولى حيوان حلال گوشت اهلى مانند گوسفند ومرغ خانگى وحيوان حلال گوشت وحشى كه به واسطه تربيت كردنه اهلى شده است ، با شكار كردن پاك وحلال نمى شوند .

مسأله 2579 - حيوان حلال گوشت وحشى در صورتى باشكار كردن پاك وحلال مى شود كه بتواند فرار كند

يا پرواز نمايد ، بنا بر اين بچه آهو كه نمى تواند فرار كند وبچه كبك كه نمى تواند پرواز نمايد ، باشكار كردن پاك وحلال نمى شوند واگر آهو وبچه اش را كه نمى تواند فرار كند ، با يك تير شكار نميد آهو حلال وبچه اش حرام است .

مسأله 2580 - حيوان حلال گوشتى كه مانند ماهى خون جهنده ندارد ، اگر به خودى خود بميرد پاك است ولى گوشت آن را نمى شود خورد .

مسأله 2581 - حيوان حرام گوشتى كه خون جهنده ندارد ، مانند مار با سر به خودى خود بميرد پاك است ولى گوشت ان را نمى شود خورد .

مسأله 2581 - حيوان حرام گوشتى كه خون جهنده ندارد ، مانند ما ر با سر بريدن حلال نمى شود ولى مرده آن پاك است .

مسأله 2582 - يگ وخوك به واسطه سر بريدن وشكار كردن پاك نمى شوند وخوردن گوشت آنها حرام است وحيوان حرام گوشتى را كه درنده وگوشتخوار است مانند گرگ وپلنگ اگر به دستورى كه گفته مى شود سر ببرند ، يا با تبر ومانند آن شكار كنند پاك است ولى گوشت آن حلال نمى شود واگر با سك شكارى آن را شكار كنند ، پاك شدن بدنش هم اشكال دارد .

مسأله 2583 - فيل وخرس وبوزينه وموش وحيواناتى كه مانند مار وسوسمار در داخل زمين زندگى مى كنند ، اگر خون جهنده داشته باشند وبخودى خود بميرند نجسند ، واگر سر آنها را ببرند ، يا آنها را با آلة صيد شكار نمايند ، پاكند ولى گوشت آنها حلال نمى شود .

مسأله 2584 - اگر

از شكم حيوان زنده بچه مرده اى بيرون آيد ، يا آن را بيرون آورند ، خوردن گوشت آن حرام است .

دستور سر بريدن حيوانات

مسأله 2585 - دستور سر بريدن حيوانات آن است كه چهار رگ بزرگ گردن آن را از پايين بر آمدگى زبر گلو به طور كامل ببرند . واگر آنها را بشكافند كافى نيست .

مسأله 2586 - اگر بعضى از چهار رگ را ببرند وصبر كنند تاحيوان بميرد بعد بقيه را ببرند فائده ندارد ، واگر به اين مقدار صب رنكنند ولى به طور معمولى چهار رگ را پشت سر هم نبرند ، چنانچه بعد از قطع آخرين رگ حيوة حيوان باقى باشد كافى است .

مسأله 2587 - اگر گرگ گلوى گوسفندى را به طورى بكند كه از چهار رگى كه در گردن است وبايد بريده شود ، چيزى نمانده ، آن حيوان حرام مى شود . ولى اگر مقدارى از گردن را بكند وچهار رگ باقى باشد ، يا جاى ديگر بدن را بكند ، در صورتى كه گوسفند زنده باشد وبه دستورى كه گفته مى شود سر آن را ببرند حلال وپاك مى باشد !

شرايط سر بريدن حيوان

مسأله 2588 - سر بريدن حيوان پنج شرط دارد : اول - كسى كه سر حيوان را مى برد چه مرد چه ، زن ، بايد مسلمان باشد واظهار دشمنى با اهل بيت پيغمبر صلى الله عليهم وآله نكند ، ويا اهل كتاب به شرط احراز نام خدا بردن ، وبچه مسلمان هم اگر مميز باشد يعنى خوب وبد را بفهمد مى تواند سر حيوان را ببرد وهمچنين بچه كتابى ، دوم - سر حيوان را با چيزى ببرند كه از آهن باشد ولى چنانچه آهن پيدا نشود وطورى باشد كه اگر سر حيوان را نبرند مى ميرد ،

با چيز تيزى كه چهار رگ آن را جدا كند مانند شيشه وسنگ تيز ، مى شود سر آن را بريد . سوم - در موقع سر بريدن ، حيوان رو به قبله باشد وكسى كه مى داند بايد رو به قبله سر ببرد اگر عمدا حيوان را رو به قبله نكند ، حيوان حرام مى شود ولى اگر فراموش كند ، يا مسأله را نداند ، يا قبله را اشتباه كند ، يا نداند قبله كدام طرف است ، يا نتواند حيوان را رو به قبله كند ، اشكال ندارد . چهارم - وقتى مى خواهد سر حيوان راببرد ، يا كارد به گلويش بگذارد ، به نيت سر بريدن ، نام خدا را ببرد وهمينقدر كه بگويد الله كافى است ، ولازم نيست عربى باشد ، واگر بدون قصد سر بريدن نام خدا را ببرد ، آن حيوان پاك نمى شود وگوشت آن هم حرام سات ولى اگر از روى فراموشى نام خدا را نبرد اشكال ندارد . پنجم - حيوان بعد از سر بريدن حركتى بكند ، اگر چه مثلا چشم يا دم خود را حركت دهد ، يا پاى خود را به زمين زند يا آنكه به اندازه معمول خون از بدن حيوان بيرون آيد .

دستور كشتن شتر

مسأله 2589 - اگر بخواهند شتر را بكشند كه بعد از جان دادن پاك وحلال باشد ، بايد با پنج شرطى كه براى سر بريدن حيوانات گفته شد ، كارد يا چيز ديگرى را كه از آهن وبرنده باشد ، در گودى بين گردن وسينه اش فرو كنند .

مسأله 2590 - وقتى مى خواهند كارد

را به گردن شتر فرو ببرند ، بهتر است كه شتر ايستاده باشد ولى اگر در حالى كه زانوها را به زمين زده ، به پهلو خوابيده ودست وپا وسينه اش رو به قبله است ، كارد را در گودى گردنش فرو كنند اشكال ندارد .

مسأله 2491 - اگر به جاى اينكه كارد در گودى گردن شتر فرو كنند سر آن را ببرند ، يا گوسفند وگاو ومانند اينها را مثل شتر كارد در گودى گردنشان فرو كنند ، گوشت آنها حرام وبدن آنها نجس است ، ولى اگر چهار رگ شتر را ببرند وتا زنده است به دستورى كه گفته شد كارد در گودى گردنش فرو كنند ، گوشت آن حلال وبدن آن پاك است ، ونيز اگر كارد در گودى گردن گاو يا گوسفند ومانند اينها فرو كنند وتا زنده است سر آن را ببرند حلال وپاك مى باشد .

مسأله 2592 - اگر حيوانى سر كش شود ونتوانند آن را به دستورى كه در شرع معين شده بگشند ، يا مثلا در چاه بيفتد واحتمال بدند كه در آنجا بميرد وكشتن آن به دستور شرع ممكن نباشد ، هر جاى بدنش را كه زخم بزنند ودر اثر زخم جان دهد حلال مى باشد ، ورو به قبله بودن آن لازم نيست ولى بايد شرطهاى ديگرى را كه براى سر بريدن حيوانات گفته شد دارا باشد .

چيزهايى كه موقع سر بريدن حيوانات مستحب است

مسأله 2593 - چند چيز در سر بريدن حيوانات مستحب است : او ل - موقع سر بريدن گوسفند ، دو دست ويك پاى آن را ببندند وپاى ديگرش را باز بگذارند وموقع سر بريدن گاو

چهار دست وپايش را ببندند ودم آن را بگذارند ، وموقع كشتن شبر دو دست آن را از پاييثن تا زانو ، يا تا زير بغل به يكگديگر ببندند وپاهايش را باز بگذارند ومستحب است مرغ را بعد از سر بريدن رها كنند تا پرو بال بزند . دوم - كسى كه حيوان را مى كشد رو به قبله باشد . سوم - پيش از كشتن حيوان آب حلوى آن بگذارند چهارم - كارى كنند كه حيوان كمتر اذيت شود مثلا كارد را خوب تيز كنند وبا عجله سر حيوان را ببرند

چيزهايى كه در كشتن حيوانات مكروه است .

مسأله 2594 - چند چيز در كشتن حيوانات مكروه است : اول - آنكه كارد را پشت حلقوم فرو كنند وبه طرف جلو بياورند كه حلقوم از پشت آن بريده شود ، دوم - پيش از بيرون امدن روح ، سر حيوان را از بدنش جدا كنند سوم - پيش از بيرون آمدن روح ، پوست حيوان را بكنند چهارم - پيش از آنكه روح از بدن حيوان بيرود رود ، مغز حرام را كه در بيره پشت است ببرند ، پنجم - در جايى حيوان را بكشند كه حيوان ديگر آن را ببيند . ششم - در شب يا پيش از ظهر روز جمعه سر حيوان را نبرند ولى در صورت احتياج عيبى ندارد هفتم - خود انشان چهار پايى را كه پرورش داده است بكشد .

احكام شكار كردن با اسلحه

مسأله 2595 - اگر حيوان حلال گوشت وحشى را با اسلحه شكار كنند ، با پنج شرط حلال وبدنش پاك است : اول - آنكه اسلحه شكار مثل كارد وشمشير برنده باشد ، يا مثل نيزه ونير ، تيز باشد كه به واسطه تيز بودن ، بدن حيوان را پاره كند ، واگر به وسيله دام يا چوب وسنگ ومانند اينها حيوانى را شكار كنند ، پاك نمى شود ، وخوردن آن هم حرام است ، واگر حيوانى را با تفنگ شكار كنند ، چنانچه گلوله ان تيز باشد كه در بدن حيوان فرو رود وآن را پاره كند پاك وحلال است ونيز اگر گلوله تيز نباشد بلكه با فشار در بدن حيوان فرو رود وحيوان را بكشد . پاك وحلال است واگر به واسطه حرارتش بدن

حيوان را بسوزاند ودر اثر سوزاندن ، حيوان بميرد پاك وحلال بودنش اشكال دارد . دوم - كسى كه كشتار مى كند بايد مسلمان يا اهل كتاب باشد يا بچه مسلمان يا بچه اه لكتاب باشد كه خوب وبد را بفهمد ، واگر كافر غير كتابى يا كسى كه اظهار دشمنى با اهل بيت وپيغمبر صلى الله عليه وسلم مى كند ، حيوانى را شكار نمايد ، آن شكار حلال نيست . سوم - اسلحه را براى شكار كردن حيوان بكار برد واگر مثلا جايى را نشان كند واتفاقا حيوانى را بكشد ، آن حيوان پاك نيست وخوردن آن هم حرام است . چهارم - در وقت بكار بردن اسلحه نام خدا را ببرد وچنانچه عمدا نام خدا را نبرد شكار حلال نمى شود ، ولى اگر فراموش كند اشكال ندارد . پنجم - وقتى به حيوان برسد كه مرده باشد ، يا اگر زنده است به اندازه سر بريدن ان وقت نباشد وجنانجه به اندازه سر برديدن وقت باشد وسر حيوان را نبرد تا بميرد حرام است .

مسأله 2596 - اگر دو نفر حيوانى را شكار كنند ، ويكى از آنان مسلمان يا كتابى وديگرى كافر غير كتابى باشد يا يكى از آندو نام خدا را ببرد وديگرى عمدا نام خدا را نبرد ، آن حيوان حلال نيست .

مسأله 2597 - اگر بعد از آنكه حيوانى را تير زدند مثلا در اب بيفتد ، وانسان بداند كه حيوان به واسطه تير وافتادن در آب جان داده ، حلال نيست . بلكه اگر شك كند كه فقط براى تير بوده يا نه ، حلال نمى

باشد .

مسأله 2598 - اگر با سگ غصبى يا اسلحه غصبى حيوانى را شكار كند ، شكار حلال است ومال خود او مى شود ولى گذشته از اينكه گناه كرده ، بايد اجرت اسلحه يا سگ را به صاحبش بدهد .

مسأله 2599 - اگر با شمشير يا چيز ديگرى كه شكار كردن با آن صحيح است با شرطهايى كه در صفحه گذشته گفته شد ، حيوانى را دو قسمت كنند ، وسر وگردن در يك قسمت بماند وانسان وقتى برسد كه حيوان زنده باشد ولى به اندازه سر بريدن وقت نباشد ، اما اگر به اندازه سر بريدن وقت باشد وممكن باشد كه مقدارى زنده بماند ، قسمتى كه سر وگردن ندارد حرام وقسمتى كه سر وگردن دارد ، اگر سر آن را به دستورى كه درشرع معين شده ببرند حلال وگرنه آن هم حرام مى باشد .

مسأله 2600 - اگر با چوب يا سنگ يا چيز ديگرى كه شكار كردن با آن صحيح نيست حيوانى را دو قسمت كنند ، قسمتى كه سر وگردن ندارد حرام است وقسمتى كه سر وگردن دارد ، اگر زنده باشد وممكن باشد كه مقدارى زنده بماند ، وسر آن را به دستورى كه در شرع معين شده ببرند حلال وگرنه آن قسمت هم حرام مى باشد .

مسأله 2601 - اگر حيوانى را شكار كنند ، يا سر ببرند وبچه زنده اى از شكم ان بيرون آيد چنانچه آن بچه را به دستورى كه در شرع معين شده سر ببرند حلال وگرنه حرام مى باشد .

مسأله 2602 - اگر حيوانى را شكار كنند يا سر ببرند وبچه مردن

اى از شكمش بيرون آورند چنانچه خلقت آن بچه كامل بادش ومو يا پشم در بدنش روئيده باشد پاك وحلال است

شكار كردن با شگ شكارى

مسأله 2603 - اگر سگ شكارى حيوان وحشى حلال گوشتيرا شكار كند پاك بودن وحلال بدون آن حيوان شش شرط دارد : اول - سگ به طورى تربيت شده باشد كه هر وقت آن را براى گرفتن شكار بفرستند برود وهر وقت از رفتن جلو گيرى كنند بايستد . ونيز بايد عادتش اين باشد كه تا صاحبش نرد از شكار نخورد . ولى اگر اتفاقا شكار را بخورد اشكال ندارد . دوم - صاحبش آن را بفرستد واگر پيش خود دنبال شكار رود وحيوانى را شكار كند خوردن آن حيوان حرام است . بلكه اگر پيش خود دنبال شكار رود وبعدا صاحبش بانك بزند كه زودتر آن را به شكار برساند ، اگر چه به واسطه صداى صاحبش شتاب كند ، بايد از خوردن ان شكار خود دارى نمايند . سوم - سى كه سگ را مى فرستد بايد مسلمان يا كتابى باشد يا بچه مسلمان يا بچه كتابى كه خوب وبد را بفهمد ، واگر كافر غير كتابى يا كسى كه اظهار دشمنى با اهل بيت پيغمبر صلى الله عليه وآله مى كند سگ بفرستد شكار آن سگ حرام است . چهارم - وقت فرستادن سگ نام خدا را ببرد واگر عمدا نام خدا را نبرد ، آن شكار حرام است ، ولى اگر فراموش كند اشكال ندارد . پنجم - شكار به واسطه زخمى كه از دندان سگ پيدا كرده بميرد ، پس اگر سگ شكار را خفه كند ، يا شكار

از دويدن يا ترس بميرد حلال نيست . ششم - كسى كه سگ را فرساتاده ، وقتى برسد كه حيوان مرده باد ، يا اگر زنده است به اندازه سر بريدن آن وقت نباشد وچنانچه وقتى برسد كه به اندازه سر بريدن وقت باشد مثال حيوان چشم يا دم خود را حركت دهد ، يا پاى خود را به زمين بزند ، چنانچه سر حيوان را نبرد تا بميرد حلال نيست .

مسأله 2604 - كسى كه سگرا فرستاده اگر وقتى برسد كه بتواند سر حيوان را ببرد ، چنانچه مثلا به واسطه بيرون آوردن كارد ومانند آن وقت بگذرد وآن حيوان بميرد حلال است ، وارگ چيزى همراه او نباشد كه با ان ، سر حيوان را ببرد وحيوان بميرد ، حلال نيست بلى چنانچه سگ را در وقت بفرستد وسگ حيوان را بدرد وبميرد حلال است . كه از خوردن آن خود دارى كنند .

مسأله 2605 - اگر چند سگ را بفرستد وباهم حيوانى را شكار كنند ، چنانچه همه آنها داراى شرطهايى كه در صفحه گذشته گفته شد بوده اند شكار حلال است واگر يكى از آنها داراى آن شرطها نبوده ، شكار حرام است .

مسأله 2606 - اگر سگ را براى شكا ر حيوانى بفرستد وآن سگ حيوان ديگرى را شكار كند ، آن شكار حلال وپاك است . ونيز اگر آن حيوان را با حيوان ديگرى شكار كند ، هر دوى آنها حلال وپاك مى باشند .

مسأله 2607 - اگر چند نفر باهم سگ را بفرستند ويگى از آنها كافر غير كتابى باشد ، يا عمدا نام خود را نبرد ،

آن شكار حرام است . ونيز اگر يكى از سگهايى را كه فرستاده اند به طورى كه در صفحه گذشته گفته شد تربيت شده نباشد ، آن شكار حرام مى باشد .

مسأله 2608 - اگر باز حيوان ديگرى غير سگ شكارى ، حيوانى را شكار كند ، آن شكار حلال نيست ، ولى اگر وقتى برسدند كه حيوان زنده باشد وبه دستورى كه در شرع معين شده سر آن را ببرند حلال است .

صيد ماهى

مسأله 2609 - اگر ماهى فلسدار را زنده از آب بگيرند وبيرون آب جان دهد ، پاك وخوردن آن حلال است ، وچنانچه در آب بميرد پاك است ولى خوردن آن حرام مى باشد وماهى بى فلس را اگر چه زنده از آب بگيرند وبيرون آب جان دهد حرام است بنا بر احتياط .

مسأله 2610 - اگر ماهى از آب بيرون بيفتد يا موج آن را بيرون بيندازد ، يا آب فرو رود وماهى در خشكى بماند ، چنانچه پيش از آنكه بميرد ، با دست يا به وسيله ديگر كسى آن را بگيرد ، بعد از جان دادن حلال است .

مسأله 2611 - كسى كه ماهى را صيد مى كند ، لازم نيست مسلمان باشد ودر موقع گرفتن ، نام خدا را ببرد .

مسأله 2612 - ماهى مرده اى كه معلوم نيست آن را زنده از آب گرفته اند يا مرده ، چنانچه در دست مسلمان باشد ، حلال است واگر در دست كافر باشد ، اگر چه بگويد آن را زنده گرفته ام حرام مى باشد .

مسأله 2613 - خوردن ماهى زنده جايز است .

مسأله 2614 - اگر ماهى

زنده را بريان كنند ، يا در بيرون آب پيش از جان دادن بكشند ، خوردن آن جايز است .

مسأله 2615 - اگر ماهى را بيرون آب دو قسمت كنند ويك قسمت آن را در حالى كه زنده است در آب بيفتد ، خوردن آن قسمتى را كه بيرون آب مانده ، جايز است .

صيد ملخ

مسأله 2616 - اگر ملخ را با دست يا به وسيله ديگرى زنده بگيرند ، بعد از جان دادن خوردن آن حلال است ، ولازم نيست كسى كه آن را مى گيرد مسلمان باشد ودر موقع گفتن نام خدا را ببرد ، ولى اگر ملخ مرده اى در دست كافر باشد ومعلوم نباشد كه آن را زنده گرفته يا نه ، اگر چه بگويد زنده گرفته ام حلال نيست .

مسأله 2617 - خوردن ملخى كه بال در نياورده ونمى تواند پرواز كند حرام است .

احكام خوردنيها وآشاميدنيها

احكام خوردنيها وآشاميدنيها

مسأله 2618 - خوردن گوشت مرغ خانگى وكبوتر ، واقسام گنچشك كه ، بلبل وسار وچكاوك از آنها است حلال است ، وشب پره وطاووس ، وهر مرغى كه مثل شاهين ، وعقاب ، وباز وچنگال دارد ، وهر پرنده اى كه هنگام پرواز بال زدنش كمتر از صاف نگهداشتن بالش باشد ، ويا چينه دان وسنگدان ، وخار پشت پا ندارد ، حرام است ، وگوشت جميع انواع كلاغ ، وپرستو مكروه است ، ونخوردن گوشت هدهد بهتر است .

مسأله 2619 - اگر چيزى را كه روح دارد از حيوان زنده جدا نمايند مثلا دنبه يا مقدارى گوشت از گوسفند زنده ببرند ، نجس وحرام است .

مسأله 2620 - جمله از اجزاء حيوان حلال گوشت حرام است بدون اشكال وبعضى از اجزاء آن حرام است بنا بر احتياط واجب ، مجموع آنها چهارده چيز است : 1 - خون 2 - فضله 3 - نرى 4 - فرج - 5 - بچه دان 6 - غدد كه آن را دشول مى گويند 7 - تخم كه آن را

دنبلان مى گويند 8 - چيزى كه در مغز كله است وبه شكل نخود مى باشد 9 - مغز حرام كه در ميان تيره پشت است 10 - پى كه در دو طرف تيره پشت است 11 - زهره دان 12 - شپرز ( طحال ) 13 - بول دان ( مثانه ) 14 - حدقه چشم ، وبنا بر احتياط اجتناب كنند از چيزى كه در ميان سم است وبه آن ذات الاشاجع مى گويند .

مسأله 2621 - خوردن بول شتر حلال است ، وخوردن بول ساير حيوانات حلال گوشت وهمچنين ساير چيزهايى كه طبيعت انسان از آنها متنفر است مانند سرگين وآب دماغ ومانند آنها بهتر است ترك شود ، اگر چه جايز است وحلال .

مسأله 2622 - خوردن خاك حرام است ولى خوردن كمى از تربت حضرت سيد الشهداء عليه السلام براى شفاء وخوردن ، گل داغستان ، وگل ارمنى براى معالجه اشكال ندارد .

مسأله 2623 - فرو بردن آب بينى وخلط سينه كه در دهن آمده ، حرام نيست . ونيز فرو بردن غذايى كه موقع خلال كردن ، از لاى دندان بيرون مى آيد ، اشكال ندارد .

مسأله 2624 - خوردن چيزى كه براى انسان ضرر دراد وموجب شود قتل نفس ويا قطع عضوى از اعضاء را حرام است .

مسأله 2625 - خوردن گوشت است وقاطر والاغ مكروه است ، واگر كسى با آنها وطى كند يعنى نزديكى نمايد ، حرام مى شوند وبايد آنها را از شهر بيرون ببرند ودر جاى ديگر بفروشند ، واگر واطى غير مالك است بايد پول آن را به مالك دهد ، بعد آن

را از شهر بيرون ببرد ودر جاى ديگر كه آن را نشناسند بفروشد .

مسأله 2626 - اگر با حيوان حلال گوشتى مانند گاو وگوسفند نزديكى كنند ، بول وسرگين آنها نجس مى شود ، وآشاميدن شير آنها هم حرام است ، وبايد فورى آن حيوان را بكشند وبسوزانند وكسى كه با آن وطى كرده ، پول آن را به صاحبش بدهد .

مسأله 2627 - آشاميدن شراب حرام ودر بعضى اخبار بزرگترين گناه شمرده شده است واگر كسى آن را حلال بداند كافر است . از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام بوايت شده است كه فرمودند : شراب ريشه بديها ومنشأ گناهان است وكسى كه شراب مى خورد ، عقل خود را از دست مى دهد ورد آن موقع خدا را نمى شناسد واز هيچ گناهى باك ندارد واحترام هيچ كس را نگه نمى دراد وحق خويشان نزديك را رعايت نمي كند واز زشتيهاى آشكار رو نمى گرداند وروح ايمان وخدا شناسى از بدن او بيرون مى رود وروح ناقص خبيثى كه از رحمت خدا دور است در او مى ماند وخدا وفرشتگان وپيغمبران ومؤمنين او را لعنت مى كنند وتا چهل روز نماز او قبول نمى شود وروز قيامت روى او سياه است وزبان از دهانش بيرون مى آيد وآب دهان او به سينه اش مى ريزد وفرياد تشنگى او بلند است .

مسأله 2628 - نشستن سر سفره اى كه در آن شراب مى خورند ، اگر انسان يكى از آنان حساب شود حرام وچيز خوردن از آن سفره نيز حرام است .

مسأله 2629 - بر هر مسلمان واجب است مسلمان ديگرى را

كه نزديك است از گرسنگى يا تشنگى بميرد نان واب دادهواو را از مرگ نجات دهد .

چيزهايى كه موقع غذا خوردن مستحب است .

مسأله 2630 چند چيز در موقع غذا خوردن مستحب است : اول - هر دو دست را پيش از غدا بشويد . دوم - بعد از غذا دست خود را بشويد وبا دستمال خشك كند سوم - ميزبان پيش از همه شورع به غذا خوردن كند وبعد از همه دست بكشد وپيش از غذا اول ميزبان دست خود را بشويد ، بعد كسى كه طرف راست اونشسته وهمين طور تا برسد به كسى كه طرف چپ او نشسته وبعد از غذا اول كسى كه طرف چپ ميزبان نشسته دست خود را بشويد وهمين طور تا به طرف راست ميزبان برسد . چهارم - در اول غذا بسم الله بگويد ، واگر سر يك سفره چند جور غذا باشد در وقت خوردن هر كدام آنها گفتن بسم الله مستحب است . پنجم - با دست راست غذا بخورد . ششم - با سه انگشت يا بيشتر غذا بخورد وبا دو انگشت نخورد . هفتم - اگر چند نفر سر يك سفره نشسته اند هر كسى از غذاى جلو خودش بخورد . هشتم - لقمه را كوچك بردارد . نهم - سر سفره زياد بنشيند وغذا خوردن را طول بدهد . دهم - غذا را خوب بجود . يازدهم - بعد از غذا خلال نمايد ولى با چوب انار وچوب ريحان ونى وبرگ درخت خرما خلال ، نكند . چهاردهم - آنچه بيرون سفره مى ريزد جمع كند وبخورد ولى اگر در بيابان غذا بخورد ، مستحب است آنچه مى

ريزد ، براى پرندگان وحيوانات بگذارد . پانزدهم - در اول روز واول شب غذا بخورد ودر بين روز ودر بين شب غذا نخورد . شانزدهم - بعد از خوردن غذا به پشت بخوابد وپاى راست را روى پاى چپ بيندازد . هفدهم - در اول غذا وآخر آن نمك بخورد . هجدهم - ميوه را پيش از خوردن با آب بشويد .

چيزهايى كه در غذا خوردن مكروه است

مسأله 2631 - چند چيز غذا خوردن مكروه است : اول - در حال سيرى غذا خوردن . دوم پر خوردن ودر خبر است كه خداوند عالم بيشتر از هر چيز از شكم پر بدش مى آيد . سوم نگاه كردن به صورت ديگران در موقع غذا خوردن . چهارم - خوردن غذاى گرم . پنجم - فوت كردن چيزى كه مى خورد يا مى آشامد . ششم - بعد از گذاشتن نان در سفره ، منتظر چيز ديگر شدن . هفتم - پاره كردن نان با كارد . هشتم - گذاشتن نان زير ظرف غذا . نهم - پاك كردن گوشتى كه به استخوان چسبيده به طورى كه چيزى در آن نماند . دهم - پوست كندن ميوه . يازدهم - دور انداختن ميوه پيش از آنكه كاملا آن را بخورد .

مستحبات آب آشاميدنى

مسأله 2632 - در آشاميدن آب چند چيز مستحب است : اول - آن را به طور مكيدن بياشامد . دوم - در روز ايستاده آب بخورد . سوم - پيش از آشاميدن آب بسم الله وبعد از آن الحمد لله بگويد . چهارم - به سه نفس آب بياشامد . پنجم از روى ميل آب بياشامد . ششم - بعد از آشاميدن آب حضرت ابا عبد الله عليه السلام وآله بيت ايشان را ياد كند وقاتلان آن حضرت را لعنت نمايد .

مكروهات آب آشاميدن

مسأله 2633 - زياد آشاميدن آب ، وآشاميدن آن بعد از غذاى چرب ، ودر شب به حال ايستاده مكروه است ، ونيز آشاميدن آب با دست چپ ، وهمچنين از جاى شكسته كوزه ، وجايى كه دسته آن است مكروه مى باشد .

احكام نذر وعهد

مسأله 2634 - نذر آن است كه انسان بر خود واجب كند كه كار خيرى را براى خدا بجا آورد ، يا كارى را كه نكردن آن بهتر است براى خدا ترك نمايد .

مسأله 2635 - در نذر صيغه لازم نيست به عربى بخوانند پس اگر بگويد چنانچه مريض من خوب شود ، بارى خدا ده تومان به فقير مى دهم ، نذر او صحيح است ، بلكه اگر قصد كند به اين نحو ولفظى نگويد نذر محقق مى شود .

مسأله 2636 - كسى كه نذر مى كند بايد مكلف وعاقل باشد وبه اختيار خود نذر كند ، بنا بر اين نذر كردن كسى كه او را مجبور كرده اند . يا به واسطه عصبانى شدن بى اختيار نذر كرده صحيح نيست .

مسأله 2637 - اگر شوهر از نذر كردن زن جلو گيرى نمايد ، زن نمى تواند نذر كند واگر بدون اجازه شوهر نذر كند نذر او باطل است .

مسأله 2638 - اگر زن با اجازه شوهر نذر كند ، شوهرش نمى تواند نذر او را بهم بزند ، يا او را از عمل كردن به نذر جلوگيرى نمايد .

مسأله 2639 - اگر فرزند با اجازه پدر نذر كند ، بايد به آن نذر عمل نمايد . بلكه اگر بدون اجازه او نذر كند ، عمل كردن به آن

نذر واجب است . بلى پدر مى تواند نذر فرزند را منحل كند .

مسأله 2640 - انسان كارى را مى تواند نذر كند كه انجام آن برايش ممكن باشد ، بنا بر اين كسى كه نمى تواند پياده كربلا برود ، اگر نذر كند كه پياده برود ، نذر او صحيح نيست .

مسأله 2641 - اگر نذر كند كه كار حرام يا مكروهى را انجام دهد ، يا كار واجب يا مستحبى را ترك كند ، نذر او صحيح نيست .

مسأله 2642 - اگر نذر كند كه كار مباحى را انجام دهد يا ترك نمايد ، چنانچه بجا آوردن آن وتركش از هر جهت مساوى باشد ، نذر او صحيح نيست واگر انجام آن از جهتى بهتر باشد وانسان به قصد همان جهت نذر كند ، مثلا نذر كند غذايى را بخورد كه براى عبادت قوت بگيرد ، نذر او صحيح است . ونيز اگر ترك آن از جهتى بهتر باشد وانسان براى همان جهت نذر كند كه آن را ترك نمايد مثلا براى اينكه دود مضر است نذر كند كه آن را استعمال نكند نذر او صحيح مى باشد .

مسأله 2643 - اگر نذر كند نماز واجب خود را در جايى كه به خودى خود ثواب نماز در آنجا زياد نيست مثلا نذر كند نماز را در اطاق بخواند ، چنانچه نماز خواندن در آنجا از جهتى بهتر باشد مثلا به واسطه اينكه خلوت است انسان حضور قلب پيدا مى كند نذر او صحيح است .

مسأله 2644 - اگر نذر كند عملى را انجام دهد ، بايد همان طور كه نذر كرده ماه

بخواند چنانچه قبل از آن روز يا عبد از آن بجا آورد كفايت نمى كند . ونيز اگر نذر كند كه وقتى مريض او خوب شد صدقه بدهد ، چنانچه پيش از آنكه خوب شود صدقه را بدهد كافى نيست .

مسأله 2645 - اگر نذر كند روزه بگيرد ولى وقت ومقدار آن را معين نكند ، چنانچه يك روز روزه بگيرد كافى است . واگر نذر كند نماز بخواند ومقدار وخصوصيات آن را معين نكند ، اگر يك نماز دو ركعتى بخواند كفايت مى كند ، واگر نذر كند صدقه بدهد وجنس ومقدار آن را معين نكند ، اگر چيزى بدهد كه بگويند صدقه داده ، به نذر عمل كرده است ، واگر نذر كند كارى براى خدا بجا آورد در صورتى كه يك نماز بخواند يا يك روز روزه بگيرد ، يا چيزى صدقه بدهد ، نذر خود را انجام داده است .

مسأله 2646 - اگر نذر كند روز معينى را روزه بگيرد ، بايد همان روز را روزه بگيرد ونمى تواند در آن روز مسافرت ند ، واگر به واسطه مسافرت روزه نگيرد ، بايد گذشته از قضاى آن روز كفاره هم بدهد ، يعنى يك بنده آزاد كند يا به ده فقير طعام دهد ، يا ده فقير را بپوشاند ، واگر اينها را نتواند بايد سه روز پى در پى روزه بگيرد . ولى اگر ناچار شود كه مسافرت كند ، يا عذر ديگرى مثل مرض يا حيض بر او پيش آيد قضاء تنها كافى است .

مسأله 2647 - اگر انسان از روى اختيار به نذر خود عمل نكند ، بايد

به مقدارى كه در

مسأله پيش گفته شد كفاره بدهد .

مسأله 2648 - اگر نذر كند كه تا وقت معينى عملى را ترك كند ، بعد از گذشتن آن وقت مى تواند آن عمل را بجا آورد ، واگر پيش از گذشتن وقت از روى فراموشى يا ناچارى انجام دهد ، چيزى بر او واجب نيست ، ولى باز هم لازم است كه تا آن وقت آن عمل را بجا نياورد ، وچنانچه دو باره پيش از رسيدن آن وقت بدون عذر آن عمل را انجام دهد ، بايد به مقدارى كه در دو مسأله پيش گفته شد كفاره بدهد .

مسأله 2649 - كسى كه نذر كرده عملى را ترك كند ووقتى براى آن معين نكرده است ، اگر از روى فراموشى ، يا ناچارى ، يا ندانستن ، آن عمل را انجام دهد كفاره بر او واجب نيست . ولى بعدا هر وقت از روى اختيار آن را بجاآورد ، بايد به مقدارى كه در سه

مسأله پيش گفته شد كفاره بدهد .

مسأله 2650 - اگر نذر كند كه در هر هفته روز معنى مثلا روز جمعه را روزه بگيرد چنانچه يكى از جمعه ها عيد فطر يا عيد قربان شد يا در روز جمعه عذر ديگرى مانند حيض براى او پيدا شود ، بايد آن روز را روزه نگيرد وقضاى آن را بجا آورد .

مسأله 2651 - اگر نذر كند كه مقدار معينى صدقه بدهد چنانچه پيش از دادن صدقه بميرد بايد آن مقدار را از مال او صدقه بدهند .

مسأله 2652 - اگر نذر كند كه به فقير معينى صدقه بدهد ، نمى

تواند آن را به فقير ديگر بدهد ، واگر آن فقير بميرد ، بنا بر احتياط بايد به ورثه او بدهد .

مسأله 2653 - اگر نذر كند كه به زيارت يكى از امامن مثلا به زيارت حضرت ابا عبد الله عليه السلام مشرف شود ، چنانچه به زيارت امام ديگر برود كافى نيست ، واگر به واسطه عذرى نتواند آن امام را زيارت كند ، چيزى بر او واجب نيست .

مسأله 2654 - كسى كه نذر كرده زيارت برود وغسل زيارت ونماز آن را نذر نكرده ، لازم نيست آنها را بجا آورد .

مسأله 2655 - اگر براى حرم يكى از امامان يا امام زادگان چيزى نذر كند ، بايد آن را در تعمير وروشنايى وفرش حرم ومانند اينها مصرف كند .

مسأله 2656 - اگر براى خود امام عليه السلام چيزى نذر كند ، چنانچه مصرف معينى را قصد كرده ، بايد به همان مصرف برساند ، واگر مصرف معينى را قصد نكرده ، بايد به فقراء وزوار بدهد ، يا مسجد ومانند آن بسازد ، وثواب آن را هديه آن امام نمايد وهمچنين است اگر چيزى را براى امامزاده اى نذر كند .

مسأله 2657 - گوسفندى را كه براى صدقه ، يا براى يكى از امامان نذر كرده اند پشم آن ومقدارى كه چاق مى شود جزء نذر است .

مسأله 2658 - هر گاه نذر كند كه اگر مريض او خوب شود ، يا مسافر او بيايد ، عملى را انجام دهد ، چنانچه معلوم شود كه پيش از نذر كردن مريض خوب شده ، يا مسافر آمده است عمل كردن به نذر

لازم نيست .

مسأله 2659 - اگر پدر يا مادر نذر كند كه دختر خود را به سيد شوهر دهد ، بعد از آنكه دختر به تكليف رسيد ، اختيار با خود اوست ونذر آنان اعتبار ندارد .

مسأله 2660 - هر گاه با خدا عهد كند كه اگر به حاجت شرعى خود برسد ، كار خيرى را انجام دهد ، بعد از آنكه حاجتش بر آورده شد ، بايد آن كار را انجام دهد ، ونيز اگر بدون آنكه حاجتى داشته باشد ، عهد كند كه عمل خيرى را انجام دهد ، آن عمل بر او واجب مى شود .

مسأله 2661 - در عهد لازم نيست صيغه خوانده شود ، وهمان انشاء نفسانى كافى است ، وكارى را كه عهد مى كند انجام دهد ، بايد يا عبادت باشد مثل نماز واجب ومستحب يا كارى بادش كه انجام آن بهتر از تركش باشد ويا كار مباح باشد .

مسأله 2662 - اگر به عهد خود عمل نكند ، بايد كفاره بدهد يعنى شصت فقير را سير كند ، يا دو ماه روزه بگيرد يا يك بنده آزاد كند .

احكام قسم خودرن

احكام قسم خودرن

مسأله 2663 - اگر قسم بخورد كه كارى را انجام دهد يا ترك كند ، مثلا قسم بخورد كه روزه بگيرد ، يا دود استعمال نكند چنانچه عمدا مخالفت كند ، بايد كفاره بدهد يعنى يك بنده آزاد كند يا به ده فقير طعام دهد ويا ده فقير را بپوشاند واگر اينها را نتواند بايد سه روز پى در پى روزه بگيرد .

مسأله 2664 - قسم چند شرط دارد : اول - كسى كه قسم مى خورد

بايد بالغ وعاقل باشد واز روى قصد واختيار قسم بخورد ، پس قسم خوردن بچه وديوانه ومست وكسى كه مجبورش كرده اند ، درست نيست ، وهمچنين است اگر در حال عصبانى بودن بى اختيار قسم بخورد . دوم - كارى را كه قسم مى خورد انجام دهد ، بايد واجب ومستحب نباشد . سوم - يه يكى از اسمهاى خداوند عالم قسم خورد كه به غير ذات مقدس او گفته ى نمى شود مانند ، خذا والله ، ونيز اگر به اسمى قسم بخورد كه بغير خدا هم مى گويند ولى بقدرى به خذا گفته مى شود كه هر وقت كسى آن اسم را بگويد ، ذات مقدس حق در نظرآيد ، مثل آنكه به خالق ورازق قسم بخورد صحيح است ، بلكه اگر به اسمى قسم بخورد كه بغير خدا هم مى گويند وهر وقت گفته شد هم ذات مقدس حق در نظر نمى آيد مانند

حى وبصير صحيح است . چهارم - قسم را به زبان بياورد واگر بنويسد يا در قلبش آن را قصد كند صحيح نيست ولى آدم لال اگر با اشاره قسم بخورد صحيح است . پنجم - عم لكردن به قسم براى او ممكن باشد واگر موقعى كه قسم مى خورد ممكن باشد وبعدا از عمل آن عاجز شود ، از وقتى كه عاجز شود ، از وقتى كه عاجز مى شود ، قسم او بهم مى خورد ، وهمچنين است اگر عمل كردن به نذر بقدرى مشقت پيدا كند كه نشود آن را تحمل نمود

مسأله 2665 - اگر پدر از قسم خوردن فرزند جلو گيرى كند ، يا

شوهر از قسم خوردن زن جلو گيرى نمايد ، قسم آنان صحيح نيست .

مسأله 2666 - اگر فرزند بدون اجازه پدر قسم بخورد ، پدر مى تواند قسم او را بهم بزند وقسم زن بدون اذن شوهر صحيح نيست .

مسأله 2667 - اگر انسان از روى فراموشى ، يا ناچارى به قسم عمل نكند ، كفاره بر او واجب نيست ، وهمچنين است اگر مجبورش كنند كه به قسم عمل ننمايد . وقسمى كه آدم وسواسى مى خورد ، مثل اينكه مى گويد والله الان مشغول نماز مى شوم وبه واسطه وسواس مشغول نمى شود ، اگر وسواس او طورى باشد كه بى اختيار به قسم عمل نكند كفاره ندارد .

مسأله 2668 - كسى كه قسم مى خورد ، اگر حرف او راست باشد قسم خوردن او مكروه است ، واگر دروغ باشد حرام واز گناهان بزرگ مى باشد ، ولى اگر براى اينكه خودش يا مسلمان ديگرى را از شر ظالمى نجات دهد ، قسم دروغ بخورد اشكال ندراد بلكه گاهى واجب مى شود ، اما اگر بتواند توريه كند ، يعنى موقع قسم خوردن طورى نيت كند كه دروغ نشود ، ومشقت هم نداشته باشد بايد توريه نمايد ، مثلا اگر ظالمى بخواهد كسى را اذيت كند واز انسان بپرسد كه او را نديده اى وانسان يك ساعت قبل او را ديده باشد ، بگويد اور ا نديده ام وقصد كند كه از پنج پيش نديده ام .

احكام وقف

احكام وقف

مسأله 2669 - اگر كسى چيزى را وقف كند ، از ملک او خارج مى شود وخود او را وديگران نمى توانند آن را ببخشند

، يا بفروشند وكسى هم از آن ملك ارث نمى برد ، ولى در بعضى از موارد كه در مسأله 2093 و 2094 بيان شد ، فروختن آن اشكال ندارد

مسأله 2670 - لازم نيست صيغه وقف را به عربى بخوانند ، بلكه اگر مثلا بگويد خانه خود را وقف كردم صحيح است وقبل در هيچ قسم از اقسام وقف معتبر نيست ، چه وقف بر افراد مخصوص باشد ، وچه در موقوفات عامه مثل مسجد ومدرسه ، وچه چيزى كه براى عموم وقف كنند مثلا بر فقراء وسادات وقف نمايند . در تمام اين اقسام وقف محقق مى شود وصحيح است بدون قبول كردن كسى .

مسأله 2671 - ارگر ملكى را براى وقف معين كند وپيش از خواندن صيغه وقف پشيمان شود ، يا بميرد ، وقف درست نيست .

مسأله 2672 - كسى كه مالى را وقف مى كند ، لازم نيست قصد قربت داشته باشد ، ونيز لازم نيست از موقع خواندن صيغه ، مال را براى هميشه وقف كند مثلا اگر بگويد اين مال بعد از مردن من وقف باشد ، گر چه از موقع خواندن صيغه تا مردنش وقف ننموده ولى وقف صحيح است ، ونيز اگر بگويد تا ده سال وقف باشد وبعد از آن نباشد ، يا بگويد تا ده سال وقف باشد ، بعد پنج سال وقف نباشد ودو باره وقف باشد ، وقف صحيح است .

مسأله 2673 - وقف در صورتى صحيح ولازم است كه مال وقف را به تصرف كسى كه براى او وقف شده يا وكل ، يا ولى او بدهند ، ولى اگر چيزى

را بر اولاد صغير خود وقف كند وبه قصد اينكه آن چيز ملك آنان شود ، از طرف آنان نگهدارى نمايد ، وقف صحيح ولازم است .

مسأله 2674 - اظهر آن است كه در اوقاف عامه از قبيل مدارس ومساجد وامثال آنها قبض معتبر نباشد ورد وقفيت آنها مجرد وقف نمودن كافى است .

مسأله 2675 - كسى كه مال خود را وقف مى كند بايد مكلف وعاقل باشد وشرعا بتواند در مال خود تصرف كند ، بنابر اين سفيهى كه مال خود را در كارهاى بيهوده مصرف مى كند 7 چون حق ندارد در مال خود تصرف نمايد اگر چيزى را وقف كند صحيح نيست .

مسأله 2676 - اگر مالى را براى زندگانى وبعد از آن براى كسانى كه بعدا بدنيا مى آيند وقف نمايد ، مثلا چيزى را بر اولاد خود وقف كند كه بعد از آنان وقف نوه هاى او باشد وهر دسته اى بعد از دسته ديگر از وقف استفاده كنند صحيح است ، وبعيد نيست وقف ابتداءا براى كسانى كه بعد بدنيا مى آيند نيز صحيح باشد .

مسأله 2677 - اگر چيزى را بر خودش وقف كند مثل آنكه دكانى را وقف كند كه عايدى آن را بعد از مرگ او خرج مقبره اش نمايند صحيح نيست . ولى اگر مثلا مالى را بر فقراء وقف كند وخودش فقير شود ، مى تواند از منافع وقف استفاده نمايد .

مسأله 2678 - اگر براى چيزى كه وقف كرده متولى معين كند ، بايد مطابق قرار داد او رفتار نمايد ، واگر معين نكند ، چنانچه بر افراد مخصوصى مثلا بر اولاد

خود وقف كرده باشد وآنها بالغ ، اختيار با خود آنان ، واگر بالغ نباشند اختيار با ولى ايشان است وبراى استفاده از وقف اجازه حاكم شرع لازم نيست .

مسأله 2679 - اگر ملكى را مثلا بر فقراء يا سادات وقف كند ، يا وقف كند كه منافع آن به مصرف خيرات برسد ، در صورتى كه براى آن ملك متوالى معين نگرده باشد ، اختيار آن با حاكم شرع است .

مسأله 2680 - اگر ملكى را بر افراد مخصوصى مثلا بر اولاد خود وقف كند كه هر طبقه اى بعد از طبقه ديگر از آن استفاده كنند ، چنانچه متولى آن را اجاره دهد وبميرد اجاره باطل نمى شود . ولى اگر متولى نداشته باشد و يك طبقه از كسانى كه ملك بر آنها وقف شده ، آن را اجاره دهند ودر بين مدت اجاره بميرند ، اجاره باطل مى شود ودر صورتى كه مستأجر مال الاجاره تمام مدت را داده باشد ، مال الاجاره از زمان مردنشان تا آخر مدت اجاره را از مال آنان بر مى داردند . اگر ملك وقف خراب شود ، از وقف بودن بيرون نمى رود .

مسأله 2682 - ملكى كه مقدارى از آن وقف است ومقدارى از آن وقف نيست اگر تقسيم نشده باشد ، حاكم شرع يا متولى مى تواند با نظر خبره سهم وقف را جدا كند .

مسأله 2683 - اگر متولى وقف خيانت كند وعايدات آن را به مصرفى كه معين شده نرساند ، حاكم شرع مى تواند بجاى او متولى امينى معين نمايد .

مسأله 2684 - فرشى را كه براى حسينيه وقف كرده

اند ، نمى شود براى نماز به مسجد ببرند ، اگر چه آن مسجد نزديك حسينيه باشد .

مسأله 2685 - اگر ملكى را براى نعمير مسجدى وقف نمايند ، چنانچه آن مسجد احتياج به تعمير ندارد وانتظار هم نمى رود كه تا مدتى احتياج به تعمير پيدا كند مى توانند عايدات آن ملك را بر مصرف مسجدى كه احتياج به تعمير دارد بر سانند .

مسأله 2686 - اگر ملگى را وقف كند كه عايدى آن را خرج تعمير مسجد نمايند ، وبه امام جماعت وبه كسى كه در آن مسجد اذان مى گويد بدهند ، در صورتى كه بدانند يا اطمينان داشته باشند كه براى هر يك چه مقدار معين كرده ، بايد همانطور مصرف كنند . واگر يقين يا اطمينان نداشته باشند ، چنانچه آنچه ذكر شده از باب مصرف باشد بايد اول مسجد را تعمير كنند واگر چيزى زياد آمد بين امام جماعت وكسى كه اذان مى گويد به طور مساوى قسمت نمايند وبهتر آن است كه اين دو نفر در تقسيم با يكديگر صلح كنند .

احكام وصيت

احكام وصيت

مسأله 2687 - وصيت آن است كه انسان سفارش كند بعد از مرگش براى او كارهايى انجام دهند ، يا بگويد بعد از مرگش چيزى از مال او ملك كسى باشد ، يا براى اولاد خود وكسانى كه اختيار آنان با اوست قيم وسرپرست معين كند . وكسى را كه به او وصيت مى كنند وصى مى گويند .

مسأله 2688 - كسى كه نمى تواند حرف بزند ، اگر با اشاره مقصود خود را بفهماند ، براى هر كارى مى تواند وصيت كند بلكه كسى هم

كه مى تواند حرف بزند ، اگر با اشاره اى كه مقصودش را بفهماند وصيت كند صحيح است .

مسأله 2689 - اگر نوشته اى به امضاء يا مهر ميت ببينند ، چنانچه مقصود داورا بفهماند ومعلوم باشد كه باى وصيت كردن نوشته ، بايد مطابق آن عمل كنند وهمچنين اگر بدانند مقصودش وصيت كردن نبوده وچيزيهاى را نوشته است بعدا مطابق آن وصيت كند ووصيت كرده ، ولى اگر ندانند كه بعدا وصيت كرده يا نه عمل به آن لازم نيست .

مسأله 2690 - كسى كه وصيت مى كند بايد بالغ باشد ، بلى وصيت صبى دهساله اگر عاقل ودر وجوه معروف باشد صحيح است ، ونيز بايد وصيت كنند ه عاقل ، واز روى اختيار وصيت كند .

مسأله 2691 - كسى كه از روى عمد مثلا زخمى به خود زده يا سمى خورده است كه به واسطه آن ، يقين يا گمان به مردن او پيدا مى شود ، اگر وصيت كند كه مقدارى از مال او را به مصرفى برسانند صحيح نيست .

مسأله 2692 - اگر انسان وصيت كند كه چيزى به كسى بدهند ، در صورتى آن كسى آن چيز را مالك مى شود كه آنرا رد ننمايد ، وقبول لازم نيست .

مسأله 2693 - وقتى انسان نشانه هاى مرگ را در خود ديد ، بايد فورا امانتهاى مردم را به صاحبانشان بر گرداند واگر به مردم بدهكار است وموقع دادن آن بدهى رسيده بايد بدهد ، واگر خودش نمى تواند بدهد ، يا موقع دادن بدهى او نرسيده ، بايد وصيت كند وبر وصيت شاهد بگيرد ، ولى اگر بدهى او

معلوم باشد ، وصيت كردن لازم نيست .

مسأله 2694 - كسى كه نشانه هاى مرگ را در خود مى بيند ، اگر خمس وزكوة ومظالم بدهكار است ، بايد فورا بدهد واگر نمى تواند بدهد چنانچه از خودش مال دارد ، يااحتمال مى دهد كسى آنها را اداء نمايد ، بايد وصيت كند . وهمچنين است اگر حج بر او واجب باشد . مسأله 2695 - كسى كه نشانه هاى مرگ را در خود مى بيند ، اگر نماز وروزه قضاء دارد ، بايد وصيت كند كه از ما لخودش بارى آنها اجير بگيرند ، بلكه اگر مال نداشته باشد ولى احتمال بدهد كسى بدون انكه چيزى بگيرد آنها را انجام مى دهد ، باز هم واجب است وصيت نمايد ، واگر قضاى نماز روزه او به تفصيلى كه در صفحه 225 بيان شد ، ر پسر بزرگتر واجب باشد ، بايد به او اطلاع دهد ، يا وصيت كند كه براى او بجا آورند .

مسأله 2696 - كسى كه نشانه هاى مرگ را در خود مى بيند ، اگر مالى پيش كسى دارد يادر جايى پنهان كرده است كه ورثه نمى دانند چنانچه به واسطه ندانستن ، حقشان از بين بورد ، بايد به آنان اطلاع دهد ، ولازم نيست بارى بچه هاى صغير خود قيم وسر پرست معين كند ، ولى در صورتى كه بدون قيم مالشان از بين مى رود ، يا خودشان ضابع مى شوند ، بايد بارى آنان قيم امينى معين نمايد .

مسأله 2697 - وصى بايد مسلمان وعاقل باشد . ونيز بايد بالغ باشد در صورتى كه به تنهايى

وصى قرار داده شود .

مسأله 2698 - اگر كسى چند وصى براى خود معين كند ، چنانچه اجازه داده باشد كه هر كدام به تنهايى به وصيت عمل كنند ، لازم نيست در انجام وصيت از يكديگر اجازه بگيرند ، واگر اجازه ناده باشد ، چه گفته باشد كه هر دو باهم به وصيت عمل كند ، يا نگفته باشد ، بايد با نظر يكديگر به وصيت عمل نمايند واگر حاضر نشوند كه با يكديگر به وصيت عمل كنند ، حاكم شرع آنها را مجبور مى كند واگر اطاعت نكنند ، به جاى آنان ديگران را معين مى نمايد .

مسأله 2699 - اگر انسان از وصيت خود بر گردد مثلا بگويد ثلث مالش را به كسى بدهند ، بعد بگويد به او ندهند وصيت باطل مى شود . واگر وصيت خود را تغيير دهد ، مثل آنكه قيمى براى بچه هاى خود معين كند ، بعد ديگرى را بجاى او قيم نمايد ، وصيت اولش باطل مى شود بايد به وصيت دوم او عمل نمايند .

مسأله 2700 - اگر كارى كند كه معلوم شود از وصيت خود بر گشته مثلا خانه اى را كه وصيت كرده به كسى بدهند بفروشد ، يا ديگرى را براى فروش آن وكيل نمايد ، وصيت باطل مى شود .

مسأله 2701 - اگر وصيت كند چيزى معينى را به كسى بدهند ، بعد وصيت كند كه نصف همان را به ديگرى بدهند بايد آن چيز را دو قسمت كنند وبه هر كدام از آن دو نفر يك قسمت آن را بدهند .

مسأله 2702 - اگر كسى در مرض كه به

آن مرضى مى ميرد ، مقدارى از مالش را به كسى ببخشد ووصيت كند كه بعد از مردن او هم مقدارى به كس ديگر بدهند ، بايد مالى را بخشيده از اصل تركه خارج كنند ، چنانچه مالى كه وصيت كرده بيشتر از ثلث باقيمانده نباشد ، يا اگر بيشتر است ورثه اجازه بدهند كه گفته او عملى شود ، بايد به آنجه گفته عمل كنند ، واگر بيشتر از ثلث باشد ، ورثه هم اجازه ندهند ، بايد مالى را كه پيش از مرگ بخشيده بدهند وثلث باقيمانده مال دومى است .

مسأله 2703 - اگر وصيت كند كه ثلث مال او را نفروشند وعايدى آن را به مصرفى برسانند ، بايد مطابق گفته او عمل نمايند .

مسأله 2704 - اگر در مرضى كه به آن مرض مى ميرد ، بگويد مقدارى به كسى بدهكار است ، چنانچه متهم باشد كه براى ضرر زدن به ورثه گفته است ، بايد مقدارى را كه معين كرده از ثلث او بدهند واگر متهم نباشد وكسى هم منكر گفته او نشود ، بايد از اصل مالش بدهند .

مسأله 2705 - اگر وصيت كند به بچه اى كه ممكن است فلان زن حامله شود چيزى بدهند به نحو وصيت به فعل ، چنانچه آن بچه بعد از مرگ موصى بدنيا آمد آن چيز را به او مى دهند ، والا در خيرات مصرف مى شود ، واگر وصيت كند كه مقدارى از مالش مال بچه باشد كه در شكم مادر است بنحو وصيت به نتيجه اگر چه هنوز روح نداشته باشد ، وصيت صحيح است ، پس اگر زنده بدنيا

امد ، بايد آنچه را كه وصيت كرده به او بدهند ، واگر مرده بدنيا امد ، وصيت باطل مى شود وآنچه را كه براى او وصيت كرده ، ورثه ميان خودشان قسمت مى كنند .

مسأله 2706 - اگر انسان بفهمد كسى او را وصى كرده ، چنانچه به اطلاع وصيت كنند برساند كه باى انجام وصيت او حاضر نيست ، لازم نيست بعد از مردن او به وصيت عمل كند ، ولى اگر پيش از مردن او بفهمد كه او را وصى كرده ، يا بفهمد وبه اطلاع ندهد كه براى عمل كردن به وصيت حاضر نيست ، در صورتى كه مشقت نداشته باشد ، بايد وصيت او را انجام دهد ، ونيز اگر وصى پيش از مرگ ، موقعى ملتفت شود كه مريض به واسطه شدت مرض نتواند به ديگرى وصيت كند ، بايد وصيت را قبول نمايد . مسأله 2607 - اگر كسى كه وصيت كرده بميرد ، وصى نمى تواند ديگرى را براى انجام كارهاى ميت معين كند وخود از كار كناره نمايد ، ولى اگر بداند مقصود ميت اين نبوده كه خود وصى آن كار را انجام دهد ، بلكه مقصودش فقط انجام كار بوده ، مى تواند ديگرى را از طرف خود وكيل نمايد .

مسأله 2708 - اگر كسى دو نفر را وصى كند ، چنانچه يكى از آن دو بميرد ، يا ديوانه يا كافر شود لازم نيست حاكم شرع يك نف ديگر را بجاى او معين كند ، مگر آنكه شرط اجتماع در عمل نموده باشد ، واگر هر دو بميرند يا ديوانه ، يا كافر شوند

حاكم شرع دو نفر ديگر را معين مى كند ولى اگر يك نفر بتواند وصيت را عملى كند ، معين كردن دونفر لازم نيست .

مسأله 2709 - اگر وصى نتواند به تنهايى كارهاى ميت را انجام دهد ، حاكم شرع براى كمك او يك نفر ديگر را معين مى كند .

مسأله 2710 - اگر مقدارى از مال ميت در دست وصى تلف شود ، چنانچه در نگهدارى آن كوتاهى كرده ويا تعدى نموده ، مثلا ميت وصيت كرده است كه فلان مقدار به فقراى شهر بده واو مال را به شهر ديگر برده ودر را از بين رفته ضامن است واگر كوتاهى نكرده وتعدى هم ننموده ضامن نيست .

مسأله 2711 - هر گاه انسان كسى را وصى كند وبگويد كه اگر ان كس بميرد فلانى وصى باشد ، بعد از آنكه وصى اول مرد ، وصى دوم بايد كارهاى ميت را انجام دهد .

مسأله 2712 - حجى كه بر ميت واجب است وبدهكارى وحقوقى راكه مثل خمس وزكوة ومظالم ، اداء كردن آنها واجب است ، بايد از اصل مال ميت بدهند ، واگر چه ميت براى آنها وصيت نكرده باشد .

مسأله 2713 - اگر مال ميت از بدهى وحج واجب وحقوقى كه مثل خمس وزكوة ومظالم بر او واجب است زياد بيايد ، چنانچ وصيت كرده باشد كه ثلث يا مقدارى از ثلث را به مصرفى برسانند ، بايد به وصيت او عمل كنند واگر وصيت نكرده باشد ، آنچه مى ماند مال ورثه است .

مسأله 2714 - اگر مصرفى را كه ميت معين كرده ، از ثلث مال او بيشتر باشد وصيت او

در بيشتر از ثلث در صورتى صحيح است كه ورثه حرفى بزنند ، يا كارى كنند كه معلوم شود عملى شدن وصيت را اجازه داده اند ، وتنها راضى بودن آنان كافى نيست . واگر مدتى بعد از مردن او هم اجازه بدهند صحيح است .

مسأله 2715 - اگر مصرفى را كه ميت معين كرده ، از ثلث مال او بيشتر باشد ، وپيش از مردن او ورثه اجازه بدهند كه وصيت او عملى شود ، بعد از مردن او نمى توانند از اجازه خود بر گردند .

مسأله 2716 - اگر وصيت كند كه از ثلث او خمس وزكوة يا بدهى ديگر اورا بدهند وبراى نماز وروزه او اجير بگيردن وكار مستحبى هم مثل اطعام به فقراء انجام دهند ، بايد اول بدهى او را از ثلث بدهند واگر چيزى زياد آمد براى نماز وروزه او اجير بگيرند واگر از آن هم زياد آمد به مصرف كار مستحبى كه معين كرده برسانند ، وچنانچه ثلث مال او فقط به اندازه بدهى او باشد ، ورثه هم اجازه ندهند كه بيشتر از ثلث مال مصرف شود ، وصيت براى نماز وروزه وكارهاى مستحبى باطل است ولى بايد نماز وروزه او را از اصل مال بدهند

مسأله 2717 - اگر وصيت كند كه بدهى او را بدهند وبراى نماز وروزه مستحبى ااو اجير بگيريد وكار مستحبى ديگر هم انجام دهند ، چنانچه وصيت نكرده باشد كه اينها را از ثلث بدهند ، بايد بدهى او را از اصل مال بدهند واگر چيزى زياد آمد ، ثلث آن را به مصرف نماز وروزه وكارهاى مستحبى كه معين كرده برسانند

ودر صورتى كه ثلث كافى نباشد ، ووصيت هم به ترتيب ذكر شده باشد ، پس اگر ورثه اجازه بدهند ، بايد وصيت او عملى شود واگر اجازه ندهند ، بايد نماز وروزه را از ثلث دهند واگر چيزى زياد آمد به مصرف كار مستحبى كه معين كرده برسانند .

مسأله 2718 - اگر كسى بگويد كه ميت وصيت كرده فلان مبلغ به من بدهند ، چنانچه دو مرد عادل گفته او را تصديق كنند ، يا قسم بخورد ويك مرد عادل هم گفته او را تصديق نمايد . يا يك مرد عادل ودو زن عادله ، يا چهار زن عادله به گفته او شهادت دهند ، بايد مقدارى را كه مى گويد به او بدهند . واگر دو زن عادله شهادت دهند ، نصف آن را واگر سه زن عادله شهادت دهند ، بايد سه چهارم آن را به او بدهند . ونيزى اگر دو مرد كافر ذمى كه در دين خود عادل باشند گفته او را تصديق كنند ، در صورتى كه ميت ناچار بوده است كه وصيت كند ومرد وزن عادلى هم در موقع وصيت نبوده ، وصيت در سفر باشد بايد چيزى را كه مطالبه مى كند به او بدهند .

مسأله 2719 - اگر كسى بگويد من وصى ميتم كه مال اور ا به مصرفى برسانم ، يا ميت مرا قيم بچه هاى خود قرار داده ، در صورتى بايد حرف او را قبول كرد كه دو مرد عادل گفته او را تصديق نمايند .

مسأله 2720 - اگر وصيت كند چيزى به كسى بدهند وآن كس پيش از آنكه قبول كند يا رد

نمايد بميرد ، تا وقتى ورثه او وصيت را رد نكرده اند ، مى توانند آن چيز را قبلو نمايند ولى اين در صورتى است كه وصيت كنند ه از وصيت خود بر نگردد وگرنه حقى به آن چيز ندارند .

احكام ارث

احكام ارث

مسأله 2721 - كسانى كه به واسطه خويشى ارث مى برند سه دسته هستند : دسته اول - پدر ومادر واولاد ميت وبا نبودن اولاد ، اولاد هر چه پايين روند ، هر كدام آنان كه به ميت نزديكتر است ارث مى برد وتا يكنفر از اين دسته هست دسته دوم ارث نمى برند . دسته دوم - جد يعنى پدر بزرگ وجده ، يعنى مادر بزرگ وخواهر وبرادر وبا نبودن برادر وخواهر ، اولاد ايشان هر كدام آنان كه به ميت نزديكتر است ارث مى برد وتا يكنفر از اين دسته هست دسته سوم ارث نمى برند . دسته سوم - عمو وعمه ودايى وخاله واولاد آنان وتا يكنفر از عموها وعمه ها ودايى وخاله هاى وخاله واولاد آنان ارث نمى برند ولى اگر ميت عموى پدر وپسر عموى پدر ومادرى داشته باشد ، ارث به پسر عموى پدر ومادرى مى رسد وعموى پدرى ارث نمى برد .

مسأله 2722 - اگر عمو وعمه ودايى وخاله خود ميت واولاد انان واولاد اولاد آنان نباشند ، عمو وعمه ودايى وخاله پدر ومادر ميت ارث مى برند واگر اينها نباشند ، اولادشان ارث مى برند واگر اينها هم نباشند ، عمو وعمه ودايى وخاله جد وجده ميت ، واگر اينها هم نباشند ، اولادشان ارث مى برند .

مسأله 2723 - زن وشوهر به تفصيلى كه

در چند صفحه بعد بيان مى شود ، از يكديگر ارث مى برند .

ارث دسته اول

مسأله 2724 - اگر وارث ميت فقط يك نفر از دسته اول باشد ، مثل پدر يا مادر يا يك پسر يا يك دختر باشد ، همه مال ميت به او مى رسد ، واگر چند پسر يا چند دختر باشند ، همه مال به طورى مساوى بين آنان قسمت مى شود ، واگر يك پسر ويك دختر باشند ، مال را سه قسمت مى كنند ، دو قسمت را پسر ويك قسمت را دختر مى برد واگر چند پسر وچند دختر باشند ، مال را طورى قسمت مى كنند كه هر پسرى دو برابر دختر ببرد .

مسأله 2725 - اگر وارث ميت فقط پدر ومادر او باشند . مال سه قسمت مى شود ، دو قسمت آن را پدر ويك قسمت را مادر مى برد ، ولى اگر ميت دو برادر ، يا چهار خواهر ، يا يك برادر ودو خواهر داشته باشد كه همه آنان پدرى باشند يعنى پدر آنان با پدر ميت يكى باشد ، خواه مادرشان هم با مادر ميت يكى باشد يا نه ، اگر چه تا ميت پدر ومادر دارد اينها ارث نمى برند ، اما به واسطه بودن اينها مادر شش يك مال را مى برد وبقيه را به پدر مى دهند .

مسأله 2726 - اگر وارث ميت فقط پدر ومادر ويك دختر باشند ، چنانچه ميت دو برادر يا چهار خواهر يا يك برادر ودو خواه رپدرى نداشته باشد ، مال را پنج قسمت مى كنند ، پدر ومادر هر كدام يك قسمت

ودختر سه قسمت آن را مى برد واگر دو برادر يا چهار خواهر يا يك برادر ودو خواهر پدرى داشته باشد ، مال را شش قسمت مى كنند ، پدر ومادر ، هر كدام يك قسمت ودختر سه قسمت مى برد ويك قسمت باقيمانده را چهار قسمت مى كنند يك قسمت را به پدر وسه قسمت را به دختر مى دهند مثلا اگر مال ميت را 24 قسمت كنند ، 15 قسمت آن را به دختر و 5 قسمت آن را به پدر و 4 قسمت آن را به مادر مى دهند .

مسأله 2727 - اگر وارث ميت فقط پدر ومادر ويك پسر باشند ، مال را شش قسمت مى كنند ، پدر ومادر هر كدام يك قسمت وپسر چهار قسمت آن را مى برد . واگر چند پسر يا چند دختر باشند ، آن چهار قسمت را به طور مساوى بين خودشان قسمت مى كنند واگر پسر ودختر باشند ، آن چهار قسمت را طورى تقسيم مى كنند كه هر پسرى دو برابر دختر ببرد .

مسأله 1728 - اگر وارث ميت فقط پدر ويك پسر ، يا مادر ويك پسر باشند ، مالى را شش مى كنند ، يك قسمت آن را پدر يا مادر وپنج قسمت را پسر مى برد .

مسأله 2729 - اگر وارث ميت فقط پدر ، يا مادر ، با پسر ودختر باشند ، مال را شش قسمت مى كنند يك قسمت آنر ا پدر ، يا مادر مى برد وبقيه را طورى قسمت مى كنند كه هر پسرى دو برابر دختر ببرد .

مسأله 2730 - اگر وارث ميت فقط

پدر ويك دختر ، يا مادر ويك دختر باشند ، مال را چهار قسمت مى كنند ، يك قسمت آن را پدر يا مادر وقيه را دختر مى برد .

مسأله 2731 - اگر وارث ميت فقط پدر وچند دختر يا مادر وچند دختر باشند ، مال را پنج قسمت مى كنند ، يك قسمت را پدر يا مادر مى برد وچهار قسمت را دخترها به طور مساوى بين خودشان قسمت مى كنند .

مسأله 2732 - اگر ميت اولاد نداشته باشد . ، نوه پسرى او اگر چه دختر باشد ، سهم پسر ميت را مى برد ونوه دخترى او اگر چه پسر باشد ، سهم دختر ميت را مى برد ، مثلا اگر ميت يك پسر از دختر خود ويك دختر از پسرش داشته باشد ، مال را سه قسمت مى كنند يك قسمت را به پسر دختر ودو قسمت را به دختر پسر مى دهند .

ارث دسته دوم

مسأله 2733 - دسته دوم از كسانى كه به واسطه خويشى ارث مى برند ، جد يعنى پدر بزرگ وجده يعنى مادر بزرگ وبرادر وخواهر ميت است ، واگر برادر وخواهر نداشته باشد ، اولادشان ارث ميبرند .

مسأله 2734 - اگر وارث ميت فقط يك برادر ، يا يك خواهر باشد ، همه مال به او مى رسد ، واگر چند برادر پدر ومادرى ، يا چند خواهر پدر ومادرى باشند ، مال به طور مساوى بين آنان قسمت مى شود ، واگر برادر وخواهر پدر ومادرى باهم باشند ، هر برادرى دو برابر خواهر مى برد ، مثلا اگر دو برادر ويك خواهر پدر ومادرى دارد ،

مال را پنج قسمت مى كنند ، هر يك از برادرها دو قسمت وخواهر يك قسمت آن را مى برد

مسأله 2735 - اگر ميت برادر وخواهر پدر ومادرى دارد ، برادر وخواهر پدرى كه از مادر با ميت ارث نمى برد ، واگر برادر وخواهر پدر ومادرى ندارد ، چنانه فقط يك خواهر يا يك برادر پدرى داشته باشد ، همه مال به او مى رسد ، واگر چند برادر يا چند خواهر پدرى داشته باشد ، مال به طور مساوى بين آنان قسمت مى شود واگر هم برادر وهم خواهر پدرى داشته باشد ، هر برادرى دو برابر خواهر مى برد .

مسأله 2736 - اگر وارث ميت فقط يك خواهر يا يك برادر مادرى باشد كه از پدر با ميت جداست ، همه مال به او مى رسد ، واگر چند برادر مادرى يا چند خواه رمادرى يا چند برادر وخواهر مادرى باشند ، مال به طور مساوى بين آنان قسمت مى شود .

مسأله 2737 - اگر ميت برادر وخواهر پدر ومادرى وبرادر وخواهر پدرى ويك برادر يا يك خواهر مادرى داشته باشد ، برادر وخواهر پدرى ارث نمى برند ومال را شش قسمت مى كنند ، يك قسمت آن را به برادر يا خواهر مادرى وبقيه را به برادر وخواهر پدر ومادرى مى دهند وهر برادرى در برابر خواهر مى برد .

مسأله 2738 - اگر ميت برادر وخواهر پدر ومادرى وبرادر وخواهر پدرى وبرادر وخواهر مادرى داسته باشد ، برادر وخواهر پدرى ارث نمى برند ومال را سه قسمت مى كند ، يك قسمت آن را برادر وخواهر مادرى به طور مساوى

بين خودشان قسمت مى كنند وبقيه را به برادر وخواهر پدر ومادرى مى دهند وهر برادرى دو برابر خواهر مى برد .

مسأله 2739 - اگر وارث مميت فقط برادر وخواهر پدرى ويك برادر مادرى يا يك خواهر مادرى باشد ، مال را شش قسمت مى كنند ، يك قسمت آن را برادر يا خواهر مادرى مى برد وبقيه را به برادر وخواهر پدرى مى دهند وه ربرادرى دو برابر خواهر مى برد .

مسأله 2740 - اگر وارث ميت فقط برادر وخواهر پدرى وچند برادر وخواهر مادرى باشند 7 مال را سه قسمت مى كنند ، يك قسمت آن را برادر وخواهر مادرى به طور مساوى بين خودشان قسمت مى كنند وبقيه را به برادر وخواهر پدرى مى دهند وهر برادرى دو برابر خواهر مى برد .

مسأله 2741 - اگر وارث ميت فقط برادر وخواهر وزن او باشند ، زن ارث خود را به تفصيلى كه در چند صفحه بيان مى شود مى برد . وخواهر وبرادر به طورى كه

در مسائل گذشته بيان شد ارث خود را مى برند ، ونيز اگر زنى بميرد ووارث او فقط خواهر وبرادر شوهر او باشند ، شوهر نصف مال را مى برد وخواهر وبرادر به طورى كه در مسائل پيش ذكر شد ارث خود را مى برند . ولى براى انكه زن با شوهر ارث مى برد از سهم برادر وخواهر مادرى پيزى كم نمى شود ، واز سهم برادر وخواهر پدر ومادرى يا پدرى كم مى شود ، مثلا اگر وارث ميت شوه وبرادر وخواهر مادرى وبرادر وخواهر پدر ومادرى او باشد ، نصف مال به شوهر

مى رسد ويك قسمت از سه قسمت اصل مال را به برادر وخواهر مادرى مى دهند وآنجه مى ماند مال برادر وخواهر پدر ومادرى است ، پس اگر همه مال او شش تومان باشد سه تومان به شوهر ودو تومان به برادر وخواه رمادرى ويك تومان به برادر وخواه رپدر ومادرى مى دهند .

مسأله 2742 - اگر ميت خواهر وبرادر نداشته باشد ، سهم ارث آنان را به اولادشان مى دهند وسهم برادر زاده وخواهر زاده مادرى به طور مساوى بين آنان قسمت مى شود واز سهمى كه به برادر زاده وخواه رزاده پدرى يا پدر ومادرى مى رسد ، هر پسرى دو برادر دختر مى برد .

مسأله 2743 - اگر وارث ميت فقط يك جد يا يك جده است ، چه پدرى باشديامادرى ، همه مال به اومى رسد وبابودن جد ميت پدرجد او ارث نمى برد .

مسأله 2744 - اگر وارث ميت فقط جدوجده پدرى باشند ، مال سه قسمت مى شود دوقسمت راجد ويكقسمت راجده مى برد واگر جدوجده مادرى باشند ، مال رابه طور مساوى بين خودشان قسمت مى كنند .

مسأله 2745 - اگروارث ميت فقط يك جد ياجده پدرى ويك جد يا جده مادرى باشند سه قسمت مى شود ، دو قسمت را جد يا جده پدرى ويك قسمت را جد يا جده مادرى مى برد .

مسأله 2746 - اگر وراث ميت جد وجده مادرى باشند مال سه قسمت مى شود ، يك قسمت آن راجد وجده مادرى به طور مساوى بين خودشان قسمت مى كنند ودو قسمت آن را به جد وجده پدرى مى دهند وجد دو برابر

جده مى برد .

مسأله 2747 - اگر وارث ميت فقط زن وجد وجده پدرى وجد وجده مادرى اوباشند زن ارث خود رابه تفصيلى كه در چند صفحه بعد بيان مى شود مى برد ويك قسمت از سه قسمت اصل مال را به جد يا وجده مادرى مى دهند كه به طور مساوى بين خودشان قسمت مى كنند ، وبقيه را به جد وحده پدر يمى دهند وجد دو برابر جده مى برد . واگر وارث ميت شوهر وجد وجده باشند ، شوهر نصف مال را مى برد وجد وجده به دستورى كه در مسائل گذشته گفته شد ، ارث خود را مى برند .

ارث دسته سوم

مسأله 2748 - دسته سوم عمو وعمه ودايى وخالى واولاد آنان است به تفصيلى كه بيان شد كه اگر ااز طبقه اول ودوم كسى نباشد ، اينها ارث مى برند .

مسأله 2749 - اگر وارث ميت فقط يك عمو يا يك عمه است ، چه پدر ومادرى باشد يعنى با ميت از يك پدر ومادر باشد ، يا پدرى باشد يا مادرى ، همه مال به او مى رسد ، واگر چند عمو يا جند عمه باشند وهمه پدر ومادرى ، يا همه پدرى باشند ، مال به طور مساوى بين آنان قسمت مى شود ، واگر عمو وعمه هر دو باشند وهمه پدر ومادرى ، يا همه پدرى باشند ، عمو دو برابر عمه مى برد مثلا اگر وارث ميت دو عمو ويك عمه باشند ، مال را پنج قسمت مى كنند ، يك قسمت را به عمه مى دهند وچهار قسمت را عموها به طور مساوى بين خودشان

قسمت مى كنند .

مسأله 750 - اگر وارث ميت فقط چند عموى مادرى يا چند عمه مادرى يا عمو وعمه مادرى باشند ، مال به طور مساوى بين آنان قسمت مى شود .

مسأله 2751 - اگر وارث ميت جند عمو وعمه باشند وبعضى پدرى وبعضى مادرى وبعضى پدر ومادرى باشند ، عمو وعمه پدرى ارث نمى برند ، پس اگر ميت يك عمو يا يك عمه مادرى دارد ، مال را شش قسمت مى كنند ، يك قسمت را به عمو يا عمه مادرى وبقيه را به عمو وعمه پدر ومادرى مى دهند وعموى پدر مادرى دو برابر عمه پدر ومادرى مى برد ، واگر هم عمو وهم عمه مادرى دارد ، مال را سه قسمت مى كنند دو قسمت را به عمو وعمه پدر ومادرى مى دهند وعمو درو برابر عمه مى برد ويك قمست را به عمو وعمه مادرى مى دهند كه به طور مساوى بين خودشان قسمت مى كنند واحتياط آن است كه در تقسيم با يكديگر صلح كنند .

مسأله 2752 - اگر وارث ميت فقط يك ديى ، يا يك خاله باشد ، همه مال به او مى رسد واگر هم دايى وهم خاله باشند وهمه پدر ومادرى ، يا پدرى ، يا مادرى باشند ، مال به طور مساوى بين آنان قسمت مى شود واحتياط آن است كه در تقسم بايكديگر صلح كنند .

مسأله 2753 - اگر وارث ميت فقط يك دايى ، يا يك خاله مادرى ، ودايى وخاله پدر ومادرى ودايى وخاله پدر باشند ، دايى وخاله پدرى ارث نمى برند ، ومال را شش قسمت مى كنند

، يك قسمت را به دايى يا خاله مادرى و بقيه را به دايى وخاله پدر ومادرى مى دهند واحتياط آن است كه در تقسيم با يكديگر صلح كنند .

مسأله 2754 - اگر وارث فقط دايى وخاله پدرى ودايى وخاله مادرى ودايى وخاله پدر ومادرى باشند ، دايى وخاله پدرى ارث نمى برند وبايد مال را سه قسمت كنند ، يك قسمت آن را دايى وخاله مادرى به طور مساوى بين خودشان قسمت نمايند وبقيه را به دايى وخاله پدرى او بدهند واحتياط آن است كه در تقسيم آن با يكديگر صلح كنند .

مسأله 2755 - اگر وارث ميت يك دايى يا يك خاله ويك عمو يا يك عمه باشند مال را سه قسمت مى كنند ، يك قسمت رادايى يا يا خاله وبقيه را عمو يا عمه مى برد .

مسأله 2756 - اگر وارث ميت يك دايى يا يك خاله وعمو وعمه باشند ، چنانچه عمو وعمه ، ، پدر ومادرى يا پدرى باشند ، مال را سه قسمت مى كنند ، يك قسمت را دايى يا خاله مى برد واز بقيه دو قسمت به عمو ويك قسمت به عمه مى دهند ، بنابر اين اگر مال را نه قسمت كنند يه قسمت را به دايى يا خال وچهار قسمت را به عمو ودو قسمت را به عمه مى دهند .

مسأله 2757 - اگر وارث ميت يك دايى يا يك خاله ويك عمو يا يك عمه مادرى وعمو وعمه پدر ومادرى يا پدرى باشند ، مال را سه قسمت مى كنند ، يك قسمت آن را به دايى يا خاله مى دهند ودو قسمت

با قيمانده را شش قسمت مى كنند ، يك قسمت را به عمو يا عمه مادرى وبقيه را به عمو وعمه پدر ومادرى يا پدرى مى دهند وعمو دو برابر عمه مى برد . بنا بر اين اگر مال را نه قسمت كنند ، سه قسمت را به دايى يا خاله ، ويك قسمت را به عمو يا عمه مادرى ، وپنج قسمت ديگر را به عمو وعمه پدر ومادرى يا پدرى مى دهند .

مسأله 2758 - اگر وارث ميت يك دايى يا يك خاله وعمو وعمه مادرى وعمو وعمه پدر ومادرى يا پدرى باشند ، مال را يه قسمت مى كنند ، يك سهم آن را به طور مساوى بين عمو وعمه مادرى قسمت مى كنند ودو سهم ديگر را بين عمو وعمه پدر ومادرى اى پدرى قسمت مى نمايند وعمو دو برابر عمه مى برد . بنابر اين اگر مال را نه قسمت كنند ، سه قسمت آن ، سهم خاله يا دايى ودو قسمت سهم عمو وعمه مادرى وچهار قسمت سهم عمو وعمه پدر ومادرى يا پدرى مى باشد .

مسأله 2759 - اگر وارث ميت چند دايى وچند خاله باشند كه همه پدر ومادرى يا پدرى يا مادرى باشند وعمو وعمه هم داشته باشد ، مال سه سهم مى شود ، دو سهم آن را به دستورى كه در مسأله پيش گفته شد ، عمو وعمه بين خودشان قسمت مى كنند ويك سهم آن را دايى ها وخاله ها به طور مساوى بين خودشان قسمت مى نمايند .

مسأله 2760 - اگر وارث ميت داى يا خاله مادرى وچند دايى وخاله پدر

ومادرى يا پدرى وعمو وعمه باشند ، مال سه سهم مى شود ، ودو سهم مى شود ، ودو سهم آن را به دستورى كه سابقا گفته شد عمو وعمه بين خودشان قسمت مى كند ، پس اگر ميت يك داى يا يك خاله مادرى دارد يك سهم ديگر آن را شش قسمت مى كنند يك قسمت را به دايى يا خاله مادرى مى دهند وبقيه را بهدايى وخاله پدر ومادرى يا پدرى مى دهند ككه بنا بر احتياط بايد در تقسيم آن باهم صلح كنند واگر چند دايى مادرى يا چند خاله مادر يا هم دايى مادرى وهم خاله مادرى دراد آن يك سهم را سه قسمت مى كنند ، يك قسمت را دايى ها وخاله هاى مادرى به طور مساوى بين خودشان قسمت مى كنند وبقيه را به داى وخاله پدر ومادرى يا پدرى مى دهند كه بنا بر احتياط در تقسيم آن باهم صلح كنند .

مسأله 2761 - اگر ميت عمو وعمه ودايى وخاله نداشته باشد ، مقدارى كه به عمو وعمه مى رسد ، به اولاد آنان ومقدارى كه به دايى وخاله مى رسد ، به اولاد آنان داده مى شود .

مسأله 1762 - اگر وارث ميت عمو وعمه ودايى وخاله پدر وعمو وعمه ودايى وخاله مادر او باشند ، مال سه سهم مى شود ، يك سهم آن را عمو وعمه ودايى وخاله مادر ميت به طور مساوى بين خودشان قسمت مى كنند ، ودو سهم ديگر آن را سه قسمت مى كنند ، يك قسمت را دايى وخاله پدر ميت به طور مساوى بين خودشان قسمت مى نمايند ،

ودو قسمت ديگر آن را به عمو وعمه پدر ميت مى دهند وعمو دو برابر عمه مى برد .

ارث زن وشوهر

مسأله 2763 - اگر زنى بميرد واولاد نداشته باشد ، نصف همه مال را شوهر او وبقيه راورثه ديگر مى برند ، واگر از آن شوهر يا از شوهر ديگر اولاد داشته باشد ، چهار يك همه مال را شوهر وبقيه راورثه ديگر مى برند .

مسأله 2764 - اگر مردى بميرد واولاد نداشته باشد ، چهار يك مال او را زن وبقيه را ورثه ديگر مى برند ، واگر از ان زن يا از زن ديگر اولاد داشته باشد ، هشت يك مال را زن وبقيه را ورثه ديگر مى برند ، وزن از زمين خانه مسكونى ، نه از خود زمين ونه از قيمت آن ارث نمى برد ، وفرقى بين زن بچه دار وغير او نيست وهمچنين از زمين باغ وزراعت وزمينهاى ديگر ارث نمى برد ، ونيز از خود هوايى خانه مانند بنا ودرخت ارث نمى برد ، ولى از قيمت آنها ارث مى برد وهمچنين از درخت وزراعت وساختمانى كه در زمين باغ وزراعت وزمينهاى ديگر است .

مسأله 2765 - اگر زن بخواهد در چيزهايى كه از آنها ارث نمى برد ، مانند زمين خانه مسكونى ، تصرف كند ، بايد از ورثه ديگر اجازه بگيرد . وچنانچه پيش از دادن سهم زن ، اينها را بفروشند صحيح است واازه زن شرط صحة معامله نيست .

مسأله 2766 - اگر بخواهند بنا ودرخت ، مانند آن را قيمت نمايند ، بايد حساب كنند كه اگر آنها بدون اجاره در زمين بمانند تا از

بين بروند ، چقدر ارزش دارند وسهم زن را از آن قيمت بدهند .

مسأله 2767 - مجراى آب قنات ومانند آن حكم زمين را دارد وآجر وچيزهايى كه در آن بكار رفته ، در حكم ساختمان است .

مسأله 2768 - اگر ميت بيش از يك زن داشته باشد ، چنانچه اولاد نداشته باشد چهار يك مال ، واگر اولاد داشته باشد ، هشت يك مال به شرحى كه بيان شد ، به طور مساوى بين زنهاى او قسمت مى شود ، اگر چه شوهر با هيچ يك از آنان يا بعض آنان نزديكى نكرده باشد ، ول اگر در مرضى كه به آن مرض از دنيا رفته ، زنى را عقد كرده وبا او نزديكى نكرده است ، آن زن از او ارث نمى برد وحق مهر هم ندارد .

مسأله 2769 - اگر زن در حال مرض شوهر كند وبه همان مرض بميرد شوهرش اگر چه به او نزديكى نكرده باشد ، از او ارث مى برد .

مسأله 2770 - اگر زن را به ترتيبى كه در احكام طلاق گفته شد ، طلاق رجعى بدهند ودر بين عده بميرد ، شوهر از او ارث مى برد . ونيز اگر شوهر در بين عده زن بميرد ، زن از او ارث مى برد ، ولى اگر بعد از گذشتن عده رجعى يا در عده طلاق بائن يكى از آنان بميرد ، ديگرى از او ارث نمى برد .

مسأله 2771 - اگر شوهر در حال مرض عيالش را طلاق دهد وپيش از گذشتن دوازده ماه هلالى بميرد ، زن با دو شرط از او ارث مى برد

، اول - آنكه در اين مدت شوهر ديگر نكرده باشد . دوم - شوهر در مرضى كه در آن مرض زن راطلاق داده ،

به واسطه آن مرض يا به جهت ديگرى بميرد ، پس ار از آن مرض خوب شود . وبه جهت ديگرى از دنيا برود . زن از او ارث نمى برد .

مسأله 2772 - لباسى كه مرد براى زن خود گرفته ، اگر زيادتر از متعارف باشد ، بعد از مردن شوهر ، جزء مال شوهر است واگر به مقدار متعارف باشد ولو نپوشيده باشد جزء مال شوهر نيست .

مسائل متفرقه ارث

مسأله 2773 - قرآن وانگشتر وشمشير ميت ولباسى را كه پوشيده يا مهيا شده براى پوشيدن مال پسر بزرگتر است واگر ميت از سه چيز اول بيشتر از يكى دارد ، مثلا دو قرآن يا دو انگشتر دارد يكى بيشتر مال او نيست ولى لباس هر چه باشد به او تعلق دارد .

مسأله 2774 - اگر پسر بزرگ ميت بيش از يكى باشد مثلا از دوزن او در يك وقت دو پسر به دنيا آمده باشند ، بايد لباس وقرآن وانگشتر وشمشير ميت را به طور مساوى بين خودشان قسمت كنند .

مسأله 1775 - اگر ميت قرض داشته باشد ، چنانچ قرضش به اندازه مال او يا زيادتر باشد ، بايد چهار چيزى هم كه مال پسر بزرگتر است ودر مسأله پيش ذكر شد ، به قرض او بدهند ، واگر قرضش كمتر از مال او باشد ، نبايد از آن چهار چيزى كه به پسر بزرگتر مى رسد ، به نسبت به قرض او بدهند ، مثلا اگر همه دارايى

او شصت تومان است وبه مقدار بيست تومان آن از چيزهايى است كه مال پسر بزرگتر است وسى تومان هم قرض دارد ، قرض را از چهل تومان باقى مى دهند .

مسأله 2776 - مسلمان از كافر ارث مى برد ولى كافر اگر چه پدر يا پسر ميت باشد از او ارث نمى برد .

مسأله 2777 - اگر كسى يكى از خويشان خود را عمدا وبه ناحق بكشد ، از او ارث نمى برد ، ولى اگر از روى خطا باشد مثل آنكه سنگ را به هوا بيندازد . واتفاقا به يكى از خويشان او بخورد واو را بكشد از او ارث مى برد ولى از ديه قتل كه بعدا بيان مى شود ارث نمى برد .

مسأله 2778 - هر گاه بخواهند ارث را تقسيم كنند ، براى بچه از كه در شكم است كه اگر زنده بدنيا بيايد ارث مى برد ، سهم دو پسر را كنار مى گذارند . ولى اگر احتمال بدهند بيشتر است مثلا احتمال بدهند كه زن به سه بچه حامله باشد ، سهم سه پسر را كنار مى گذارند ، وچنانچه مثلا يك پسر يا يك دختر به دنيا آمده ، زيادى را ورثه بين خودشان تقسيم مى كنند .

احكام حدى كه براى بعضى از گناهان معين شده است

احكام حدى كه براى بعضى از گناهان معين شده است

مسأله 2779 - اگر كسى با يكى از محرمهاى خود كه مثل مادر وخواهر با او نسبت دارند زنا كند ، به حكم حاكم شرع بايد او را بكشند وبنا بر احتياط با يك ضريه شمشير در گردن باشد ، وهمچنين است اگر مرد كافر با زن مسلمان زنا كند . ودر اخبار بسيار وارد شده است كه انجام

داد نيكى از حدها باعث مى شود كه مردم كار نا مشروع نكنند ودنيا وآخرت انان را حفظ مى كند ومنفعتش براى آنان بيشتر است از اينكه چهل روز باران ببارد .

مسأله 2780 - اگر مرد آزادى زنا كند ، بايد او را صد تازيه بزنند ، وچنانچه سه مرتبه زنا كند ودر هر دفعه صد تازيانه اش بزنند ، در دفعه چهارم بايد او را بكشند . ولى كسى كه زن عقدى دائمى يا مملو كه دارد ، ودر حالى كه بالغ وعاقل وآزاد بوده با او نزديكى كرده وهر وقت هم بخواهد مى تواند با او نزديكى كند ، اگر با زنى كه بالغه وعاقله است زنا كند ، بايد او را سنگسار نمايند .

مسأله 2781 - اگر مرد ببيند كه كسى با زن او زنا كند ، چنانچه نترسد كه به او ضررى بزنند ، مى تواند هر دو را بكشد . واگر آنان را نكشد ، آن زن بر او حرام نمى شود .

مسأله 2782 - اگر مرد مكلف عاقلى با مكلف عاقل ديگر لواط كند ، بايد هر دوى آنان را بكشند . وحاكم شرع مى تواند لواط كننده را با شمشير بكشد ، يا دست وپاى او را ببندد واز جاى بلندى به زير اندازد ، ويا ديوارى را روى او خراب كند ، ويا سنگسار نمايد ولى جواز زنده به آتش سوزاندن معلوم نيست .

مسأله 2783 - اگر يك نفر كس ديگر را امر كند كه به ناحق كسى را بكشد در صورتى كه قاتل وكسى كه به او دستور داده هر دو مكلف وعاقل باشند ،

قاتل را بايد كشت وكسى كه او را امر كرده بايد حبس كرد تا بميرد .

مسأله 2784 - اگر فرزند ، پدر يا مادر را عمدا بكشد ، بايد او را بكشند . ولى اگر پدرى فرزند خود را عمدا بكشد ، بايد به دستورى كه در احكام ديه گفته مى شود ديه بدهد وهر قدر كه حاكم شرع صلاح مى داند او را بزند .

مسأله 2785 - هر گاه كسى پسرى را از روى شهوت ببوسد ، حاكم شرع از سى تا نودونه هرقدر صالح مى داند ، تازيانه به او مى زند . وروايت شده است كه خداوند عالم دهانه اى از آتش به دهان او مى زند وملائكه آسمان وزمين وملائكه رحمت وغضب بر او لعنت مى كنند وجهنم براى او مهيا خواهد بود . ولى اگر توبه كند توبه او قبول مى شود .

مسأله 2786 - اگر كسى مرد وزن را براى زنا ، يامرد وپسر رابراى لواط بهم برساند ، چنانچ آن كس زن باد ، بايد هفتاد وپنج تازيانه به او بزنند واگر مرد باشد بعد از هفتاد وپنج تازيانه بايد سر اور ا تراشند ودر كوچه وبازار بگردانند واز محلى كه در آن محل اين كار را كرده بيرونش كنند .

مسأله 2787 - اگر كسى بخواهد با زنى زنا كند ، يا با پسرى لواط نمايد وبدون انكه او را بكشند جلوگيرى از او ممكن نباشد ، كشتن او جايز است .

مسأله 2788 - اگر كسى به مرد يا زن مسلمانى كه بالغ وعاقل وآزاد است ومتظاهر به زنا ولواط نيست نسبت زنا يا لواط بدهد ، يا

ولدالزنا بگويد ، بايد هشتاد تازيانه متوسطه كه خيلى شديد نباشد از روى لباس به او بزنند .

مسأله 2789 - كسى كه مكلف وعاقل است اگر از روى اختيار شراب بخورد ، در دفعه اول ودوم بايد تمام بدنش را غير از عورت رهنه كنند در صورتى كه مرد باشد وهشتاد تازيانه به او بزنند ودر دفعه سوم بايد او را بكشند .

مسأله 2790 - كسى كه مكلف وعاقل است اگر چهار نخود ونيم طلاى سكه دار يا چيز ديگرى را كه به اين مقدار ارزش دارد بدزدد ، چنانچه شرطهايى را كه در شرع براى ان معين شده دارا باشد ، در دفعه اول بايد چهار انگشت دست راست او را از بيخ ببرند وكف دست وشست او را بگذارند ود ردفعه دوم بنا بر احتياط بايد پاى چب او را از وسط قدم ببرند ودر دفعه سوم بايد او را حبس كنند تا بميرد ، چنانچه مال دارد خرج او را از مال خودش ، واگر ندارد از بيت المال بدهند ودر صورتى كه در زندان دزدى كند ، بايد او را بكشند .

احكام ديه

احكام ديه

مسأله 2791 - اگر كسى عمدا وبه ناحق ديگرى را بكشد ، ولى كشته مى تواند قاتل را عفو كند يا بكشد ، يا مقدارى كه در

مسأله بعد گفته مى شود از او ديه بگيرد ، ولى جواز كشتن قاتل مشروط به شروطى است : 1 - آنكه اگر مقتو لكافر است او مسلمان نباشد . 2 - اگرمقتول زن است قاتل مرد نباشد يا نصف ديه را به ولى قاتل بدهند . 3 - آنكه ملكف وعاقل

وبالغ باشد اما اگر از روى خطا بكشد مثلا براى حيوانى تير بيندازد واشتباها كسى را بكشد ، ولى كشته حق ندارد او را بكشد ، اما مى تواند ديه بگيرد با شروطى كه بعد گفته خواهد شد .

مسأله 2792 - ديه از كه قاتل مرد مسلمان آزاد ، بدهد يكى از شش چيز است : اول - صد شتر كه داخل سال ششم شده باشند ودر صورتى كه قتل عمدى نباشد سن شترها كمتر از اين است . دوم - ديست گاو . سوم - هزار گوسفند . چهارم - دويست حله وهر حله دو پارچه ايست كه در يمن مى بافند . پنجم - هزار مثقال شرعى طلا كه هر مثقال ان 18 نخود است . ششم - ده هزار درهم كه هر درهمى 6 / 12 نخود نقره سكه دار است .

مسأله 2793 - ديه چند چيز مثل ديه كشتن است كه مقدار آن در مسأله پيش بيان شد : او ل - آنكه دو چشم كسى را كور كند ، واگر يك چشم او را كور كند ، بايد نصف ديه كشتن را بدهد مگر آنكه بيش از يك چشم نداشته باشد ، خلقتا يا به سببى از طرف خدا كه در اين صورت بايد ديه تمام بدهد . دوم - دو گوش كسى را ببرد ، يا كارى كند كه هر دو گوش او كر شود ، واگر يك گوش او را ببرد يا كر كند ، بايد نصف ديه كشتن را بدهد واگر نرمه گوش او را ببرد ، بايد ثلث ديه كشتن را بدهد . سوم - تمام

بينى يا نرمه بينى كسى را ببرد . چهارم زبان كسى را كه لال نيست از بيخ ببرد ، واگر مقدارى ز آن را ببرد بايد به نسبت حروفى كه به جهت قطع آن مقدار از زبان از بين رفته وبه نسبت مساحت ديه بدهد - مثلا اگر نصف زبان كسى را قطع وبه واسطه آن نصف حروف از بين برود ، بايد نصف ديه كشتن را بدهد ، ود رصورت اختلاف بايد مصالحه نمايند مثلا اگر نصف زبان كسى را ببرند وبه واسطه آن دو ثلث حروف از بين برود نصف ديه را بايد بدهد ، ودر زيادى تا دو ثلث ديگر بايد مصالحه شود ، واگر زبان كسى را كه لال است از بيخ ببرد سه يك ديه را بايد بدهد . پنجم - تمام دندانهاى مردى را از بين ببرد وديه هر كدام از دوازده دندان جلوى دهان كه شش عدد بالا وشش عدد پايين مى باشد پنجاه مثقال . شرعى طلا است وهر مثقال شرعى 18 نخود است واگر يكى از شانزده دندان عقب را كه هشت عدد آنها بالا وهشت عدد پايين است از بين ببرد بايد بيست وپنج مثقال شرعى طلا بدهد - واگر دندانهاى زنى را از بين ببرد ، تا ثلث مساوى با مرد است واز ثلث كه بگذرد ديه دندانهاى آن نصف ديه دندانهاى مرد است . ششم - هر دو دست سالم كسى را از بند جدا كند واگر يك دست را از بند جدا كند بايد نصف ديه كشتن را بدهد ، واگر شل باشد در دو دست او دو سوم ديه كشتن ودر

يكى ثلث ديه كشتن ثابت است . هفتم - ده اگشت اصلى مردى را ببرد وديه هر انگشت ده يك ديه كشتن است وچنانچه انگشت زيادى باشد ثلث ديه انگشت اصلى را دارد ، واگر انگشت زنى را ببرد تا موقعى كه به سه يك برسد مساوى مرد است واگر از سه يك گذشت نصف ديه انگشتان مرد است ، مثلا اگر سه انگشت زن را ببرد سى شتر بايد بدهد واگر چهار انگشت او را ببرد بيست شتر بايد بدهد . هشتم - پشت كسى را طورى بكشند كه ديگر درست نشود . نهم - هر دو پستان زنى را ببرد واگر يكى از آنها را ببرد ، بايد نصف ديه كشتن را بدهد . دهم - ه ردو پاى كسى را تا مفصل يا همه ده انگشت پا را ببرد وديه هر انگشت ، ده يك ديه كشتن است . يازدهم - تخمهاى مردى را از بين ببرد . دوازدهم - طورى به كسى آسيب برساند كه عقل او از بين برود . سيزدهم - به كسى صϙřǠاى بزند كه ديگر وى خوب وبد را نفهمد .

مسأله 2794 - اگر انسان كسى را عمدا وبه ناحق بكشد ، بايد دو ماه روزه بگيرد وشصت فقير را سير كند ويك بنده آزاد نمايد ، ولى اگر اشتباها بكشد ، بايد ديه او را بدهد . اگر خطاى باشد ديه را اقوام پدرى او بايد بدهند ويك بنده آزاد كند واگر نتواند بنده آزاد كند ، دو ماه روزه بگيرد واگر اين را هم نتواند ، شصت فقير را سير كند .

مسأله 2795 - كسى

كه سوار حيوان است ، اگر كارى كند كه آن حيوان به كسى آسيب برساند ، ضامن است . ونيز اگر ديگرى كارى كند كه حيوان به سوار خود ، يا به كس ديگر صدمه بزند ، ضامن مى باشد . مسأله 2796 - اگر انسان كارى كند كه زن حامله سقط كند وآن زن محكوم به اسلام وآزاد باشد ، چنانچه چيزى كه سقط شده نطفه باشد ، ديه اش بيست مثقال شرعى طلا است كه هر مثقال آن 18 نخود مى باشد . واگر علقه يعنى خون بسته باشد ، چهل مثقال ، واگر مضغه يعنى پاره گوشت باشد شصت مثقال ، واگر استخوان شده باشد ، هشتاد مثقال واگر گوشت آورده ولى هنوز روح در او دميده نشده ، صد مثقال ، واگر دختر باشد ، ديه او پانصد مثقال شرعى طلا است .

مسأله 2797 - اگر زن حامله كارى كند كه بچه اش سقط شود ، بايد ديه آن را به تفصيلى كه در مسأله پيش بيان شد ، به وارث بچه بدهد وبه خود زن چيزى از آن نمى رسد .

مسأله 2798 - اگر كسى زن حامله از را بكشد وبچه او هم بميرد ، بايد ديه زن وبچه را بدهد چنانچه پسر بودن يا ختر بودن بچه معلوم باشد ديه او معلوم است واگر معلوم نباشد نصف ديه پسر ونصف ديه دختر را بايد بدهد .

مسأله 2799 - اگر پوست سر ، يا صورت مردى را پاره كند ، بايد يك صدم ديه انسان را به او بدهد ، واگر به گوشت برسد وقدرى از آن را هم ببرد

، بايد دو صدم بدهد ، واگر خيلى از گوشت را پاره كند ، بايد سه صدم بدهد ، واگر به پرده نازك استخوان برسد ، چهار صدم ، واگر استخوان نمايان شود ، پنج صدم ، واگر استخوان بشكند ، ده صدم ، واگر بعضى از ريزهاى استخوان از جاى خود بيرون آيد ، پانزده صدم ، واگر به پرده مغز سر برسد ، بايد سى وسه صدم بدهد .

مسأله 2800 - اگر به صورت كسى سيلى يا چيزى ديگر بزند به طورى كه صورت او سرخ شود 7 بايد يك مثقال ونيم شرعى طلاى سكه دار كه هر مثقالى 18 نخود است بدهد ، واگر كبود شود ، سه مثقال ، واگر سياه شود ، بايد شش مثقال شرعى بدهد ، ولى اگر جاى ديگر بدن كسى را به واسطه زدن ، سرخ يا كبود يا سياه كند ، بايد نصف آنچه را كه گفته شد بدهد .

مسأله 2801 - اگر به حيوان حلال گوشت كسى زخم بزند ، يا چيزى از بدن آن را ببرد ، بايد تفاوت قيمت سالم ومعيوب آ را به صاحبش بدهد .

مسأله 2802 - اگر انسان سگ شكارى كسى را بكشد ، بايد بيست ويك مثال معمولى نقره سكه دار به او بدهد . واگر سگ گله كسى را تلف نمايد ، بايد ده مثقال ونيم نقره سكه دار به او بدهد . واگر سگى را كه پاسبانى زراعت را مكند ويا سگى كه نگهدارى باغ وخانه را مى كند بكشد قيمت آن را بايد به صاحبش بدهد .

مسأله 2803 - اگر حيوان ، زراعت يا مال

كسى را از بين ببرد چنانچه صاحب حيوان در نگهدارى آن كوتاهى كرده باشد ، بايد مقدارى را كه ضرر زده به صاحب مال ، يا زراعت بدهد .

مسأله 2804 - اگر بچه يكى از گناهان كبيره را انجام دهد ، ولى يا معلم او مى تواند به قدرى كه ادب شود وديه واجب نشود او را بزند .

مسأله 2805 - اگر كسى بچه اى را طورى بزند كه ديه واجب شود ، ديه مال طفل است ، واگر مرده بايد به ورثه او بدهد ، وچنانچه مثلا پدر بچه به قدرى او را بزند كه بميرد ، ديه او را ورثه ديگرش مى برند ، وبه خود پدر از ديه چيزى نميرسد

احکام مسائل روز

احکام مسائل روز

بسم الله الرحمن الرحيم از آنجا كه معاملات جديد وموضوعات تازه اى كه مورد ابتلاء عمومى است در اين زمان پيدا شده واز حكم شرعى آنها پرسش مى شود . از اين جهت لازم دانستم احكام آن نوع مسائل را ضمن فصولى در اختيار مؤمنين قرار دهم :

احكام پول كاغذى

تمام پولهاى كاغذى اعم از اسكناس ايرانى يا دينار عراقى يا دلار آمريكايى ونظائر اينها ماليت دارند زيرا كه دولتها به خاطر پشتوانه اى كه دارند از قبيل : طلا ، نقره ، نفت ، مس ، معادن وثروتهاى طبيعى ديگر . به آنها اعتبار ماليت داده اند ، وتا زمانى كه آن پولها را از ماليت نيندازند در نظر عقلاء داراى ارزش واعتبار است ودر مقابل آنها چيزهاى كه ماليت ذاتى دارند يعنى مورد احتياج عامه مردم است از قبيل : خوراكى وپوشاكى ونظائر آنها داده مى شود . در اينجا مسائلى پيش مى آيد كه بايستى به طور تفصيل در باره آنها بررسى كرد .

مسأله 1 - رباى قرضى ( كه عبارت است از اينكه ، جنسى رابه ديگرى بدهد وپس از مدتى زياده از آن را بگيرد مثل اينكه يك من گندم مى دهد وپس از شش ماه يك من ونيم مى گيرد ) در پول كاغذى نيز جارى است پس نمى شود مثلا يكصد تومان به كسى قرض داد كه دو ماه بعد يكصدوده تومان گرفت .

مسأله 2 - رباى در معامله ( عبارت است از اينكه جنسى كه با پيمانه ( مكيل وياكشش ( موزون ) معامله مى شود به همجنس آن با زياده فروخته شود ) در اسكناس ونظائر ان در

صورتى كه هر دو نقد باشند نيست ، پس اگر صد تومان را به صد وده تومان نقدا مبادله نمايد اشكالى ندارد زيرا پول كاغذى از قبيل مكيل وموزون نيست .

مسأله 3 - اگر مقدار معينى از پول كاغذى را به بيشتر زا آن نقدا بفروشد مثلا صد تومان نقد را به كسى بفروشد در عوض صد وده تومان در ذمه كه دو ماه بعد آن را بپردازد ، اى معامله در نظر حقير از دو جهت اشكال دارد : اول آنكه فروش آن است كه انسان مالى را در عوض مال ديگر به كسى بدهد ، پس در فروش لازم است كه مال فروخته شده غير از عوض آن باشد .

بنابر اين اگر صد تومان نقد را بفروشد به صد وده تومان در ذمه ، چون كلى در ذمه مغاير با پول نقد نيست بيع محقق نمى شود بلكه در واقع قرض است ( كه حقيقت آن عبارت است از اينكه انسان مالى رابه ديگرى بدهد به اين قصد كه آن مال در ذمه گيرنده باشد ) وگذشت كه رباى در قرض در تمام اموال جارى است . دوم آنكه در رباى دربيع اگر معامله نقدى باشد شرط است مكيل يا موزون باشد ، ولى اگر معامله نسيه ودر ذمه باشد جماعتى از بزرگان علماء فرموده اند ، مكيل يا موزون بودن شرط نيست واگر مثلا صد عدد تخم مرغ را به صد وده عدد در ذمه بفروشد ربا سات ومعامله باطل است ورواياتى نيز نيز بر آن دلالت دارد . بنابر اين اگر چه پول كاغذى مكيل وموزون نيست وقيمت آن به شماره

است مانند تخم مرغ ولى در صورتى كه مقدارى از آن به هم جنس آن با زياده فروخته شود معامله ربوى وباطل است ، واين قول اگر اظهر نباشد بدون ترديد مطابق احتياط است ونبايد اين احتياط ترك شود ومؤيد ومؤكد اين اشكال ملاحظه مناط وملاك تحريم ربا است كه آن مناط به عينه در پولهاى كاغذى موجود است .

مسأله 4 - اقوى آن است كه زكاة به پولهاى كاغذى تعلق نمى گيرد پس اگر انسان هر مقدار پول كاغذى داشته باشد وتمام شرايط تعلق زكاة به نقدين يعنى طلا ونقره موجود باشد زكاة واجب نمى شود .

مسأله 5 - اگر انسان مقدارى از پول كاغذى از كسى به قرض بگيرد ودر موقع پرداخت ، ماليت آن كم شده باشد ظاهر آن است كه همان پول را اگر بپردازد ذمه او برى مى شود وتدارك ماليت ساقط شده لازم نيست .

احكام سفته

سفته هايى كه در بين مردم رايج است خود آنها ماليت ندارند ، ومورد معامله نيستند ، بلكه مورد معامله ريالهيى است كه يان سفته ها شند اثبات آنها است وشاهد آن اين است كه اگر كسى دو خروار گندم بفروشد به يك مقدار ريال ودر عوض آن سفته بگيرد وآن سفته بسوزد ويا گم شود ذمه خريدار برى نمى شود وبايستى قيمت آن جنس را به فروشنده بدهد به خلاف آنكه اگر ريال بدهد وآن ريال بسوزد واز بين برود در اين صورت ذمه خريدار برى است . احكام سفته در ضمن مسائلى بيان مى شود :

مسأله 6 - سفته اى كه حقيقت داشته باشد وجاى خالى نباشد ، مثل اينكه كسى جنسى

را به ديگرى فروخته به دو هزار ريال در ذمه وسفته گرفته است ، اگر بخواهد آن را به بانك يا غير بانك به عنوان معامله واگذار كند ، چنانچه در مقابل وجه نقد نباشد بلكه با وعده باشد معامله اشكال دارد چون بيع دين به دين مى شود ، چنانچه با وجه نقد باشد بدون كم كردن ، مثلا در همان مثال واگذار كند آن دو هزار ريال كه سفته سند آن است به يك هزار ونهصد ريال ، ظاهرا معامله صحيح است واشكالى ندارد .

مسأله 7 - سفته هايى كه دوستانه است وحقيقت ندارد اگر واگذار شود به غير به عنوان معامله وتمليك ، در صورتى كه به عنوان فروش باشد معامله باطل است زيرا خود سفته ماليت ندارد وذمه او هم كه مشغول نيست تا دين را بفروشد ولى از چند راه مى توان اين معامله رائجه را تصحيح نمود : 1 - آنكه دهنده سفته وكيل نمايد گيرنده را كه از شخص سوم مبلغى را مثلا صد تومان نقد بخرد به صد تومان در ذمه او به اين نحو كه ، صد تومان نقد داخل در ملك گيرنده سفته بشود ، وصد تومان نسيه در ذمه دهنده سفته قرار گيرد وسفته دهنده در مقابل اين وكالت مقدارى پول مثلا صد تومان يا بيشتر بگيرد . ولى شرط صحت خريد پول نقد به پول در ذمه همان طور كه گفته شد ، بنابر احتياط آن است كه پول در ذمه زيادتر نباشد وچنانچه سفته گيرنده بخواهد به شخص سوم زيادى بدهد بايد بعنوان بذل باشد . ونيز همان گونه كه گذشت در

موقع معامله رعايت دو تا بودن ثمن ومثمن بشود از قبيل كلى وفرد نباشد ، بلكه كلى غير منطق بر فرد موجود باشد . 2 - سفته دهنده وكيل كند سفته گيرنده را كه مثلا يكصد تومان از شخص سوم نقد بخرد براى او به يك صد تومان ذمه خودش يا رعايت تغاير ثمن ومثمن يا قرض بگيرد براى او ونيز وكيل نمايد او را كه بعد از تمام شدن اين معامله سفته گيرنده پول نقد را به خودش بفروشد به همان قيمت يا قرض بردارد ، در نتيجه پول نقد مال سفته گيرنده مى شود واو مديون سفته دهنده مى شود وسفته دهنده مديون شخص سوم . واگر بخواهد زيادى بدهد بايد به عنوان بذل باشد واگر با شرط باشد در فرض بيع احتياط ودر صورت قرض جزما باطل خواهد بود . 3 - سفته دهنده به دادن سفت اذن بدهد به سفته گيرنده كه پس از آنكه او از شخص سوم مبلغى را مثلا صد تومان خريد به همان مبلغ در ذمه خودش يا قرض گرفت ، حواله دهد شخص سوم را به سفته دهنده ، وبعد از تماميت از دو معامله سفته دهنده مديون آن شخص مى شود ، وسفته گيرنده مديون او ، وپول نقد مال سفته گيرنده مى شود . ودر اين صورت چنانچه شرط زيادى نمايد ظاهرا اشكال ندارد البته شرط در حواله باشد ودر اذن در ان ، نه در بيع ويا قرض . 4 - سفته دهنده با دادن سفته ضامن بشود پولى راكه سفته گيرنده از شخص سوم قرض مى گيرد يا بامعامله مديون او مى

شود ، وبعد از آن سفته گيرنده با شخص سوم معامله نمايد با خريد وفروش يا قرض وپس از تمام شدن معامله دينى كه بر ذمه سفته گيرنده است منتقل مى شود به ذمه سفته دهنده ، ولى مراجعه به او نمى شود مگر بعد از رسيدن موعد وپرداخت وجه از طرف ضامن . ودر اين صورت هم شرط زيادى بلا مانع است در صورتى كه در ضمن بيع يا قرض نباشد .

مسأله 8 - معامله سفته را از چهار طريق تصحيح كردم ولى لازمه همه آنها اين است كه پول را در سر موعد ، سفته دهنده بايد به آنكه طرف معامله است بانك يا غير بانك بپردازد ، وليكن دولت قانونى وضع كرده است كه بانكها يا خريدارهاى ديگر اختيار دارند ره هر كدام از سفته دهنده وسفته گيرنده مراجعه نموده ووجه سفته را از او مطالبه كنند وسفته رابه او در مقابل معادل وجه سفته بدون كسر واگذار نمايند ، وهر دوى انها هم موظفند كه در صورت مطالبه بانك يا خريدار ديگر وجه را بپردازند . وچون اين ازام والتزامات را نوعا مى دانند ومعاملات روى اين شرط انجام مى گيرد واز او تعبير به شرط ضمنى مى كنند ، پس كسانى كه يا اين الزام والتزام را بدانند وسفته را با اين شرط ضمنى معامله كنند رعايت اين شرط لازم است . بنابر اين مراجعه طلبكار به سفته دهنده به واسطه معامله است ومراجعه به سفته گيرنده از راه شرط ضمنى است ومانعى ندارد . وراه ديگرى هم هست در صورتى كه به طريق چهارم معامله انجام شود كه مقام

را جاى بيان ان نيست .

مسأله 9 - متعارف است ميان كسانى كه سفته معامله مى كنند كه اگر مديون تأخير در اداء دين نمود بعد از رسيدن موعد ، بايد پولى را به دائن بپردازد ، به عبارت ديگر ، در سر موعد اگر سفته دهنده ياگيرنده پول را به كسى كه سفته را به او واگذار نموده اند در مقابل پول معينى ، پول را نپرداختند آن شخص يا آن مؤسسه بارى تأخير ، مبلغ معينى را مى گيرد . دو راه براى حلال بودن ان وجه هست ، اول اينكه مصالحه نمايند به اين نخو كه ايقاع صلح نمايند بر ابراء مافى الذمه در مقابل مقدار زيادتر وگرنه چنانچه مدت را در مقابل مقدارى پول قرار دهند به نحو شرط ابتدايى در ضمن عقد ديگر يا مصالحه بر او يا بنحو فروش در همه اين صورتها پول اضافه ربا است وگرفتن آن حرام . وهمچنين باطل است اگر بفروشند دين حال را به زاده بر آن در ضمن مدتى زيرا بيع دين به دين را فقهاء جائز نمى دانند . راه دوم براى اينكه آن پول زيادى حلال باشد اين است كه : در ضمن معامله ديگرى وجه زيادى را منتقل نمايند مثل اينكه : چيزى كه قيمتش مثلا ده تومان است بفروشند به بيست تومان واين معامله صحيح است واشكالى ندارد . براى رفع شبهه از اين قسم معامله روايتى كه به سند صحيح از امام موسى بن جعفر عليه السلام روايت شده است نقل مى كنيم : راوى عرض مى كند به حضرت من چند درهم از كسى طلبكارم وآن

شخص خواهش مى كند او را مهلت دهم وبه من منفعتى برساند ، من جبه اى را كه قيمتش هزار درهم است به او ده هزار درهم يا بيست هزار درهم مى فروشم وطلب خود را تأخير مى اندازم حضرت فرمود : عيبى ندارد .

مسأله 10 - متعارف در بانكها آن است كه با يك امضاء معامله نمى كنند ولى اشخاصى هستند كه با يك امضاء هم معامله مى نمايند به اين نحو كه پول مى دهند وسفته مى گيرند ، اين معامله اگر ربدون زيادى باشد يعنى يكصد تومان بدهد وسفته هم يكصد تومان باشد هيچ اشكالى ندارد چه ، به عنوان قرض باشد وسفته سند اثبات آن در ذمه ، ولى اگر با زيادى باشد كه يكصد تومان مثلا بگيرد ويكصدوده تومان سفته بدهد ، چنانچه به عنوان قرض باشد ( همان طور كه ميان مردم مرسوم است ) مسلما باطل وحرام است ، واگر به عنوان بيع باشد در نظر حقير اشكال دارد ، واحتياط واجب در ترك ان است ، وچنانچه بخواهند زيادى حلال باشد مى توانند از راه دوم كه در مسأله پيش گفته شد استفاده نمايند .

احكام معاملات بانكها

از جمله مسائلى كه دراين زمانها پيدا شده احكام مربوط به بانكها ومعامله باآنها است . به طور كلى بانكها بر سه قسمند : بانك دولتى ، بانك ملى ، بانك مشترك ميان دولت وملت . وچون جمعى از علماء دولد را مالك نمى دانند از اين جهت احكام معامله با اين بانكها مختلف است . به نظر حقير ممكن است دولت ومؤسسه مالك بشود ، ولذا اقسام بانكها در حكم

يكسانند وبسيارى از معاملاتى كه در آن صورت مى گيرد تازگى ندارد وما از ذكر انها خود دارى مى كنيم تنها مسائلى را تذكر مى دهمى كه تا حدودى تازگى دارند

مسأله 1 - در ميان مردم متعارف است كه پولى در بانك مى گذارند وبانك هم در آن پول تصرف مى نمايد حتى گاهى عين پول را مصرف مى كند وبه ديگرى منتقل مى نمايد ودر عوض سودى به صاحب مال مى دهد . ازن معامله داراى صورتهاى مختلف واحكام گونا گون است كه ذيلا توضيح داده مى شود : 1 - صاحب پول در عوض مبلغ زيادتر پول خود را به بانك بفروشد . در مسائل پيش روشن شد كه اين معامله اشكال دارد واحتياط واجب در ترك آن است . 2 - صاحب پول به بانك قرض بدهد . بعضى از علما گفته اند كه اين نوع معامله جائز است زيرا هنگام سپردن صاحب پول شرط نمى كند كه اضافه بر اصل پول چيزى به او بدهد ، بنا بر اين پول اضاقى به منزله جائزه است ، ولى بنظر حقير پول اضافه ربا وحرام است : زيرا بانك به طور كلى قرارى گذارده وقانونى وضع كرده است كه هر كس پولى در بانك بگذارد در هر ماه مقدارى زيادتر به او داده مى شود ، ومعاملات با بانك روى اين قرار داد كلى است وبناى عمل روى اين شرط است وچنين شرطى را شرط ضمنى مى گويند وشرط ضمنى در نظر عقلاء در حكم شرط صحيح است ، ولذا چنانچه بانك بخواهد مبلغ اضافى را ندهد به وسيله قوه قهويه از

او مى گيرند بنابر اين اين نوع معامله به طور قطع ربوى است وگرفتن پول اضافى حرام . 3 - صاحب پول ، پولش را به بانك اباحه كند ولو اينكه بانك آن را تملك كند و به ديگرى بدهد ، ودر عوض مبلغى اضافى به صاحب پول بپردازد كه اين نوع معامله را اباحه به عوض مى گويند وظاهرا اشكالى هم ندارد . 4 - صاحب پول ، پول را به شكل امانت ووديعه در بانك بگذارد واجازه مى دهد در آن تصرف نمايد نهايت آنكه اذن در تصرف ناقل مجانى نيست بلكه در مقابل عوض است در اين صورت مبلغ اضافى از باب شرط ضمنى يا صريح حلال مى باشد .

مسأله 2 - مرسوم است كه بانك گاهى با قرعه به بعضى از كسانى كه در بانك پول دارند جايزه مى دهد ، وچون اين جايزه شرط نشده است بانك هم ملزم به آن نيست وتنها آن را بارى تشويق مردم مى دهد از اين جهت حلال است وهيج اشكالى ندارد .

مسأله 2 - مرسوم است كه بانك گاهى با قرعه به بعضى از كسانى كه در بانك پول دارند جايزه مى دهد ، وچون اين جايزه شرط نشده است وبانك هم ملزم به آن نيست وتنها ان را براى تشويق مردم مى دهد از اين جهت حلال است وهيچ اشكالى ندارد .

مسأله 3 - پولهايى كه در بانك گذاشته مى شود بعضى را صاحب پول پيش از سر رسيد موعد نمى تواند بگيرد كه از ان تعبير به ( امانت ) مى شود وبعضى هر موقع خواست مى تواند بگيرد كه از

آن تعبير به ( توفير ) مى شود . اين دو نوع سپرده از لحاظ احكام باهم فرقى ندارند ، مگر آنكه بايستى به شرط در ضمن عقد ( عدم امكان برداشت در صورت اول وامكان برداشت در صورت دوم ) عمل شود .

مسأله 4 - از جمله كارهايى كه بانك انجام ميدهد اين است كه : گاهى تاجرى با طرف خود در ممالك ديگر مذاكره خريد جنس را مى نمايد ومقدار وقيمت وشرايط تسليم را تمام مى كند ، ولى چون دولت مانع از بيرون بردن پول است از مملكت مگر تحت نظر بانك لذا تاجر مى رود بانك ومقدارى از قيمت آن جنس را به بانك مى پردازد ، مثلا جنسى را تمام كرده است كه يك صد هزار تومان بخرد ، پنجاه هزار تومان نقد به بانك ميدهد ، بانك تمام قيمت جنس را كه صد هزار تومان است به طرف تاجر مى پردازد وجنس را تحويل مى گيرد آنگاه به تاجر اطلاع مى دهد چنانچه بقيه پول را بدهد مى تواند جنس را تحويل بگيرد وگرنه خود بانك حق دراد آن متاع را بفروشد وحق خود را دريافت نمايد وبقيه را به تاجر بدهد وبانك در عوض اين كار ، مبلغى از تاجر دريافت مى كند . ظاهرا چنين معامله اى اشكال ندارد هم مقدارى كه بانك مى گيرد حلال است ، وهم فروش جنس وبرداشتن حق خود ، اولى حلال است به واسطه اينكه معامله اى كه تاجر با طرف خود مى كند بيعى است مشورط به دخالت بانك وكارى كه تاجر با بانك مى كند يا جعاله است

به اين نحو كه تاجر به بانك مى گويد : اگر دين مرا اداء كنى من اصل دين وآن زيادى را كه قار گذاشته ايم به تو مى دهم ، ويا مصالحه است ود رهر دو صورت پول زيادى براى دين نيست تا ربا باشد ، بلكه در مقابل كارهايى است كه بانك انجام مى دهد وبى شك چنين پولى گرفتنش حلال خواهد بود ، دومى حلال است به واسطه اينكه در ضمن معامله تاجر با بانك چنين شرشى مى شود ودر حقيقت تاجر بانك را وكيل در فروش جنس در صورت نپرداختن پول مى نمايد .

مسأله 5 - در ميان مردم متعارف است كه از بانكها اعم از بانك رهنى وغيره بارى ساختمان ويا زراعت ويا ما يحتاج ديگر پول مى گيرند وبه اقساط آن پول را با مقدار معينى سود بانك مى پردازند . اين معامله به خاطر اينكه مشتمل بر ربا است حرام است ، گر چه صريحا شرط زيادى نشود چون بناى قرض روى اين شرط است ودر مسائل پيش گفتيم : شروطى كه طبق يك قرار كلى مبناى معامله روى ان است شروط ضمنيه است ودر حكم شرط صريح است ونمى توان ان را به اين نحو نيز تصحيح نمود : مبلغ معينى را از بانك نقدار بخرد در عوض همان مبلغ با زيادى كه به اقساط آن را بدهد زيرا بيع نقد به نسيه در غير مكيل وموزون همان طور كه در سابق گفتيم اشكال دارد

احكام سر قفلى

از معاملات رائج ومورد ابتلاء ( سر قفلى ) است وعامل پيدايش آن اين است كه دولت قانونى وضع كرده است كه

هر كس خانه ويا محلى را اجاره كند پس از گذشتن مدت اجاره مالك حق ندارد مستأجر را از آن محل بيرون كند ويا مال الاجاره را زياد كند ، وچو ارزش اجاره غالبا ترقى مى كند وگاهى مستأجر موافق مذاق مؤجر نيست يا آنكه مؤجر خود احتياج به مورد اجاره دارد ، ودر تمام اين فروض تخليه محل ممكن نيست مگر با دادن مقدارى پول ، از اين رو ( سر قفلى ) كه عبارت است از پولى كه مستأجر از مؤجر براى تخليه محل ويا از شخص سوم براى تحويل محل مى گيرد پديد آمده واين پول در بعضى موارد حلال ودر بعضى ديگر حرام است كه ذيلا توضيح داده مى شود : مسأل 1 - سر قفلى اى كه مالك مى گيرد از دو راه قابل تصحيح است : 1 - مالك مغازه يا خانه ومانند اينها را به شخصى مثلا يك ساله اجاره مى دهد در عوض ماهى هزار ريال به اضافه پنجاه هزار ريال نقد ودر ضمن اجاره شرط مى كند : تا زمانى كه مستأجر مايل باشد مى تواند در آن محل بماند واجاره آن محل را به همين مبلغ تمديد نمايد وحق اخراج او وافزودن بر مبلغ مورد توافق را نداشته باشد وچنانچه مستأجر محل اجاره ار به ديگرى واگذار نمود مؤجر با آن شخص طبق اجاره مستأجر اول رفتار نمايد يعنى برمبلغ اجاره ماهيانه كه هزار ريال بوده نيفزايد . 2 - مالك با مستأجر در مورد مال الاجاره توافق نمايند ودر ضمن شرط كنند كه مستأجر وكيل باشد بعد از پايان مدت اجاره محل را به

خودش ويا به ديگرى اجاره دهد ويا وكيل در توكيل باشد در اجاره دادن به ديگرى ودر مقابل اين وكالت مبلغى مثلا پنج هزار تومان به مالك بدهد واين وكالت چون در ضمن عقد لازم شرط شده است لازم است وموكل نمى تواند وكيل را عزل كند وبا مردن او هم از بين نمى رود .

مسأله 2 - سر قفلى اى كه مستأجر از مالك مى گيرد دو صورت دارد : يك ى حلال وديگرى حرام ، اگر مستأجر از مالك به يكى از دو طريق كه در مسأله پيش گفته شد سر قفلى بگيرد مى تواند آن را در مقابل اسقاط حق يا وكالت كه از راه شرط حاصل شده بود ، حساب نمايد واز آن محل رفع يد نمايد ، وگرنه بعد از پايان مدت اجاره وعدم رضايت به تمديد اجاره حق تصرف در آن محل را ندارد اگر چه با بودن مستأجر در ان محل وگذشت زمان مال الاجاره آن ترقى كرده باشد وگرفتن پولى به عنوان سر قفلى در اين صورت حرام است .

مسأله 3 - سر قفلى اى كه مستأجر از مستأجر ديگر مى گيرد چند صورت دارد كه بعضى از صور آن حلال وبعضى ديگر حرام است . صورت او آنكه مستأجر به مالك سر قفلى داده باشد يعنى به يكى از دو طريق كه در مسائل پيش گفته شد از مالك حق واگذار نمودن محل به ديگرى را گرفته باشد ، در اين صورت مستأجر ديگر به هر مقدارى كه توافق كنند سر قفلى بگيرد ولو آنكه چند برابر سر قفلى از كه او به مالك دادن است

باشد . صورت دوم آنكه مستأجر گر چه به مالك سر قفلى نپرداخته است ، اما در ضمن اجاره شرط كرده تا زمانى كه مستأجر در محل اجاره ساكن است به همان قيمت اول اجاره بدهد ومؤجر حق اضافه كردن قيمت مال الاجاره را نداشته باشد وچنانچه مستأجر بخواهد محل اجاره را به ديگرى واگذار نمايد مؤجر با همان شخص طبق اجاره مستأجر اول رفتار نمايد يعنى مبلغ اجاره را زياد نكند وتا هر اندازه كه او بخواهد اجاره را تمديد نمايد ، يا آنكه مالك در حين اجاره اول شرط وكالت مستأجر اول را نموده باشد ، در اين صورت نيز مستأجر اول مى تواند از مستأجر دوم سر قفلى بگيرد به همان گونه كه در صورت اول بيان گرديد . صورت سوم آنكه : مستأجر اول به مالك سر قفلى داده يا آنكه شرط نموده است مجانا ، ولى شرط ومورد معامله فقط آن است كه مستأجر تا مائل باشد مالك تجديد اجاره نمايد وحق افزودن بر قيمت اجاره را نداشته باشد ، وچنانچه به مستأجر ديگر واگذار شد ، مالك هر نحوى كه مائل باشد مى تواند با او رفتار نمايد . در اين صورت نيز مى تواند مستأجر اول از مستأجر دوم سر قفلى بگيرد ولى به اين تربيب كه ان شخص سوم مبلغى را مثلا ده هزار تومان به مستأجر اول مى دهد كه او ان محل را تخليه كند آنگاه خود با مالك به يك قيمتى توافق مى كند ومحل را اجاره مى نمايد ومالك نيز در معامله با او كمال آزادى را دارد وآن شخص سوم اگر بخواهد

در آن محل حقى پيدا كند بايد همانطور كه بيان شد به مالك سر قفلى بدهد . صورت چهارم آنكه : مستأجر به مالك سر قفلى نداده است ولى مالك ميل دارد با او تجديد اجاره نمايد وتا موقعى كه او بخواهد به ديگرى اجاره ندهد . در اين صورت نيز مستأجر مى تواند از شخص سوم سر قفلى بگيرد ولى به يكى از سه راه زير : 1 - اينكه مبلغى مثلا پنج هزار تومان به او بدهد وشرط نمايد كه محل را تخليه كند ومزاحم او بناشد . 2 - در مقاب لعدم مزاحمت او مبلغى را به او ببخشد واين در حقيقت ( هبه معوضه ) است . 3 - در مقاب لعدم مزاحمت ، پول را به عنوان ( جعاله ) بدهد . در اين صورت نيز سر قفلى در مقابل تخليه محل است واجاره از مالك اصلى ، واو به هر نحو مايل باشد مى تواند معامله كند .

حكم خريد وفروش حواله

يكى از معاملات رايج ميان بازرگانان ( صرف برات ) است واز آن به ( خريد وفروش حواله ، تعبير مى كنند وآن برسه قسم است ، قسم اول - شخصى در محلى پولى به تاجر مى دهد كه از طرف او در محل ديگر همان پول را دريافت كند . مثلا ده هزار تومان در تهران به تاجرى مى دهد كه در بغداد همان مبلغ را از طرفش بگيرد . چه اين معامله به شكل قرض باشد ويا خريد وفروش ، در صحت اين معامله هيچ اشكالى نيست . قسم دوم - شخصى در مكانى پولى به تاجر بدهد ودر

مكان ديگر از طرف او كمتر از آن را بگيرد مثلا هزار تومان در بغداد به تاجر بدهد ودر تهران نهصد تومان بگيرد . ظاهرا اين معالمه هم اشكالى ندارد وفرقى بين قرض وخريد وفروش نيست زيرا ربا ان است كه پول دهنده زيادى بگيرد نه كمتر ودر اين قسم پول دهنده كمتر مى گيرد . قسم سوم - آنكه شخصى در محلى پولى به كسى بدهد كه در محل ديگر از خودش ويا از طرفش زيادتر بگيرد . در اين قسم اگر پول را به عنوان قرض بدهد قطعا حرام است واگر خريد وفروش باشد احتياط واجب ترك ان است والله العالم .

حكم ضمان جديد

شخصى متعهد مى شود مثلا خانه اى را با خصوصياتى كه طرفين بر آن توافق كرده اند بسازد وتحويل دهد وشخص سومى با توافق طرفين متعهد مى شود ، چنانچه تعهد كننده تا مدت معين كار راانجام ندهد مبلغى به صاحب كار بپردازد ودر مقابل اين تعهد پولى مى گيرد . در صورتى كه متعهد اول تخلف كرد وشخص ثالث مبلغى را كه تعهد كرده پرداخت نمود وهمان مبلغ را از متعهد اول گرفت ، اينكار با جميع خصوصياتش صحيح است ومانعى ندارد .

حكم بيمه

از معاملات تازه در آمد ( بيمه نمودن ) است . دانشمندان علم حقوق نوشته اند كه اين معامله در اوائل قرن چهارده ميلادى در اروپا پديد آمده است . وبعدا در اثر بر قرارى تجارت ميان شرق وغرب در اوائل قرن سيزده هجرى اسلامى در بلاد آسيا ظاهر گرديد واموال تجارتى را كه از راه دريا وارد مى كردند بيمه مى نمودند وكم كم در همه شئون زندگى راه يافت تا جايى كه همه چيز حتى انسان را بيمه مى كنند . حقيقت بيمه اين است كه : پيمانى ميان دو طرف بسته مى شود مبنى بر اينكه : چنانچه حادثه اى پيش بيايد ومورد بيمه آسيب ببيند ويا از بين برود ، بيمه كننده متعهد باشد خسارات وارده را طبق قرار داد بپردازد ودر برابر چنين تعهدى بيمه پذير نيز متعهد مى شود در هر ماه يا هر سال يا يك مرتبه مبلغى را به او تسليم نمايد . مثلا شخصى متعهد مى شود : هر سال مبلغى را به شركت ويا فردى بدهد كه اگر آسيبى به ماشين

ويا خانه اش برسد آن شركت ويا آن شخص آن خسارت را جبران نمايد . يك قسم ديگر بيمه نيز وجود دارد وآن اينكه : عده اى سرمايه اى مى گذارند چنانچه خسارتى به يكى از اعضاء وارد شود از آن طريق جبران نمايند كه اساس اين قسم بيمه باز نمودن صندوق تعاونى مشترك ميان جماعتى است براى جبران خسارت معينى كه بر يكى از اعضاء وارد مى شود . قسم اول بيمه را از چند راه كه ذيلا توضيح داده مى شود مى توان تصحيح نمود :

1 - از راه ضامن شدن - بنا بر اقوى در ضامن شدن شرط نيست آن چيزى كه ضامن آن شده اند دين در ذمه باشد بلكه ضامن اعيان شدن گر چه ان اعيان نزد صاحبانش باشد صحيح است بيمه نيز از مصاديق ضمان اعيان است نهايت ضمانى است مشروط به اينكه : كسى كه براى او ضامن شده اند بايد مبلغى در سال بپردازد .

2 - از راه صلح وسازش - طرفين معامله سازش مى كنند كه بيمه شونده مبلغى بدهد وبيمه كنند نيز در صورت خطر ووقوع خسارتى آن را جبران نمايد .

3 - از راه هبه معوضه - به اين ترتيب بيمه شده مبلغى را يك مرتبه ويا تدريجا به شركت يا شخص بيمه كننده مجانى تسليم مى كند وشرط مى كند اگر پيش آمدى براى او بكند خسارتش را جبران نمايد .

4 - از راه معامله مستقل - گر چه معامله بيمه در زمان شارع مقدس وجود نداشته است اما اين معامله يك معامله عقلايى است وشارع مقدس هم از آن نهى

نكرده وعموم ( اوفوا بالعقود ) نيز شامل ان خواهد بود . (

مسأله ) بعضى از شركتها در سال يك مرتبه يا در هر ماه مبلغى به كسانى كه بيمه شده اند مى پردازد ظاهرا گرفتن آن پول حلال است زيرا اين كار با شرط در ضمن عقد بيمه لازم الرعايه است . واما قسم دوم بيمه كه بر اساس تأسيس صندوق تعانى مشترك است نيز قابل تصحيح است به شرح زير : 1 - از راه ضامن شدن - به اين ترتيب ، پولهاى هر كدام از شركاء كه در محلى گذاشته اند مال خود آنها است ولى هر كدام از آن چند نفر ضامن مى شود اموال ديگران را به نسبت معينى مثلا اگر پنج نفرند هر كدام ضامن اموال ديگران مى شود به ربع ، واين ضمان مشروط است به اينكه هر كدام رد ماه يا سال مبلغ معينى را نزد شركت بگذارند . 2 - مى شود از راه صلح وسازش تصحيح نمود . 3 - ممكن است همانطور كه در قسم اول گفته شد از راه معامله مستقل آن را تصحيح نمود .

خريد وفروش اوراق جايزه دار

از جمله معاملات تازه در آمده خرديد وفروش ( اوراق شانسى ) است وحقيقت آن اين است كه توافقى ميان مردم از يك طرف وشركت يا شخص معينى از طرف ديگر مى شود كه چنانچه كسى اوراق را به قيمت معينى بخرد آن شركت يا شخص ميان خريداران قرعه مى زند ، قرعه بنام هر كس اصابت كرد مقدارى پول مى دهد . اين معامله چند صورت دراد كه همه ان صورتها حرام وپوى كه از آن

راه گرفتن مى شود غير جائز است . صورت اول اينكه پول را در عوض اوراق به احتمال اصابت قرعه بدهد اين عمل قمار وحرام است بدون اشكال . صورت دوم انكه اوراق را مى خرد در عوض پول معين ودر ضمن بيع قرعه زدن را شرط مى كند يا آنكه خود فروشنده براى تشويق خريداران قرعه مى زند ، يان معامله وشرط هر دو باطلند ، اما معامله به جهت مجهول بودن ماليت . اوراق باطل است زيرا چنانچه قرعه بنام او اصابت كند اوراق ماليت زيادتر دارد واگر اصابت نكند اصلا ماليت ندارد ومعامله بر مجهول باطل است . وشرط هم با فساد معامله شرط ابتدايى مى شود وغير واجب الرعايه وفاسد خواهد بود . وقرعه هم به خودى خود قمار وحرام است واز موجبات مالكيت نمى تواند باشد . صورت سوم آنكه كسى اوراقى را به قيمت معينى به عنوان كمك به يك از مؤسسات خيريه مى گيرد آنگاه دهنده اوراق به عنوان تشويق ميان گيرندگان اوراق قرعه مى زند وبنام هر كس اصابت كرد مبلغى مى دهد ، در اين صورت دادن پول به عنوان كمك به مؤسسات خيريه مانعى ندارد ، ولى گرفتن پولى كه از راه قرعه نصيبش شده جايز نيست چه آن پول از پولهايى باشد كه مردم به عنوان كمك به مؤسسه داده اند وچه غير آن باشد بلى چنانچه از پول ديگر دهند وبه عنوان بخشش باشد وبداند كه با قرعه مجبور به دادن پول نيست گرفتن چنين پولى اشكالى ندارد ، ولى چنين فرى از مورد بحث ما خارج است مال غصبى را هم اگر

صاحبش راضى بشود مانعى ندارد والله العالم .

احداث خيابانها وميدانهاى عمومى و ...

نيازمنديهاى اجتماعى وگسترش احتياجات تفننى مردم ايجاب مى كند خيابانها احداث ويا گسترده تر شود ، ميدانها و . پديد آيد وگاهى اين كارها موجب تصرف در اموال ديگران ، ومسجد وموقوفات است از اين رو مسائلى پيش مى آيد كه ذيلا توضيح داده مى شود .

مسأله 1 - املاك شخصى كه در معابر واقع مى شود چنانچه صاحبانش راضى باشند ويا بفروشند وحكومت هم بخرد هيچ اشكالى ندارد ، ولى چنانچه نخرد ويا انها نفروشند ويا بخاطر آنكه قيمت عادله نيست حاضر به فروش / صفحة 512 / نشوند ومجانى هم راضى نباشند ، كسى كه متصدى كار است ( حكومت باشد يا غير آن ) خلاف شرع كرده است ، ليكن پس از غصب كردن وخارج شدن ملك از دست مالك ، رفت وآمد وتصرفاتى كه ديگران در ان مى كنند بى اشكال است .

مسأله 2 - هر گاه مسجدى در مسير خيابان واقع گردد ، خراب كردن ان جايز نيست وعنوان مسجد بودن است واشكالى ندارد ونجس كردن آن محل ، حرام نيست وبر فرض نجس شدن پاك نمودن آن واجب نمى باشد .

مسأله 3 - اگر مسجدى را به خاطر امور ياد شده خراب كنند ومقدارى از آن باقى بماند كه مى شود در آنجا نماز خواند ، بدون شك نمى توان در آنجا دكان ساخت ويا استفاده هايى نظير آن نمود ، بلى چنانچه آن مقدار باقيمانده را نشود مسجد ومحل عبادت ونماز نمود ، متولى يا حاكم شرع ، مى تواند آنجا را اجاره بدهد ومال الاجاره آن را در مسجد

ديگر واگر نشد در مصالح عامه مسلمين مصرف نمايد . وبعيد نيست كه بدون اجاره نيز قابل تصرف باشد ولى احتياط اجاره كردن است . ودر صورتى كه باقيمانده امكان مسجد بودن را داشته باشد ولى ظالمى آنجا را خراب كند وساختمانى ديگر بسازد وتبديل آن به مسجد نيز ممكن نباشد ، استفاده كردن از آن وخريد وفروش آن بى مانع است وجز شخص ظالم ديگرى ضامن هم نمى باشد .

مسأله 4 - محلهايى كه مسلمين اموات خود را درآنجا دفن مى كنند سه قسم است . 1 - زمينهايى كه شخص معينى آن را براى دفن مرده گان وقف نموده است . 2 - مقدارى از زمينى را كه ( مرافق عمومى ) است وملك كسى نيست تعيين مى كنند كه مردگان را در آنجا دفن نمايند . 3 - ملك شخصى افراد است كه در آنجا مرده دفن مى كنند . اين قسم حكم ساير اموال شخصى را دارد . واما قسم اول تغيير آن جايز نيست ، ولى چنانچه ظالمى آن را تغيير دهد ويا از حالت قبرستانى بيرون آيد وقابل استفاده براى دفع اموات نباشد ، بهره بردارى از آن به رفت وآمد ، خريد وفروش وحتى تبديل آن به خانه ودكان ونظائر اينها بى اشكال است . اما قسم دوم تغيير وتبديل آن ظاهرا مانعى ندارد وتمام تصرفات در آن جايز خواهد بود . هر گاه وضع قبرستانى از لحاظ وقف بودن وعدم آن ، معلوم نباشد جميع تصرفات وتبديل وتغيير آن جايز است .

احكام تلقيح مصنوعى

تلقيح مصنوعى عبارت از اين است كه نطفه مردى را بگيرند وبا وسيله اى به

زنى تزريق كنند واز اين راه آن زن حامله گردد واين عمل از لحاظ شرعى مسائلى دارد كه ذيلا مورد بررسى قرار مى گيرد :

مسأله 1 - هرگاه نطفه شوهرى را بگيرند وبه زن او ( اگر چه در شهر ديگر باشد ) تزريق كنند اشكال ندارد . اما اگر نطفه مرد اجنبى را به زن شوهر دار ويا بى شوهر تزريق كنند خالى از اشكال نيست واحتياط واجب در ترك آن است بلكه بعيد نيست كه حرام باشد .

مسأله 2 - هر گاه نطفه مرد اجنبى را بگيرند وبه زن بى شوهر تزريق كنند وزن حامله شود آن بچه ملحق به زن وان مرد است يعنى زن مادر وآن مرد پدر اوست واحكام بچه از ارث بردن ونفقه وغير اينها بر آن بچه مترتب مى شود .

مسأله 3 - اگر نطفه مرد اجنبى را به زن شوهر درا تزريق كنند وزن حامله شود دو صورت دارد : يكى آنكه يقين داشته باشند كه بچه از نطفه شوهر منعقد نشده مثل اينكه شوهر يك سال باشد با آن زن همبستر نشده ونطفه او هم اگر چه با تزريق به رحم زن ريخته نشده باشد ، در اين صورت بچه به صاحب نطفه ( مرد اجنبى ) ملحق مى شود واحكام بچه بر او مترتب مى شود . صورت ديگر آنكه احتمال داده شود كودك از نطفه شوهر باشد ، در اين صورت بجه ملحق به شوهر است ودر هر دو صورت زنى كه او را زائيده مادر او بشمار مى آيد وداراى احكام او است .

مسأله 4 - اگر نطفه دو مرد يا بيشتر را

به زنى تزريق كنند واو حامله شود واحتمال اينكه بچه از شوهرش باشد منتفى باشد يا اصلا شوهر نداشته باشد ، ظاهرا در اين فرض پدر بچه را با قرعه بايد تعيين كرد .

مسأله 5 - اگر نطفه مردى را بگيرند ودر رحم مصنوعى قرار دهند وبچه متولد شود آن بچه به صاحب نطفه ملحق خواهد شد .

احكام جراحى پلاستيك

علم پزشكى در عصر ما بقدرى پيشرفت كرده است كه مى تواند چشم ويا كليه ويا قلب وديگر اعضاء انسان سلام ويا در حال مرگ را به انسان ديگرى پيوند نمايد ومورد استفاده او قرار گيرد . اينك مسائل مربوط به اين موضوع را ذيلا مورد بررسى قرار مى دهيم :

مسأله 1 - قطع عضو انسان چه زنده ومرده حرام است مگر بخاطر مصلحت مهمترى مانند بينا ساختن ويا زنده نگاه داشتن انسانى ديگر ، در اين صورت قطع عضو زنده ويا مرده شرعا مانعى ندارد .

مسأله 2 - قطع عضو انسان زنده وپيوند آن به ديگرى منوط به اجازه اوست ودر مرده يا بايد وصيت كرده باشد ويا ( ولى ) او اجازه دهد .

مسأله 3 - خريد وفروش اعضاء جدا شده از انسان چه مرده وچه زنده جايز نيست ، يا بايد مجانى داده شود ويا به شكل ( هبه معوضه ) در مقابل پول واگذار شود ، اما خصوص خون خريد وفروشش جايز است .

مسأله 4 - در صورتى كه قطع عضو جايز نباشد اگر قطع شود بايد ديه پرداخت شود ولى در صورت جواز ، ديه هم لازم نيست .

مسأله 5 - عضوى را كه جدا مى كنند نجس است ولى پس از

پيوند وتعلق روح به ان ، از اجزاء بدن شخص زنده بشمار مى آيد وبا اين استحاله وانقلاب ، پاك مى گردد ونماز خواندن با آن نيز جايز است .

احكام تشريح

تشريح بدن ميت وقطعه قطعه كردن آن هم حرام است وهم ديه دارد مگر در چند مورد زير : 1 - در صورتى كه پيشرفت علم پزشكى ومعالجه بيماران بر آن توقف داشته باشد كه در اين صورت جائز خواهد بود زيرا حرامى كه مقدمه يك امر مهمى باشد مانند تشريحى كه مقدمه پيشرفت علم طب ونجات دادن مردم وحفظ حيات آنها است چنين امرى جايز خواهد بود . 2 - جدا كردن وپاره نمودن بدن مرده براى حفظ حيات ديگرى - مثل اينكه زن حامله اى بميرد وبچه در شكم او زنده باشد ، يا بچه اى در شكم مادر بميرد ومادرش زنده باشد در صورت اول پاره شكم مادر ودر صورت دوم قطعه قطعه كردن بچه براى حفظ زنده مانعى ندارد . 3 - تشريح بدن ميت براى كشف جرم ، يا نجات دادن افراد متهم به قتل ويا شناختن قاتل ، در همه يان صورتها نيز تشريح جايز است . البته موارد ديگرى نيز هست كه در جاى خود بيان شده است .

مسأله 1 - در مواردى كه تشريح جايز است ديه ندارد .

حكم ذبح حيوان به طريق جديد

در زمان ما به موازات ماشينى شدن زندگى ، حيوانات را نيز با ماشين برقى سر مى برند به اين ترتيب ، چند حيوان را در يكجا نگاه مى دارند آنگاه با يك آلت مخصوص كه به برق متصل است سر آنها را يكجا مى برند . در صورتى كه آن حيوانات را رو به قبله نگاه بدارند ، وهمه رگهايى كه بايد در ذبح شرعى بريده شود ، با آن آلت قطع گردد ، وهنگام زدن

دگمه برق شخص مسلمانى يا كتابى كه متصدى اين كار است بسم الله بگويد ، اين نوع ذبح كردن نيز اشكالى ندارد وگوشت چنين حيوانى حلال است ولى بايد توجه داشت ه بريدن وجدا كردن سر حيوان از پشت سر مكروه است .

حكم تحديد نسل وتنظيم آن

از طرفى پيشرفت علم پزشكى وبهداشت ، حد متوسط عمرها را بالا برده واز مرگ ومير تا حد زيادى جلو گيرد نموده است در نتيجه آمار جمعيت دنيا به شكل سر سام آورى رو به افزايش نهاده است كه اداره آن در آينده بسيار مشكل خواهد بود ، واز طرف ديگر بعضى زنها در اثر مرض وضعف ، زائيدن وتربيت بچه برايشان سخت ، دشوار است به علاوه امكانات زندگى اجازه چنين آزادى را در توليد نسل نم يدهد از اين رو دولتها به فكر تحديد نسل وتنظيم وبهداشت خانواده بر آمده اند وما احكام آن را در ضمن مسائلى بيان ميكنيم :

مسأله 1 - شايع است كه در بعضى كشورها براى جلو گيرى از تراكم جمعيت ، جنين را سقط مى كنند واخيرا در ايران ، با اينكه مشكلى نيست ، زمزمه سقط جنين به گوش مى رسد وافرادى كه شأن آنها دخالت در اين امور نيست آن را تجويز كرده اند ! در هر صورت ، اسقاط حمل چه بعد از تعلق روح به آن وچه قبل از آن حتى در صورت نطفه بودن حرام است .

مسأله 2 - اگر حمل سقط شده نطفه باشد بيست مثقال شرعى طلا ( هر مثقال سه ربع مثقال صيرفى است ) واگر علقه باشد چهل مثقال واگر مضغه باشد شصت مثقال واگر استخوان

پيدا كرده هشتاد مثقال واگر گوشت پيدا كرده صد مثقال واگر روح در آن دميده شده چنانچه پسر باشد يك هزار مثقال وچنانچه دختر باشد پانصد مثقال طلا بايد به ورثه آن سقط شده داده شود .

مسأله 3 - جلوگيرى از انعقاد نطفه از راه ( عزل ) در صورتى كه زن اجازه بدهد جايز است واگر اجازه ندهد گر چه مكروه است ولى جايز است وديه هم ندارد .

مسأله 4 - خود دارى كردن از نزديكى با زن بيش از چهار ماه جايز نيست وپيش از آن در صورت اشتياق به آن مكروه است .

مسأله 5 - خود دارى كردن از ازدواج چه براى مرد وچه براى زن در صورت ترس ارتكاب حرام ، حرام است وبدون ان مكروه است .

مسأله 6 - بكار بردن وسائلى كه مانع از ريختن نطفه در رحم زن مى شود ، حكم عزل را دارد كه در مسأله سوم بيان شده است .

مسأله 7 - هيچ كدام از زن ومرد حق ندارند خود را عقيم كنند ويا مثلا زن راضى شود رحمش را بيرون آورند وچنين كارى جايز نيست .

مسأله 8 - بقيه راههاى جلو گيرى از آبستنى مانند خودرن قرص ضد باردارى ، جا گذاشتن وسيله اى در رحم كه مانع انعقاد نطفه مى شود جايز است واشكالى ندارد .

مسأله 9 - در صورتى كه زيادى جمعيت موجب اختلال نظم عمومى بشود بر همه مردم بشكل وجوب كفايى لازم است كه از آن به يكى از راههاى مشروع جلو گيرى نمايند وهمچنين زنى كه باردارى برايش خطر دارد ويا ممكن است طورى مريض شود كه زندگى

خانواده گيش بهم بخورد ويا آبروى آنها در خطر باشد در همه اين موارد بايد از راههاى مشروع از توليد نسل جلو گيرى بعمل آورد .

حكم نماز وروزه كسانى كه با هواپيما مسافرت مى كنند

مسأله 1 - هر گاه شخص روزه دار سوار هواپيما شود وهواپيما چهار فرسخ عمودى پرواز كند آنگاه به زمين بنشيند چنين شخصى در حكم مسافر است وبايد روزه خود را افطار كند چون مجموع رفتن وآمدن مى شود هشت فرسخ واين مقدار هم حد سفر شرعى است .

مسأله 2 - هر گاه كسى از محلى كه ظهر شده ونماز را در آنجا خوانده است با هواپيماى سريع السير به محل ديگر كه هنوز ظهر نشده است برود ، ظاهرا نماز ظهر وعصر ديگرى بر او واجب نيست ، وچنانچه در اين فرض در هيج كدام از اين دو محل نماز نخواند تنها يك قضاى ظهر وعصر كافى است ، ونيز در همين فرض چنانچه در محل اول نماز ظهر را نخواند وقتى كه در محل دوم يم خواهد نماز را بخواند گرچه در محل دوم وقت باقى است اما وقت آن در محل او لگذشته است بايد به نيت اداء نماز را بخواند نه قضاء .

مسأله 3 - هر گاه پيش از غروب آفتاب از محلى با هواپيما ويا قمر مصنوعى طورى حركت كند كه به هر منطقه اى در بيست وچهار ساعت برسد آفتاب در آنجا غروب نكرده باشد ، نماز مغرب وعشاء بر او واجب نخواهد بود .

مسأله 4 - هر گاه آدمى از محلى كه رؤيت هلال رمضان در آنجا شده وبه قصد او لماه روزه گرفته مسافرت كند وقبل از ظهر به محلى

رسيد كه مى خواهد ده روز در آنجا بماند ويا وطن اوست ولى در آنجا اول رمضان ثابت نشده است در صورتى كه چيزى مخورده باشد بايد روزه را نگهدارد ، وچنانچه از محلى كه رؤيت هلال شوال شده به جايى مسافرت كند كه در آنجا هنوز اول ماه ثابت نشده است افطار واجب است .

نماز وروزه اهالى قطبين

بعض از مناطق كره زمين است كه شش ماه شب است وشش ماه روز مانند ، دو قطب شمالى وجنوبى كره زمين . در صورتى كه ضرورتى ايجاب نكند نبايد در چنين مناطقى زندگى كرد ولى در صورت ضرورت ويا بودن مصلحت بيشترى ناگزير به ماندن شد بارى نماز وروزه يكى از دو راه را بايد انتخاب نمايد : 1 - اوقات نماز وروزه آنجا را با اوقات مناطق معتدله اى كه نزديكتر به آنجا است ويا سابقا در آنجا زندگى مى كرده است تطبيق نمايد مثلا با ساعت ، هر وقت فهميد در آن مناطق ظهر شده نماز ظهر وعصر ، وهر وقت مغرب شده نماز مغ رب وعشاء ، وهر وقت صبح شده نماز صبح بخواند وهر گاه در آنجا ماه رمضان شد او هم روزه بگيرد واين كار با بود وسائل امروزى از قبيل راديو وتلويزيون كارآسانى است . 2 - ملاك را اوقات مناطق معتدله قرار دهد بدون در نظر گرفتن نزديكترين منطقه نسبت به آنجا . ودر انتخاب اوقات مناطق معتدله مخير است مثلا مخير است ميزان را ايران يا عراق يا حجاز ويا نظائر اينها قرار دهد .

احكام راديو وتلويزيون

مسأله 1 - استفاده از راديو در غير از لهو ولعب جايز است ، مانند گوش دادن به اخبار ، قرآن سخنرانيهاى عملى ومذهبى اما گوش دادن به ساز وآواز وبرنامه هاى منحرف كنند آن حرام است .

مسأله 2 - خريد وفروش راديو مانعى ندارد ولى كسى كه مى خرد نه تنها خودش نبايد از لهو ولعب ان استفاده كند ، بلكه از ارتكاب خانواده اش نيز بايد جلو گيرى

نمايد .

مسأله 3 - خريد وفورش تلويزيون وكادو دادن آن جائز است ، ونيز گوش دادن به سخنرانيهاى علمى ، ومذهبى ، وتفريحى ، ومسابقات ، وبرنامه هاى آموزنده آن جائز است . ولى گوش دادن به ساز واواز ، وموسيقى ، وغناء ، وبر نامه هاى منحرف كنند ه ان ، كه موجب فساة وسوق جامعه به بى بند وبارى وشهوت پرستى مى شود ، جائز نيست ، ونيز بايد از نگاه كردن به زنهاى مسلمان بى حجاب ولخت وعريان اجتناب نمود .

طهارت الكل

الكل بر دو قسم است يك قسم آن از چوب ومانند آن گرفته مى شود كه به آن الكل صنعتى مى گويند وقسم ديگر آن است كه شارب را تبخير مى كنند واز آن الكل درست مى كنند وآن را اكل طبى وجوهر الخمر مى گويند . الكل صنعتى پاك است زيرا اگر چه خمر نجس است ومايعات مسكر ديگر

با احتياط واجب نيز نجس است ، وهمين الكل در صورتى كه مقدارى آب با آن مخلوط شود مست كننده است واصولا عامل مست كنند ه در همه مسكرات همين ماده الكلى است كه اگر به نحوى اين ماده از خمر گرفته شود از حالت مست كنندگى بيرون ميايد ، اما چون الكل سم است وقابل خوردن نيست وگويا فعليت پيدا كردن اسكار الكل با مخلوط شدن با آب است ومست كنندگى آن فعلين ندارد جز با آب از اين رو حكم به طهرات آن مى شود به علاوه دليل نجاست مسكرات از الكل انصراف دارد . الكل طبى وجوهر الخمر نيز بعيد نيست كه پاك باشد بلكه اقوى پاك بودن است

زيرا با تبخير خمر نجاست خمرى از بخار مى رود بارى اينكه بخار در نظر عرف موضوع ديگرى است وغير از خود خمر است وخود آن بخار هم كه معلوم نيست مست كنند ه باشد بنا بر اين محكوم به طهارت خواهد بود . ورى اين حساب دواهايى كه از خارج وارد مى شود وگفته مى شود اغلب آنها با مقدار كمى الكل مخلوط است همه آنها محكوم به طهارت است وجايز است خوردن انها ، وهمچنين آمپولهايى كه زده مى شود قبلا ويا بعدا موضع ان را با الكل ضد عفونى مى كنند چنانچه در آن موضع خون نيامده باشد به خاطر الكل تطهير موضع لازم نيست .

مسأله 1 - خريد وفروش تمام اقسام الكل جايز است واشكالى ندارد .

حكم تصوير وعكس گرفتن

از جمله كارهاى متعارف اين زمان عكس گرفتن با دستكاه عكاسى ، اينك حكم تصوير وعكس بردارى را در ضمن مسائلى ذيلا بيان مى نماييم ،

مسأله 1 - درست كردن مجسمه صاحب روح مانند انسان حرام است ولى نگاه داشتن آن حرام نيست وخريد وفروش آن راى تزيين وغيره جايز وصحيح است .

مسأله 2 - تصويرى كه داراى بر آمدگى نباشد مانند نقش بر ديوار جايز است واشكالى ندارد .

مسأله 3 - عكس گرفتن با دستگاه عكاسى جايز است وشغل عكاسى وهمچنين اجازه دادن براى عكس گرفتن نيز بى اشكال است .

مسأله 4 - خريد وفروش عكس نيز اشكالى ندارد .

مسأله 5 - نگاه كردن به عكس شخص نامحرم مخصوصا اگر آشنا باشد بنا بر احتياط غير لزومى ترك شود ، ودر صورتى كه نگاه كردن به قصد لذت بردن باشد حرام است .

احكام حق تأليف

گر چه موضوع حق تأليف در زمان ائمه عليهم السلام نبوده ودر عصر ما پيدا شده است ، اما حكم آن از كليات وقواعد كليه اى كه از شرع مطهر رسيده است كاملا روشن مى باشد واصلا معنى كامل بودن دين اسلام همين است كه تا روز قيامت هر موضوعى پيدا شود حكم آن در تحت يك عنوان كلى بيان شده است ومنظور امام عليه السلام كه فرموده است : بر ما است القاء قواعد كليه وبر شما است استخراج احكام موارد خاصه نيز همين مى باشد .

مسأله 1 - كسى كه چيزى تأليف مى كند آن چيز محصول زحمت ونتيجه كار او است ، وتنها او مالك آن كار است ، وحق دارد ديگران را از تصرف در آن كه

عبارت از تگثير نسخه وطبع است منع نمايد ، ودر صورت منع ، تصرف در آن جايز نخواهد بود وتصرف در آن به نگاه كردن وگوش دادن به آن نيست تا گفته شود تگثير نسخه وتجديد طبع تصرف در نتيجه كار او نمى باشد .

مسأله 2 - بهره مند شدن از نوشته هاى ديگران از راه مطالعه وگوش دادن ونظائر آن كه تصرف در آن بشمار نم يرود جايز است اگر چه مؤلف ناراضى باشد واز ان منع نمايد مسأله 3 - اگر بدون رضايت شخصى كتاب او را طبع كنند ، كتابهاى طبع شده ميان مؤلف ومتصدى چاپ مشترك است وبه نسبت مالك انها مى باشند ، وهمچنين است اگر با رضايت او باشد ولى مقدار حق تأليف تعيين نشده باشد .

مسأله 4 - حق تأليف را مى شود به كسى واگذار كرد ودر مقابل آن پولى گرفت اما نه به عنوان خريد وفروش بلكه به شكل مصالحه ، هبه معوضه ، اباحه به عوض وامثال اينها .

حق امتياز نشر اخبار

از جمله مسائل تازه در آمد اين است كه دولتها حق امتياز نشر اخبار را در عوض پولى به شخص يا مؤسسه خاصى واگذار مى كنند كه ديگران پيش از آنها ويا بدون اجازه آنها حق نشر خبر نداشته باشند ودر صورت تخلف بايد مجازات قانونى شوند . به نظر ما دولت چنين حقى را دراد ، نهايت انكه بايد به شكل خريد وفروش نباشد ، بلكه به شكل مصالحه يا اباحه به عوض وامثال اينها باشد وكسى كه اين حق از طرف دولت به او واگذار شده است مالك آن مى شود ، وچنانچه ديگرى

آن را با زودتر منتشر نمودن ضايع نمايد حق اخذ خسارت از او را دارد وهر گاه دولت هم او را جريمه نمايد بايد به كسى كه اين حق به او تعلق دارد بپردازد .

مسابقات ورزشى و…

گرچه يك سلسله مسابقاتى از قبيل : اسب دوانى ، تيراندازى و . از دير باز رواج داشته واحكام آنها نيز در كتب فقهى تحت عنوان ( سبق ورمايه ) بيان شده است ولى يك سلسله مسابقاتى ديگر از قبيل ، بوكس زدن ، فوتبال ، پينك پنك و كاملا تازه در آمده اند وما احكام آنها را ضمن مسائلى ذيلا توضيح مى دهيم :

مسأله 1 - كارى كه مسابقه با آن صورت مى گيرد هر گاه از نوع كارهايى باشد كه بيم آن مى رود موجب هلاكت نفس ويا تلف عضو گردد مانند بوكس زدن وامثال آن چنين مسابقه ايى بدون شك حرام است وچنانچه مستلزم آنها نباشد چه موجب تقويت جسم وروح ، يا تقويت مجتمع اسلامى باشد وچه صرفا به خاطر تفريح باشد رد هر دو صورت جايز وانجام آن مانعى نخواهد داشت .

مسأله 2 - مسابقه با عوض در غير مواردى كه در كتاب ( سبق ورمايه ) بيان شده است جايز نيست ومعامله هم باطل است .

مسأله 3 - جايزه اى كه مؤسسه تربيت دهنده مسابقه به مسابقه دهنده مى دهد حلال است در صورتى كه اصل مسابقه جايز باشد .

حكم نماز در كرات ديگر

كسى كه به كره مار مى رود از لحاظ نماز بايد به ترتيب زير نماز بخواند : از آنجا كه قبله عبارت است از كعبه وكعبه هم تنها آن ساختمان مخصوص نيست بلكه

موازات آن از بالا وپايين تا اعماق آسمانها ودل زمين است از اين رو در كره ماه هم بايد به موازات همان منطقه نماز بخواند وچنانچه نتواند موازات آن منطقه را پيدا كند هر منطقه اى را كه گمان دارد قبله در آن سمت باشد بايد به سوى آن نماز بخواند وهر گاه به هيچ طرف گمان نداشته باشد به يك طرف نماز بخواند كافى است . پايان

مسائل متفرقه

مسائل متفرقه

مسأله 2806 - اگر ريشه درخت همسايه در ملك انسان بيايد ، مى تواند از آن جلو گيرى كند وچنانچه ضررى هم از ريشه درخت به او برسد ، مى تواند از صاحب درخت بگيرد .

مسأله 2807 - جهيزيه اى كه پدر به دختر مى دهد ، اگر مثلا به واسطه صلح يا بخشش ملك او كرده بادش ، نمى تواند از او پس بگيرد واگر ملك او نكرده باشد ، پس گرفتن آن اشكال ندارد .

مسأله 2808 - اگر كسى بميرد ، ورثه بالغ او مى توانند از سهم خودشان خرج عزادارى ميت نمايند ، ولى از سهم صغير نمى شود چيزى برداشت .

مسأله 2809 - اگر انسان غيبت مسلمانى را كند ، بايد اگر مفسده اى پيدا نشود ، از ان مسلمان خواهش كند ، كه او را حلال نمايد . وچنانچه ممكن نباشد ، بايد براى او از خدا طلب آمرزش كند واگر به واسطه غيبتى كه كرده توهينى از آن مسلمان شده ، در صورتى كه ممكن است ، بيد آن توهين را بر طرف نمايد .

مسأله 2810 - انسان نم يتواند بدون اذن حاكم شرع از مال كسى كه كه مى

داند خمس نم يدهد ، خمس را بردارد وبه حاكم شرع برساند .

مسأله 2811 - آوازى كه مخصوص مجالس لهو وبازيگرى است ، غنا وحرام مى باشد ، واگر نوحه يا روضه يا قرآن را هم با غنا بخوانند حرام است ، ولى اگر آن را با صداى خوب بخوانند كه غنا نباشد اشكال ندارد .

مسأله 2812 - كشتن حيوانى كه اذيت مى رساند ومال كسى نيست ، اشكال ندارد .

مسأله 2813 - جايزه اى را كه بانك به بعضى از كسانى كه در صندوق پس انداز حساب دارند مى دهد ، چون براى تشويق مردم از خودش مى دهد وضرر آن به كسى نمى رسد حلال است .

مسأله 2814 - اگر چيزى را به صنعتگر بدهد كه درست كند وصاحب آن نيايد آن را ببرد ، چنانچه صنعتگر جستجو كند واز پيدا كردن صاحب آن نا اميد شود ، بايد آن را به نيت صاحبش صدقه بدهد .

مسأله 2815 - سينه زدن در كوچه وبازار با اينكه زنها عبور مى كنند ، ولو در صورتى كه سينه زن پيراهن نپوشيده باشد ، اشكال ندارد ، واگر جلوى جمعيت عزادار بيرق ومانند آن ببرند ، مانعى ندارد ولى بايد استعمال آلات لهو نشود .

مسأله 2816 - گذاشتن دندان طلا ودندانى كه روكش طلا دارد ، مانعى ندارد اگر چه زينت حساب شود ، بلى براى مرد پوشيدن طلا ولو با اگشتر ندارد اگر چه زينت حساب شود ، بلى براى مرد پوشيدن طلا ولو با انگشتر دست كردن باد حرام است .

مسأله 2817 - حرام است انسان استمناء كند يعنى با خود كارى كند

كه منى از او بيرون آيد .

مسأله 2818 - تراشيدن ريش وماشن كردن ان اگر مثل تراشيدن باشد حرام است ودر اينحكم تمام مردم يكسانند وحكم خدا به واسطه مسخره مردم تغيير نمى كند ، پس كسى هم كه اول تكليف اوست يا اگر ريش نتراشد مردم او را مسخره مى كنند چنانچه ريش بتراشد يا طورى ماشين كند كه مثل تراشيدن باشد حرام است .

مسأله 2819 - احتياط واجب آن است كه ولى بچه پيش از آنكه بچه بالغ شود ، او را ختنه نمايد واگر او را را ختنه نكند ، بعد از بالغ شدن بر خود بچه واجب است .

مسأله 2820 - اگر ساختمان خانه خود را به قدرى بلند سازد كه داخل خانه همسايه ديده شود اسكال ندارد ، بلى نظر كردن ومطلع شدن بر خانه همسايه اشكال دارد .

مسأله 2821 - اگر پدر ومادر فقير باشند ونتوانند كاسبى كنند ، فرزند آنان اگر بتواند ، بايد خرجى آنان را بدهد .

مسأله 2822 - اگر كسى فقير باشد ونتواند كاسبى كند ، پدر او بايد خرجى او را بدهد . واگر پدر ندارد ، يا نمى تواند خرجى او را بدهد ، چنانچه فرزندى هم نداشته باشد كه بتواند خرجى او را بدهد ، مادرش بايد خرجى او را بدهد ، واگر مادر هم ندارد ، يا نمى تواند خرجى او را بدهد . بايد مادر پدر ، ومادر مادر وپدر مادر ، باهم خرجى او را بدهند . واگر مادر مادر ندارد ، پدر مادر . بايد خرجى او را بدهد .

مناسک حج / فتاوای محمدصاق روحانی

مشخصات نشر : قم : دفتر آیه الله العظمی روحانی (دام ظله )، 1379.

مشخصات ظاهری :ص 352

شابک : 964-350-290-2 5000ریال

موضوع : حج

موضوع : فقه جعفری -- رساله عملیه

شناسه افزوده : دفتر حضرت آیت الله العظمی سید محمدصادق روحانی

رده بندی کنگره : ‫ BP188/8 ‫ /ر85م 8 1379

رده بندی دیویی : ‫ 297/357

شماره کتابشناسی ملی : م 79-21459

مناسك حج

بسم الله الرحمن الرحيم

عمل به اين رساله شريفه مجزى و مبرئ ذمّه است ان شاء الله تعالى

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمدلله رب العالمين والصلوة والسلام على اشرف الانبياء والمرسلين محمد وعترته الطيبين الطاهرينوالعنة الدائمة على اعدائهم اجمعين الى قيام يوم الدينوبعد

نظر به اين كه رساله هاى مناسك حج كه حضرات آيات عظام كثرالله آمثالهم تا اين ايام در دسترسمؤمنين قرار داده اند، از جهت تداخل مسائل ونداشتن زيادى از فروع لازمه وافى نبود لذا به نظر لازم آمد كه رسالهمبسوط تر و واضح تر و جدا نمودن مسائل بعضى از بعض و اضافه فروع لازمه كه محل حاجت برادران ايمانى است نوشته ودر دسترس مومنين قرار دهم روى اين اصل اين رساله نگاشته شد.

ضمنا مستجاب را از واجبات جدا نموده تا سبب اشتباه مؤمنين نگردد.

اميد است حجاج محترم در مظان استجابت دعا وساعات اشتتغال به اعمال حج و زيارات حضرات معصومين(عليهم السلام) اين حقير را فراموش نفرمايند.

فريضه حج فريضه حج عبارت است از تشرف به خانه خدا به نحو خاص وانجام اعمالى در آنجا وحوالى آن در قرآن مجيد و روايات پيغمبر اكرم و ائمه طاهرين (صلوات الله اجمعين) در اين خصوص تأكيد بسيار رسيده است، وهمچنين براى كسانى كه استطاعت رفتن به سفر حج را دارند و آن را انجام نمى دهند يا به تأخيرمى اندازد، تا جائى كه شيخ

كلينى(رحمه الله)به سند معتبر از حضرت امام جعفر صادق(عليه السلام)روايت نموده است كه آن حضرت فرموده اند:

هر مسلمانى كه استطاعت رفتن به سفر حج را داشته باشد و به حج نرود بدون اين كه حكومت او را از رفتن باز دارد يا بيمار باشد، يا حاجت ضرورى داشته باشد كه او را از رفتن به حج جلوگيرى كند، چنين كسى در حالمردن يا به دين يهوديت و يا نصرانيت از دنيا برود و به دين يهود يا نصارى محشور مى گردد و از رحمت خداوند محروم مى شود!! خداوند نيز در قرآن مجيد فرموده:

ولله على الناس حج البيت من استطاع اليه سبيلا ومن كفر فان الله غنى عن العالمين.

نخستين خانه اى كه براى مردم بنا شد، همان است كه در مكه مايه بركت وهدايت جهانيان است... زيارت اين خانه، بر همه مردمان هر كه بدان راه توان يافت، واجب ومقرر است وهر كه انكار كند، خداوند از جهانيان بى نياز است.

اين آيه، واين روايت، در اهميت حج و وجوب آنكافى است، و روايات بسيارى در اين دو قسمت رسيده است

بنابراين: بر هر مسلمانى كه مستطيع شود واجب است بدون تأخير ويا مسامحه، در مقام اطاعت امر خداوند برآمده وبه سفر حج بيت الله الحرام مشرف شود، وازبركات بسيار، و وسايل آمرزش وتحصيل رحمت حق، واصلاح نفس وكمال معرفت، وتهذيب اخلاق، وتربيت روح، وفوائد اجتماعى، ومشاهده نفوذ امر خدا، و شوكت و عظمت اسلام در آن اجتماع روحانى مستفيض و بهرمندگردد، وبه اجر فراوان نائل شود.

و لازم است مسلمانان نسبت به اين امر خطير توجه مخصوص داشته باشند، وآنها كه استطاعت دارند خود را آماده

نموده، و مطابق احكامى كه در(مناسك حج) بيان شده است عمل شريف را انجام دهند ودر آن مجمعپر شكوه وجلال مسلمانان جهان كه سالى يك بار درمكه معظمه واطراف خانه خدا برگذار مى شود، شركت نمايند، واز فيوضات وآثار دينى ودنيوى آن بهره مند شوندوگذشته از انجام فرمان الهى ناظر مراسم بسيار جالب حج وعظمت پيغمبر بزرگوار اسلام(صلى الله عليه وآله) وتعاليم متين وحيات بخش آن حضرت باشند.

خداوند در قرآن مجيد فرموده است:

واعتصموا بحبل الله جميعا ولا تفرقوا

با مسلمانان جهان با چهره گشوده برخورد نمائيد، و با ادب واحترام به آنان سلام كنيد، وبا دستى مملو از محبت دست آنان را بفشاريد، وسلام آنان را با گرمى پاسخ دهيد،ودر نماز جماعت آنان شركت كنيد وبه جماعت آنان اقتداء كنيد. پس چه بهتر كه به اين اصل اخلاقى: اتحاد و يگانگى ميان مسلمانان عمل نموده باشيد.

بدان كه حج واجب بر مكلف در اصل شريعت يك مرتبه در تمام عمر است وآن راحجة الاسلام مى نامند.

مسأله 1 _ وجوب حج پس از تحقق شرائطش فورى است وبايد در سال استطاعت انجام شود، واگر كسى از درسال آينده وهمچنين سالهاى بعد واجب خواهد شد وبعيد نيست كه تأخير آن بدون عذر از گناهان كبيره باشد.

مسأله 2 _ هرگاه استطاعت حاصل شد و به جا آوردنحج متوقف بر مقدمات وتهيه وسائلى بود، بايد فورابهتحصيل آن پرداخته و خود را آماده ومهيّا نمايد، و هر گاه قافله هاى متعددى باشد كه يكى پس از ديگرى حركت كنند مكلف اگر اطمينان دارد با اولين قافله اگر حركت ننمايد، مى تواند با قافله بعدى به حج برسد تأخير جائز است، والا

بايد در اولين فرصت حركت كند.

مسأله 3 _ هرگاه متمكن از رفتن با اولين كاروان وقافله بود ونرفت به اعتماد اين كه با تأخير نيز حتماً درك خواهد كرد، ولى اتفاقاً با قافله بعدى نتوانست برود، يا آنكه به علت تأخير حج را درك ننمود حج بر ذمه اش واجب ومستقر خواهد بود، هرچند در تأخير معذور باشد.

وجوب حج مشروط است به امورى كه اگر يكى از آنها نباشد، حج واجب نيست

شرائط وجوب حج

شرط اول بلوغ است، پس بر غير بالغ اگر چه نزديك به بلوغ باشد، حج واجب نيست. وچنانچه بچه اى حج كند جاى حجة الاسلام را نمى گيرد هر چند حجش صحيح است بنابر اظهر.

مسأله 4 _ هرگاه نابالغ به حج رود وقبل از احرام ازميقات بالغ شود ومستطيع باشد، حجش بى اشكال حجة الاسلام خواهد بود، وچنانچه بعد از بستن احرام بالغشد جائز نيست حجش را به عنوان استحباب تمام نمايد ياعدول به حجة الاسلام كند، بلكه واجب است به يكى ازميقاتها رفته واز آنجا براى حجة الاسلام احرام ببندد، وهرگاه متمكن از رفتن به ميقات نباشد، جاى احرام بستن چنين شخصى تفصيلى دارد كه بعداً بيان خواهد شد انشاءالله تعالى.

مسأله 5 _ هرگاه به عقيده اين كه بالغ نشده حج استجابى به جا آورد وبعد از اداء حج معلوم شد كه بالغ بوده اين حج كافى از حجة الاسلام مى باشد.

مسأله 6 _ طفل مميز مستحب است حج نمايد، و در صحت آن اذن ولى معتبر است.

مسأله 7 _ مستحب است ولىّ پسر بچه غير مميز را محرم نمايد به اين معنى كه جامه هاى احرام را به اوپوشانده وتلبيه را

به او تلقين كند اگر قابل تلقين باشد (بهاين معنى كه بتواند هر چه بگويند، او بگويد) والا خود به جاى اوتلبيه بگويد، وباز دارد او را از آنچه بر محرم لازم است از او اجتناب نمايد، وجايز است كندن رخت او را تا رسيدن به(فخ) تأخير بياندازد اگر راهش از آن طرف باشد و او را وادارد كه آنچه از اعمال حج را مى تواند بجا آورد، وآنچه نمى تواند خود به نيابت او بجا آورد، واو را دور خانه خدا طواف داده وبين صفا ومروه سعى دهد ودر عرفات ومشعر نيز وقوفش دهد، و وادار كند رمى را شخصاً انجامدهد اگر بتواند والا خود بجاى او رمى كند. و همچنين نماز طواف وتراشيدن سر وبقيه اعمال، و لازم است براى طواف ونماز آن يا طفل وضو بگيرد وانجام دهد ويا ولى او را وضو دهد واگر هيچ كدام ممكن نيست، ولى به نيابت او وضو بگيرد.

مسأله 8 _ نفقه (هزينه) حج بچه آنچه مازاد بر نفقه عادى است، بر ولى است نه بر خودش، بلى اگر حفظ بچه متوقف بر همراه بردن او است به سفر، يا سفر مصلحت او باشد، جائز است از مال خودش خرج كند.

مسأله 9 _ پول قربانى بچه بر ولى او است، وهمچنين كفاره شكار، واما كفاراتى كه با به جا آوردن عمدى موجباتشان واجب مى شوند، ظاهر اين است كه بر بچه واجب نمى شود نه بر ولى ونه در مال بچه.

شرط دوم عقل است، بر ديوانه (هرچند ادوارى باشد) حج واجب نيست، بلى اگر در ماههاى حج ديوانه عاقل شدومستطيع بود وتمكن از بجا آوردن اعمال

حج داشت بر او واجب مى شود هر چند در اوقات ديگر ديوانه باشد.

شرط سوم آزادى است، پس بر مملوك (غلام زر خريد) هر چند مستطيع ومأذون از قِبَل مولاى خود باشد، حجواجب نيست، هرگاه به اذن مولاى خود حج نمايد، حجش صحيح است، ولى كفايت از حجة الاسلام نمى كند، وبعد از آزادى چنان چه داراى شرائط باشد، بايد دوباره حج نمايد.

مسأله 10 _ مملوكى كه به اذن مولاى خود حج نموده هرگاه در حج كارى را كه موجب كفاره باشد انجام دهد، در شكار كفاره آن بر مولايش خواهد بود وكفاره كارهاى ديگر بر خودش.

مسأله 11 _ هرگاه مملوك به اذن مولاى خود حج نمود، وقبل از رفتن به مشعر آزاد شد حجش كفايت ازحجة الاسلام مى كند، بلكه ظاهر اين است كه وقوف به عرفات در حال آزادى نيز كفايت مى كند هر چند مشعر رادرك نكرده باشد ودر اجزاء آن استطاعت حين آزادى معتبر است. پس اگر هنگام آزاد شدن مستطيع نباشد،حجش به جاى حجة الاسلام شناخته نخواهد شد، ودرحكم به اجزاء فرقى بين اقسام حج نيست وهر يك از حج قران يا افراد يا تمتع كفايت مى كند در صورتى كه آنچه به جا آورده مطابق وظيفه واقعيش بوده است.

مسأله 12 _ هرگاه آزادى بنده قبل از مشعر باشد،در حج تمتع قربانى بر وى مى باشد، واگر تمكن نداشت عوض قربانى به دستورى كه بعدا گفته خواهد شد روزه بگيرد، وچنانچه بعد از مشعر آزاد نشده باشد مولايش مخير است كه عوض او قربانى كند يا او را وادار به روزه نمايد.

شرط چهارم استطاعت است، ودر آن چند چيز معتبراست:

اول

سعه وقت به اين معنى كه وقت كافى براى رفتن به مكه و بجا آوردن اعمال واجب در آنجا باشد، بنابراين اگر بهدست آمدن مال وقتى باشد كه براى اين اعمال كافى نباشد، يا كافى باشد ولى با مشقت زياد كه عادة تحمل نشود، واجب نخواهد بود ودر چنين صورتى واجب است مال را تا سال بعد نگهدارى نمايد، پس اگر استطاعت باقى بود حج در سال بعد واجب خواهد بود والا واجب نيست.

دوم امنيت وسلامتى به اين معنا كه در رفتن و برگشتن وبودن در آنجا خطرى بر جان ومال و ناموسش نباشد، همچنان كه مباشرت حج بر شخص مستطيعى كهشخصاً نمى تواند به جهت پيرى يا بيمارى يا عذر ديگرى به حج برود واجب نيست، ولى نائب گرفتن بر او واجب است چنان كه خواهد آمد.

مسأله 13 _ اگر براى حج دو راه باشد يكى مأمون و بى خطر ويگرى غير مأمون وبا خطر وجوب حج ساقط نمى شود، بلكه واجب است از راه بى خطر برود هر چند دور باشد.

مسأله 14 _ اگر در بلد خود مالى داشته باشد كه باحج رفتن تلف شود حج بر او واجب نخواهد بود، وهمچنين است اگر چيزى باشد كه شرعا مانع از رفتن به حج باشد، همچنان كه اگر حج رفتن سبب ترك واجب اهمّ از او شود، مانند نجات غريق يا نجات كسى از سوختن، يا آن كه حجش متوقف بر اين باشد كه فعل حرامى انجام دهد كه اجتناب از آن اهمّ از حج باشد كه در تمام صور حج واجب نيست.

مسأله 15 _ هرگاه با اين كه حجش مستلزم ترك واجب

اهمّ يا بجا آوردن فعل حرام باشد به حج رود، در اين صورت هر چند از جهت ترك واجب يا فعل حرام معصيت كار مى شود، ولى ظاهر اين است كه حجش مجزى از حجة الاسلام خواهد بود البته اگر شرائط ديگر را دارا باشد، وفرقى نيست بين كسى كه حج از سالهاى قبلبر ذمه اش مستقر بوده وكسى كه حج در همان سال استطاعت بر او واجب شده.

مسأله 16 _ هرگاه در راه حج دشمنى باشد كه دفع او جز به پرداخت مال زياد ممكن نباشد، پرداخت مالواجب نيست ووجوب حج ساقط خواهد شد.

مسأله 17 _ هرگاه راه حج منحصر به دريا باشد وجوب حج ساقط نخواهد شد مگر در صورت ترس ازغرق يا بيمارى، وچنانچه با ترس از اين چيزها حج نمود، بنابر اظهر حجش صحيح خواهد بود.

سوم زاد وراحله است ومعنى زاد داشتن توشه راه است كه آنچه در سفر محتاج است داشته باشد يا پولىداشته باشد كه توشه خود را تهيه نمايد، ومعنى راحله داشتن وسيله سوارى كه بدان وسيله برود و برگردد ولازم است زاد وراحله لائق به حال شخص باشد.

مسأله 18 _ داشتن راحله، يا وسيله سوارى مختص به صورت احتياج نيست، بلكه مطلقا شرط است هر چندمحتاجش نباشد، مانند اين كه بدون مشقت قدرت پيادهروى داشته باشد، وپياده روى هم منافى شرف وآبرويش نباشد.

مسأله 19 _ ميزان ومعيار در زاد وراحله وجودفعلى آنها است، وبر كسى كه مى تواند آنها را با كار و كاسبى تحصيل نمايد حج واجب نيست.

مسأله 20 _ استطاعتى كه در وجوب حج معتبراست، استطاعت از جائى است كه در آنجا است نه از

بلد ووطنش پس هرگاه مكلف مثلاً براى تجارت يا غير آن به مدينه منوره يا جدّه رفت ودر آنجا داراى زاد وراحله ياقيمت آنها باشد كه بتواند با آن حج نمايد، حج بر او واجب خواهد بود، هر چند اگر در بلد خود مى بود مستطيع نمى شد.

مسأله 21 _ اگر مكلف ملكى داشته باشد وبهقيمت خود فروش نرود و چنان چه بخواهد حج نمايد، بايد به كمتر از قيمت كه باعث ضرر كلى شود، فروشش واجب نيست، واما اگر هزينه ومخارج حج بالابرود مثلاً كرايه ماشين در سال استطاعت گرانتر از سال بعد باشد، تأخير جائز نيست وبايد همان سال برود.

مسأله 22 _ داشتن هزينه بازگشت هنگامى معتبراست كه مكلف قصد بازگشت به وطن خود داشته باشد،اما اگر نخواسته باشد برگردد يا خواسته باشد در جاى ديگرى غير از وطن خود ساكن شود، بايد داراى هزينه رفتن به آنجا را باشد، ودارا بودن هزينه بازگشت به وطن لازم نيست، بلى اگر جاى كه مى خواهد در آنجا بماند دورتر ازوطنش باشد كه هزينه رفتن به آنجا بيشتر از برگشت به وطن باشد، در اين صورت داشتن هزينه تا آنجاشرطنيست، بلكه داشتن هزينه بازگشت به وطن در وجوب حج كافى است.

چهارم رجوع به كفايت است، يعنى شخص مكلف بايستى طورى باشد كه پس از برگشتن از حج بتواند خود وعائله خود را اداره نمايد ودچار تهى دستى وفقر نگردد،پس اگر داراى مبلغى كه وسيله كسب و سرمايه است كه چنانچه آن مبلغ را صرف حج نمايد، پس از بازگشتمحتاج خواهد بود وبداند كه راه ديگرى براى زندگى مناسب شأن خود نخواهد داشت بر چنين شخصى

حجواجب نيست. پس از آنچه ذكر شد ظاهر مى شود كهفروختن چيزهاى ضرورى زندگى مانند منزل مناسب شأن و رختهاى كه براى زينت وآبرو دارد، واثاث منزل، وابزار كار كه براى زندگى به آنها احتياج دارد ومانند آنهامثل كتاب نسبت به اهل علم كه براى تحصيلاتش لازم است واجب نيست وخلاصه آنچه در زندگى انسان موردحاجت است وصرفش در راه حج سبب بيچارگى ومشقت شود، فروشش واجب نيست. بلى اگر آنها بيشتر از حاجتشباشد واجب است مازاد را براى هزينه حج بفروشد، بلكهكسى كه داراى منزلى است كه مثلاً دويست هزار تومان مى ارزد ومى تواند آن را فروخته ومنزل ديگرى به كمترخريدارى نموده وبدون مشقت در آن زندگى كند، وتفاوتدو قيمت وافى به هزينه حج وهزينه زندگى زن وبچه وى باشد، لازم است اين عمل را انجام داده و به حج برود.

مسأله 23 _ هرگاه انسان مالى داشته باشد كه به جهت احتياج به آن فروشش براى حج واجب نبوده، بعدا از آن مستغنى شده وديگر حاجتى به آن ندارد، واجب است آن را فروخته وحج نمايد. مثلاً خانمى كه داراى زينت وزيورى بوده كه محل حاجتش بوده، فعلا به علت بزرگى وپيرى يا به علت ديگرى مورد حاجتش نيست، واجب است آن را فروخته وقيمتش را در راه حج صرف نمايد.

مسأله 24 _ هرگاه انسان منزل ملكى داشته، ومنزلديگرى نيز باشد كه مى تواند بدون ناراحتى ومشقت در آنبنشيند وسكنى نمايد مانند منزل واقفى كه در اختيار او است ومنطبق بر او باشد، واجب است منزل خود را درصورتى كه قيمتش كفاف هزينه حج را بدهد يا به ضميمه پولى كه دارد وافى

شود، فروخته وبه حج برود و اين حكم نسبت به كتابهاى علمى وسائر وسائل زندگى نيز جارىاست.

مسأله 25 _ هرگاه كسى مقدارى پول داشته باشد كهكفاف هزينه حج را مى دهد وخود احتياج به ازدواج ياخريد منزل براى خود دارد يا محتاج به وسائل ديگرى است، در صورتى كه صرف آن پول در راه حج سبب ناراحتى ومشقت در زندگى وى شود حج بر او واجب نيست، وچنانچه سبب ناراحتى نشود واجب است.

مسأله 26 _ اگر كسى كه مالى ندارد كه به حج رود ولى از ديگران به مقدار مصارف حج پول طلب دارد در چندصورت حج واجب مى شود:

1 _ مدتى كه براى پرداخت تعيين كرده اند تمام باشدوبدهكار با مطالبه وبدون مطالبه وجه را بپردازد.

2 _ مدتى كه تعيين شده تمام شده باشد وبدهكارتمكن از پراخت دارد ونمى پردازد ولى با توسل به حاكمشرع ممكن است وجه را دريافت نموده، وهمچنين اگر به وسيله ديگرى غير از توسل به حاكم جور ممكن باشد،طلب را وصول نموده.

3 _ مدتى كه براى پرداخت پول تعيين شده تمامنشده باشد ولى بدهكار بدون مطالبه طلبكار وجه رابپردازد.

ودر غير اين سه صورت حج واجب نيست.

مسأله 27 _ اگر شخصى داراى مالى باشد كه براىحج كافى است ودر مقابل بدهكاريهائى دارد كه اگر بپردازدنمى تواند حج برود در دو صورت حج واجب مى شود:

1 _ مدتى كه براى پرداخت دين تعيين شده تمامشده باشد ولى طلبكار راضى به تأخير پرداخت باشد وبدهكار مطمئن است كه پس از مراجعت از حج هر موقعىكه طلبكار مطالبه نمايد تمكن از پرداخت دارد.

2 _ مدتى كه براى پرداخت تعيين شده تمام نشدهباشد وطلبكار

اطمينان دارد كه اگر حج برود در موعدى كهبراى پرداخت تعيين گرديده، متمكن از پرداخت مى باشد،ودر غير اين دو صورت حج واجب نيست.

مسأله 28 _ هر صاحب صنعتى مانند: آهنگر و بناء و نجار و خياط ومانند اينها از كسانى كه كسبشان كفافمخارج خود وعائله شان را مى دهد، در صورتى كه از بابت ارث يا غير آن مالى به دست آورند كه جواب گوى مخارج حج وزندگى شان در موقع رفتن وبرگشتن باشد، حج بر آنها واجب است.

مسأله 29 _ كسى كه از وجوه شرعيه مانند: خمس و زكاة وامثال اينها زندگى خود را اداره مى كند، بر حسب عادت مخارجش بدون مشقت مضمون وحتمى باشد، درصورتى كه داراى مقدارى پول گردد كه وافى به هزينه حج ومخارج عيالش باشد، بعيد نيست حج بر او واجب باشد، وهمچنين است كسى كه شخص ديگرى در تمام مدت زندگى او مخارجش را متكفل باشد، وهمچنين كسى كه اگرآنچه دارد در راه حج صرف كند زندگى بعد از حجش با قبل از آن تفاوتى نكند.

مسأله 30 _ در استطاعت ملكيت لازم وثابت شرط نيست، بلكه ملكيت متزلزل نيز كافى است، پس هرگاه با كسى مصالحه اى كند كه طرف براى خود تا مدت معينىخيار گذاشته باشد ومال المصالحه به مقدار مصارف حجش باشد، حج بر او واجب خواهد بود، وهمچنين است در هبه جائزه.

مسأله 31 _ بر مستطيع لازم نيست كه حتما از مالخود به حج برود پس هرگاه به گدائى يا با مال ديگرى حج كند، كافى است، بلى اگر جامه هاى احرام يا پول قربانيشغصبى باشد، كافى نخواهد بود.

مسأله 32 _ تحصيل استطاعت به

كسب يا غير آن واجب نيست، پس هرگاه كسى مالى به انسان هبه كند كه درصورت قبول آن مستطيع خواهد شد قبولش لازم نيست، وهمچنين است اگر كسى از او بخواهد كه خود را براىخدمتى اجير كند كه با اجرتش مستطيع خواهد شد هر چندآن خدمت هم لائق به حالش باشد، بلى اگر خود را اجيرخدمت در راه حج نمود وبدان مستطيع شد حج بر او واجب خواهد شد، ونيز اگر كسى مالى به انسان هبه كند به قيد آن كه با آن پول حج بجا آورد، حج واجب مى شود.

مسأله 33 _ اگر كسى خود را اجير نيابت حج كند و با پول نيابت مستطيع شود، در صورتى كه حج نيابى مقيد به همان سال باشد حج نيابى را بايد مقدم بدارد، پسچنانچه استطاعتش تا سال بعد باقى ماند حج بر او واجب خواهد بود وچنانچه باقى نماند واجب نخواهد بود، واما اگر حج نيابى مقيد به همان سال نباشد، حج خود را مقدم بدارد.

مثال زيد به عمرو مى گويد: مبلغ بيست هزار تومان دارم كه مى خواهم براى پدر يا مادرم در حج نائب بگيرم وعمرو حاضر مى شود براى اين عمل اجير شود وفرض كنيممصارف حج ده هزار تومان است كه عمرو با اين مبلغتواند دو مرتبه حج كند، در اين صورت عمرو مستطيع خواهد شد، پس اگر زيد حج را مقيد به همان سال نمود عمرو همان سال را به نيابت پدر زيد حج مى نمايدوچنانچه استطاعتش تا سال بعد باقى ماند، لازم است سال بعد براى خود حج نمايد وچنانچه باقى نماند، چيزى بر او واجب نخواهد بود، ولى اگر

زيد حج پدر خود را به همان سال مقيد نكرد عمرو اول بايد حج خود را بجا آورده وسالبعد به نيابت پدر زيد حج نمايد.

مسأله 34 _ هرگاه كسى مقدارى پول قرض كند كهآن پول به مقدار مخارج حج باشد، وقدرت پرداخت آن رابعد از آن داشته باشد حج بر او واجب خواهد بود.

مسأله 35 _ هرگاه انسان هزينه حج را داشته باشد،وبدهكار نيز باشد وصرف آن مقدار در راه حج منافى باپرداخت بدهيش نباشد، حج بر او واجب است، ودرصورتى كه آن پول را صرف كند نخواهد توانست بدهىخود را بپردازد حج واجب نخواهد بود، وفرقى نيست بين اين كه بدهى وقتش رسيده باشد يا هنوز مدت داشته باشدوبين اين كه بدهى قبل از بدست آوردن آن پول باشديا بعد از آن.

مسأله 36 _ هرگاه انسان خمس يا زكاة بدهكار باشد، ومقدارى پول داشته باشد كه اگر خمس يا زكاة را بدهد مابقى كفاف هزينه حج را نخواهد داد، واجب استخمس يا زكاة رابدهد وحج بر او واجب نيست. وفرقى نيست بين آن كه خمس يا زكاة در عين مالش باشد با برذمّه اش.

مسأله 37 _ كسى كه حج بر او واجب شده، وخمس يا زكاة يا حقوق واجب ديگر بدهكار است، لازم است آنها را بدهد وتا آنها را نپرداخته، جائز نيست به حج برود.

مسأله 38 _ هرگاه انسان مقدارى پول داشته باشد، و نداند كفاف مخارج حج را مى دهد يا نه حج بر او واجب نيست، ولازم نيست فحص وتحقيق كند هر چند فحص وتحقيق احواط است.

مسأله 39 _ هرگاه انسان مالى دارد كه در دسترسنيست، به تنهائى يا با مالى

كه در دسترسش است كفاف مخارج حج را مى دهد اگر نتواند در آن مال هر چند با وكالت دادن در فروشش باشد، تصرف كند حج بر او واجبنيست، و چنانچه بتواند واجب است.

مسأله 40 _ هرگاه انسان مالى داشته باشد كه كفاف هزينه حج را بدهد، حج بر او واجب مى شود، و جائز نيست در آن مال تصرفى كند كه از استطاعت خارج شود ونتواند تدارك كند، واين تصرف پيش از تمكن از سفر باشديا بعد از آن فرقى ندارد، بلكه ظاهر اين است كه قبل ازماههاى حج تصرف جائز نيست، بلى اگر تصرف كرد وآن رافروخت يا بخشيد يا بنده اى بود وآزادش كرد، تصرفش صحيح است هرچند گناهكار خواهد بود.

مسأله 41 _ ظاهر اين است كه مالك بودن زاد وراحله معتبر نيست، پس هرگاه نزد انسان مالى باشد كه تصرف در آن جائز باشد حج بر او واجب است، البته درصورتى كه كفاف مخارج حج را بدهد وشرائط ديگر را نيز دارا باشد.

مسأله 42 _ هم چنان كه داشتن توشه ووسيله سوارى ومخارج حج براى رفتن در اول لازم است، براىبرگشتن، وتا آخر نيز لازم است، يعنى بايد انسان داراى آنهاباشد چه هنگام رفتن وچه هنگامى كه مشغول اعمال حج است وچه هنگام بازگشت به وطن، پس اگر مالى كه داشتدر بلد خودش يا در راه تلف شد حج بر او واجب نخواهدبود، واين امر كشف مى كند از اين كه از اول استطاعت نداشته، ومانند اين است هرگاه بدهى قهرى پيدا كند مثلاين كه از روى خطا مال كسى را تلف كند واگر دارائى خود راصرف حج نمايد نتواند عوض

او را به صاحبش بدهد. بلى تلف كردن عمدى وجوب حج را از بين نمى برد بلكه حج براو مستقر خواهد بود، ولازم است حج را هر چند به سختى و گدائى باشد، بجا آورد.

اينها كه گفته شد فقط در مورد تلف زاد و راحله است واما تلف مالى كه در بلد خود براى زندگى جا گذاشتهكاشف از اين نيست كه از اول مستطيع نبوده، بلكه در اينصورت حجش كافى و بعد از آن حجى بر او نيست.

مسأله 43 _ اگر انسان مالى داشته باشد كه به مقدارمصارف حج باشد، ولى عقيده اش اين بوده كه كافى نيست،يا غفلت داشته، يا غافل از وجوب حج بوده، غفلتى كه معذور بوده حج بر او واجب نيست، واما اگر شك داشته ياغافل از وجوب حج باشد ومنشأ غفلتش تقصير بوده،سپس دانست يا يادش آمد بعد از آن كه مالش تلف شده ومتمكن از حج نشد ظاهر اين است كه حج بر ذمّه وىمستقر شده اگر داراى سائر شرائط بوده.

مسأله 44 _ همچنان كه استطاعت به داشتن زاد وراحله محقق مى شود، به بذل (يعنى كسى كه مصارف وهزينه حج را به انسان بدهد) نيز محقق مى شود، ودر بذل فرقى نيست بين آن كه يك نفر تمام مخارج را بدهد يا چند نفر كه هر كدام قسمتى را به عهده بگيرند. وچنان كه كسى رادعوت به حج نموده وملتزم به زاد وراحله وى شوند حج بر او واجب مى شود، وهمچنين است اگر به او مالى داده شود كه در حج صرف نمايد وآن مال كفاف هزينه حج وى را بدهد وفرقى بين اباحه (در اختيار گذاشتن)

وتمليك ودادن عين مال يا قيمت آن نيست، در تمام صور حج واجب است اگر چه بعد از برگشتن مالى كه بتواند با آن زندگى كند نداشته باشد.

و وجوب حج در اين صورت دو شرط دارد:

1 _ آن كه اگر مالى نداشته باشد كه براى مخارج عيالات خود در مدتى كه در سفر حج است بگذارد وچنانچه حج نرود مى تواند مخارج آنها را بپردازد بذل كننده بايد مخارج عيالات او را در اين مدت بپردازد وگرنه حج واجب نيست.

2 _ آن كه قرض نداشته باشد يا آن كه موعد اداء آن نرسيده باشد، يا طلبكار راضى به تأخير اداء باشد، آن كهاگر حج برود تمكن از اداء آن داشته باشد، يا آن كه اگر نرود هم نمى تواند اداء نمايد، پس اگر قرض دارد وموعدش رسيده وطلبكار هم راضى به تأخير نيست در صورتى كهحج برود نمى تواند اداء كند واگر نرود مى تواند اداء كند حج بر او واجب نيست.

مسأله 45 _ هرگاه شخصى براى شخصى مالىوصيت كند كه با آن مال حج نمايد، در صورتى كه آن مال به مقدار هزينه حج وخرج زندگى عائله وى باشد، پس ازمردن موصى حج بر موصى له واجب مى شود، وهمچنين است اگر شخصى مالى را براى حج وقف يا نذر يا وصيت نمايد، ومتولى وقف يا ناظر يا وصى آن را به انسان بذل نمايد حج بر او واجب نيست.

مسأله 46 _ رجوع به كفايت (كه معناى آن در شرطچهارم بيان شد) در استطاعت بذلى شرط نيست، بلى اگرانسان مالى از خود داشته باشد كه كمتر از مصارف و هزينه حج است وشخصى كمبود

او را بذل نمايد واجب نيستقبول كند مثلاً انسان ده هزار تومان دارد ومصارف حج پانزده هزار تومان است و باذل پنج هزار تومان بدهد.

مسأله 47 _ اگر شخصى مالى به انسان هبه نمايد(ببخشد) كه با آن به حج برود، واجب است قبول كند، وهمچنين است اگر واهب (بخشنده) اختيار را به انسانبدهد وبگويد مى خواهى با اين مال حج برو ونمى خواهىبه حج نرو، واما اگر مالى ببخشد ونامى از حج نبرد قبولش واجب نيست.

مسأله 48 _ در مسأله (34) گفته شد كه بدهكارى دريك صورت مانع از استطاعت است در اينجا مى گوئيم در استطاعت بذلى دين وبدهكارى مانع نيست، بلى اگروقت پرداخت بدهى سر رسيده باشد، وطلبكار هم مطالبه كند وبدهكار قدرت پرداخت بدهى خود را داشته باشد اگر به حج نرود حج بر او واجب نيست.

مسأله 49 _ هرگاه جماعتى مالى را در ميان بگذارندكه يكى از آنها به حج برود چنانچه كه يكى سبقت وپيشدستى نموده ومال را برداشت وقبض نمود تكليف از ديگران ساقط مى شود، وچنانچه همه ترك كردند وهر يك از آنها مى توانست قبض كند حج بر همه واجب ومستقر مى شود.

مسأله 50 _ هرگاه به كسى پولى بذل شود كه با آن حج نمايد وآن مال در بين راه تلف شد وجوب حج از اوساقط مى شود، بلى اگر متمكن از ادامه سفر از مال خود باشد واجب است ادامه بدهد وحج را بجا آورد واين حج مجزى از حجة الاسلام خواهد بود، چيزى كه هست در اينصورت وجوب حج مشروط به رجوع به كفايت است به اين معنى كه اگر شخص پول خود را

در راه حج صرف نمايد پس از بازگشت در اداره زندگى خود و عائله در نخواهد ماند، ولى اگر درخواهد ماند ادامه سفر حج بر او واجب نيست.

مسأله 51 _ در وجوب حج بذل نقدى معتبر نيست يعنى لازم نيست بخشنده، مال را نقد بدهد، بلكه اگر او را وكيل كند كه از قِبَل او پولى قرض كرده وبه حج برود كه بعدخودش قرض را بپردازد حج بر او واجب مى شود.

مسأله 52 _ ظاهر اين است كه پول قربانى نيز بر باذل يعنى دهنده است پس اگر مصارف حج را داد و پول قربانى را نداد حج بر گيرنده واجب نمى شود، مگر درصورتى كه خود توانائى خريد آن را از مال خود داشته باشد، بلى اگر پرداخت قربانى موجب ناراحتى مالى اوشود قبول بر او واجب نخواهد بود. واما كفارات پس ظاهراين است كه بر گيرنده واجب باشد نه بر دهنده.

مسأله 53 _ حج بذلى يعنى حجى كه انسان با پول ديگرى كه به او داده بجا آورد كفايت از حجة الاسلام مى كند واگر گيرنده پس از اين حج خودش مستطيع شد ديگر حجى بر او واجب نخواهد شد.

مسأله 54 _ باذل (دهنده يا بخشنده) مال مى توانداز بذل خود رجوع كند قبل از آن كه گيرنده داخل احرام شود يا بعد از آن، لكن اگر بعد از دخول در احرام رجوعكند، بر گيرنده واجب است حج را تا آخر بجا آورد، و باذل ضامن نيست ولازم نيست آنچه او براى اتمام حج خرجنموده، بدهد وچنانچه باذل در بين راه از بذل خود رجوع نمود، لازم نيست هزينه بازگشت گيرنده را بدهد.

مسأله

55 _ هرگاه به كسى از سهم سبيل الله زكاة داده شود كه در راه حج صرف نمايد حج بر او واجب است ولى اگر از سهم سادات خمس يا از سهم فقرا زكاة دادهشود وشرط شود كه در راه حج صرف نمايد چنين شرطىصحيح نيست پس حج هم واجب نمى شود.

مسأله 56 _ چنانچه به انسان مالى داده شود وبا اوحج نمود، بعد معلوم شد كه آن مال غصبى بوده اين حجمجزى از حجة الاسلام نيست، ومالك آن حق دارد به دهنده يا گيرنده رجوع نمايد، لكن اگر به گيرنده رجوع كرد،گيرنده به دهنده رجوع مى كند اگر غصب بودن را نمى دانسته، وچنانچه كه مى دانسته مال غصبى بوده وبا آن به حج رفته حق رجوع به دهنده ندارد.

مسأله 57 _ اگر كسى براى خود بدون استطاعت يابه جاى ديگرى تبرعاً يا به اجاره حج نمود، حجش كفايت از حجة الاسلام نمى كند پس در صورتى كه مستطيع شودبايد حج را به جا آورد.

مسأله 58 _ چنانچه كسى به اعتقاد اين كه مستطيع نيست به عنوان استحباب به حج رفت وقصد فرمانبردارى امر فعلى را نمود، بعدا معلوم شد مستطيع بوده حجش كفايت از حجة الاسلام مى كند وحج ديگرى بر او واجب نيست.

مسأله 59 _ در صورتى كه زن مستطيع شودتواند بدون اذن شوهر حج نمايد واذن او شرط نيست،همچنان كه شوهر نمى تواند زن خود را از حج واجب منع نمايد، بلى مى تواند در صورتى كه وقت وسعت دارد، او رانگذارد با اولين قافله حركت كند، وزنى كه از شوهر خود طلاق گرفته وطلاقش رجعى است و عدّه او تمام

نشده مانند زن شوهر دار است.

مسأله 60 _ هنگامى كه بانوئى واجب الحج شدهمراه داشتن محرم با خود شرط نيست در صورتى كه مأمون به نفس خود باشد، ودر صورتى كه مأمون نباشد وبر خود بترسد لازم است محرمى همراه خود داشته باشدهر چند به اجرت باشد البته در صورتى كه متمكن از اجرت دادن باشد، والا حج بر او واجب نيست.

مسأله 61 _ كسى كه نذر كرده است هر ساله روزعرفه حضرت سيد الشهداء را در كربلا زيارت كند، مثلاً و بعد از اين نذر مستطيع شود نذرش منحل وحج بر او واجب مى شود، وهمچنين است هر نذرى كه مزاحم حج باشد وچنانچه نذر بعد از استطاعت باشد منعقد نمى شود.

مسأله 62 _ شخص مستطيع در صورتى كه توانائىحج را داشته باشد، بايد شخصاً به حج برود، و چنانچه كسى خواسته باشد از قِبل او تبرعاً يا با اجرت حج نمايد كفايت نمى كند.

مسأله 63 _ كسى كه حج بر ذمّه وى مستقر شده وشخصاً نتوانسته به علت بيمارى يا پيرى يا مانعى ديگر حج را بجا آورد، يا حج نمودن برايش مشقت و حَرَج داشتهواميد بهبودى وتونائى بعد از آن را ندارد واجب است براى خود نائب بگيرد، وهمچنين كسى كه دارا و ثروتمند است، وتوانائى مباشرت اعمال حج را ندارد، يا دشوار وبامشقت است بايد نائب بگيرد ووجوب نائب گرفتن مانندوجوب حج فورى است.

مسأله 64 _ در صورتى كه نائب به جاى كسى كه توانائى نداشت شخصاً به حج برود حج نمود، ومنوب عنه در حالتى كه عذرش باقى بود، فوت نمود حج نائب كفايت مى كند هر چند حج بر

ذمّه وى مستقر بوده، واما اگر اتفاقاً قبل از مردن عذر برطرف شد پس اظهر اين است كه شخصاً در صورت تمكن حج نمايد، وهمچنين اگر بعد ازمحرم شدن نائب عذرش برطرف شد بر منوب عنه واجب است شخصاً حج نمايد، وبر نائب واجب نيست عمل حج را تمام نمايد.

مسأله 65 _ كسى كه شخصاً از حج نمودن معذور است وتمكن نائب گرفتن هم ندارد وجوب حج از او ساقط است ولى در صورتى كه حج بر او مستقر بوده واجب است بعد از فوتش قضا شود واگر مستقر نبوده واجب نيست وهمچنين اگر متمكن از نائب گرفتن بوده ونائب نگرفت تافوت نمود واجب است از قِبَل او قضايش بجا آورده شود.

مسأله 66 _ اگر استنابت واجب شد ونائب نگرفت، ولى شخصى تبرعاً از قبل او حج بجا آورد كفايت نمى كند ونائب گرفتن بر خودش واجب است.

مسأله 67 _ در نائب گرفتن كفايت مى كند كه ازميقات نائب بگيرد و واجب نيست از بلد خود نائب بگيرد.

مسأله 68 _ كسى كه حج بر ذمّه اش مستقر بوده اگربعد از احرام در حرم بميرد كفايت از حجة الاسلام مى كند،خواه حجش حج تمتع، خواه قران، خواه افراد باشد واگرفوتش در اثناء عمره تمتع بوده كفايت از حجش نيزمى نمايد وقضاء از او واجب نيست، واگر قبل از آن بميرد قضاء واجب مى شود هر چند فوتش بعد از احرام وقبل ازدخول حرم يا بعد از دخول حرم بدون احرام باشد وظاهر اين است كه اين حكم اختصاص به حجة الاسلام دارد پسدر حجى كه به نذر يا اِفساد واجب شده جارى نمى شود،بلكه در عمره

مفرده نيز جارى نمى شود پس در هيچ يك از اينها حكم به اجزاء نمى شود، وكسى كه بعد از احرام درحرم بميرد وحج از سالهاى پيش بر ذمه اش مستقر نبوده، بى اشكال حج وى كفايت از حجة الاسلام مى كند، واما اگرقبل از آن بميرد ظاهر اين است كه قضاء از او واجب نباشد.

مسأله 69 _ هرگاه كافرى كه مستطيع بوده مسلمان شود، حج بر او واجب مى شود ولى چنانچه پس از زوال استطاعت مسلمان شود، حج بر او واجب نخواهد بود.

مسأله 70 _ حج بر مرتدّ (كسى كه از دين اسلام برگشته) است ولى در حال ارتداد چنانچه حج نمايدحجش صحيح نيست وهرگاه توبه كرد وحج نمود حجشصحيح است، اگر چه مرتد فطرى باشد بنابر اقوى.

مسأله 71 _ مسلمان غير شيعه چنانچه به حج رفته سپس شيعه شود اعاده حج بر او واجب نيست، در صورتى كه حج را بر طبق مذهب خود صحيح بجا آورده باشد اگر چه بر طبق مذهب شيعه صحيح نباشد، وهمچنين اگر برطبق مذهب شيعه صحيح باشد اعاده واجب نيست.

مسأله 72 _ هرگاه حج بر كسى واجب شد ودر بجا آوردنش اهمال وتأخير كرد تا استطاعتش از بين رفت، واجب است حج را به هر ترتيبى شده بجا آورد حتى اگر به سختى وگدائى باشد وبه حد عُسر وحَرَج برسد وچنانچه قبل از حج بميرد، واجب است از تَرَكه وى حج را قضاء نمايند وچنانچه كسى تبرعاً بدون اجرت به جاى او حج نمايد، صحيح وكافى است.

وصيت به حج

مسأله 73 _ كسى كه حجة الاسلام بر ذمه اش مى باشد هنگامى كه مرگش نزديك شود واجب است

وصيت كند كه حجش را بجا آورند پس اگر مرد حجش ازاصل تركه داده مى شود اگر چه وصيت نكرده باشد وهمچنين است (يعنى حجش از اصل تركه خارج مى شود) درصورتى كه وصيت نموده ولى مقيد به ثلث خود نكرده است، واگر وصيت نمود ومقيد به ثلث هم نموده پس اگرثلثش (يك سوم دارائيش) وافى به مخارج حج باشد واجباست حج را از ثلث خارج نمايند وبر سائر چيزهائى كه وصيت كرده مقدم است و چنانچه ثلث به مقدار مصارف وهزينه حج نباشد، لازم است كمبود را از اصل تركه تكميل نمايند.

مسأله 74 _ كسى كه بميرد وحجة الاسلام بر ذمهوى باشد، ونزد شخصى وديعه وامانت داشته باشد واينشخص احتمال بدهد چنانچه آن وديعه را به ورثه اش برگرداند حج را بجا نخواهند آورد، بر او واجب است قِبَلاو حج نمايد وآن وديعه را صرف در راه حج كند وچنانچه چيزى زياد آمد، زيادى را به ورثه او بدهد، بلكه جائز است حج از قبل او با علم به اين كه ورثه براى او مى دهند اگر پول را رد كند، وفرقى نيست بين آن كه خود شخص به جاى اوحج نمايد يا ديگرى را اجير كند كه به جاى صاحب مال حج نمايد، وملحق به وديعه است هر مالى كه ميت نزدديگرى داشته باشد از قبيل عاريه يا اجاره يا غصب يا طلب و غير اينها.

مسأله 75 _ كسى كه بميرد وحجة الاسلام بر ذمّه وى باشد ومقروض هم باشد وخمس وزكاة نيز بر ذمّه داشته باشد وتركه او كفاف تمام اينها را ندهد، اگر مالى كهخمس يا زكاة به او تعلق گرفته

موجود باشد بايد خمس وزكاة را بپردازند، قهراً حج ساقط مى شود، وظاهراً چنانچه خمس وزكاة به ذمّه وى منتقل شده، نيز حج از او ساقط، است و وجهى بر تقدم حج نيست. همچنان كه بر قرض و بدهى نيز مقدم نيست.

مسأله 76 _ كسى كه مرده وحجة الاسلام بر او بوده ورثه پيش از استيجار براى حج نمى توانند در تركه تصرفكنند خواه هزينه حج برابر تركه باشد يا كمتر از آن.

مسأله 77 _ كسى كه فوت كرده وحجة الاسلام برذمّه او است وتركه وى به مقدار هزينه حج نيست واجب است در صورتى كه بدهى يا خمس وزكاة دارد در آنها صرف شود وچنانچه بدهكارى ندارد تركه براى ورثه است و واجب نيست كمبود هزينه حج را از مال خود تكميلنمايند.

مسأله 78 _ چنانچه كسى فوت كند وحجة الاسلام بر ذمّه وى باشد واجب نيست از وطن وبلد وى نائب بگيرند بلكه نائب گرفتن از ميقات كافى است، ونزديكترين ميقات به مكه در صورت امكان يا هرچه نزديكتر باشد كافى است، واحوط و اولى اين است كه اگر مال گنجايش داشته باشد از وطن نائب گرفته شود ولى اجرت بيشتر از ميقات برورثه صغار واجب نيست.

مسأله 79 _ كسى كه بميرد وحجة الاسلام بر ذمّه وى باشد واجب است در همان سال فوتش نائب بگيرند،واگر در همان سال نائب واستيجار گرفتن از ميقات ممكننباشد لازم است از بلد وى نائب بگيرند، هزينه اين نائب گرفتن از اصل تركه است، وتأخير انداختن تا سال بعد جائز نيست، هر چند كه معلوم باشد نائب گرفتن از ميقات درسال بعد ممكن است.

مسأله 80 _ كسى كه

مرده و حجة الاسلام بر ذمّه وىبوده، نائبى پيدا نشود مگر به بيشتر از مقدار معمول واجب است به بيشتر نائب گرفته شود وهزينه آن از اصل خارجشود وبه علت صرفه جوئى بر ورثه تأخير تا سال بعد جائز نيست، هر چند در ورثه كودكان نا بالغ باشند.

مسأله 81 _ اگر كسى بميرد وبعضى از ورثه وى اقرار كنند كه حجة الاسلام بر متوفى بوده وديگران يعنى سائر ورثه منكر آن باشند، بر اقرار كننده به جز پرداخت مقدارى كه به سهم وى تعلق مى گيرد واجب نيست پسچنانچه اين مقدار كفاف هزينه حج را نمود هر چند باتكميل متبرع يا به نحو ديگر واجب است نائب گرفته شود، و چنانچه به هيچ نحوى كفاف هزينه حج را ندهد نائبگرفتن نيست وبر اقرار كننده واجب نيست كمبود را از سهم خود تكميل نمايد.

مسأله 82 _ كسى كه مرد وحجة الاسلام بر ذمّه دارد چنانچه شخصى تبرعاً به جاى او حج نموده، بر ورثه واجب نيست برايش نائب بگيرند، بلكه مقدار هزينه حج هم بازگشت به ورثه خواهد نمود، بلى اگر وصيت به حج از ثلث خود نمايد ومتبرعى حج را بجا آورد، در اين صورت هزينه حج بازگشت به ورثه نخواهد نمود بلكه بايد درخيرات صرف يا از قِبَل او صدقه داده شود.

مسأله 83 _ كسى كه حجة الاسلام بر ذمّه داشته و وصيت نموده كه از بلدش نائب گرفته شود، واجب است از بلد نائب گرفته شود ومازاد بر اجرت ميقات هم از اصل مال خرج مى شود ونيز چنانچه فقط وصيت به حج نموده و چيزى تعيين نكند به نائب گرفتن از ميقات

اكتفاءنمى شود بلكه بايد از بلد نائب گرفته شود در صورت وفاء مال، مگر در صورتى كه قرينه اى باشد كه مراد وى استيجار و نائب گرفتن از ميقات باشد، مثل اين كه مقدارى از مال را تعيين كند كه مناسب حج ميقاتى باشد.

مسأله 84 _ هرگاه وصيت به حج بلدى باشد، ولى وصى يا وارث كسى را از ميقات اجير نمايد، در صورتى كه اجاره از مال ميت باشد اجاره باطل است، وذمّه ميت با عمل اجير از حج فارغ مى شود.

مسأله 85 _ چنانچه وصيت به حج بلدى از غير بلد خود نمايد، مثلاً يك تهرانى وصيت كند كه از مشهد مقدس برايش نائب بگيرند، عمل به اين وصيت واجب است.

مسأله 86 _ اگر وصيت كند كه براى حجة الاسلامنائب گرفته شود واجرت را نيز تعيين نموده باشد، عمل به اين وصيت واجب است و هزينه اش از اصل مال برداشتهمى شود در صورتى كه بيش از اجرة المثل نباشد واگر بيش ازآن باشد، تفاوتش از از ثلث خواهد بود.

مسأله 87 _ هرگاه وصيت كند از مال معينى براى او حج داده شود و وصى دانست كه در آن مال خمس يا زكاة هست، واجب است اول خمس يا زكاة آن مال را داده وباقيمانده را صرف در راه حج نمايد، وچنانچه كفافمصارف حج را ننموده لازم است كمبود از اصل تركه برداشته شود اين در صورتى است كه حجى كه وصيت نموده حجة الاسلام باشد، واگر حجة الاسلام نبوده باقيمانده در خيرات ديگر صرف شود.

مسأله 88 _ در صورتى كه نائب گرفتن براى حج از قِبَل مرده به وصيت يا غير وصيت

واجب شده باشد، كسى كه واجب بود نائب بگيرد سهل انگارى واهمال نمود ومالىكه براى حج در نظر گرفته شده بود تلف شد، اين شخص ضامن است و بر او واجب است كه از مال خود برايش نائب بگيرد، وچنانچه بدون سهل انگارى مال تلف شود، ضامن نيست.

مسأله 89 _ در صورتى كه ثبوت واستقرار حج برذمّه ميّت معلوم وبجا آوردنش مشكوك باشد، واجب است از قِبَل او بجا آورده شود. و هزينه اش از اصل مال اخراج مى گردد.

مسأله 90 _ به مجرد اجير گرفتن ذمه ميت برئمى شود، پس اگر دانسته شود كه اجير به جهت عذر يا بدون آن حج را بجا نياورده واجب نيست دوباره اجير گرفته شود.

مسأله 91 _ چنانچه چندين اجير پيدا شوند، احوطاين است كه كسى را كه كمتر از ديگران اجرت مى گيرد، اجير نمايند در صورتى كه اجرت از مال خود ميت باشد، هر چند اظهر جواز استيجار اجيرى است كه از حيث فضيلت وشرف مناسب حال ميت باشد پس مى توان او را به مبلغ بيشترى اجير نمود.

مسأله 92 _ اجير گرفتن از بلد يا ميقات تابع تقليد يا اجتهاد وصى يا وارث است نه خود ميت، پس چنانچه عقيده ميت وجوب حج بلدى بوده وعقيده وارث جواز استيجار از ميقات باشد، بر وارث واجب نيست از بلد ميت اجير بگيرد.

مسأله 93 _ هرگاه حَجة الاسلام بر ذمه ميت باشد و تَرَكه اى نداشته باشد، بر وارث واجب نيست كه براى او اجير بگيرد، بلى مستحب است ولىّ اين عمل را انجام دهد.

مسأله 94 _ هرگاه ميت وصيت به حج بنمايد، اگر دانستهشود كه حجى

كه وصيت كرده حجة الاسلام يا حج واجب ديگرى بوده، لازم است هزينه آن از اصل مال برداشته شود مگر در صورتى كه خودش تعيين كرده باشد كه از ثلث برداشته شود، كه در اين صورت بايد از ثلث برداشته شود،واما اگر دانسته شود كه حجى كه وصيت نمودهحجة الاسلام و حج واجب ديگرى نيست، يا شك در آن حاصل شود، در اين صورت هزينه حج از ثلث برداشته مى شود.

مسأله 95 _ هرگاه وصيت به حج نموده و شخص بخصوصى را براى بجا آوردن تعيين كرده، لازم است عمل به وصيت شود.

مسأله 96 _ هرگاه وصيت به حج نموده و اجرتى تعيين كند كه هيچ كس به آن رغبت نداشته باشد يعنى كمتر از مقدار متعارف باشد، پس اگر حجى كه وصيت نمودهحجة الاسلام باشد، لازم است كمبود از اصل تركه برداشته شود، وچنانچه حجة الاسلام نباشد وصيت باطل مى شود و اجرتى كه براى حج تعيين شده، بايد صرف خيرات ومبرّات شود.

مسأله 97 _ اگر كسى منزل خود را فروخته به يك مبلغى مثلاً و با مشترى شرط كرده كه پول منزل را پس از مردنش صرف در حج قِبَلش بنمايد، پول منزل از تركه خواهد بود پس اگرآن حج حجة الاسلام بوده شرط مزبور لازم شده، و واجب است پول منزل صرف اجرت حج شود در صورتى كه بيش از مقدار متعارف نباشد و چنانچه بيش از متعارف باشد مقدار متعارف از اصل تركه و مازاد بر آن از ثلث حساب مى شود، واگر حجة الاسلام نبوده باز هم شرط لازم است وتمام پول حج از ثلث خارج مى شود وچنانچه ثلث

كمتر از آن پول باشد شرط مذكور در مازاد برثلث لازم نيست.

مسأله 98 _ هرگاه شخصى مثلاً منزل خود را به ديگرى مصالحه كند به شرط آن كه پس از مردنش براى او حج بجا آورد چنين شرطى صحيح ولازم خواهد بود وآن منزل ازملك مصالح وشرط كننده خارج شده و از تركه محسوب نمى شود هر چند آن حج مستحبى باشد، وحكم وصيت شامل آن منزل نخواهد شد، وهمچنين است اگر منزل خودرا به ديگرى واگذار وتمليك نمايد به شرط آن كه بعد ازمردنش آن را فروخته و قيمتش را صرف حج براى او بنمايد تمام اينها صحيح ولازم خواهد بود هر چند چيزى كه شرط شده عمل مستحبى باشد و ورثه حقى در آن منزل نخواهند داشت، واگر طرف مقابل از عمل به شرط تخلف نمود، حق به هم زدن معامله به ورثه منتقل نمى شود ونمى توانند اسقاط كنند اين خيار را كه حق ميت بوده و اين حق به حاكم شرع منتقل مى شود وبعد از فسخ آن مال صرف در چيزى كه شرط شده، مى شود وچنانچه چيزى زياد آمد در خيرات و مبرّات صرف خواهد شد.

مسأله 99 _ هرگاه وصى بميرد ودانسته نشود كه براى حج موصى قبل از مردن اجير گرفته يا نه، در صورتىكه حج واجب بوده، واجب است از تركه اش اجير گرفته شود واگر واجب نبوده از ثلثش بايد اجير گرفته شود، وچنانچه وجهى كه بابت حج در نظر بوده وصى آن را قبضكرده وموجود باشد اخذ مى شود، وچنانچه احتمال برودكه وصى از مال خود اجير گرفته و بعداً مال موصى را براىخود به

جاى او برادشته هر چند موجود نباشد در اينصورت ضمانى بر وصى نخواهد بود زيرا كه احتمال مى رود بدون تفريط، نزد او تلف شده باشد.

مسأله 100 _ چنانچه مالى كه براى حج در نظرگرفته شده بدون سهل انگارى در نگهدارى در دست وصى تلف شود، وصى ضامن نيست، وواجب است از بقيه تركه اجير گرفته شود در صورتى كه حج وصيت شده حج واجبى باشد، وچنانچه حج واجبى نباشد از بقيه ثلث بايد اجير گرفته شود، وچنانچه بقيه بين ورثه تقسيم شده باشداز هر يك به نسبت پس گرفته مى شود.

مسأله 101 _ هرگاه مال قبل از اجير گرفتن در دست وصى تلف شود ودانسته نشود كه تلف در اثر سهل انگارى بوده جائز نيست تاوان از وصى گرفته شود.

مسأله 102 _ اگر كسى وصيت كند كه فلان مقدار مال در غير حجة الاسلام صرف شود، واحتمال برودكه آن مقدار بيشتر ازثلث است جائز نيست تمام آن صرف شود.

احكام نيابت

مسأله 103 _ در نائب چند چيز معتبر است:

اول بلوغ يعنى نائب بايد بالغ باشد پس حج بچه نابالغ به جاى ديگرى كفايت نمى كند حتى در حج مستحبىهر چند آن بچه مميز باشد كه خوب وبد را تشخيص دهد.

دوم عقل، يعنى نائب بايد عاقل باشد، پس نيابت ديوانه از ديگرى صحيح نيست خواه ديوانه هميشگى يا دوارى (گاه بگاه) باشد اگر عمل در وقت ديوانگى باشد،واما نائب شدن سفيه عيب ندارد.

سوم ايمان، يعنى نائب بايد مؤمن (علاوه بر خدا و پيغمبر، دوازده امام را نيز قبول داشته باشد) پس نيابتغير مؤمن كافى نيست هر چند عمل را بر طبق مذهب ما بجا آورد. چهارم

آنكه حجة الاسلام بر خود او واجب نباشد پس كسى كه حج بر او واجب است، نمى تواند نائب غير بشود در حجدر صورتى كه متمكن باشد از اتيان به حج خودش، ومنوب عنه هم مرده باشد، پس چنانچه كه تمكن ندارد كه حج خودش را انجام دهد مى تواند نائب بشود، ونيز چنانچه منوب عنه زنده است وغير متمكن از اتيان به اعمال حج اگرشخص مستطيع نائب شود حج نيابى او صحيح است اگر چه تقصير كرده است در تأخير حج خودش، وهمچنين اگر حج واجب بر او حج نذرى باشد يعنى نيابت او صحيح است.

مسأله 104 _ ظاهراً به استناد ذمّه منوب عنه فارغ وبرئ مى شود، ولازم نيست كه يقين حاصل شود كه نائبعمل را به طور صحيح بجا آورده.

مسأله 105 _ نائب شدن غلام زرخريد از شخص آزاد عيبى ندارد اگر آن نيابت به اذن آقا و اربابش باشد.

مسأله 106 _ نيابت شخص بالغ وعاقل از بچه نابالغ مميز وديوانه در حجة الاسلام صحيح نيست، بلى اگرحج بر ذمّه ديوانه در حال افاقه واجب شده ودر حال ديوانگى مرده باشد، لازم و واجب است برايش اجير بگيرند كه حج نمايد.

مسأله 107 _ همجنس وهمانند بودن نائب ومنوب عنه لازم نيست، ونيابت مرد از زن وبالعكس صحيح است.

مسأله 108 _ نائب گرفتن صروره كسى كه هنوز حج نرفته براى صروره و غير صروره عيبى ندارد، خواه نائب يا منوب عنه مرد باشد يا زن.

مسأله 109 _ لازم نيست منوب عنه مسلمان باشد ونيابت از كافر هم صحيح است، ونيز لازم نيست ناصبى (يعنى دشمن اهل بيت وائمه عليهم السلام) نباشد بلى مكروهاست

نيابت از ناصبى مگر نيابت فرزند مؤمنش در حج به جاى او كه مكروه هم نيست.

مسأله 110 _ نيابت از قِبَل شخص زنده در حج مستحبى عيبى ندارد خواه مفت ومجّانى باشد، خواه به اجاره، وهمچنين در حج واجب در صورتى كه خودش معذور از مباشرت عمل باشد چنان كه گذشت، ودر غير اينمورد نيابت از زنده جائز نيست، واما نيابت از مرده در هر حال وبه هر نحو جائز است، خواه نيابت تبرعىومجّانى باشد، خواه به اجاره وخواه حج واجب باشد يا مستحب.

مسأله 111 _ نيابت حج در صورتى صحيح است كه منوب عنه معين ومشخص باشد به هر نحوى كه شد،پس لازم است تعيين منوب عنه در حج، همچنان كه قصدنيابت نيز لازم است، بلى لازم نيست نامش بر زبان آورده شود، بلكه مستحب است، خصوصا موقع احرام و ذبح

مسأله 112 _ همچنان كه نيابت به تبرع واجاره صحيح است به، جعاله، وشرط ضمن عقد ومانند اينها نيز صحيح است (جعاله اين است كه شخصى به ديگرى بگويد اگر به جاى من يا فلان كس حج بجا آورى فلان مبلغ به تومى دهم) و (شرط ضمن العقد اين است كه در ضمن عقدمعامله مثلاً فروش منزل يا مغازه شرط كند كه از قبل من يافلان كس حج بجا بياورى).

مسأله 113 _ كسى را كه در ترك بعضى از اعمالحج يا در بجا نياوردن آن به طور صحيح معذورباشد نمى توان اجير نمود، بلكه اگر چنين شخصى تبرعاً بهنيابت ديگرى حج نمود، اكتفاء كردن به عملش مشكل است، بلى اگر در بجا آوردن كارهائى كه بر محرم حرام است معذور باشد، مثل اين كه

مضطر به تظليل (زير سايه رفتن) باشد اجير گرفتن يا نائب گرفتن چنين شخصى عيبى ندارد.

مسأله 114 _ هرگاه نائب پيش از محرم شدن بميرد، ذمّه منوب عنه فارغ وبرئ نمى شود، ولازم و واجب است دوباره برايش نائب گرفته شود (البتهدر چيزهائى كه نائب گرفتن در آنها واجب است) و چنانچه پس از احرام ودخول حرم بميرد، كفايت از منوب عنه مى كند، واگر بعد از احرام وقبل از دخول حرم باشد،كفايت نمى كند بنابر اظهر ودر اين مورد فرقى بينحجة الاسلام وغير آن نيست، وهمچنين فرقى نيست بين اين كه نيابت به مزد واجرت باشد يا به تبرّع و مجّان.

مسأله 115 _ هرگاه اجير بعد از محرم شدن ودخول حرم بميرد، تمام اجرت را مستحق خواهد شد، درصورتى كه بر تفريغ ذمّه ميت اجير شده باشد، واما اگر اجير بر بجا آوردن اعمال شده باشد، اجرت مقدارى را كه بجا آورده مستحق مى شود، وچنانچه قبل از احرام ويا دخول حرم بميرد چيزى مستحق نخواهد بود، بلى اگر مقدمات عمل داخل اجاره باشد هر مقدار از مقدمات را كه انجام داده باشد اجرت همان مقدار را مستحق مى شود.

مسأله 116 _ هرگاه براى حج بلدى اجير شده و راهى تعيين نشده باشد اجير مخير است از هر راهى كهدلش خواست برود، وچنانچه راهى تعيين شده باشد، عدول از آن راه را به راه ديگرى جائز نيست، پس اگر از راه ديگرى رفته واعمال را بجا آورد، چنانچه راه تعيين شده بهطور شرطيت بوده اجير تمام اجرت را مستحق شده و مستأجر خيار فسخ دارد (يعنى مى تواند معامله را بهم بزند) ودر صورت

بهم زدن اجرة المثل (مزد مانند عمل) را به اجير بايد بدهد، وچنانچه در نظر گرفتن آن راه به نحوجزئيت بوده (يعنى رفتن از آن راه را جزء عمل دانسته) در اين صورت نيز مستأجر حق فسخ (بهم زدن معامله) دارد واگر فسخ نكرد اجير اجرت مقرر را به مقدارى كه عمل نموده مى برد، ومقدار مخالفت ساقط مى شود.

مسأله 117 _ هرگاه شخصى خود را اجير از قِبَل ديگرى نمايد كه شخصاً عمل را در سال معينى بجا آورد، چنانچه خواسته باشد از قِبَل ديگرى در همان سال اجيرشود، اجاره وى صحيح نيست، ولى چنانچه از قِبَل دو نفردر دو سال مختلف يا از قِبَل يكى به قيد مباشرت واز قِبَل ديگرى بدون قيد مباشرت در يك سال اجير شود، مانعىندارد واجاره صحيح است.

مسأله 118 _ هرگاه خود را براى حج در سال معينى اجير نمود، نمى تواند تقديم يا تأخير نمايد، ولى چنانچه تقديم يا تأخير نمود (يعنى در سال قبل از سالتعيين شده يا سال بعدش حج را بجا آورد) ذمّه منوب عنه برئ مى شود، واجرتى مستحق نخواهد بود در صورتى كهتقديم يا تأخير به رضايت مستأجر نباشد.

مسأله 119 _ هرگاه اجير به علت جلوگيرى دشمن،يا از جهت بيمارى نتواند به حج برود واعمال را بجا آورد،حكمش حكم كسى است كه از قبل خود حج بنمايد و بيانحكم آن خواهد آمد، ودر صورتى كه اجاره مقيد به همان سال بوده بهم مى خورد، وچنانچه مقيد نبوده حج بر ذمه اش باقى مى ماند.

مسأله 120 _ هرگاه نائب كارى كه موجب كفاره شود، انجام دهد (مثلاً در حال احرام زير سايه برود،يا

در آئينه نگاه كند) كفاره را بايد از مال خود بدهد، خواهنيابت به اجاره ومزد باشد يا به تبرّع ومجّانى باشد.

مسأله 121 _ هرگاه شخصى، ديگرى را به مبلغ معينى براى حج اجير گرفت، وآن مبلغ كفاف مخارج حج را نداد، بر مستأجر واجب نيست كمبود را تدارك كند، همچنان كه در صورت زياد آمدن نمى تواند زيادى را پسبگيرد.

مسأله 122 _ هرگاه شخصى را براى حج واجب يا مستحب اجير كنند واجير حج خود را به جماع قبل ازمشعر فاسد نمايد (يعنى پس از آن كه از احرام عمره تمتعبيرون آمد، براى حج محرم شد ودر مكه يا در عرفات با همسرخود جماع نمود) واجب است حج را به آخربرساند واينحج براى منوب عنه كافى است، وبر نائب واجب است درسال بعد حج نموده، ويك شتر نيز كفاره بدهد، وظاهر ايناست كه استحقاق اجرت دارد هر چند در سال بعد با عذر يابدون عذر حج ننمايد، واحكام ذكر شده نسبت به متبرع نيزجارى است مگر اين كه استحقاق اجرت ندارد.

مسأله 123 _ اجير هر چند اجرت را به عقد مالك مى شود، ولى واجب نيست به او اجرت پرداخت شود مگربعد از انجام عمل، البته در صورتى شرط تعجيل ننموده باشد (به اين معنى كه به شرط پيش گرفتن اجرت اجير نشده باشد وچنانچه به اين شرط اجير شده باشد، بايد اجرت راپيش از عمل به او داد) ولى ظاهر اين است كسى كه براىحج اجير مى شود مى تواند پيش از انجام عمل مطالبه اجرت نمايد، واين به جهت اين است كه قرينه بر چنينشرطى وجود دارد، زيرا كه غالباً اجير براى حج

تا اجرت رانگيرد نمى تواند به حج رفته واعمال را انجام دهد.

مسأله 124 _ چنانچه كسى شخصاً اجير شد كهحج بجا آورد، نمى تواند ديگرى را براى اين حج اجير نمايدمگر به اذن واجازه مستأجر.

مسأله 125 _ هرگاه شخصى را براى حج تمتع اجيرنمايد ووقت هم زياد باشد، واتفاقاً وقت براى حج تمتع تنگ بشود واجير از عمره تمتع به حج اِفراد عدول نمايد وحج افراد را بجا آورد وسپس عمره مفرده اى بجا آورد ذمّه منوب عنه برئ مى شود، وچنانچه اجاره بر تفريق ذمّه منوب عنه باشد اجير مستحق اجرت خواهد بود، ولى اگراجير شود كه حج را به طور مخصوصى انجام دهد، وتخلفنموده وطور ديگرى انجام داد، گرچه حج از گردن طرف برداشته شده ولكن اجير مستحق اجرت نمى شود.

مسأله 126 _ در حج مستحبى يك نفر مى تواند بهجاى چند نفر حج نمايد، واما در حج واجب جائز نيستيك نفر به جاى دو نفر يا بيشتر حج نمايد وبايد نيابت از قِبَل يك نفر باشد مگر در صورتى كه حج بر دو نفر يا بيشتر نذر كنند كه با شركت يكديگر كسى را براى حج اجيرنمايند، كه در اين صورت مى توانند يك نفر را براى حج اجير نمايند كه به جاى آنها حج نمايد.

مسأله 127 _ بيشتر از يك نفر مى توانند در يك سال به جاى يك نفر خواه زنده خواه مرده خواه به طور تبرع ومجان خواه به اجاره حج به جا آورند در صورتى كه حجمستحبى باشد، وهمچنين است در حج واجب اگر متعدد باشد، مثل اين كه بر شخصى به واسطه نذر دو حج واجب شده

باشد كه دو مرتبه نذر حج نموده يا يكى حجة الاسلاموديگرى حج نذرى باشد كه در اين صورتها مى توان دو نفر را اجير نمود يكى را براى يكى از اين دو واجب وديگرى رابراى واجب دوم، و همچنين جائز است دو نفر را براى يكنفر اجير نمود كه يكى حج واجب بجا آورد و ديگرى حج مستحبى، بلكه بنابراظهر اجير نمودن دو نفر براى يك حج واجب مثل حجة الاسلام به اين گونه كه دو نفر را از باب احتياط اجير نمايند به جهت احتمال ناقص بودن حج يكى از آن دو جائز است.

مسأله 128 _ طواف فى نفسه عمل مستحبى است، پس نيابت در طواف از قِبَل مرده يا زنده اى كه در مكه نباشد، يا در مكه باشد وشخصاً نتواند طواف نمايد جائز است.

مسأله 129 _ نائب پس از فراغت از اعمال حج نيابتى مى تواند براى خود يا ديگرى عمره مفرده بجا آورد، بلكه مى تواند چند عمره براى خود وديگرى نيابتاً ويا مجاناً انجام دهد، همچنانكه مى تواند براى خود يا ديگرى طواف نمايد.

حج مستحبى.

مسأله 130 _ مستحب است كسى كه مى تواند حج نمايد به حج برود هر چند مستطيع نباشد، يا آن كه مستطيع شده وحجة الاسلام را بجا آورده ومستحب است متمكن هر ساله حج را تكرار نمايد.

مسأله 131 _ هنگام خروج از مكه مستحب است نيت بازگشت به حج نمايد.

مسأله 132 _ مستحب است انسان كسى را كه استطاعت حج رفتن ندارد به حج بفرستد، همچنان كه درصورتى كه بداند اگر براى رفتن به حج قرض نمايد مى تواند بعدا قرض خود را بدهد مستحب است

قرض نمايد، و خرج زياد نمودن در حج مستحب است.

مسأله 133 _ مستحب است به كسى كه استطاعت حج ندارد، زكاة از بابت سهم سبيل الله داده شود كه با آنحج نمايد.

مسأله 134 _ هرگاه زن شوهر دار خواسته باشد حجمستحبى بجا آورد بايد با اذن شوهر باشد، وهمچنين زنى كه در عده رجعى باشد، ولى زنى كه از شوهر خود طلاق بائن گرفته ودر عده است يا در عده وفات است اذن شوهردر حج وى معتبر نيست.

اقسام عمره

مسأله 135 _ عمره مانند حج است گاهى واجب وگاهى مستحب، گاهى مفرده وگاهى عمره تمتع است.

مسأله 136 _ عمره مانند حج بر هر مستطيعى كه داراى شرائط است واجب مى شود، و وجوبش مانند وجوب حج فورى است، پس كسى كه مستطيع براى عمرهشد (هر چند براى حج مستطيع نباشد) واجب است عمره را بجا آورد. بلى ظاهر اين است كه بر كسى كه وظيفه اش حج تمتع باشد عمره به تنهائى واجب نيست، پس كسى كه استطاعتحج ندارد واستطاعت عمره را دارد و وظيفه اش حج تمتعاست، واجب نيست عمره را بجا آورد، و بنابراين كسى كه براى حج اجير شده بعد از فراغت از اعمال حج نيابى واجب نيست عمره بجا آورد هر چند در اين هنگام استطاعت عمره را دارد، لكن بجا آوردنش احوط است،واما كسى كه حج تمتع را براى خود بجا آورده پس عمرهمفرده بر او واجب نيست جزماً

مسأله 137 _ مستحب است عمره مفرده را مكرراً بجا آورد، واگر كسى مى خواهد چند عمره بجا آورد، پياپىوبدون فاصله مى تواند انجام دهد، وهمچنين اگر بخواهديك عمره براى خود ويك عمره

براى ديگرى انجام دهد،فاصله لازم نيست، وهمچنين است اگر هر دو عمره براى ديگرى باشد، همچنان كه فاصله بين عمره تمتع وعمره مفرده وبالعكس لازم نيست، يعنى كسى كه عمره مفرده رابجا آورده وبلافاصله خواسته باشد عمره تمتع بجا آورديا عمره تمتع را بجا آورده وبه حج رفته وهنوز يك ماه ازعمره تمتع نگذشته عمره مفرده بجا آورد، مانعى ندارد،ولى بجا آوردن عمره مفرده بين عمره تمتع وحج جائز نيست.

مسأله 138 _ همچنان كه عمره مفرده به استطاعت واجب مى شود، به نذر وعهد وقسم وغير اينها نيز واجب مى شود.

مسأله 139 _ عمره مفرده با عمره تمتع در اعمال شريكند واعمال عمره تمتع خواهد آمد، وعمره مفرده باعمره تمتع چند فرق دارد:

1 _ آن كه در عمره مفرده طواف نساء واجب است،ولى در عمره تمتع طواف نساء واجب نيست.

2 _ آن كه عمره تمتع به جز در ماههاى حج (شوال،ذى القعدة، ذى الحجة) واقع نمى شود وصحيح نخواهد بود،ولى عمره مفرده در تمام ماهها صحيح است وافضل وبرتر از همه ماه رجب است وبعد از آن ماه مبارك رمضان.

3 _ آن كه بيرون آمدن از احرام در عمره تمتع منحصر به تقصير است ولى خروج و بيرون آمدن از احرام در عمره مفرده گاهى به تقصير وگاهى به سر تراشيدن است.

4 _ آن كه عمره تمتع وحج بايد در يك سال واقع شوند چنان كه خواهد آمد، ولى عمره مفرده چنين نيست، وكسى كه حج افرادو عمره مفرده بر او واجب باشد مى تواندحج را در يك سال وعمره را در سال بعد بجا آورد.

5 _ آن كه عمره مفرده به جماع فاسد وباطل

مى شود،وعمره تمتع چنين نيست وكسى كه در عمره مفرده قبل ازفارغ شدن از سعى از روى علم وعمد جماع كند عمره وىحتما باطل شده، وواجب است آن را دوباره بجا آورد، و اما كسى كه در اثناء عمره تمتع جماع نمايد باطل شدن عمره وى مورد اشكال است. واظهر اين است كه باطل نخواهدشد همچنان كه خواهد آمد.

مسأله 140 _ احرام بستن براى عمره مفرده ازمواقيتى كه براى عمره تمتع احرام بسته مى شود، جائزاست (وبيان مواقيت خواهد آمد) واگر مكلف در مكه باشد و بخواهد عمره مفرده بجا آورد، جائز است از حرم خارج شده واحرام ببندد و واجب نيست به يكى از مواقيت برود و از آنجا محرم شود وبهتر اين است كه احرامش از يكى ازاين سه جا باشد: حديبيه، جعرانه، تنعيم واين سه كلمه نام سه جاى معين در اطراف مكه است.

مسأله 141 _ عمره مفرده بر كسى كه بخواهد واردمكه شود واجب است، وجائز نيست بدون احرام وارد مكه شود واز حكم وجوب احرام كسى كه مكررا بايد رفت وآمد كند، مستثنى است مانند هيزم كش وعلاف وامثال اينها، وهمچنين كسى كه بعد از تمام نمودن اعمال حج يابعد از عمره مفرده، از مكه خارج شده وبيرون رفته باشد ،چنين شخصى مى تواند پيش از گذشتن يك ماه بدون احرام وارد مكه شود، وحكم كسى كه عمره تمتع وقبل ازحج از مكه خارج شود، خواهد آمد.

مسأله 142 _ كسى كه عمره مفرده را در ماههاى حج بجا آورده وتا وقت حج در مكه باقى مانده، مى تواندعمره مفرده خود را عمره تمتع قرار داده حج را بجا آورد، وفرقى

در اين حكم بين حج واجب وحج مستحبى نيست.

اقسام حج

مسأله 143 _ حج بر سه قسم است

1. حج تمتع، 2. حج اِفراد، 3. حج قِران.

قسم اول يعنى حج تمتع وظيفه كسى است كه فاصله وطنش تا مكه بيش از شانزده فرسخ باشد.

قسم دوم وسوم يعنى حج افراد و حج قران وظيفهكسى است كه اهل خود مكه يا اطراف آن باشد به شرطى كه فاصله بين وطنش تا مكه كمتر از شانزده فرسخ باشد.

واين رساله در بيان احكام قسم اول (يعنى حج تمتع) است كه محل ابتلاى غالب بردران دينى است، ونظر به اين كه گاهى به جهت ضرورت وبعضى از پيش آمدها حجتمتع مبدل به حج افرادمى شود، ناچاريم كيفيت حج افراد را نيز به طور مختصر بيان نمائيم وكيفيت حج قران نيز بيان خواهد شد.

مسأله 144 _ كسى كه وظيفه اش حج تمتع است مى تواند حج افراد يا قران را استحبابا بجا آورد، همچنان كهكسى كه وظيفه اش حج افراد يا قران است مى تواند حجتمتع را استحبابا بجا آورد، واين معنى در حج واجب جائز نيست، يعنى كسى كه حج افراد، يا حج قران بر او واجب شده، نمى تواند به جاى آن حج تمتع بجا آورد، وبالعكس يعنى كسى كه حج تمتع بر او واجب شده نمى تواند به جاىآن حج افراديا قران بجا آورد، وچنانچه اين افرادبه جاىحج واجب خود حج ديگرى بجا آورند، كفايت نمى كند، بلىگاهى وظيفه كسى كه بايد حج تمتع بجا آورد، عوض شده و به حج افراد برمى گردد، چنانكه بيانش خواهد آمد.

مسأله 145 _ كسى كه دورى وطنش از مكه بيش ازشانزده فرسخ است در صورتى كه مجاور مكه بشود ولو

به قصد توطّن نباشد ودو سال تمام در آنجا بماند از سال سومحج او بايد اِفراد يا قِران باشد، وفرقى نيست بين آن كه استطاعت او قبل از مجاورت به مكه يا بعد از آن وقبل ازگذشتن دو سال تمام يا بعد از گذشتن دو سال باشد.

مسأله 146 _ لازم است كسى كه مقيم مكه است و مى خواهد حج تمتع بجا آورد، به يكى از مواقيت رفته و از آنجا براى عمره تمتع محرم شود، واظهر اين است كه بهميقات اهل بلد خود برود. واهل هر بلدى ميقاتى دارند كه بيانش خواهد آمد.

حج تمتع

مسأله 147 _ حج تمتع عبارت از دو عبادت است

نام عبادت اول عمره، ونام عبادت دوم حج است وگاهى عبادت دوم را حج تمتع مى گويند و واجب است (عمره را) در حج تمتع پيش از حج بجا آورند.

اعمال عمره تمتع

مسأله 148 _ در عمره تمتع پنج چيز واجب است:

اول احرام از يكى از ميقاتها، وتفصيل آنها را خواهيد دانست.

دوم طواف دور خانه خدا.

سوم خواندن دو ركعت نماز طواف.

چهارم سعى (رفت وآمد) بين صفا ومروه كه نام دو جاى معين در جنب مسجد الحرام است.

پنجم تقصير يعنى گرفتن مقدارى از مو يا ناخن و هنگامى كه شخص اين اعمال پنج گانه را بجا آورد ازاحرام بيرون رفته وچيزهائى كه به جهت احرام بر او حرام شده بود، حلال مى شود.

مسأله 149 _ بر مكلف واجب است با نزديك شدن روز نهم ذى الحجه خود را براى اعمال حج آماده ومهيا نمايد.

اعمال حج تمتع

در حج تمتع سيزده چيز واجب است:

اول بستن احرام از مكه به تفصيل وشرحى كه خواهد آمد.

دوم وقوف (بودن) در عرفات از يك ساعت بعد ازظهر روز نهم ذى الحجه (روز عرفه) يا از اول ظهر تا مغرب، وعرفات نام جائى است در چهار فرسخى مكه.

سوم بودن در مزدلفه (مشعر كه بين عرفات ومكه است) ازطلوع فجر روز عيد قربان (دهم ذى الحجة) تا طلوع آفتاب.

چهارم رمى جمره عقبه (زدن سنگ ريزه) در منى روز عيد قربان (ومنى تقريبا يك فرسخ تا مكه فاصله دارد).

پنجم قربانى كردن در روز عيد.

ششم تراشيدن سر يا گرفتن مقدارى از مو يا ناخن در منى وبه اين عمل آنچه به سبب احرام بر وى حرام شده بود، حلال مى شود مگر زن وبوى خوش حتى شكار بنابر اظهر.

هفتم طواف دور خانه خدا به عنوان زيارت پس ازبازگشت به مكه.

هشتم بجا آوردن دو ركعت نماز طواف.

نهم سعى (رفت وآمد) بين صفا و مروه و با اين عمل بوى خوش

نيز حلال مى شود. دهم طواف نساء

يازدهم بجا آوردن نماز طواف نساء وبه اين عمل زننيز حلال مى شود.

دوازدهم بيتوته (ماندن شب) در منى شب يازدهم و شب دوازدهم، بلكه شب سيزدهم در بعضى از صور كه بيانش مى آيد.

سيزدهم رمى سه جمره (اولى ووسطى وعقبه) درروز يازدهم ودوازدهم بلكه در روز سيزدهم نيز بنابر احتياط در صورتى كه شب سيزدهم را در منى مانده باشد.

در شرائط حج تمتع

مسأله 150 _ در حج تمتع چند چيز شرط است:

اول نيت كه قصدش اين باشد كه حج تمتع را بجا مى آورد پس اگر نيت حج ديگرى نمود يا در نيت تردد داشت، حجش صحيح نيست.

دوم آن كه عمره وحج هر دو باهم در ماههاى حج (شوال، ذى القعدة، ذى الحجة) باشد پس اگر يك جزء ازعمره را قبل از ماه شوال بجا آورده باشد عمره اش عمرهتمتع نيست، بلى چنانچه كسى عمره مفرده در اشهر حج بجا آورد وماند در مكه تا روز نهم ذى الحجه مى تواند عدولكند از عمره مفرده به تمتع وحج تمتع بجا آورد.

سوم آن كه عمره وحج در يك سال بجا آورده شوند بنابر احتياط، پس اگر عمره را بجا آورد وحج را به سال بعدتأخير نمود، تمتع صحيح نخواهد بود بنابر احتياط وفرقىنيست در اين حكم بين اين كه تا سال بعد در مكه بماند يا آن كه به وطن خود مراجعت نموده ودوباره به مكه بيايد همچنان كه فرقى نيست بين اين كه بعد از عمره به تقصير ازاحرام بيرون آيد يا تا سال آينده در احرام خود باقى بماند، وبعيد نيست كه در صورت بودن در مكه وخارج نشدن ازاحرام

جائز بوده تأخير حج تمتع تا سال دوم.

چهارم ابتدا احرام حج از مكه باشد پس چنانچه ازغير مكه محرم شود صحيح نيست، بلى اگر فراموش كند احرام از مكه را ودر عرفات يا بعد از آن متوجه شود ازهمان جا احرام مى بندد وحجش صحيح است وهمچنيناگر جاهل به حكم باشد.

پنجم آن كه هر دو عمل عمره وحج را يك نفر انجام دهد واز شخص واحد هم باشد بنابر احتياط پس اگر دو نفرنائب شوند از يك نفر يكى عمره را بجا آورد وديگرى حج را يا آن كه يك نفر نائب شود از دو نفر عمره را براى يكى وحج را براى ديگرى صحيح نيست بنابر احتياط.

مسأله 151 _ كسى كه عمره تمتع را بجا آورد جائزنيست از مكه مكرمه خارج شود مگر با محرم شدن بهاحرام حج واز اين حكم دو دسته خارجند يعنى براى آنها جائز است خروج از مكه:

دسته اول كسانى كه خارج شوند به نزديكيهاى مكه مثل طائف بر اينها جائز است بدون احرام خارج شدن ازمكه، ولى مكروه است.

دسته دوم كسانى كه حاجتى وادارشان كرده است كهخارج شوند اينها جائز است خارج شوند از مكه با احرام به مقدارى كه وقوف در عرفات از اينها فوت نشود.

مسأله 152 _ كسى كه بعد از عمره تمتع وقبل ازاحرام حج از مكه خارج شود، چنانچه در همان ماهى كه خارج شده برگردد واجب نيست اعاده عمره بنمايد، واگربعد از گذشتن آن ماه است بايد عمره را اعاده نمايد، وعمره تمتع دومى است.

مسأله 153 _ كسى كه بعد از عمره خارج شده است وبعد از گذشتن يك ماه بدون احرام به عمره

داخلمكه شود معصيت كرده است، ولى چنانچه حج تمتع را بجاآورد، حجش صحيح است.

مسأله 154 _ كسى كه بعد از عمره خارج شده است ودر همان ماه داخل مكه شود نمى تواند احرام حج را از ميقات ببندد بلكه بايد از مكه باشد.

مسأله 155 _ كسى كه وظيفه اش حج تمتع است چنانچه وقت ضيق باشد واگر بخواهد اعمال عمره را انجام دهد وقوف به عرفات را قبل از غروب آفتاب روز نهم ذى الحجه درك نمى كند بايد حج اِفراد بجا آورد وپس ازتمام شدن حج، عمره مفرده را بجا آورد وحجش صحيحاست.

مسأله 156 _ اگر زنى كه وظيفه اش حج تمتع است حائض شود يا نفساء واگر بخواهد صبر كند تا پاك شود وطواف عمره را انجام دهد وقوف به عرفات را قبل از غروب روز نهم ذى الحجه درك نمى كند حجش مبدل به افراد مى گردد وپس از اتيان به حج افراد، بايد عمره را بعد از پاكشدن بجا آورد.

مسأله 157 _ كسى كه وظيفه او حج تمتع است چنانچه پيش از شروع به عمره بداند كه وقتش گنجايشاعمال عمره ودرك حج را ندارد، مى تواند از اول به حج افراديا قران عدول نمايد وحج را تا سال آينده تأخير نياندازد.

مسأله 158 _ هرگاه در سعه وقت براى عمره تمتع احرام بست، طواف وسعى خود را عمدا تا زمانى كه نتواند آنها را بجا آورده وحج را درك نمايد به تأخير انداخت،نمى تواند _ بنابر اظهر _ به حج افرادعدول نمايد، بلكه بايدعمره را تمام كند وحج را در سال بعد بجا آورد.

حج افراد

در گذشته بيان شد كه حج افراد وظيفه

كسانى استكه فاصله ميان منزل آنها ومكه كمتر از شانزده فرسخ باشد، در اِنحا كيفيت حج افراد را بيان مى كنيم، در حج افرادچندچيز واجب است:

1 _ احرام كه در مبحث مواقيت بيان خواهدشد.

2 _ بودن در عرفات از ظهر روز نهم ذى الحجه تا غروب.

3 _ بودن در مزدلفه روز عيد قربان از طلوع فجر تاطلوع آفتاب.

4 _ رمى جمره در منى.

5 _ سر تراشيدن يا از موى يا از ناخن گرفتن در منى.

6 _ طواف كعبه پس از مراجعت به مكه.

7 _ نماز طواف.

8 _ سعى ميان صفا ومروه.

9 _ طواف نساء.

10 _ دو ركعت نماز طواف.

11 _ بودن در منى در شب يازدهم وشب دوازدهم بلكه در شب سيزدهم در بعضى صور كه خواهد آمد.

و حج افراد واجب مستقلى است وارتباط به عمره ندارد به خلاف حج تمتع، واگر كسانى كه حج افراد بر آنها واجب است از عمره هم متمكن باشند عمره مفرده هم برآنها واجب خواهد شد.

ودر حج افراد چند چيز معتبر است:

1 _ نيت كه در حج تمتع گذشت.

2 _ اتيان به حج در اشهر حج.

3 _ احرام بستن از ميقات يا از منزلش اگر منزلش پائين تر از ميقات است به تفصيلى كه خواهد آمد.

مسأله 159 _ حج افراد را بايد قبل از عمره مفرده بجا آورد برخلاف حج تمتع كه بايد بعد از عمره تمتع بجا آورده شود.

حج قران

اين عمل از تمام جهات با حج افراد شركت دارد بهغير از دو جهت، يكى آن كه در وقت احرام محرم بايدقربانى همراه بردارد ودر اثر اين كار قربانى بر او واجب مى شود، دومى آن كه كسى حج

افرادبجا مى آورد مثلكسى كه حج تمتع انجام مى دهد احرامش با تلبيه به نحوىكه بيان خواهد شد بايد باشد، ولى قارن مى تواند با تلبيه احرام ببندد و مى تواند با اشعار وتقليد احرام ببندد به تفصيلى كه بيان خواهد شد.

مسأله 160 _ در حج افرادو قران مانعى ندارد كه طواف خانه را مقدم بر رفتن به عرفات قرار داد ودر حج تمتع نمى شود چنين كارى كرد بنابر احتياط لزومى، مگر براىكسانى كه بيان خواهد شد.

عمره مفرده

عمره مفرده از لحاظ عمل با عمره تمتع اشتراك دارد ولى از چند جهت افتراق دارند.

1 _ در عمره مفرده طواف نساء واجب است ودرعمره تمتع واجب نيست.

2 _ وقت اداء عمره تمتع از اول ماه شوال تا روز نهم ماه ذى الحجه است، ووقت عمره مفرده تمام سال است ووقت مخصوصى ندارد بلى در ماه رجب افضل است.

3 _ براى بيرون آمدن از احرام در عمره تمتع بايدتقصير نمود ودر عمره مفرده مكلف مخير است بين تقصير و سر تراشيدن.

4 _ عمره تمتع بايد قبل از حج واقع شود ولى عمره مفرده بر كسى كه حج افراد بر او واجب است و مى خواهد عمره مفرده بجاى آورد يا او هم برايش واجب است بايد بعد از حج باشد.

5 _ ميقات عمره تمتع يكى از مواضعى است كه خواهد آمد ولى ميقات عمره مفرده اگر بعد از حج افراد باشد غير از آنها است به تفصيلى كه بيان خواهد شد دربحث مواقيت.

6 _ عمره تمتع بايد با عمل حج در يك سال واقع شود ولى در عمره مفرده لازم نيست كه در يك سال با حج

افراد واقع شود ولو هر دو براى او واجب باشد پس اگرمكلف يكى از آنها را در يك سال وديگرى را در سال ديگر انجام دهد، صحيح است.

مسأله 161 _ عمره مفرده همانند حج اگر واجب شود وجوبش فورى است بنابر احتياط يعنى اگر از سال اول تأخير شود معصيت كرده است.

مسأله 162 _ عمره مفرده بر كسانى كه از اهل مكه يا از اطراف آن تا شانزده فرسخ باشند در صورت استطاعتواجب مى شود و بر كسانى كه بيش از شانزده فرسخ دور افتاده اند واجب نمى شود ولو استطاعت داشته باشند.

جاهايى كه احرام عمره تمتع از آنجاها بسته مى شود

از براى بستن احرام حج يا عمره در شرع اول جاهاى مخصوصى تعيين شده است كه بايد از آنجاها احرام بسته شود واز اينها تعبير مى شود به ميقاتها (ميقاتهائى كه ممكن است از آنجاها احرام عمره تمتع بسته شود 9 تاست) 1 _ وادى عقيق واين ميقات كسانى است كه از راهعراق ونجد عازم مكه مكرمه باشند، وادى عقيق به سه قسمت منقسم مى شود، قسمت اول آن را مسلخ مى نامند،وقسمت وسط را غمرة و قسمت آخر را ذات عرق، مكلف مخير است در بستن احرام از هر كدام از اين سه قسمت بخواهد احرام ببندد پس جائز است اختيارا تأخير بياندازد احرام بستن را تا به ذات عرق برسد واز آنجا احرام ببندد اگر چه احتياط غير لزومى آن است كه در صورتى كه مكلف مريض نباشد ودر تقيه هم نباشد پيش از رسيدن به ذاتعرق احرام ببندد.

2 _ مسجد شجره كه مسجد معروفى است درنزديكى مدينه منوره واين مسجد ميقات

كسانى است كه از راه مدينه عزيمت به حج مى نمايند، وجائز نيست تأخيراحرام براى آنها از اين مسجد مگر كسانى كه به واسطه مرض يا ضعف دشوار باشد برايشان احرام بستن از مسجد پس جائز است اين چنين افرادى تأخير بياندازند احرام را تا جحفه كه سومين ميقات است.

مسأله 164 _ در صورتى كه زن حائض از مدينه بهحج برود ونتواند غسل كند چنانچه ممكن است بدون مكث در مسجد داخل مسجد شجره شود داخل شدهواحرام ببندد، وچنانچه ممكن نيست اگر از خون حيضپاك شده است تيمم كند يا براى نماز يا براى بودن درمسجد وداخل مسجد شود واحرام ببندد، واگر پاك نشده ونمى تواند تأخير بياندازد تا پاك شود بنابر احتياط احرامببندد از خارج مسجد وتلبيه بگويد وتجديد احرام نمايد از جحفه.

مسأله 165 _ شخص جنب كه نمى تواند غسلبكند بايد تيمم كند براى نماز يا بودن در مسجد واز داخل مسجد احرام ببندد.

3 _ جحفه واين ميقات براى كسانى است كه از راه شام يا مصر يا مغرب عازم مكه مكرمه مى گردند،وگذشت كسانى كه از راه مدينه عزيمت حج مى نمايند ومريض يا ضعيف الحالند ودشوار است براى آنان احرام بستن از مسجد شجره مى توانند از اين ميقات احرام ببندند.

4 _ يلملم وآن نام وادى يا كوهى است بين مكه ويمن ومحل معروفى است ودر آنجا واقع است مسجد معاذبن جبل واين ميقات براى كسى است كه از راه يمن عزيمت به حج بنمايد.

5 _ قرن المنازل وآن نام كوهى است بين طائف ومكه واين ميقات كسى است كه از راه طائف عازم مكه باشد.

6 _ خارج از حرم اول

محل حل كه از او تعبير مى كنندبه ادنى الحل واين ميقات اهل مكه است اگر بخواهند عمرهتمتع بجا آورند.

7 _ منزل كسى كه منزلش نسبت به مكه نزديكتر ازيكى از مواضع پنجگانه گذشته است اين ميقات اهالى آن منازل است.

8 _ مقابل مسجد شجره وآن ميقات كسى است كه بههيچ يك از ميقاتهاى پنج گانه مسجد شجره، وادى عقيق،جحفه، قرن المنازل، يلملم) تصادف ننمايد ومنزلش هم دورتر از اينها باشد به شرطى كه آن محلى كه از آن احراممى بندد، فاصله اش با مسجد شجره حدود يك فرسخ باشد نه خيلى نزديك باشد نه خيلى دور.

9 _ فخ وآن نام چاهى است يك فرسخى مكه واينميقات مختص به غير بالغين است كه براى آنها جائز است تأخير احرام تا آن محل.

ميقات حج تمتع

ميقات حج تمتع مكه معظمه است ومكلف مختاراست از هر محلى از جاهاى مكه احرام ببندد، بلى افضلمسجد است، وافضل مواضع مسجد مقام يا حجر است.

مسأله 166 _ اگر مكلف از روى فراموشى يا از روى ندانستن مسأله از غير مكه احرام حج را بست، چنانچهممكن است بايد برگردد به مكه واز آن جا احرام ببندد واگرممكن نيست ولو به واسطه ضيق وقت از همان محلى كه متوجه شده است، احرام ببندد.

ميقاتهاى حج افراد وقران

جاهائى كه ممكن است از آنها براى حج افراد يا قران احرام بسته شود همان جاهائى است كه مى شود براى عمره تمتع احرام بسته شود فقط يك فرق دارند وآن اين كه اهل مكه اگر بخواهند عمره تمتع بجا آورند بايد از حرم خارج شوند محرم شوند همان نحو كه گذشت، ولى در حج افراد و قران

مى توانند از خود مكه محرم شوند، ومى توانند برگردند به يكى از ميقاتها واز آن جا احرام ببندند

ميقات عمره مفرده

ميقات عمره مفرده با ميقات عمره تمتع يكى است يعنى از همان جائى كه در عمره تمتع احرام مى بندد مكلف،ممكن است براى عمره مفرده هم از همان جاها احرام ببنددولى اين دو عمل از حيث ميقات يك فرق دارند وآن اين كه در صورتى كه اعمال حج افراد را بجا آورده وبخواهد عمره مفرده را بجا آورد مى تواند از حرم خارج شود واز همان جا احرام ببندد وبرگشتن به يكى از مواقيت گذشته لازم نيست.

مسأله 167 _ مكلف در صورتى مى تواند احرام ببندد كه يقين به رسيدن به يكى از ميقاتهاى گذشته يااطمينان يا حجت شرعى كه از افرادآن قول اهل خبره است داشته باشد، ودر صورت شك در رسيدن به ميقات، بستن احرام جائز نيست، بلى مى تواند احتياط كند به اين نحو كه اول محلى كه احتمال مى دهد ميقات باشد احرام مى بندد احتياطا وتلبيه مى گويد احتياطا ودر هر محلى كه بعد از آن احتمال بدهد كه ميقات است احتياطا تجديد تلبيه نمايديعنى تكرار كند تلبيه را.

مسأله 168 _ آنچه در اصل ميقات بيان شد در آن نيز جارى است به اضافه آن كه ظن به مقابل ميقات بودن كفايت مى كند.

احرام از محلى غير از ميقات.

مسأله 169 _ احرام قبل از ميقات جائز نيست يعنىصحيح نيست واحرام منعقد نمى شود واز اين حكم دومورد خارج است.

1 _ آن كه به وسيله نذر شرعى احرام را بر ميقات مقدم بدارد به اين نحو كه مكلف نذر نمايد از

منزل خود يا از جاى ديگر قبل از رسيدن به ميقات احرام ببندد در اينصورت احرام از ماقبل ميقات صحيح است.

مسأله 170 _ در نذر احرام قبل از ميقات بايد مكان معينى را تعيين نمايد پس اگر نذر نمايد كه احرام ببندد قبل از ميقات يا آن كه نذر كند احرام از خانه اش يا مسجد را،نذرش صحيح نيست.

مسأله 171 _ در صحّت نذر احرام قبل از ميقاتفرقى ميان عمره تمتع و عمره مفرده وحج افراد نيست.

مسأله 172 _ كسى كه نذر كند احرام قبل از ميقات را واحرام ببندد واجب نيست تجديد احرام از ميقات بنمايد، ونيز واجب نيست مرور بر ميقات.

مسأله 173 _ كسى كه از راهى كه به مكه مى رود كه به هيچ يك از ميقاتها تصادف نمى نمايد مانند جدّه چنانچه نذر نكرده است بايد از راهى كه به يكى از ميقاتها تصادفنمايد برود مثلاً برود به مدينه واز مسجد شجره احرام ببندد يا برود از راهى كه به جحفه مى رسد از آنجا احرام ببندد ولى مى تواند نذر نمايد احرام از جده را واز آنجامحرم بشود وحجش هم صحيح است واگر رعايت احتياط را نموده ومرور به يكى از ميقاتها بنمايد وتجديد احرام ازآنجا بنمايد بهتر است.

مسأله 174 _ كسى كه نذر كرده است احرام از غيراز ميقات ببندد اگر مخالفت كرد واز ميقات احرام بستاحرام وحجش صحيح است، ولى معصيت كرده وكفاره حنث نذر نيز بر او واجب است.

2 _ كسى كه مى خواهد عمره رجبيه بجا آورد ووقت ضيق است به نحوى كه اگر بخواهد از ميقات ببندد، درماه شعبان واقع خواهد شد مى تواند احرام

را در ماه رجب از غير ميقات ببندد.

تأخير احرام از ميقات

مسأله 175 _ جائز نيست تأخير احرام از ميقاتبراى كسانى كه قصد اتيان به مناسك دارند يا مى خواهندداخل مكه مكرمه شوند مگر سه دسته:

اول كسانى كه براى قتال وجنگ داخل مكهمى شوند.

دوم كسانى كه كارشان طورى است كه بايد مكررداخل وخارج شوند مانند هيزم كش.

سوم كسانى كه مريضند ونمى توانند احرام جامع جميع قيود وواجبات را ببندند.

مسأله 176 _ اگر مكلف با دانستن واز روى تعمد احرام از ميقات يا مقابل آن نبندد واز ميقات بگذرد چنانچه برگشتن به ميقات يا مقابل آن ممكن باشد بايد برگردد چهآن كه داخل حرم شده يا نشده باشد واز ميقات يا مقابل آن احرام ببندد وحجش صحيح است.

وچنانچه ممكن نيست مراجعت به ميقات يا محاذى آن ولى مراجعت به خارج حرم ممكن است بايد برگردد بهخارج واز آنجا احرام ببندد وحجش هم صحيح است.وچنانچه مراجعت به خارج حرم ممكن نيست بايداز همان محل خودش احرام ببندد ودر دو صورت اخيره چون بيشتر فقهاء حكم به فساد عمره نموده اند بنابر احتياط غير لزومى حج را در سال ديگر اعاده نمايد اگر حج وجوبى است.

واين حكم كه در دو صورت اخيره بيان كرديم مختص به عمره تمتع وحج است وشامل عمره مفرده نمى شود پس در عمره مفرده اگر نتوانست به ميقات برگردد عمره او فاسد است.

ودر صورتى كه مكلف در تمام صور گذشته به وظيفهخود عمل ننمود واعمال را بدون احرام بجا آورد حج او بلا اشكال فاسد خواهد بود.

مسأله 177 _ اگر مكلف به سبب فراموشى يا بيهوشى، يا جهل به حكم يا جهل به ميقات

احرام از ميقات نبندد در صورتى كه تمكن از مراجعت به ميقات داشتهباشد، بايد برگردد واز آنجا احرام ببندد.

ودر صورتى كه تمكن از مراجعت به ميقات ندارد اگرداخل حرم نشده چنانچه ميقات ديگرى در پيش است مثلآن كه از مسجد شجره گذشته وبه جحفه نرسيده احرام راتأخير بياندازد تا آن ميقات و احرام از آن جا ببندد وچنانچه ميقات ديگرى در پيش نيست واز همان جاى خود احرام ببندد.

ودر صورتى كه تمكن از مراجعت ندارد وداخل حرم هم شده است چنانچه ممكن است بايد برگردد به خارجحرم واز آنجا احرام ببندد واحتياط غير لزومى آن است كههر قدر كه بتواند بيشتر دور شود تا نزديكتر به ميقات باشد.

ودر صورتى كه مراجعت به خارج حرم هم امكان ندارد از همان جاى خود احرام ببندد اگر چه داخل مكه هم شده باشد ودر همه اين صور حج او صحيح است.

مسأله 178 _ اگر مكلف در موقع رسيدن به ميقات بيهوش باشد يك نفر از همراهان او را محرم نموده واز طرف او تلبيه بگويد واز محرمات احرام او را دور كند، ودر اينصورت بعد از به هوش آمدن مراجعت به ميقات براى اولازم نيست، ولى چنانچه كسى اين عمل را انجام نداد بعد ازبه هوش آمدن حكم مسأله سابقه در حق او جارى است.

مسأله 179 _ زن حائض كه از روى جهل به حكم احرام خود را از ميقات نبسته در حكم مساوى با سائرمكلفين است.

مسأله 180 _ مكلف اگر عمدا اعمال عمره را بدوناحرام بجا آورد احرام او فاسد است وچنانچه بعد براى اعاده عمره از ميقات ويا خارج حرم ويا از محل خودش بهتفصيلى كه

گذشت دارد، اعاده نموده وحجش صحيح است، واگر اعاده ننموده، حج او باطل است.

واگر از روى جهل ونسيان اعمال عمره را بدوناحرام بجا آورد وپس از تمام شدن اعمال متذكر يا عالم شود عمره او صحيح است ولى در صورتى كه اعاده عمره متمكن باشد به همان گونه كه بيان شد احوط اعاده آن است.

مسأله 181 _ اگر مكلف از روى جهل يا فراموشى احرام حج تمتع را از مكه نبست در صورتى كه در عرفات عالم يا متذكر شد از همان جا احرام ببندد چه آن كه متمكن ازبرگشتن به مكه باشد يا نباشد.

ودر صورتى كه در مشعر يا بعد از افاضه از آن متذكر يا عالم شد در همانجا احرام ببندد ودر صورتى كه بعد ازتمام شدن اعمال حج متذكر يا عالم شد حج او صحيحاست.

احرام وواجبات آن

در گذشته بيان شد كه احرام اولين عمل عمره وحج است واظهر در معناى احرام اين است كه مكلف در نفس خود بنا بگذارد وملتزم شود به ترك محرمات احرام.

واجبات احرام سه چيز است: نيت، تلبيه، پوشيدن لباس احرام.

اول نيت، يعنى قصد بجا آوردن آنچه در حج وعمرهواجب شده قربة الى الله تعالى. وچنان چه اعمال واجب را به طور تفصيل نداند واجب است قصد بجا آوردن را به طوراجمال بنمايد، ودر اين هنگام لازم است تدريجا آنچه بر او واجب مى شود از روى مناسك ياد گرفته، يا از كسى كه مورد وثوقش باشد، بپرسد پس هرگاه بدون قصد، احرام بست احرامش باطل خواهد بود.

و در نيت چند چيز معتبر است:

1 _ قصد قربت (نزديكى به خدا) مانند عبادات ديگرغير از احرام.

2 _ همزمان بودن با

شروع در احرام.

3 _ تعيين احرام كه براى عمره است يا براى حج، وتعيين حج كه تمتع است يا قران يا افراد، وتعيين اين كه براى خود است يا براى ديگرى، وتعيين اين كه حجش حجة الاسلام است (كه براى اولين بار استطاعت بر او واجب شده) يا حجى است كه به سبب فاسد بودن حج قبل بر او واجب شده، يا حج نيابى يا حج مستحبى است.

خلاصه هر يك از اينها كه باشد بايد در نيت مشخصشود پس اگر بدون تعيين نيت احرام نمود احرامش باطلخواهد بود.

مسأله 182 _ در صحت نيت گفتن به زبان و گذراندن از ذهن معتبر نيست (يعنى لازم نيست را به زبان آورد يا از ذهن خود بگذراند) بلكه داعى بر آن كفايتمى كند مانند عبادتهاى ديگر كه در آنها داعى كافى است.

تلبيه وواجبات آن دوم از واجبات احرام تلبيه است وهرگاه تلبيه نگويد اگر چه احرام او منعقد مى شود به نيت، ولى محرمات احرام قبل از گفتن تلبيه حرام نيست، وكفاره هم با ارتكاب يكى ازآنها واجب نمى شود، مگر در احرام حج قران در صورتى كه اشعار يا تقليد نموده باشد، ومعنى اشعار وتقليد چون فعلا مورد ابتلاء نيست بيانش موكول به محل ديگرى است.

مسأله 183 _ وقت تلبيه بنابر اظهر از اول احرام است وجائز نيست تأخير مگر در چند مورد:

1 _ در فرضى كه مكلف از راه مدينه عازم مكه باشد در اين فرض جائز است تأخير تلبيه تا بيداء (بيداء اسم زمين مخصوصى است بين مكه و مدينه يك ميل گذشته از دى الحُليفه كه ميقات است) بلكه افضل تأخير تلبيه است تا

آنجا، ولى جائزنيست تأخير انداختن از بيداء.

2 _ در فرضى كه مكلف از طريق عراق عازم مكه باشد در اين فرض جائز است تأخير تلبيه تا چند قدمى دور شود از ميقات، ولى احتياط به عدم تأخير در اين فرضخوب است ترك نشود.

3 _ در صورت احرام از مكه در اين صورت جائز است تغيير احرام تا رقطاء كه نام زمينى است خارج مكه و چون محل آن زمين معلوم نيست، نبايد تأخير شود احرام از مكه.

مسأله 184 _ يك مرتبه تلبيه گفتن واجب وزياده بر آن واجب نيست.

صورت تلبيه

مسأله 185 _ صورت تلبيه بنابراظهر از اين قراراست:

لبيك اللهم لبيك لبيك، لا شريك لك لبيك.

و بنابر احتياط غير لزومى اضافه نمايد اين جمله را:

ان الحمد والنعمة لك والملك لا شريك لك لبيك.

مسأله 186 _ بر مكلف واجب است كلمات تلبيه را درست و به طور صحيح اداء نمايد واگر نتواند صحيح اداءكند واجب است ياد بگيرد وجائز است شخص ديگرى اين كلمات را به او تلقين نمايد.

ودر صورتى كه اين جمله را ياد نگيرد وتلقين هم ميسر نباشد، واجب است نائب بگيرد ونائب از طرف اوتلبيه بگويد، وبنابر احتياط غير واجب خودش هم اگرمى تواند اين كلمات را به نحو غلط اداء نمايد بگويد والا ترجمه او را بگويد.

مسأله 187 _ بنابرا حتياط كلمه (ان الحمد) دو نحوخوانده شود با زير همزه وزبر آن.

لباس احرام و شرايط آن

سوم از واجبات احرام پوشيدن دو جامه است يكى از آنها را ازار وديگرى را رداءمى نامند البته شرط صحت احرام نيست ولى خود يكى از واجبات است، وازار بايستى از ناف تا زانو، ورداء بايستى دو شانه و مقدارى پائين تر را بپوشاند ودر صورتى كه اين دو جامه از حد مزبور بيشتر باشد، اشكال ندارد ونيز اشكال ندارد پوشيدن زيادتر از دو جامه مثلاً دو ازار بپوشد.

مسأله 188 _ وجوب پوشيدن ازار ورداء مختص به مرد است وبراى زن جائز است احرام در لباسهاى عادى خود.

مسأله 189 _ گره زدن رداء جائز نيست بنابر اظهر،و نيز گره زدن ازار به گردن جائز نيست و به كمر جائز است.

مسأله 190 _ واجب است پوشيدن دو جامه تا آخراحرام ولى كندن آنها در حال خواب ودر حال اغتسال مانعى ندارد،

و نيز جائز است تبديل نمودن آن دو جامه به دو جامه ديگر به شرط آن كه پس از دخول مكه همان دو جامه اى كه اول احرام پوشيده بوده است بپوشد.

مسأله 191 _ دو جامه احرام شرائطى دارد:

1 _ پاك بودن، پس جائز نيست احرام در دو جامه نجس.

2 _ غصبى نبودن، پس احرام در ثوب غصبى جائز نيست.

3 _ حرير خالص نبوده باشد.

4 _ بنابر احتياط از اجزاء غير مأكول اللحم نباشد.

5 _ بنابر احتياط لزومى بايد رنگ جامه ها سياه نباشد.

6 _ بنابر احتياط، جنس دو جامه از قبيل پوست ونمد نباشد.

مسأله 192 _ پوشيدن حرير براى زن در غير حال احرام جائز است، ولى در حال احرام غير از آن كه معتبر است، جامه هاى احرام از حرير خالص نباشد، بايد بقيه لباسهايش نيز از حرير خالص نبوده باشد.

مسأله 193 _ اگر كسى فاقد يكى از دو جامه احرامكه نام آن رداء است، شد جائز است در عوض آن قبا يا پيراهن بپوشد، بلكه بايد بپوشد، واگر فاقد آن جامه ديگركه نام آن ازار است شد، بايد شلوار بپوشد، كيفيت پوشيدن قبا به اين نحو بايد باشد كه قبا را پشت رو كرده پائين قبا را به روى شانه ها بياندازد، ودر حال اضطرار هم جائز است به همين نحو قبا بپوشد.

كارهائى كه ترك آن بر محرم لازم است

كارهائى كه ترك آن بر محرم لازم است

در گذشته بيان شد كه محرم پس از احرام بستن اگر تلبيه بگويد عده اى از امور براى او حرام خواهد شد وكفاره هم بر اتيان عده اى از آنها ثابت مى شود وآنها 23چيز است:

1 _ شكار حيوان صحرائى.

2 _ نزديكى با زن.

3 _ بوسيدن زن.

4 _ دست

زدن به زن.

5 _ نگاه كردن به زن.

6 _ استمناء.

7 _ عقد نكاح نمودن.

8 _ استعمال بوى خوش.

9 _ پوشيدن لباس دوخته براى مرد.

10 _ سرمه كشيدن.

11 _ نگاه كردن در آئينه.

12 _ پوشيدن چكمه وجوراب.

13 _ دروغ گفتن، دشنام دادن، ومفاخرات.

14 _ جدال نمودن.

15 _ كشتن جانوران بدن.

16 _ زينت نمودن.

17 _ ماليدن روغن به بدن.

18 _ جدا نمودن موى از بدن.

19 _ پوشانيدن سر از براى مردان.

20 _ نقاب زدن براى زنان.

21 _ سايه قرار دادن براى مردان.

22 _ ناخن گرفتن.

23 _ سلاح برداشتن وتفصيل اين امور در ضمن مسائلى بيان خواهد شد.

1 _ شكار حيوان صحرائى

مسأله 194 _ شكار حيوان صحرائى بر محرم حرام اӘʠمگر در موردى كه ترس از آزار او داشته باشد مانند درندگان و مار كه در اين مورد از شكار آنها مانعى نيست.

مسأله 195 _ شكار ملخ هم حرام است ولى شكار زنبور وپشه ومورچه واشباه آنها مانعى ندارد.

مسأله 196 _ همان نحو كه شكار حيوان صحرائى حرام است، كمك نمودن در شكار ولو به راهنمائى يا اشارهيا بستن دربه روى شكار در صورتى كه شخص ديگرىدرصدد شكار است، واين كارها كمك به او مى كند در شكار حرام است.

مسأله 197 _ نگاه داشتن شكار نيز بر محرم حراماست ولو مالك او باشد مثل اين كه قبلا حيوانى را صيد نموده ودر جائى نگاه داشته باشد.

مسأله 198 _ حرام است از براى محرم خوردن گوشت شكار پس اگر محلى حيوانى را شكار نموده محرم نمى تواند از گوشت آن بخورد.

مسأله 199 _ اگر محرمى حيوان شكارى را صيد و يا ذبح نمود، حرام است خوردن گوشت او حتى بر شخص محل

وهمچنين اگر محلى آن حيوان را در حرم ذبح بنمايد.

مسأله 200 _ جوجه وتخم حيوان صحرائى حكم خود او را دارند واحكام گذشته نسبت به آن دو جارى است.

مسأله 201 _ شكار حيوان دريائى مانند ماهى و امثال آن وحيوان اهلى مثل گوسفند و شترمرغ خانگى وامثال آنها مانعى ندارد و مشمول احكام گذشته كه در حيوان صحرائى گفته شد، نيستند.

مسأله 202 _ اگر در حيوانى شك كند كه صحرائى است يا دريائى چنانچه در آب زندگى مى كند ويا تخم مى گذارد در آب، دريائى است اگر در صحرا زندگى مى كنديا تخم در آنجا مى گذارد، صحرائى است اگر از اين دو راه چيزى معلوم نشد، اظهر حرمت صيد آن است.

كفارات شكاربراى كشتن وشكار هر يك از حيوانات صحرائى در شريعت مطهره كفاره اى معين شده كه در مسائل ذيل بيان خواهد شد.

مسأله 203 _ در كشتن شترمرغ يك شتر ودر كشتن گاو وحشى يك گاو و در كشتن خر وحشى يك گاو، ودر كشتن آهو وخرگوش يك گوسفند وهمچنين در كشتن روباه يك گوسفند كفاره هست.

مسأله 204 _ كسى كه شكارى كرد چنانچه كفاره آن شتر باشد ويافت نشود بايد شصت مسكين را اطعام نمايد،براى هر مسكين يك مد (كه تقريبا ده سير است) واگر اين را هم نتواند بايد شصت روز روزه بگيرد واگر تمكن نداشت، بايد هيجده روز روزه بگيرد. واگر كفاره گاو باشد و دست نيايد يا مقدور نباشد بايد سى مسكين را اطعام نمايد واگر اين را هم نتواند نه روز روزه بگيرد. واگر كفاره گوسفند باشد و يافت نشود يا نتواند تهيه كند بايد ده مسكين را

اطعام نمايد و اگر متمكن نباشد، بايد سه روز روزه بگيرد.

مسأله 205 _ هرگاه محرم در خارج حرم كبوتر يا مانند آن را شكار نموده و بكشد يك گوسفند بايد كفاره بدهد وهرگاه محل (غير محرم) كبوتر ومانند آن را در حرم بكشد يك درهم و در جوجه آن نيم درهم ودر تخم آن ربع درهم كفاره بدهد، وهرگاه محرم در حرم آن را بكشد هر دو كفاره بر او واجب مى شود، وهمچنين است در كشتن جوجه و شكستن تخم، وتخم اگر جوجه در آن به حركت آمده حكم جوجه را دارد.

مسأله 206 _ كفاره شكار قطاة (مرغى است كه آن را به فارسى سنگ خوار نامند) و كبك و دراج ومانند آنها يك بره است كه از شير گرفته شده وعلفخوار باشد وكفاره شكار گنجشك و قبره كه نوعى از مرغان مى باشد كه به فارسى آن را چكاوك نامند و صعوه(مرغى است كوچك وبه فارسى آن را سنگانه نامند (ومانند آنها بنابر مشهور يك مد (كه تقريبا سه ربع كيلو) ده سير گندم يا جو يا نان ومانند اينها است، و احوط در اينها يك بره از شير گرفته شده است وكفاره كشتن يك ملخ يك دانه خرما و يا يك مشت گندم وكفاره بيشتر از يك ملخ يك مشت گندم ومانند آن ودر زياد آن يك گوسفند است.

مسأله 207 _ كشتن موش صحرائى وخارپشت وسوسمار ومانند اينها يك بزغاله كفاره دارد ويك نوع مالمولك (عظايه) يك مشت طعام كفاره دارد.

مسأله 208 _ كشتن عمدى زنبور مقدارى طعام كفاره دارد، ودر صورتى كه كشتن به جهت دفع اذيت باشد كفاره ندارد.

مسأله 209

_ در راهى كه ملخ زياد است بايستى محرم راه خود را كج كند كه آن را نكشند واگر نتواند اين كار را بكند كه خواه ناخواه ملخ پايمال مى شود، عيبى ندارد.

مسأله 210 _ اگر جماعتى در كشتن شكارى شركت كردند بر هر يك كفاره مستقلى هست.

مسأله 211 _ كفاره خوردن شكار مانند كفاره خود شكار است پس اگر محرم شكار كند وآن را بخورد دو كفاره بايد بدهد يكى براى شكار وديگرى براى خوردن آن واگرشكار ديگرى را بخورد يك گوسفند بايد بدهد.

مسأله 212 _ كسى كه شكارى همراه دارد و داخلحرم شود بايد او را رها كند وچنانچه رهايش نكرد تا مرد بايد كفاره بدهد.

مسأله 213 _ وجوب كفاره در كشتن شكاروخوردنش فرقى ندارد چه از روى عمد يا سهو يا نادانى باشد.

مسأله 214 _ در شكار مكرر كفاره نيز مكرر مى شود خواه شكار از روى نادانى يا فراموشى يا خطا باشد وهمچنين است در صورت عمد اگر شكار در حرم و شكاركننده محل باشد، يا شكار كننده محرم به احرامهاى متعدد باشد. واگر شكار عمدا از محرم به يك احرام مكرر شد،كفاره مكرر نخواهد شد.

2 _ نزديكى با زنان

مسأله 215 _ نزديكى با زنان (جماع) در اثناء عمره تمتع و عمره مفرده، و حج و بعد از آن پيش از بجا آوردن نماز طواف نساء بر محرم حرام است.

مسأله 216 _ هرگاه در عمره تمتع از روى علم وعمد با زنى از عقب يا جلو نزديكى نمايد چنان چه پس از فراغت از سعى باشد، عمره اش فاسد نمى شود و كفاره بر او واجب مى شود وكفاره اش براى كسانى كه مال

زياد دارند يك شتر براى متوسط الحال يك گاو و براى غير متمكن يك گوسفند است.

مسأله 217 _ اگر كسى در عمره تمتع قبل از فراغ از سعى از روى علم وعمد با زنى نزديكى كند براى او يك شتر كفاره لازم است ولى عمره او فاسد نمى شود.

مسأله 218 _ اگر كسى در عمره مفرده با زنى نزديكى كند از روى علم وعمد يك شتر كفاره بر او واجب است.

ودر صورتى كه اين عمل بعد از سعى واقع شود عمره او فاسد نمى شود ودر صورتى كه قبل از سعى واقع شود،عمره اش فاسد و لازم است آن را اعاده نمايد.

ومعتبر است عمره دوم بعد از كشتن ماهى كه عمره اول در آن ماه واقع شده است، انجام گيرد.

مسأله 219 _ كسى كه در احرام حج از روى علم و عمد با زنى نزديكى كند چنانچه اين عمل پيش از وقوف به عرفات يا بعد از آن و قبل از وقوف به مشعر باشد علاوه بر آن كه معصيت كرده است، پنج حكم دارد:

1 _ يك شتر كفاره بر او واجب است.

2 _ سال آينده بايد اعاده حج بنمايد.

3 _ اين حج را به اتمام برساند.

4 _ ميان آن زن ومرد از جاى وقوع اين عمل جدائى شود تا آن كه پس از وقوفين به آن محل برسند.

5 _ در حج سال آينده نيز چنان چه از آن راه بروند جدائى شود بين آن دو به همين نحو، و چنان چه نزديكى با زن بعد از وقوف به مشعر قبل از اتيان به نصف طواف نساءباشد يك شتر كفاره در صورت تمكن ويك گاو

يا يك گوسفند در صورت عدم تمكن از شتر واجب است واگر اين عمل بعد از گذشتن نصف طواف باشد كفاره هم واجب نيست.

مسأله 220 _ احكامى كه گذشت براى مقاربت با زن در لواط نيز جارى است.

مسأله 221 _ زن در صورتى كه به اختيار حاضر برمقاربت گردد حكم مرد را دارد ولى چنان چه زن مكرهه باشد حجش صحيح است وچيزى برايش واجب نمى شود مگر وجوب جدائى از مرد.

و بر مردى كه او را اكراه نموده دو شتر قربانى لازم است.

واگر مرد مكره باشد چيزى ثابت نخواهد شد و بر زنى كه او را اكراه كرده است غير از احكام گذشته چيزى نيست.

3 _ بوسيدن زن

مسأله 222 _ بر محرم حرام است زن خود را ببوسد چه از روى شهوت وچه از روى غير شهوت وبنابر احتياط لزومى نبايد زن هم شوهر خود را ببوسد.

ولى بوسيدن مادر و خواهر و امثال آنها مانعى ندارد.

مسأله 223 _ اگر كسى زن خود را از روى شهوت ببوسد يك شتر كفاره بر او واجب است اگر چه منى خارج نشود و اگر بوسه از روى شهوت نباشد، كفاره آن يك گوسفند است، و در بوسيدن زن مرد را ثبوت كفاره معلوم نيست، و نيز ثبوت كفاره در بوسيدن زن اجنبيه وغلام معلوم نيست ولو اين كه معصيت بزرگى انجام داده است.

4 _ لمس زن

مسأله 224 _ بر محرم حرام است از روى شهوت زن خود را لمس نمايد ولو از روى لباس وهمچنين استحكم در لمس زن اجنبيه وبنابر احتياط لزومى زن هم لمس نكند شوهر خود را از روى شهوت.

مسأله 225 _ اگر كسى زن خود را از روى شهوت لمس نمايد يك گوسفند كفاره بر او ثابت نيست ولو اين كه منى خارج شود، ودر لمس زن مرد را از روى شهوت كفاره ثابتنيست.

5 _ نگاه كردن به زن وملاعبه با او

مسأله 226 _ بر محرم حرام است نگاه كردن به زن خود يا به اجنبيه از روى شهوت ونگاه كردن به زن خود به غير شهوت مانعى ندارد.

مسأله 227 _ اگر كسى به زن اجنبيه نگاه كند با شهوت وبدون شهوت ومنى از او خارج شود كفاره او درصورت تمكن يك شتر، واگر متمكن نباشد يك گاو اگر از او هم متمكن نشد يك گوسفند است.

مسأله 228 _ اگر كسى به زن خود نگاه كند واتفاقاً منى خارج شود يا آن كه از روى شهوت نگاه كند ومنى خارج نشود چيزى بر او واجب نخواهد شد. ولى در صورتى كه از روى شهوت نگاه كند و منى خارج شود يك شتر كفاره لازم است.

مسأله 229 _ اگر كسى با زن خود ملاعبه نمود تا منى خارج شد يك شتر كفاره لازم است.

مسأله 230 _ استمتاعات ديگر غير از آنچه ذكر شد از زن براى محرم جائز است.

6 _ استمناء

مسأله 231 _ حرام است از براى مرد و زن كه با آلت خود بازى كنند تا منى خارج شود بلكه هر كارى در خارج انجام دهند كه به واسطه آن منى خارج شود و قصد خارج شدن منى داشته باشند حرام است و اين حرمت علاوه بر حرمتى است كه استمناء ولو در غير حال احرام دارد.

مسأله 232 _ هرگاه كسى با آلت خود بازى كند تا منى خارج شود كفاره آن يك شتر است، و بنابر اظهر اگر اين عمل پيش از وقوف به مزدلفه انجام شد حج او نيز فاسد است و بايد سال آينده حج به جا آورد، ودر صورتى كه استمناء از راه

ديگر باشد حج او فاسد نيست وفقط كفاره كه يك شتر است، لازم است وچنانچه استمناء با غير فعلخارجى باشد كفاره هم لازم نيست همان نحو كه گذشت.

7 _ عقد نكاح

مسأله 233 _ بر محرم حرام است در حال احرام تزويج كردن براى خود يا براى ديگرى، اعم از اين كه ديگرى محرم باشد، يا محل بالغ باشد يا غير بالغ اعم از اين كه عقد دائمى باشد يا انقطاعى.

و همچنين است حرام است شخص محل براى محرم تزويج نمايد بلكه اگر فضولة در آن وقت براى كسى عقد نمايد يا كسى براى او عقد كند و بعد از محل شدن اجازه نمايد، حرام است حتى اگر ولى در حال احرام وكيل كند شخصى را كه عقدى براى بچه غير بالغ او بخواند حرام است، ودر تمام اين صور عقد هم باطل مى شود.

مسأله 234 _ اگر كسى در حال احرام تزويج نمود و عالم به حرمت هم بود آن زن براى آن مرد محرم كه تزويج شده است، حرام ابدى مى گردد وديگر نمى تواند آن را بگيرد.

مسأله 235 _ احكامى كه بيان شد براى تزويج محرم، در زن محرمه كه عقد شود براى مردى يا عقد بنمايد نيز جارى است حتى حرمت ابديه بنابر احتياط لزومى.

مسأله 236 _ حرام است براى محرم حضورمجلس عقد وشاهد شدن بر آن، ولى اداء شهادت سابق حرام نيست.

مسأله 237 _ هرگاه محرم در حال احرام عقد نمايد يك شتر بر او كفاره واجب است، واگر شخص ديگرى براى او عقد كند و عاقد وزوج علم به حرمت داشته باشند بر هر كدام از عاقد و زوج يك شتر كفاره

واجب است و اگر زن در حال احرام باشد يا آن كه بداند مرد در حال احرام است بر او هم يك شتر كفاره واجب مى شود، بلى اگرزن در حال احرام باشد ومرد وعاقد محل باشند چيزى واجب نيست.

8 _ استعمال بوى خوش

مسأله 238 _ حرام است از براى مرد محرم وزن محرمه زعفران و عود و مشك و ورس و عنبر، وحرمت اينچيزها اعم است از بوئيدن، خوردن، ماليدن بر بدن ياپوشيدن لباسى كه در آن اثرى از بوى آنها باشد، واگر قبل ازاحرام بر بدن ماليده يا لباس قبلا بوى آنها پيدا نموده بايد براى احرام برطرف گردد، همچنين اگر در وسط احرام به غير اختيار بدن يا لباس ماليده شد، بايد فورا ازاله نمايد.

مسأله 239 _ حرام است بر محرم ريحان وآن عبارت است از هر نباتى كه گل او بوى خوب وساقه او هم بوى خوب دارد واز نباتات صحرائى باشد كه آدمى او راكاشته باشد.

مسأله 240 _ حرام است محرم يا محرمه روغن مالى نمايند بدن خود را روغن هاى خوش بو مانند روغنگل.

مسأله 241 _ بوئيدن بقيه چيزهائى كه بوى خوب دارد، مكروه است.

مسأله 242 _ از حرمت طيب سه مورد استثناء شده است:

1 _ بوئيدن خلوق كعبه كه طيبى است مركب از زعفران وغير آن.

2 _ شخص محرمى كه در وقت سعى بين صفا ومروه از بازار عطر فروشها مى گذرد.

3 _ در حال اضطرار.

مسأله 243 _ خوردن ميوه هاى خوشبو مانند سيب و به مانعى ندارد، ولى بهتر است در وقت خوردن دماغ خودرا بگيرد.

مسأله 244 _ بر محرم حرام است دماغ خود را بگيرد از بوى بد، ولى

براى فرار از آن راه رفتن تند مانعى ندارد.

مسأله 245 _ سرمه كشيدن به چيزى كه در او يكى از پنج قسم اقسام طيب كه گذشت باشد حرام است.

مسأله 246 _ حرام است بر محرم يا محرمه،خوردن طعامى كه در آن يكى از اقسام طيب است كه بيان شد، وهمچنين روغن مالى نمودن به چيزى كه در آن يكى ازآنها است وچنانچه خوردن، وروغن مالى نمودن به آن ازروى علم وعمد باشد، يك گوسفند كفاره بر او لازم است،واگر از روى جهل يا نسيان باشد چيزى بر او واجب نيست،ودر بقيه استعمالاتى كه حرام است كفاره ثابت نيست،واگر اقسام ديگر طيب را استعمال كند چيزى بر او واجب نيست، ولى خوب است به مقدار پول آن صدقه بدهد.

9 _ پوشيدن لباس دوخته براى مرد

مسأله 247 _ حرام است براى مرد محرم لباسدوخته بپوشد، ونيز حرام است بر او پوشيدن پيراهن، زير جامه، قبا وهر لباسى كه دستهاى انسان داخل آن گرددكه اين گونه لباس را درع مى گويند، وهر لباسى كه دگمه آن راببندند، ولو اين كه اينها دوخته نباشد مانند لباسهاى بافتنى و غيرذلك واز حكم اول سه چيز استثناء شده به شرطىكه دگمه هايش را بكنند:

1 _ طليسان (تالشان) لباسى است كه تمام بدن را مى پوشاند و بافتنى يك دست است.

2 _ هميان كه حاجى پول خود را در آن گذاشته وبهكمر خود مى بندد.

3 _ كمر بند اين سه چيز دوخته هم باشند مانعى ندارد پوشيدنشان.

مسأله 248 _ جائز نيست محرم لباس احرام را دگمه بزند واگر كمى دوخته گى هم داشته باشد، جائز نيست ولى همان گونه كه بيان شد، مانعى ندارد ازار را بهكمر

گره بزنند، ونيز جائز است به وسيله سوزن وچوب وامثال اينها بعضى را به بعضى متصل نمايند.

مسأله 249 _ جائز نيست محرم عمامه اش را به سينه ببندد وجمعى از فقها فرموده اند كه به كمرش هم نبندد، ولى اظهر جواز آن است.

مسأله 250 _ پوشيدن لباس دوخته از براى زنان جائز است ولى پوشيدن قفازين (كه در سابق زنهاى عرب به جاى دستكش امروزه مى پوشيدند به اين نحو كه پارچه اى را پر از پنبه نموده وبراى رفع سرما به دستهاى خود مى پوشاندند) بر زنان حرام است.

مسأله 251 _ پوشيدن لباسى كه بر محرم حرام است كفاره آن يك گوسفند است، ودر صورت اضطرارگرچه پوشيدن جائز است، ولى اظهر لزوم كفاره است، بلىچنانچه از روى جهل ونسيان بپوشد كفاره واجب نمى شود، مگر آن كه بعد از توجه وفهميدن فورا لباس را بيرون نياورد.

مسأله 252 _ اگر محرم چند صنف لباس كه هر كدام بر او حرام است، بپوشد بر هر صنفى يك گوسفند كفاره لازم است.

10 _ سرمه كشيدن

مسأله 253 _ حرام است از براى سرمه سياه كشيدن ولو به قصد زينت نباشد، ونيز حرام است سرمه كشيدن به چيزى كه يكى از اقسام طيب كه گذشت در آن باشد، ونيز حرام است سرمه كشيدن به چيزهاى ديگر درصورتى كه به قصد زينت باشد واگر به قصد زينت نباشد حرام نيست، و در مواردى كه سرمه كشيدن حرام است كفارهندارد.

11- نگاه كردن در آئينه

مسأله 254 _ نگاه كردن محرم در آئينه حرام است،نگاه كننده مرد باشد، يا زن نگاه كردن در آئينه، براى زينت باشد يا نه، وچنانچه نگاه كرد بنابر احتياط غير لزومى يكگوسفند كفاره بر او ثابت است و مستحب است تلبيه را اعاده نمايد.

اما نگاه كردن در اجسام ديگرى كه خاصيت آئينه رادارد مانند آب صاف، يا سنگ صاف، يا اجسام صيقلى ديگر هيچ مانعى ندارد.

12 _ پوشيدن موزه و جوراب

مسأله 255 _ پوشيدن خفّ (كه به معنى موزه است چهساق داشته باشد كه از او به تعبير چكمه مى شود وچه ساق نداشته باشد) و جوراب بر مرد حرام است دوخته باشند يا ندوخته وغيراين دو از چيزهائى كه پشت تمام پا را بپوشاند اگر دوخته باشد حرام والا حرام نيست.

مسأله 256 _ بر زنان حرام نيست پوشيدن خفّ و جوراب.

مسأله 257 _ پوشيدن نعلين براى مردان جائز است.

مسأله 258 _ در حال ضرورت جائز است پوشيدن خفّ وجوراب براى مردان ولى بايد ساقهاى جوراب راببرند.

مسأله 259 _ هرگاه كسى جوراب يا خف بپوشد بنابر احتياط غير لزومى يك گوسفند كفاره بر او ثابت است.

13 _ دروغ گفتن ودشنام دادن ومفاخرات

مسأله 260 _ يكى از محرمات در حال احرام به نصآيه شريفه و روايات فسوق است واظهر آن است كه سه چيز را فسوق مى نامند:

1 _ دروغ گفتن.

2 _ دشنام دادن.

3 _ افتخار نمودن شخصى به ديگرى از جهت نسب يا حسب ونحو آنها، پس هر سه اينها از محرمات است ودروغ گفتن ومفاخرات در غير حال احرام دربعضى مواردجائز مى شود ولى در حال احرام مطلقا حرام است.

مسأله 261 _ بنابر اظهر دروغ گفتن يا دشنام دادن يا افتخار نمودن در حال احرام كفاره ندارد يعنى واجب نيست بلى مستحب است يك گاو قربانى كند.

14 _ مجادله نمودن

مسأله 262 _ يكى از امورى كه حرام است از براى محرم، مجادله است ومراد از آن اين است كه براى امر دروغى وخلاف واقع، يك مرتبه قسم بخورد بخصوصكلمه لا والله يا بلى والله يا آن كه براى امر واقعى و راستى سه مرتبه به كلمه مخصوصه قسم بخورد وقسم خوردن به كلمات ديگر و به نحو ديگر حرام نيست.

مسأله 263 _ از حرمت مجادله دو مورد استثناء شده است:

1 _ اين كه قسم خوردن محرم براى اثبات حقى يا برداشتن باطلى باشد.

2 _ در جائى كه مقصد محرم فقط اظهار محبت وتعظيم شخصى باشد مانند اين كه بگويد لا والله زحمت نكشيد در اين دو مورد مجادله حرام نيست.

در صورتى كه جدال كننده در سخنخود راستگو باشد همان نحو كه گذشت يك ودو مرتبه قسم خوردن با صيغه مخصوصه حرام نيست كفاره هم ندارد.

واگر قسم از دو مرتبه تجاوز كند يك گوسفند كفاره براو واجب خواهد شد، اما در صورتى كه جدال دروغ باشد در مرتبه

اول يك گوسفند ودر مرتبه دوم فقها فرموده انديك گاو (بعيد نيست دو گوسفند كافى باشد) ودر مرتبه سوم يك شتر كفاره ثابت است، بعيد نيست يك گاو، در مرتبه سوم كفايت كند.

15 _ كشتن جانوران بدن

مسأله 265 _ كشتن شپش در صورتى كه اذيت نكند، محرم را حرام است ونيز حرام است انداختن آن از بدن ودر صورتى كه اذيت كند هم قتل آن جائز است هم انداختن.

واما پشه وكك در صورتى كه به محرم آزار ندهند احتياط در نكشتن آنها است، ولى انداختن آنها از بدن هيچاشكالى ندارد.

مسأله 266 _ كفاره كشتن شپش يا انداختن آن درصورتى كه حرام است بنابر احتياط يك كف از طعام به شخص فقير دادن است.

16 _ زينت نمودن

مسأله 267 _ زينت نمودن بر محرم حرام است،ولى انگشتر دست كردن ولو به قصد زينت باشد حرام نيست، بلكه اگر براى استحباب وبه قصد آن باشد، مستحب است.

مسأله 268 _ پوشيدن زيور براى زنان در صورتى كه براى زينت كردن براى مردان باشد حرام است والا حرام نيست.

مسأله 269 _ استعمال حناء براى محرم اعم از زن ومرد حرام نيست ولو به قصد زينت باشد، بلكه مكروه هم نيست مگر حناء بستن زن به قصد تزئين براى شوهر در اين صورت بخصوص مكروه است.

مسأله 270 _ پوشيدن عينك اگر زينت محسوب جائز نيست وگرنه اشكالى ندارد.

مسأله 271 _

بنابراظهر، در زينتهائى كه حرام است كفاره ثابت نسيت.

17 _ ماليدن روغن بر بدن

مسأله 272 _ بر محرم حرام است ماليدن روغن كه داراى بوى خوش مى باشد بر بدن خود، مگر در صورتى كهضرورت ومعالجه آن را ايجاب مى نمايد.

ودر صورتى كه اين عمل را محرم از روى علم وعمد انجام داد چنانچه آن روغن داراى مشك يا عنبر يا ورس يا عود يا زعفران باشد يك گوسفند كفاره لازم است، وچنانچه داراى يكى از آنها نباشد بنابر اظهر كفاره واجب نيست.

18 _ جدا نمودن مو از بدن

مسأله 273 _ بر محرم حرام است از روى تعمد مو را از سر يا بدن خود يا ديگرى اعم از اين كه او محرم باشد يا محل جدا نمايد واز اين حكم چند مورد استثناء شده است.

1 _ شپش زيادى در بدن محرم توليد شده باشد.

2 _ آن كه بودن مو موجب درد سر يا بيمارى ديگرى گشته يا ناراحت است از موى به واسطه گرمى هوا ياضرورت ديگرى ايجاب نمايد.

3 _ موئى كه داخل پلك چشم روئيده وباعث آزارچشم گردد.

4 _ موهائى كه هنگام غسل يا وضوء بدون قصد ازبدن جدا شود.

مسأله 274 _ فرقى نيست در حرمت جدا كردن مو بين آن كه به كندن مو باشد يا به تراشيدن، يا به نوره كشيدن، و يا با دست كشيدن وشانه كردن.

مسأله 275 _ هرگاه محرم موى از بدن خود جدا نمايد به تراشيدن ومانند آن اعم از اين كه موى سر باشد يا موى بدن واعم از اين كه خودش مباشر باشد يا كسى ديگر با توجه و رضايت او، كفاره آن مردد است بينچهار چيز.

1 _ يك گوسفند قربانى نمايد.

2 _ سه روز روزه بگيرد.

3 _ دوازده مد از طعام به

شش نفر مسكين هر كدام دومد بدهد.

4 _ ده مسكين را سير نمايد از طعام وبنابر احتياط در صورتى كه جدا شدن مو از روى ضرورت نباشد اختيارقربانى است بلكه اين احتياط ترك نشود.

مسأله 276 _ اگر محرم موى بدن يا سر محل يا محرم را جدا نمايد كفاره بر او واجب نيست.

وهمچنين كفاره بر محرم ثابت نيست اگر كسى ديگر بدون اذن وتوجه آن موى سر يا بدن او را جدا نمايد مانندآن كه محرم در خواب باشد كسى سر او را بدون اذن قبلى او بتراشد.

مسأله 277 _ در خصوص كندن محرم موى زير بغل خود را، چنانچه موى زير هر دو بغل را بكند يك گوسفندكفاره واجب مى شود، وچنانچه موى زير يك بغل را بكند سه مسكين اطعام نمايد، وحكم تراشيدن زير بغل يا نورهكشيدن يا كندن بعض از آن حكم جدا نمودن مو است از بدن يا سر كه در مسأله قبل بيان شد.

مسأله 278 _ اگر كسى در حال احرام باشد وبا دست كشيدن بر سر يا ريش خود موى آنها جدا شود چنانچه موى زياد جدا شود يك گوسفند كفاره لازم است،وچنانچه كم باشد يك كف از طعام، يا سويق، يا كعك به مسكين صدقه بدهد، يا يك درهم كه يك مثقال شرعى نقره است، خرما خريده وصدقه بدهد.

19 _ پوشاندن سر از براى مردان

مسأله 279 _ حرام است از براى مرد محرم پوشانيدن سر وگوشها يا قسمتى از سر را حتى در حال خوابيدن به پارچه ومانند آن، وبنابر احتياط نپوشاند سر را به چيزهائى كه متعارف نيست پوشاندن آنها مانند گل وكاغذ وحنا زنبيل وامثال آنها اگر چه بنابر اظهر مانعى

ندارد.

مسأله 280 _ از حرمت پوشاندن سر چند مورداستثناء شده:

1 _ پوشاندن سر به بعضى از بدن مانند دست.

2 _ بند خيك را به سر بگذارد.

3 _ دستمالى كه به جهت دردسر مى بندند.

4 _ پوشاندن سر در حال ضرورت.

مسأله 281 _ جائز است مرد محرم صورت خود رابپوشاند.

مسأله 282 _ حرام است از براى محرم فرو رفتن درآب ولى آب ريختن به سر براى غسل يا براى شستشو ياجهت ديگر مانعى ندارد، ونيز مانعى ندارد فرو رفتن در زيرمايع ديگرى غير آب.

مسأله 283 _ اگر محرم نسياناً سر خود را پوشانيد واجب است به مجرد توجه آن را بردارد از سر، و بنابر احتياط وجوبى تلبيه بگويد.

مسأله 284 _ هرگاه محرم از روى علم وعمد واختيار سر خود را پوشانيد به چيزى كه حرام است پوشاندن به آن كفاره آن يك گوسفند است، ودر پوشاندن سر به نحوى كه جائز است كفاره نيست.

20 _ پوشاندن رو از براى زن

مسأله 285 _ حرام است از براى زن پوشيدن، نقاب وبرقع ومانند اينها در حال احرام، ولى پوشانيدن روى خود را به نحو ديگرى مانعى ندارد، بلكه مقتضاىاحتياط آن است كه گوشه چيزى را كه به سر دارد، مانندچادر وغير آن تا محاذى بينى وچانه خود پائين بياندازدولازم نيست آن را بوسيله دست وچوب يا چيز ديگرى دور از صورت نگه دارد.

مسأله 286 _ در صورتى كه زن روى خود را با نقابيا برقع بپوشاند كفاره واجب نيست.

21 _ سايه قرار دادن بر خود براى مردان

مسأله 287 _ براى مرد محرم حرام است در حال راه پيمودن به سوى مكه در صورتى كه سواره باشد خود رادر زير سايه چيزى كه روى سر اوست، قرار دهد وپرده كجاوه وسقف ماشين وهواپيما ونحو اينها در اين حكممشترك هستند بلكه خود را در زير سايه چيزى نگاه داشتناگر چه آن چيز سايه انداز روى سر نباشد نيز حرام است.

مسأله 288 _ جائز است محرم در حال سير بادست خود سايه بر خود بيندازد.

مسأله 289 _ جائز است در حال توقف در بين راه زير سايه رفتن اعم از سقف خانه وخيمه وغير ذلك، ونيزجائز است در رفت وآمد به چتر ومانند آن سايه انداختن به خود.

مسأله 290 _ اگر مركب مختصر توقفى در بين راه پيمودن نمود جائز نيست زير سقف آن رفتن ولى اگر توقفطولانى شود جواز رفتن زير سايه بعيد نيست ولى احتياط مراعات شود.

مسأله 291 _ سايه انداختن براى زنان واطفال جائزاست.

مسأله 292 _ براى مردان نيز جائز است سايه انداختن به خود در صورت ضرورت، مانند آن كه گرما يا سرما او را اذيت بنمايد يا تحملش مشكل باشد.

مسأله 293

_ در حرمت زير سايه بان رفتن فرقىنيست بين روز وشب وبين روز آفتابى وروز ابرى، در جميع صور زير سايه انداز رفتن در حال راه پيمودن در صورتى كه سواره باشد، حرام است.

مسأله 294 _ اگر نذر نمايد احرام قبل از ميقات رامثل آن كه نذر كند احرام از فرودگاه هواپيما از شهر خودش وراه رفتن به مكه منحصر باشد به سوار شدن هواپيما وسقف آن را هم نمى شود برداشت نذر او منعقد وبايد احرام بسته وسوار هواپيما شود وزير سايه سقف آن قرار گرفتنچون در حال اضطرار است، مانعى ندارد وحرام هم نيست. فقط يك گوسفند كفاره آن است.

مسأله 295 _ حكمى كه نسبت به آفتاب گفته شددر باران نيز جارى است يعنى حرام است براى مرد محرم كه خود را به وسيله چتر يا مانند آن از باران بپوشاند ولى بهواسطه دست مانعى ندارد.

مسأله 296 _ كفاره سايه قرار دادن يك گوسفنداست واين حكم در صورت ضرورت نيز جارى است ودرصورتى كه اين عمل تكرار شود بيش از يك گوسفند واجبنمى شود، بلى چنانچه در احرام حج هم يك مرتبه يا چندمرتبه زير سايه برود براى آنهم يك گوسفند كفاره واجب است همان نحو كه براى زير سايه رفتن در احرام عمره يكگوسفند ثابت است.

22 _ ناخن گرفتن

مسأله 297 _ گرفتن تمام ناخن ها يا يك ناخن يابعضى از آن بر محرم حرام است، اعم از اينكه با مقراضگرفته شود يا با دندان يا با غير اين دو، مگر آن كه بودن آن موجب آزار واذيت باشد كه در اين صورت گرفتن ناخنجائز است.

مسأله 298 _ اگر محرم يك ناخن يا بعضى از

آن را يايك ناخن را در چند مرتبه بگيرد اعم از دست و پا يك مد ازطعام بايد كفاره بدهد و اين حكم جارى است در تمام ناخن ها تا به ده برسد، يعنى بر هر يك ناخن يك مد از طعام داده شود و اگر مجموع ناخن هاى دو دست يا دو پا گرفته شود يك گوسفند كفاره بايد قربانى كند ونيز چنانچهمجموع ناخن هاى دو دست ودو پا در يك مجلس گرفته شوديك گوسفند كافى است ولى اگر در دو مجلس باشد دوگوسفند لازم است.

مسأله 299 _ اگر پنج ناخن دست و پنج ناخن از پا گرفته شود گوسفند واجب نمى شود بلكه ده مد از طعام كفاره آن است.

مسأله 300 _ كسى كه يك انگشت زيادى داردچنانچه ناخن هاى ده انگشت را بگيرد ويكى باقى بماند ده مد طعام بدهد، گوسفند لازم نيست واگر كسى يك انگشتكم دارد ناخن هاى نه انگشت را كه بگيرد گوسفند لازم شود.

مسأله 301 _ در ثبوت گوسفند براى كفاره اگرناخن هاى تمام دست يا پا را بگيرد فرقى نيست بين اين كه هر ناخن كه مى گيرد يك مد طعام به فقير بدهد يا نه.

مسأله 302 _ اگر كسى از روى جهل يا نسيان يا اضطرار و يا اكراه ناخن بگيرد كفاره بر او نيست، بلى چنانچهاين مسأله را از ديگرى كه به نظر محرم صلاحيت بر فتوى دادن دارد بپرسد وآن كس كه از او پرسيده است بهجواز گرفتن ناخن فتوى داده وشخص سائل از روى جهلناخن بگيرد وبه غير اختيار خون هم بيايد فتوى دهنده يك گوسفند كفاره بايد بدهد.

23 _ سلاح برداشتن

مسأله 303 _ برداشتن

سلاح مانند شمشير ونيزه وهفت تير وغير اين امور كه به آنها سلاح گفته مى شود بر محرم حرام است، وجماعتى گفته اند كه فرقى نيست بيناين كه سلاح بر تن باشد يا نباشد همين قدر كه صدق كندسلاح با او است حرام است ولى بنابر اظهر خصوص سلاح بر تن محرم بودن حرام است پس اگر در ماشينى كه محرم با او راه مى پيمايد هفت تير همراه بردارد ظاهرا مانعى ندارد.

مسأله 304 _ حرمت برداشتن سلاح از براى محرم مخصوص به حال اختيار وعدم خوف است پس، چنانچه مضطر باشد واز حمله دشمن خائف، جائز است سلاحبردارد.

مسأله 305 _ بنابر اظهر سلاح برداشتن كفاره نداردواگر بخواهد محرم احتياط كند يك گوسفند كفاره آن است.

بيرون آوردن خون از بدن

مسأله 306 _ بيرون آوردن خون از بدن بنابر اظهرحرام نيست، بلى مكروه است چه با حجامت وفصد باشد يا با مسواك كردن وخراشيدن بدن يا غير آنها وكفاره همندارد، وخارج نمودن خون دمبل با فشار دادن آن كراهتهم ندارد.

مسأله 307 _ كندن دندان حرام نيست وكفّاره هم ندارد ولو خون هم بيايد.

كندن درخت وگياه حرم

مسأله 308 _ كندن درخت يا گياه حرم حرام استواين حكم اختصاصى به محرم ندارد، بلكه بر محل نيزحرام است وفرقى نيست در حرمت كندن بين تنه درخت وشاخه و ميوه آن كما اين كه فرقى نيست بين كندن وبريدن وغير ذلك، ميزان، جدا شدن است.

مسأله 309 _ اگر محرم يا كس ديگر معصيت كرد و بريد درخت را انتفاع به آن وتصرف در آنچه بريده شده،مانعى ندارد.

مسأله 310 _ درختى كه اصل آن در حرم وشاخه هايش خارج حرم يا اين كه به عكس باشد حكم آن حكم درختى است كه تمام آن در حرم باشد.

مسأله 311 _ از حرمت كندن گياه ودرخت چند مورد استثناء شده است:

1 _ درختى كه در منزل ومحلى كه براى سكونت اختيار كرده است برويد چه آن كه ملك او باشد يا منافع آنمتعلق به او باشد، وملك بودن درخت بر صاحب منزل معتبر نيست، بلكه اگر درخت مال كس ديگر هم باشد اينحكم جارى است.

2 _ درخت ميوه ودرخت خرما.

3 _ اذخر كه گياه معروفى است كه آهنگر عوض هيزم و ذغال او را مى سوزاند.

4 _ شاخه وبرگى كه در منزل مسكونى انسان از درخت خارج آمده باشد.

5 _ هر علفى كه براى خوراك شتر باشد اما كندنعلف براى حيوان ديگر غير شتر

جائز نيست ولى مى توان خود حيوان را در آنجا رها نمود تا اينكه از علفها بخورد.

6 _ هر درخت وگياهى كه خود انسان او را كاشته باشد چه آن كه در ملك خود كاشته باشد يا در ملك ديگرى يا در زمين بى صاحب.

مسأله 312 _ كفاره كندن درخت بزرگ يك گاو وكفاره كندن درخت كوچك يك گوسفند وكفاره كندن بعضى از درخت قيمت آن است ودر كندن گياه كفاره نيست.

اگر اسبابى كه موجب كفاره است متعدد شد

مسأله 313 _ اگر چيزهائى كه موجب كفاره است،چند مرتبه از محرم صادر شد در آن چند صورت است:

1 _ آن دو عمل يا چند عمل هر كدام كفاره مخصوصى داشته باشد مانند آن كه كفاره يكى گاو وكفاره ديگرى گوسفند باشد در اين صورت آن دو يا چند كفاره همه ثابت است.

2 _ آن دو عمل كفاره شان يكى باشد اعم از اين كه ازجنس واحد باشند يا از دو جنس ولى بعد از ارتكاب عمل اول كفاره داده است، در اين صورت براى عمل دوم نيز بايد كفاره بدهد.

3 _ آن دو عمل يا چند عمل كفاره شان يكى باشد وبعد از ارتكاب هيچ كدام كفاره نداده است در اين صورت بنابر اظهر يك كفاره بيشتر واجب نيست مگر در چند مورد:

اول كفاره صيد خطائى كه كفاره با تكرار صيد مكررمى شود.

دوم پوشيدن لباس دوخته براى مردان كه اگر چند صنف لباس بپوشد چند كفاره واجب مى شود همانطورىكه گذشت.

سوم سايه قرار دادن در احرام عمره ودر احرام حج كه هر كدام كفاره مخصوصى دارد همان نحو كه گذشت.

حكم جاهل وناسى

مسأله 314 _ هرگاه محرم از

روى جهل يا نسيان يكى از چيزهائى كه تركش بر محرم لازم است وفعل آن موجب كفاره مى شود، انجام دهد كفاره واجب نمى شودمگر در دو مورد:

1 _ اين كه در عمره تمتع بعضى از سعى را فراموشكند وبه خيال آن كه پس از تقصير محل شده با زنى نزديكى نمايد.

2 _ آن كه ناخن ها را بگيرد در اين دو مورد اظهر ثبوت كفاره است همان نحو كه خواهد آمد، وهمچنين كفاره ثابت نيست اگر در حال ضرورت ويا اكراه يكى از آن كارها راانجام دهد مگر در مواردى كه در ذيل آن تروك بخصوص بيان شده است.

جاى كشتن كفارات احرام

مسأله 315 _ جماعتى از فقها فرموده اند كفاره اى كه به جهت صيد واجب شده است اگر در احرام عمره باشد جاى كشتن آن مكه مكرمه است واگر در احرام حج باشد جاى كشتن منى است ولى ظاهر آن است كه تقديم ذبح در همان محل صيد جائز است.

مسأله 316 _ كفاراتى كه به جهت غير از صيد از اسباب گذشته واجب مى شود چنان چه آن سبب در احرامحج باشد اظهر اين است كه جائز است كه تأخير بياندازد تا برگشتن به شهر خود اگرچه افضل آن است كه در منى بكشد.

وچنانچه در احرام عمره مفرده باشد مخيّر است بينكشتن در مكه يا كشتن در منى.

وچنانچه در عمره تمتع باشد بنابر احتياط يا در مكه يادر منى ذبح شود وذبح در منى افضل است وچنانچه تأخير بياندازد تا برگشتن به شهر خود همان جا ذبح نمايد مجزى است.

مسأله 317 _ كفارات ديگر غير از ذبح چه آن كه جنايت در احرام

حج باشد يا در احرام عمره مخير است مكلف در مصرف بين مكه ومنى ولازم نيست بخصوص اهل آنجا داده شود وشرط نيست كه بخصوص فقراء شيعه بدهد بلكه مى تواند به فقراء غير شيعه هم بدهد.

مسأله 318 _ روزه كه كفاره بعضى امور است،جاى معينى ندارد مى توان تأخير انداخت تا برگشتن به شهرخود.

طواف واحكام آن

واجب دوم از واجبات عمره تمتع طواف است وچند شرط در صحت طواف معتبر است:

اشتراط طواف به طهارت حديثه

اول طهارت از حدث در صورتى كه طواف واجب باشد پس شخص محدث اعم از اين كه حدث او اصغر باشد يا اكبر نمى تواند طواف واجب را بدون وضوء يا غسل بجا آورد.

وفرقى نيست در طواف واجب بين طواف حج يا طواف عمره وبين حج يا عمره واجب يا مستحب بلكه ميزان واجب بودن خود طواف است.

ودر صورتى كه مكلف از روى عمد يا جهل يا نسيان طواف واجب را بدون طهارت به جا آورد طواف او باطل خواهد بود، واما طواف مستحب بنابر اظهر طهارت شرط صحت آن نيست.

مسأله 319 _ اگر شخص محدث از وضو يا غسلتمكن نداشته باشد چنانچه وقت موسع است يعنى اگرصبر كند تا تمكن از آن پيدا شود وقت طواف نمى گذرد بايدصبر نموده پس از تمكن وضوء يا غسل نمايد وطواف را به جا آورد واگر وقت ضيق است وتا آخر وقت طواف تمكناز وضوء يا غسل پيدا نمى كند بايد تيمم نموده وطواف رابجا آورد واگر از تيمم هم تمكن ندارد ومأيوس از تمكن باشد به جاى خود نائب بگيرد واحوط آن است كه بافرض نمودن مانع از دخول مسجدالحرام خود نيز بىطهارت

طواف را بجا آورد.

مسأله 320 _ اگر شك در طهارت بنمايد چنانچه پس از فارغ شدن از طواف باشد چيزى بر او واجب نيست وطواف محكوم به صحت است، وچنانچه در اثناء طواف ياقبل از آن شك نمايد اگر حالت سابقه او طهارت باشد وشك در صدور حدث نموده است بنا را بر طهارت بگذارد وطواف را تمام كند واگر حالت سابقه آن حدث بوده واجب است تحصيل طهارت بنمايد.

مسأله 321 _ اگر محرم در اثناء طواف محدث شد در آن چند صورت است:

1 _ آن كه پيش از گذشتن نصف از طواف محدث شود در اين صورت طواف او باطل است وبايد پس ازطهارت از سر بگيرد طواف را.

2 _ آن كه حدث بعد از دور چهارم بوده وبدون اختيار از او سرزده باشد در اين صورت طواف را قطع نموده وبعداز طهارت باقى مانده طواف را بجا آورد صحيح است.

3 _ آن كه حدث بعد از دور چهارم بوده واختيارى باشد يا آن كه بعد از گذشتن نصف وقبل از تمام شدن دور چهارم باشد در اين صورت دو صورت بنابر احتياط پس از طهارتباقى مانده از طواف را به جا آورد ودوباره از سر طواف را اعاده نمايد، ودر اين احتياط كفايت مى كند كه پس ازطهارت يك طواف كامل يعنى هفت دور به جا بياورد به قصد ما فى الذمه اعم از آن كه واجب خصوص آن مقدارى استكه باقى مانده و زيادى لغو است يا آن كه همه آن هفت دورواجب است.

مسأله 322 _ اگر زن در عمره تمتع در حال احرام حائض بوده يا بعد از آن حائض شود

در آن چند صورت است:

1 _ آن كه از براى طهارت وبه جا آوردن اعمال عمره وطواف وقت وسعت داشته باشد به اين نحو كه اگر صبر كند تا پاك شده وغسل نمايد مى تواند طواف ونماز آن را بجا آورد ووقوف به عرفات را قبل از غروب روز نهم ذى الحجه درك نمايد در اين صورت بايد صبر كند پس از پاك شدن وغسل كردن طواف را بجا آورد.

2 _ آن كه از براى طهارت وبه جا آوردن طواف وقت وسعت نداشته باشد واگر صبر كند كه پس از غسل طواف كند وقوف به عرفات را قبل از غروب روز نهم ذى الحجه درك نمى نمايد در اين صورت حج او به اِفراد مبدل مى شود و پس از حج در صورت تمكن عمره مفرده بر او لازم است.

3 _ عارضه حيض در اثناء طواف رخ دهد در اين صورت چنانچه عارضه بعد از تمام شدن دور چهارم بوده باشد مقدارى كه به جا آورده صحيح است بقيه مناسك عمرهرا به جا آورده، و پس از پاك شدن وغسل كردن بقيه طواف را بجا آورد.

وچنانچه قبل از گذشتن نصف باشد طوافش باطل وحكم او در اين فرض حكم زنى است كه قبل از طواف حائض شود، وچنانچه بعد از گذشتن نصف وقبل از تمام شدن دور چهارم باشد بايد احتياط نمايد ومراعات هر دوحكم در دو مورد گذشته را بنمايد.

4 _ عارضه حيض قبل از طواف و بعد از نماز آن باشد در اين صورت طواف او صحيح است و پس از طهارت بايد دو ركعت نماز طواف را به جا آورد.

مسأله 323 _

زن مستحاضه اگر بخواهد طواف كند بايد تمام افعالى كه براى نماز خواندن از وضوء وغسل وغيرذلك براى او واجب است به جا آورد وبعد از آن مى تواندطواف كند ووضوء مخصوصى وغسل خاصى براى طواف لازم نيست.

اشتراط طواف به طهارت از خبث

شرط دوم از شرائط صحت طواف آن است كه درحال طواف بدن ولباس پاك باشد بنابر احتياط لزومى، پس طواف با نجاست بدن يا لباس باطل است بنابر احتياط وبنابر احوط نجاستهائى كه در نماز از آنها عفو شده است مانند خون كمتر از درهم وخون قروح وجروح در طواف معفو نيست.

مسأله 324 _ در صورتى كه نجس بودن بدن يا لباس خود را در حال طواف نداند وپس از طواف عالم شود طواف او صحيح است وحاجتى به اعاده نيست واگر نماز طواف نيز در اين حالت خوانده شود، صحيح است.

مسأله 325 _ اگر مكلف نجاست بدن يا لباس خودرا نداند ودر اثناء طواف علم به نجاست پيدا كند يا اين كه نجاست در اثناء طواف بر او عارض شود بنابر اظهر طواف را قطع نموده وپس از طهارت بقيه طواف را بجا بياورد وطواف او صحيح است وچنانچه احتياط كند به اعاده طواف به قصد اتمام يا تمام بهتر است.

مسأله 326 _ در صورتى كه مكلف از روى فراموشى طواف ونماز آن را با بدن يا لباس نجس بجا آورد و پس از طواف متذكر شد بنابر احتياط لزومى طواف را اعاده نمايد، اما نماز طواف اعاده آن واجب است.

اشتراط طواف به سَتر عورتشرط سوم از شرائط صحت طواف، ستر عورت است پس طواف بدون آن باطل است، ودر ساتر معتبراست كه غصبى نباشد، بلكه

معتبر است هرچه را كه شخص در حال طواف پوشيده يا حمل نموده مباح باشد،وساير شرائطى كه در لباس مصلى معتبر است، در طواف نيز معتبر خواهد بود همان نحو كه گذشت.

اعتبار ختان در طوافشرط چهارم از شرائط نسبت به مرد ختنه نمودن است پس طواف مرد ختنه نشده باطل است و اظهر ايناست كه اين شرط در صبى مميز نيز در صورتى كه خود احرام را ببندد جارى است واما در صورتى كه طفل مميز نباشد يا آن كه ولى طفل او را احرام بسته باشد ثبوت اينشرط معلوم نيست اگرچه احواط است.

مسأله 327 _ بعضى از فقهاء فرموده اند كه صبى مميز كه خود احرام بسته اگر طواف را بدون ختنه به جا آورد طواف او باطل وپس از بلوغ زن بر او حرام خواهد شد پس در اين صورت لازم است پس از ختنه نمودن در صورتتمكن، طواف نساء را اعاده نمايد ودر صورت عدم تمكن جائز است نائب بگيرد.

واين فرمايش در نظر حقير خالى از اشكال نيست زيرا كسى كه طواف نساء را بدون ختنه انجام دهد، قهراً طواف زيارت را كه قبل از آن است، نيز بدون ختنه انجام داده پس آن طواف هم باطل است وحكم او در اين صورت حكم كسى است طواف زيارت را ترك كرده باشد. وخواهد آمد كه حكم او اين است كه اگر عمدا با علم به حكم يا جهل به آن طواف را ترك كند حج او باطل وبايد اعاده نمايد وبا بطلان حج دليلى نداريم بر باقى بودن احرام بنابراين زن بر او حرام نخواهد شد بلى اگر نسياناً طواف بدون ختنه

به جا آورده باشد چنانچه از مكه كوچ كرده استتواند نائب بگيرد براى طواف زيارت وطواف نساء وقبل از طواف نائب، زن بر او حلال نيست.

اشتراط طواف به قصد قربت

شرط پنجم طواف نيت است وبه اين نحو نيّتمى كند كه براى امتثال فرمان الهى طوافى كه براى من واجب است به جا مى آورم، ولازم نيست در ذهن خود بياورد كه طواف عبارت است از گردش كردن دور خانه خداهفت دور، ولازم است نيت تا آخر طواف باقى باشد پس اگر طواف را بدون قصد قربت بجا آورد، يا آنكه در وسط قصد قربت نداشته باشد، طوافش باطل خواهد بود.

واجبات طواف چند چيز است

1 _ اين كه هفت شوط يعنى هفت دور خانه كعبه را طواف كند، وكمتر از هفت دور كفايت نمى كند، وحكم زياد نمودن خواهد آمد.

2 _ آن كه هفت دور پياپى باشد پس جائز نيست فصل طويل بين آنها و بنابر احتياط لزومى قطع طواف فريضه بدون حاجت دينى يا دنيوى جائز نيست.

بلى در صورتى كه حاجتى باشد جائز است قطع طواف و اما طواف مستحب پس قطع او بدون حاجت نيز جائز است.

3 _ آن كه ابتدا طواف از حجرالاسود باشد و بنابر اظهر كفايت مى كند ابتدا طواف از وسط حجرالاسود يا آخر جزء او باشد ولازم نيست از اول حجرباشد.

ونيز لازم نيست كه اول جزء از بدن در ابتداء طواف محاذى اول جزء حجر باشد به قسمى كه تمام بدن او بر تمام حجر بگذرد ولى احوط رعايت هر دو امر است ودر صورتى كه مكلف بخواهد عمل به احتياط نمايد كافى است اندكى قبل از رسيدن به حجر نيت طواف را چنين كند كه ابتداء طواف از جزء واقعى محاذى حجر بوده وانتهاء آن به همان موضع محاذى باشد ومقدار زيادى از باب مقدمه علميه باشد.

4 _ اين كه

هر دورى به حجرالاسود ختم بنمايد و كفايت مى كند در آن كه ختم كند طواف را به همان موضعى كه ابتداء از آن موضع نموده است پس اگر از اول حجر ابتداء كرده است لازم نيست به آخر حجر ختم نمايد بلكه اگر به اول ختم كند مجزى است.

ودر اينجا نيز اگر مكلف بخواهد احتياط كند چنين قصد مى كند كه آخر هر دور اول دور بعد از آن باشد ودر دور هفتم قدرى زيادتر برود ومقدار زيادى به قصد مقدمه علميه باشد.

5 _ بايد طواف كننده خانه را در جميع حالات طواف در طرف دست چپ خود قرار دهد، ودر صورتى كه دربعضى از اجزاء طواف روى خود را به كعبه نمايد يا پشت بهآن بنمايد ولو به غير اختيار باشد اعاده آن جزء لازم است،و ميزان در تحقق اين مطلب صدق عرفى است پس مختصر انحراف به طرف راست مضرّ نيست، وفرقى نيست دربطلان طواف به غير اين طريق، مثل آن كه خانه در طرف راست قرار گيرد، بين آن كه، عالم باشد، يا جاهل، يا ناسى در جميع صور بايد طواف را اعاده نمايد، و بهتر است كه طواف كننده پيش از رسيدن به حِجْر اسماعيل بدن خود را قدرى به طرف چپ كج كند تا اين كه شانه چپ او از كعبه خارج نشود، وهم چنين پيش از رسيدن به در ديگر حِجر بدن خود را به طرف راست كج كند واين دقت را در دو ركن ديگر نيز اعمال كند.

6 _ آن كه حجر حضرت اسماعيل را داخل مطاف نمايد به اين معنى كه از پشت حجر دور بزند

به نحوى كه دور او وخانه طواف نمايد، پس اگر طورى طواف كرد كه دور آن گردش نكرد وآن بيرون از مطاف قرار گرفت يا آن كه از وسط آن گذشت يعنى از يكى از درهاى حجر داخل و از در ديگر خارج شود طواف او باطل است، چنان چه در يكى از دورها چنين كند خصوص همان دور باطل مى شود، و لازم نيست اعاده بقيه دورهاى طواف.

7 _ آن كه طواف كننده بايد از خانه كعبه و از صفه كوچكى كه در اطراف خانه است وبه شاذروان ناميده مى شود، خارج باشد.

مسأله 328 _ مشهور بين فقهاء اين است كه طواف بايد بين مقام ابراهيم (ع) وخانه خدا باشد يعنى از هر طرف اين مسافت در نظر گرفته شود، ومسافت آن بيست وششذراع ونيم تقدير شده است، و نظر به اين كه حجر اسماعيل داخل مطاف است وخود بيست ذراع است، پس در طرفآن بيش از شش ذراع ونيم نبايد دور شد، ولكن ظاهر اين است كه طواف در دورتر از اين مسافت (بيست وشش ذراع ونيم) نيز كافى باشد خصوصاً براى كسانى كه در اين مسافت نتوانند طواف كنند يا طواف در آن بر آنها مشقتداشته باشد ومراعات احتياط با قدرت وتمكن بهتر و اولى است.

تعدى از مطاف به خارج يا داخل

مسأله 329 _ اگر شخصى در اثناء طواف از محل طواف خارج شده و داخل كعبه شد، چنانچه قبل از تجاوز نصف باشد طواف او باطل مى شود ولازم است آن را اعادهنمايد، وچنانچه بعد از اتمام دور چهارم باشد برگشته و از همانجا كه مطاف خارج شده به جا آورد

و اعاده لازم نيست، وچنانچه بعد از تجاوز نصف وقبل از اتمام دور چهارم، باشد بنابر احتياط طواف اول را تمام كرده و پساز آن آن را اعاده نمايد، ودر احتياط مزبور كفايت مى كند يك طواف كامل به قصد، اعم از اتمام وتمام بجا آورد و معلوم باشد اين تفصيل در طواف فريضه است، و اما درطواف مستحب در تمام صُور اتمام كافى است و لازم نيست اعاده.

مسأله 330 _ اگر شخصى در حال طواف به شاذروان راه رود آن مقدار از طواف محسوب نيست وآن جزء را اعاده نموده و طواف را تمام كند و اعاده لازم نيست.

مسأله 331 _ اگر شخصى در حال طواف داخل حجر اسماعيل شود دورى كه دخول در آن دور بوده باطل مى شود ولازم است آن دور را اعاده نمايد و بالا رفتن دراثناء طواف بر ديوار حجر در حكم داخل شدن در حجر است بنابر احتياط.

مسأله 332 _ اگر شخصى بدون عذر در حال طواف از مطاف خارج شود و از جهت طول مدت موالات عرفيه فوت شود، چنانچه قبل از تجاوز نصف باشد طواف اوباطل است ولازم است آن را اعاده نمايد، وچنان چه خروج از مطاف بعد از اتمام دور چهارم باشد پس از مراجعت طواف اول را تمام نموده واعاده لازم نيست، وچنانچه بعد از تجاوز نصف وقبل از اتمام دور چهارم باشد بنابر احتياط پس از مراجعت طواف اول را تمام نموده واعاده طواف بنمايد ودر احتياط مذكور كافى است يك طواف كامل بهقصد اعم از اتمام وتمام بجا آورد. واگر خروج از مطاف به مقدارى باشد كه فوت موالات نشود يا

آن كه طواف، طواف مستحبى باشد در جميع صور طواف اول را تمام نموده واعاده، مأموريه نيست.

مسأله 333 _ اگر از شخصى در اثناء طواف حدث صادر شود جائز است از مطاف خارج شده براى تجديد طهارت، واگر زن در حال طواف حائض شود واجب است فورا طواف را قطع نموده و از مسجد الحرام خارج شود وتفصيلى كه در مسأله سابقه در طواف گفته شد (كه اگر بعد ازاتمام دور چهارم باشد واجب است اتمام و اگر قبل از تجاوز نصف باشد واجب است اعاده و اگر بعد از تجاوز نصف وقبل از اتمام دور چهارم باشد بنابر احتياط جمع كند بين اتمام و اعاده وچنانچه طواف مستحب باشد در جميع صور اتمام كند) در طواف اين اشخاص جارى است.

مسأله 334 _ اگر در اثناء طواف عارضه اى مانند درد سر ودرد شكم به او رخ داد كه از اتمام طواف مانعشد تفصيلى كه در دو مسأله قبل بيان شد در طواف اينشخص جارى است.

مسأله 335 _ جائز است طواف كننده از براى حاجت خود يا حاجت برادر دينى يا به جهت عيادت مريض از مطاف بيرون رود و بعد از مراجعت اگر طواف مستحبى است يا آن كه بعد از اتمام دور چهارم است طواف اول را تمام نمايد واگر طواف واجبى است وقبل از تجاوز نصف است طواف را از سر بگيرد واگر بعد از تجاوز نصف وقبل از اتمام دور چهارم است پس از رجوع بنابر احتياط طواف اول را اتمام و پس از آن اعاده نمايد.

مسأله 336 _ اگر مشغول طواف است ووقت نماز داخل شود جائز است قطع طواف

نمايد ونماز بخواند و پس از اتمام شدن نماز همان طواف اول را تمام نمايد واعاده لازم نيست ولو يك دور از طواف يا كمتر به جا آورده باشد.

مسأله 337 _ جائز است خروج از مطاف به جهت ازاله نجاست از لباس يا از بدن وپس از مراجعت طواف اول را اتمام نموده و اعاده لازم نيست.

بيان حكم نقصان طواف

مسأله 338 _ اگر شخصى عمداً طواف را تمام نكرد وكمتر از هفت دور به جا آورد طواف او باطل است بلى چنانچه از مطاف خارج نشده وموالات عرفيه هم باقى باشد جائز است كه آن طواف را تمام نمايد وحكم خروج از مطاف بدون عذر وبا عذر بيان شد.

مسأله 339 _ اگر شخصى سهواً طواف خود را كمتر از هفت دور به جا آورد در آن چند صورت است:

1 _ اين كه موالات باقى باشد واز مطاف خارج نشده باشد در اين صورت آنچه باقى مانده، بجا آورد و طواف او صحيح است.

2 _ آن كه متذكر نشود مگر بعد از شروع در سعى بين صفا ومروه در اين صورت نيز آنچه باقى مانده، به جا آورد وطواف او صحيح است ودر صورتى كه خود متمكن نباشد ولو به جهت اين كه به شهر خود برگشته باشد نائب بگيرد.

3 _ آن كه متذكر شود قبل از شروع در سعى وبعد ازفوت موالات يا خروج از مطاف در اين صورت چنانچه از نصف تجاوز نكرده باشد اصل طواف را اعاده نمايد، وچنانچه دور چهارم تمام شده باشد طواف اول را تمام كند واعاده لازم نيست، وچنانچه بعد از تجاوز از نصف وقبل از اتمام دور چهارم باشد بنابر

احتياط طواف اول را اتمام وپس از آن اعاده نمايد.

حكم زياد نمودن در طواف

مسأله 340 _ اگر عدد اشوط (شوط يعنى دور) بيش از هفت شد در آن چند صورت خواهد بود.

1 _ آن كه مقدار زائد را به قصد جزئيت طواف به جا نياورد بلكه بدون قصد يا به قصد امر ديگرى اتيان كرده است در اين صورت طواف او صحيح است ومقدار زيادى بطلان نمى گردد وحرام هم نيست.

2 _ آن كه مقدار زائد را به قصد جزئيت همين طواف به جا آورد در اين صورت طواف او باطل وخود عمل حرام است، اعم از اين كه از ابتداء طواف يا در اثناء آن يا بعد ازتمام شدن قصد جزئيت زيادى را بنمايد.

3 _ آن كه مقدار جائز را به قصد طواف ديگر به جا آورد و آن را نيز به اتمام برساند حكم اين صورت بعداً بيان خواهد شد.

4 _ آن كه مقدار جائز را به قصد طواف ديگر بجا آوردواو را تمام نكند در اين صورت نيز طواف او صحيح است.

مسأله 341 _ زيادى در طواف مستحبى موجب بطلان آن نخواهد شد.

مسأله 342 _ اگر كسى از روى سهو بيش از هفت دور طواف كند، اگر آن مقدار زائد مقدارى از يك دور باشدكه هنوز به ركن عراقى (كه نقطه معينى است) نرسيده آن دور را قطع نمايد وعمل او صحيح است، واگر بعد از رسيدن به آن باشد مكلف مى تواند او را قطع نمايد ولى مستحب است آن را تا هفت دور ديگر تمام نمايد ويك طواف كاملمستحبى خواهد بود، ودر صورت تمام كردن بايد نماز طواف واجب را قبل از سعى

و نماز طواف مستحب را بعد از سعى به جا آورد.

حكم قران بين دو طوافمسأله 343 _ اگر كسى دو طواف را پشت سرهم بدون اين كه بعد از طواف اول نماز آن را بخواند به جا آورد،در آن چند صورت است:

1 _ آن كه هر دو طواف واجب باشند در اين صورت اظهر بطلان هر دو طواف است.

2 _ آن كه هر دو مستحب باشند در اين صورت هر دوطواف صحيح است وحرام هم نيست.

3 _ آن كه يكى واجب وديگرى مستحب باشد در اينصورت نيز بنابر اظهر هر دو طواف صحيح است.

4 _ آن كه در طواف اول سهواً يك دور يا بيشتر اضافه نمايد در اين صورت مستحب است زيادى را تا هفت دور تمام كند به نحوى كه در مسأله قبل بيان شد.

حكم شك در طواف

مسأله 344 _ اگر مكلف در صحت وفساد آنچه اتيان كرده است از هفت دور شك كند بنا بگذارد بر صحت واگر شك در عدد آنها بنمايد بعد از فراغ وتجاوز از محل مثل اين كه در حال نماز طواف باشد وشك كند يا آن كه بعد از اتيان به منافى ولو فصل طويل يا بعد از اعتقاد به تمام شك نمايد طواف او محكوم به صحت است اعم از اين كه شك در زيادت باشد يا شك در نقصان.

مسأله 345 _ اگر مكلف به آوردن هفت دور يقين داشته باشد وشك در زيادتى بنمايد مثل اين كه در دورى كه تمام كرده احتمال بدهد كه دور هشتم باشد به اين شكاعتناء ننمايد وطواف او صحيح است.

مسأله 346 _ اگر قبل از تمام شدن دور شك كند كه

دور هفتم است يا هشتم بنابر اظهر طواف او باطل است.

مسأله 347 _ اگر كسى شك كند در عدد هفت دور بدون احراز دور هفتم. مثل اين كه شك كند شش دور به جا آورده يا هفت دور يا شك كند در عدد دورهاى سابقه مثل اين كه شك كند دو دور به جا آورده يا سه دور يا شك در زيادى وكمى هر دو بنمايد مثل اين كه شك كند شش دوريا هشت دور بجا آورده يا شك او بين شش وهفت وهشت باشد در جميع اين صور طواف او باطل است.

مسأله 348 _ حكم بطلان طواف در مواردى كهشك در نقصان بنمايد كه بيان شد در طواف واجب است ولى اگر طواف مستحبى باشد در تمام آن موارد مى تواند بنا بگذارد بر اقل وتمام كند طواف را وطواف محكوم به صحت است ومى تواند بنابر اكثر بگذارد. احكام طواف

مسأله 349 _ اگر كسى عمدا با علم به حكم طواف را ترك نمايد وتدارك آن تا پيش از وقوف به عرفات ممكن نشد، عمره او باطل خواهد شد وسال ديگر بايد حج به جا آورد، وبنابر احتياط واجب بايد اِفراد نمايد.

وهمچنين اگر عمداً طواف حج را ترك نمود و تا آخر ذى الحجه تدارك ننمود حجش باطل وسال آينده بايد حج به جا آورد.

واما در عمره مفرده چون وقتش مادام العمر است پس باطل نمى شود وبايد طواف وما بعد آن را اتيان كند.

مسأله 350 _ اين احكام در عالم گفته شددر جاهل نيز جارى است به علاوه يك شتر كفاره لازم است.

مسأله 351 _ اگر كسى از روى فراموشى طواف راترك كند

ومحل تدارك آن گذشته باشد عمره وحج اوصحيح است، و در صورت تمكن خودش بايد طواف راقضاء نمايد، واگر كوچ كرده است از مكه وبرگشتن براى اوممكن است ودشوار نيست بايد برگردد وطواف را قضاءكند، ودر برگشتن لازم نيست ثانياً محرم شود، واگر برگشتن متعذر يا دشوار است، بايد براى تدارك طواف نائب بگيرد.

واگر خود طواف را قضاء نموده بايد سعى را بعد ازطواف اعاده نمايد واگر نائبش قضاء كرد بايد بعد از طواف سعى را نيز به جا آورد.

مسأله 352 _ اگر كسى طواف را فراموش كرد و بعد از اتمام نمودن اعمال حج با زن خود نزديكى نمود چنانچه اين مقاربت بعد از تذكر فراموش شدن طواف باشد بايديك شتر به عنوان كفاره قربانى كند واگر قبل از تذكر باشد،چيزى واجب نيست.

مسأله 353 _ اگر كسى طواف را فراموش كرد و مرد و به جا نياورد لازم است بر ولى او خودش يا نائب گرفته قضاء نمايد طواف فوت شده را.

مسأله 354 _ در صورتى كه مكلف در اثر مرض ياشكستگى ومانند آن از طواف مباشرتا متمكن نباشد، لازم است در صورت امكان او را طواف دهند به نحوى كهپاهايش به زمين كشيده شود، واگر به اين نحو ممكن نيست به كمك ديگرى ولو به اين كه به دوش گرفتن او باشد،طواف نمايد واگر از آن هم تمكن نداشته باشد براى طواف نائب بگيرد ونسبت به نماز طواف اگر خود تمكن آن را داشت، به جا بياورد واگر تمكن نداشت، نماز را نيز نائب به جا آورد، ودر تمام صور حج او درست است، اما اگر عدم تمكن از حيث حيض يا نفاس

باشد حكم آن در شرائط طواف مفصلاً بيان شد.

نماز طواف

واجب سوم از وواجبات عمره تمتع دو ركعت نماز طواف است، وكيفيت آن مانند كيفيت نماز صبح است،اين نماز را بايد پشت مقام ابراهيم بجا آورد، ودر صورتتمكن بايد نزديك مقام باشد واگر تمكن نداشت، به واسطه ازدحام ووقت هم ضيق بود مى تواند دورتر به جا آورد، ولى بايد پشت مقام باشد، ودر دو طرف راست و چپ نمى تواند بجا آورد اين حكم اختصاص به طواف واجب دارد، اما طواف مستحب پس نماز آن را در حالت اختيار نيزدر تمام جاهاى مسجد مى توان بجا آورد.

مسأله 355 _ بنابراظهر بايد نماز طواف را بعد از طواف فورا بجا آورد يعنى بين طواف ونماز آن عرفاً فاصله نباشد.

مسأله 356 _ اگر كسى عمداً با علم به حكم نماز طواف را ترك نمايد عمره وحج او باطل نخواهد شد، فقط خلاف شرع كرده و بايد برگردد به مقام وپشت آن نماز راقضاء نمايد، واگر مرد و به جا نياورد، ولى ميت خود يا نائبى گرفته قضاء نمايد.

مسأله 357 _ اگر كسى نماز طواف را فراموش نموده و قبل از بيرون رفتن از مكه متذكر شد لازم است برگشته و نماز را به جا آورد، واگر تمكن نداشته باشد بايد نائب بگيردونائب به جا آورد، واگر از مكه بيرون رفته مخير است، بين آن كه خودش برگردد ونماز را به جا آورد نزد مقام، وبين آن كه نائب بگيرد كه نماز را نزد مقام به جا آورد، و بين آن كه هر جا كه متذكر شد همانجا نماز را بجا آورد ولى بنابر احتياط درصورت تمكن و

دشوار نبودن، خود برگردد ودر مقام نماز به جا آورد بلكه اين احتياط ترك نشود، وظاهر اين است كه اعاده سعى لازم نيست.

مسأله 358 _ اگر كسى از روى جهل به حكم نماز طواف را ترك نمود حكم او حكم كسى است كه از روى فراموشى ترك كرده باشد.

مسأله 359 _ كسى كه واجبات نماز طواف را ازقرائت وغير آن نداند واز روى جهل نماز را فاسد به جا آورد، عمره وحج او باطل نمى شود، ولى قطع نظر ازاين كه خلاف شرع نموده بايد پس از ياد گرفتن مسائل خود برگردد ونماز را نزد مقام به جا آورد، واگر بميرد قضاء آن بر ولى واجب است، به اين معنى كه حكم اين نماز حكم سائر نمازهائى است كه از ميت فوت شده است.

مسأله 360 _ اگر شخصى از روى مسامحه قرائت حمد وسوره را تصحيح نكرده به مكه مشرف شد ودر آنجا از تصحيح آن متمكن نشد، احتياط آن است كه خود بهمقدار ميسور نماز را به جا آورد، پس از آن نماز را باجماعت رجاءً به جا آورد، و بعد از آن براى نماز نائب بگيرد،و بعد از تصحيح خود برگردد و به جا آورد واگر مرد، ولىّ او آن را قضاء نمايد ولى اگر كسى مقصر در تصحيح كردن نبود، همان مقدار كه مى تواند نماز را به جا آورد، كافى است.

وجوب سعى

واجب چهارم از واجبات عمره تمتع سعى بين صفا ومروه است، وخود يكى از اركان است كه اگر عمداً ترك شود، حج باطل خواهد شد خواه علم به حكم داشته يا جاهل به حكم باشد.

مسأله 361 _ سعى بايد بعد

از طواف ونماز طواف به جا آورده شود، واگر پيش از طواف يا نماز آن به جا آوردهشود، لازم است بعد از آنها اعاده شود، وحكم كسى كه طواف را فراموش كند وبعد از سعى يادش بيايد پيشتر گفته شد.

مسأله 362 _ نيّت در سعى معتبر است به اين معنىكه اگر در عمره است، به نيت عمره واگر در حج است، به نيت حج قربة الى الله بجا آورده شود.

سعى يعنى چه؟

رفت وآمد بين صفا و مروه را سعى گويند صفا در يك طرف ومروه در طرف ديگر قرار دارد رفتن از اول جزء از صفا به مروه را يك شوط گويند وهمچنين برگشتن از اولجزء مروه به صفا يك شوط است وتمام سعى هفت شوط است.

واجبات سعى وشرائط آن چند چيز است: 1 _ نيت، كيفيت آن چنين است: (سعى مى نمايم هفتمرتبه ميان صفا و مروه در فرض عمره تمتع به جهت فرمان الهى) واگر قصد كند كه سعى واجب را به جهت فرمان الهى به جا مى آورم كفايت مى كند.

2 _ آن كه ابتداء سعى از صفا باشد پس اگر از مروه شروع كند، باطل است وفقهاء فرموده اند ابتداء سعى ازصفا در هر مرتبه بايد به اين نحو باشد كه عقب پا را بچسباندبه صفا ودر برگشتن انگشتان پا را به او بچسباند كه تمام مسافت بين صفا ومروه را سعى نمايد، واين قول احوط است، و بالا رفتن چهار پله در رفتن وبرگشتن لازم نيست اگر چه احوط است، و در صورتى بالا رفتن از پله ها چسباندن پا لازم نيست قطعاً.

3 _ ختم سعى به مروه بنمايد، در

اين جا نيز فقهاء فرموده اند در هر دفعه كه به مروه مى رسد انگشتان پا را به آن بچسباند ودر برگشتن پشت پا را به آن بچسباند واين قول احوط است و بالا رفتن از پله ها لازم نيست واگر بالا رفت چسباندن قطعا واجب نيست.

4 _ لازم است سعى هفت مرتبه باشد، يعنى سعى ازصفا را به مروه را يكى حساب كند ودومى سعى از مروه به صفا است وبه همين نحو تا هفت دفعه تمام شود ومرتبهّ هفتم در مروه ختم خواهد شد.

5 _ بايد سعى را پس از طواف ونماز آن به جا آورد و تقديم آن بر طواف ونماز آن جائز نيست واگر از روى فراموشى يا جهل به حكم، سعى را بر طواف مقدم داشت لازم سعى را پس از طواف اعاده نمايد وحكم تقديم سعى بر نماز طواف در نماز طواف گذشت.

6 _ بايد سعى بين دو كوه واقع شود، پس اگر سعىكند روى عمارتى كه در اين زمان بالاى دو كوه ساخته شده است، صحيح نيست.

7 _ آن كه رفت وآمد ميان صفا ومروه بايد از راه متعارف باشد بنابراين اگر از راه مسجد الحرام يا سوق اليل يا راه ديگر برود يا بازگشت نمايد، كفايت نمى كند.

بلى لازم نيست سعى به خط مستقيم باشد.

8 _ در وقت رفتن از صفا به مروه بايد متوجه به مروهباشد، ودر وقت برگشتن از مروه بايد متوجه صفا باشد،پس اگر در رفتن يا برگشتن به پشت سر توجه كند كفايت نخواهد كرد، بلى التفات به راست وچپ بلكه التفات بهپشت سر مانعى ندارد.

مسأله 363 _ در صحت سعى طهارت از

حدَث وخبث، و ستر عورت شرط نيست ولى اولى مراعاة طهارت از حدث است.

مسأله 364 _ مكلف مى تواند از براى استراحت در صفا يا در مروه يا بين صفا ومروه بنشيند اگرچه احوط تركنشستن در ميان صفا ومروه است.

احكام سعى

مسأله 365 _ اگر شخصى عمدا با علم به حكم يا از جهت جهل به حكم سعى را ترك كرد چنانچه تدارك در عمره تمتع تا زمان وقوف به عرفات ودر حج تا آخرذى الحجه ممكن است بايد تدارك نمايد، والا حج او باطل وبايد سال آينده حج به جا آورد، وبنابر احتياط واجب اگرترك نموده در عمره تمتع، حج او به حج افرادمبدّلشود.

مسأله 366 _ اگر كسى سعى را از روى فراموشى ترك نموده چنانچه از مكه كوچ ننموده بايد خودش سعى رابه جا آورد، واگر متمكن نباشد، نائب گرفته او به جا آورد، واگركوچ كرده، در صورت تمكن وعدم دشوارى بنابر احتياط واجب خودش بايد برگردد وسعى را بجا آورد، ودرصورت عدم تمكن يا دشوارى ولو به اين كه به وطن خود رسيده وبرگشتن طبعاً مشقتى دارد مى تواند نائب بگيرد ونائب آن را به جا آورد.

مسأله 367 _ شخصى كه در اثر پيرى يا مرض ازسعى مباشرتاً متمكن نباشد ولو به سوار شدن به مركبى،لازم است در صورت امكان به كمك نمودن ديگرى ولو اينكه به دوش او باشد سعى نمايد، واگر از آن هم تمكن نداشته باشد، نائب بگيرد ودر هر دو صورت حج او صحيحاست.

مسأله 368 _ اگر شخصى عمداً سعى را بيش از هفت مرتبه بنمايد سعى او باطل خواهد شد، اعم از اين كه از اول قصد زيادى

داشته باشد يا در اثناء باشد يا بعد ازتمام شدن هفت مرتبه، بلى اگر زيادى را به قصد اين كه جزء سعى باشد نياورد باطل نخواهد شد.

مسأله 369 _ اگر شخصى از روى فراموشى سعى را بيش از هفت مرتبه آورد سعى او باطل نمى شود، و چنانچه كمتر از يك مرتبه آورده باشد از زيادى بايد صرفنظر نمايد، و اگر يك مرتبه كامل آورده، مستحب است شش مرتبه ديگر بجا آورد تا آنكه يك سعى كامل بشود، و چنانچه بيش از يك مرتبه آورده است رجاءّ تمام نمايد سعى دوم را و مى تواند صرفنظر از زيادى بنمايد و در جميع صور سعى او محكوم به صحت است.

مسأله 370 _ اگر از هفت مرتبهبجا آورد، در آن دو صورت است.

1 _ آن كه نقصان عمدى باشد با علم به حكم يا جهل به آن در اين صورت چنانچه تا موقف عرفات در عمره تمتع و تا آخر ذى الحجه در حج آن، تدارك ممكن است بايد باقى مانده را به جا بياورد و چنانچه تدارك ممكن نيست حج او باطل وسال آينده بايد به جا آورد، وبنابر احتياط واجب حج او مبدل به حج اِفراد مى شود در صورتى كه نقصان در سعىعمره باشد.

2 _ آن كه نقصان سهوى باشد در اين صورت چنانچه از مكه كوچ نكرده باشد ومتذكر شود بايد خودش باقى مانده را به جا آورد، وچنانچه از مكه كوچ كرده است برفرض تمكن ودشوار نبودن هر وقتى كه متذكر شد، خودش به جا آورد بقيه را و بر فرض عدم تمكن يا دشوارى ولو به اين كه به شهر خود

برگشته باشد نائب بگيرد ونائب همان باقى مانده را اتيان كند وكافى است، وبنابر احتياط نائب سعى تمام به جا آورد وچنين قصد كند آنچه در ذمه منوب عنه است بجا مى آورم اعم از اين كه واجب هفت مرتبه باشد يا خصوص مقدارى كه متمم سعى او است و زايد لغو باشد ودر اين حكم فرقى نيست بين آن كه فراموشى قبل از تمام شدن شوط چهارم باشد يا بعد از آن.

مسأله 371 _ اگر كسى يك مرتبه از سعى را فراموش كند و به اعتقاد آن كه سعى او تمام است بعد از تقصير با زن مقاربت بنمايد ويا آن كه ناخن هاى خود را بگيرد بايد به عنوان كفاره يك گاو بكشد.

مسأله 372 _ قطع سعى براى غرضى يا بدون غرض مانعى ندارد، وچنانچه قطع نمود او را لازم نيست پس از مراجعت به مسعى، سعى را اعاده نمايد بلكه كافى است همان مقدار كه باقى مانده است به جا بياورد ولو فصل طويل هم شده باشد.

حكم شك در سعى

مسأله 373 _ اگر كسى شك در عدد دفعات نمايد چنانچه شك در زيادى باشد مثل اين كه شك نمايد اين مرتبه كه تمام شده هفتمى است يا نهمى، سعى او محكومبه صحت است.

و چنان چه شك در نقيصه باشد مثل اين كه شك كند بين پنج و هفت يا در اثناء باشد شك كند اين مرتبه هفتم است يا نهم، سعى او محكوم به بطلان است چه آن كه شك او بعد از فراغ از عمل باشد يا قبل از فراغ بعد از تقصير باشديا قبل از آن در جميع صور بايد سعى را

اعاده نمايد.

تقصير

واجب پنجم از واجبات عمره تمتع تقصير است،معنى تقصير اين است كه مكلف قدرى از موى سر يا ريش يا سبيل خود را با مقراض يا غير آن ولو با دندان بگيرد.

مسأله 374 _ در محل شدن از عمره تمتع تقيرمتعين است، و تراشيدن موى سر كفايت نمى كند، بلكه بنابر احتياط وجوبى حرام است سر تراشيدن يك گوسفند قربانى كند ولى بنابراظهر واجب نيست.

مسأله 375 _ واجب است تقصير را بعد از فراغ از سعى به جا آورد و قبل از آن مشروع نيست بلكه تقديم تقصير بر آن موجب كفاره است وبايد يك گاو قربانى كند.

مسأله 376 _ اگر شخصى عمداً تقصير را ترك نمود تا آن كه با احرام حج محرم شد عمره تمتع او باطل است و حج او مبدل به اِفراد مى شود وبعد از آن لازم است عمره مفرده را بجا آورد واحوط آن است كه در سال آينده حج را اعاده نمايد.

مسأله 377 _ اگر شخصى از روى فراموشى تقصير را ترك نمود تا آن كه با احرام حج محرم شد عمره صحيح است وبنابر احتياط يك گوسفند قربانى كند.

مسأله 378 _ تمام چيزهائى كه به جهت احرام برمحرم حرام شده بود، پس از تقصير حلال مى شود حتى سر تراشيدن.

قسمت دوم حج تمتع

در گذشته بيان شد كه واجبات حج تمتع سيزده است كما اين كه شرائط آن در همان جا ذكر شد ونيز بيانكرديم كه كسى كه اعمال عمره تمتع را به جا آورد جائز نيست از مكه معظمه بدون احرام حج خارج شود مگر دو دسته رجوع شود به مبحث اقسام حج اول رساله.

احرام حج

واجب اول از واجبات حج تمتع احرام است، و واجبات وتروك آن به همان كيفيت است كه در احرام عمره ذكر شد، ونيت آن چنين است احرام مى بندم در حج تمتع براى اعمال حج به قصد فرمان الهى، ودر مبحث بيانكرديم حقيقت احرام ووجوب تلبيه ومحل گفتن آن و موضع قطع تلبيه را.

مسأله 379 _ در مبحث مواقيت گفتيم كه احرام حج بايد از مكه باشد ومكلف مخير است از هر جاى مكه كه بخواهد احرام ببندد بلى افضل مسجد است وافضل مواضع مسجد، مقام ابراهيم يا حجر اسماعيل است.

مسأله 380 _ وقت احرام حج پس از اعمال عمره است وافضل اوقات آن روز ترويه است يعنى هشتم ذى الحجه، وجائز است احرام حج را تا سه روز پيش از ترويه مقدم بدارد خصوصاً نسبت به پيرمرد ومريض كه ترس از ازدحام داشته باشند واز اين جهت پيش از مردمبيرون روند، ولى غير معذروين بنابر احتياط مقدم ندارد احرام را به روز ترويه، وجائز است تأخير آن از روز ترويه تا آن كه وقت وقوف به عرفات فوت نشود.

مسأله 381 _ اگر كسى از روى جهل يا فراموشى احرام حج را ترك نمود تا از مكه خارج شد در آن چندصورت است:

1 _ آن كه قبل از عرفات متذكر شود، در

اين صورت اگر تمكن دارد بايد برگردد واز مكه احرام ببندد واگر تمكنندارد به جهت ضيق وقت يا عذر ديگر از همان موضع تذكر احرام ببندد.

2 _ آن كه تذكر در عرفات يا مشعر يا بعد از افاضه ازمشعر باشد در اين صورت مى تواند از همان جا كه متذكر شده احرام ببندد وبرگشتن به مكه لازم نيست ولو تمكن داشتهباشد.

3 _ آن كه تذكر

بعد از تمام شدن اعمال حج باشددر اين صورت حج او صحيح است.

مسأله 382 _ اگر شخصى با علم وعمد احرام حج را ترك نمود چنانچه تا زمان وقوف به عرفات تدارك آن ممكن باشد بايد تدارك نمايد واگر تا زمان وقوف به عرفات ممكن نشد، حج او باطل است ولازم است در سال آينده قضاء نمايد.

وقوف به عرفات

واجب دوم از واجبات حج تمتع وقوف به عرفات است عرفات نام محل مخصوصى است كه در چهار فرسخى مكه است، ومراد وقوف بودن در آن جا است چه سواره، چه پياده، ساكن يا متحرك، ايستاده يا نشسته ياخوابيده در اين وقوف قصد قربت معتبر است.

مسأله 383 _ بايد وقوف از روى اختيار مكلف باشد پس اگر در مجموع مدت بيهوش بود وقوف او باطلاست، وهمچنين اگر خواب بود بدون آن كه قبلا نيت وقوف كرده باشد.

مسأله 384 _ براى شخص مختار زمان وقوف به عرفات از اول ظهر روز نهم ذى الحجه تا غروب شرعى است اگر چه مقدارى از اول وقت را اگر قبل از عرفات مشغول به مقدمات مستحبه از قبيل غسل ونماز باشد مانعى ندارد، بلكه تأخير تا يك ساعت بعد از ظهر تقريبا مطلقا جائز است، ووقوف در

اين مدت اگر چه واجب است ولى از اركان نيست يعنى اگر مكلف در بعضى از اين مدت ترك وقوف نمايد مرتكب حرام شده ولى حج او باطل نيست، بلى وقوف فى الجمله ما بين يك ساعت بعد از ظهرتقريبا وغروب شرعى از اركان است پس اگر در صورت اختيار در تمام اين مدت هيچ وقوف ننمايد حج او فاسد است.

مسأله 385 _ اگر مكلف در وقت مزبور كه وقت اختيارى است متمكن از وقوف نشد يا فراموش نمود يا جاهل غير مقصر بود، لازم است در شب عيد مقدارى از اول شب تا طلوع فجر وقوف نمايد واين وقت را وقت اضطرارى مى نامند.

وچنانچه وقوف نمود حج او صحيح است وچنان چه متمكن از وقوف در وقت اضطرارى بود وعمدا وقوف ننمود حج او باطل است.

مسأله 386 _ بر شخصى كه متمكن از وقوف اختيارى نبود واجب است وقوف اضطرارى در صورتى كه بداند كه اگر وقوف اضطرارى بنمايد درك وقوف اختيارىمشعر را مى نمايد والا واجب نيست.

مسأله 387 _ اگر كسى متمكن از وقوف اضطرارى نشد يا فراموش كرد تا طلوع فجر وقوف به مشعر مجزى است وحج او صحيح است.

مسأله 388 _ شخص مختار كه واجب است از اول ظهر تا يك ساعت بعد از ظهر تا در غروب در عرفات بماند اگر با علم وعمد پيش از غروب از آنجا كوچ كند حج اوصحيح است ولى معصيت كرده وبايد برگردد وواجب است در منى در روز عيد يك شتر در راه خدا نحر كند، واگراز اين كفاره متمكن نشد بايد هيجده روز روزه بگيرد در مكه يا در راه يا در

منزل خود پس از مراجعت ودر وجوب كفاره فرقى نيست بين آن كه برگردد قبل از غروب آفتاب به عرفات يا برنگردد در هر دو صورت كفاره واجب است.

مسأله 389 _ اگر مكلف از جهت فراموشى يا جهل به حكم پيش از غروب، از عرفات كوچ كند بايد پس از علم يا تذكر به عرفات برگردد وكفاره بر او واجب نيست ولو پس از علم وتذكر برنگردد به عرفات.

مسأله 390 _ اگر چه شبهه نيست در اين كه دعا وذكر در حال وقوف به عرفات از مستحبات اكيده است ولى فتواى بعضى از فقهاء به وجوب دعا و بعضى ديگر به وجوب صلوات بر پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) وذكر ضعيف است.

پس اگر در تمام مدت وقوف هيچ عمل عبادى انجام ندهد حج او صحيح است ومعصيت هم نكرده است.

مسأله 391 _ هرگاه اول ماه نزد قاضى اهل تسنن ثابت شد وبر طبق آن حكم نمود، در نزد شيعه ثابت نشد يا ثابت شد كه اول ماه نيست در آن جا چند صورت است:

1 _ راهى براى متابعت نكردن نباشد واگر بخواهد مخالفت نمايد ولو به اين كه روز بعد مقدارى از وقوف كهركن است به جا آورد خوف تلف نفس يا قطع عضوى ازاعضاء يا از بين رفتن آن بشود در اين صورت واجب است متابعت، ومخالفت آنان حرام است واگر وقوف آنان وقوف نمايد حج او صحيح و احتياج به اعاده ندارد و اگر مخالفت نمايد و در آن روز ننمايد روز بعد وقوف كند حج او باطل است.

2 _ راهى براى متابعت نكردن نباشد وبر مخالفت با آنان محذورى كه گذشت مترتب

نشود ولى ممكن است ضررى به او برسانند يا در مشقت و زحمت بيافتد در اينصورت اگر تبعيّت نمايد حج او صحيح واحتياج به اعاده نيست واگر مخالفت هم نمايد حجش صحيح است.

3 _ راهى براى متابعت كردن دارد و چنانچه مخالفت نمايد هيچگونه ضرر واذيّتى متوجه خودش و بقيه شيعه نمى شود، در اين صورت جائز نيست متابعت نمايد و اگر تبعيّت نمود واحتياط نكرد حجش باطل است

4 _ نتواند مخالفت نمايد و به درك وقوف اختيارى عرفه ولى از وقوف اضطرارى آن مانعى نباشد در اين صورت اگر تبعيت نمايد حجش صحيح است.

وقوف در مزدلفه

واجب سوم از واجبات حج تمتع از وقوف در مزدلفهاست (ومزدلفه نام جائى است كه مشعر الحرام هم مى نامند) وزمان وقوف كه مراد بودن در آن محل است به اختلاف مكلفين مختلف است، براى مرد مختار زمان وقوف روز عيد قربان از طلوع فجر تا طلوع خورشيد است، بلكه اگر اواخر وقت هم به مزدلفه برود واجب را به جا آورده است ولى زودتر از طلوع شمس نبايد از وادى محسر كه حدود مزدلفه است كوچ بنمايد پس مكلف مى تواند ديرتر ازطلوع فجر برود به مزدلفه ولى نمى تواند زودتر از طلوع شمس از آن حدود خارج شود.

و زمان وقوف براى زنان وصاحبان عذر وضعفاء از مردان وكسانى كه كار ضرورى داشته باشند شب عيد قربان تا طلوع شمس است ولازم نيست تمام شب را بمانند بلكه مقدارى از آن را اگر وقوف نمايند كافى است.

وزمان وقوف براى كسانى كه وظيفه شان وقوف دريكى از دو وقت گذشته است ولى به واسطه ضرورت وقوف ننمودند از اول طلوع

آفتاب تا ظهر روز عيد است همين قدر كه مقدارى از اين وقت را وقوف نمايند واجب را به جا آورده اند.

مسأله 392 _ كسى كه عالماً عامداً مختارا وقوف به مزدلفه را ترك نمايد حج او باطل است ولو وقوف به عرفه نموده باشد ويك شتر كفاره هم بر او واجب مى شود.

مسأله 393 _ اگر مكلف از عرفات كوچ كرد وبه مزدلفه آمد واجب نيست ماندن شب در مزدلفه ولو تمكن از ماندن داشته باشد.

مسأله 394 _ معتبر است در وقوف به مزدلفه كه وقوف را به قصد امتثال فرمان خداوند به جا آورد و لازم نيست قصد نمايد وقوف براى حجة الاسلام است يا غير آن همين قدر كه قصد نمايد وقوفى كه امر به او شده است كفايت مى كند.

مسأله 395 _ شخصى كه وظيفه اش وقوف در بين الطلوعين است اگر شب را در مزدلفه وقوف نموده وقبل از طلوع فجر از آنجا كوچ كند چنان چه از روى علم وعمد باشد حج او باطل ويك گوسفند كفاره بايد بدهد وچنان چه از روى جهل باشد حجش صحيح است ولى يك گوسفند كفاره بر او واجب است.

اختلاف حال مكلف از جهت ادراكوقوفين

از مطالب گذشته معلوم شد كه براى عرفات دو وقوف است اختيارى واضطرارى، وبراى مزدلفه سه وقوف است دو اضطرارى، شب عيد، وروز عيد، يك اختيارىبين الطلوعين روز عيد، ووظيفه محرم بر حسب درك وقوفين يا يكى از آنها اختلاف دارد زيرا در آن چند صورت است:

صورت اول آن كه مكلف اختيارى عرفه را درك نمايد و وقوف به مزدلفه را مطلقا ترك كند در اين صورت چنان چه ترك وقوف به مزدلفه

از روى علم وعمد باشد حج او باطلوسال آينده بايد حج نمايد، در صورتى كه حج بر او واجبباشد ويك شتر كفاره بر او واجب است، وچنان چه ترك وقوف از روى جهل باشد حج او صحيح وظاهرا يك گوسفند كفاره واجب است، وچنان چه از روى نسيان واضطرار باشد حجش صحيح است وچيزى بر او نيست.

مسأله 396 _

شخصى كه عن علم وعمد وقوف راترك كند بقيه اعمال حج را لازم نيست بجا آورد بلكه بايد عدول كند به عمره مفرده و با همان احرام كه بسته است براى حج عمره مفرده به جا آورد وبعد از آن از احرام خارج شود.

صورت دوم فقط اضطرارى عرفه را درك نمايد چنين شخصى حج او باطل و بايد به همان احرام كه براى حج بسته بوده عمره مفرده به جا آورد وبعد از آن از احرام خارجشود، ودرصورتى كه حج واجب بوده وترك وقوف به مزدلفه عمدى باشد سال آينده واجب است حج به جا آورد و اگر عمدى نبوده وجوب حج در سال آينده منوط است بهبقاء شرط وجوب.

صورت سوم آن كه اختيارى مشعر را كه بين الطلوعين است درك نمايد، در اين صورت اگر ترك وقوف به عرفه عمدى باشد حجش باطل وبايد عدول كند عمره مفرده به نحوى كه گذشت واگر غير عمدى باشد حج او صحيح است.

صورت چهارم شب عيد مزدلفه را فقط درك نمايددر اين صورت اگر محرم زن باشد يا مرد معذور ومريضحجش صحيح است واگر مرد مختار غير معذور باشدحجش باطل است وبايد عدول كند با همان احرم به عمره مفرده.

صورت ششم آن كه درك نمايد وقوف اختيارى هر كدام

از عرفات و مزدلفه را در اين صورت حج صحيح است وچيزى بر او نيست.

صورت هفتم آن كه درك نمايد اختيارى عرفه با وقوف شب مزدلفه را در اين صورت چنانچه محرم زن يا مرد معذور باشد حجش صحيح است بلا اشكال، واگر مرد غير معذور باشد گر چه حجش صحيح است، ولى يك گوسفند كفاره بر او ثابت است.

صورت هشتم آن كه درك كند وقوف اختيارى عرفه را با وقوف روز عيد مزدلفه در اين صورت، چنان چه ترك اختيارى مزدلفه از روى علم وعمد باشد حجش باطلوبايد عدول نمايد به عمره مفرده، وچنان چه ترك اختيارى مزدلفه از روى اضطرار باشد حجش صحيح است و چيزى بر او نيست.

صورت نهم آن كه وقوف اضطرارى عرفه را درك نمايد با وقوف در شب در مزدلفه در اين صورت اگر ترك وقوف اختيارى عرفه عمدى و اختيارى باشد حجش باطلوالا حجش صحيح است، و در صورت بطلان حج بايد عدول نمايد به عمره مفرده.

صورت دهم آن كه موقوف اضطرارى عرفه وموقف اختيارى مزدلفه كه بين الطلوعين است، درك نمايد در اين صورت نيز اگر ترك وقوف اختيارى عرفه عمدى باشد حج باطل وبايد عدول كند به عمره مفرده، واگر عمدى نباشد،حجش صحيح است.

صورت يازدهم آن كه درك كند موقوف اضطرارى عرفات وموقف اضطرارى مزدلفه در اين صورت اگر ترك وقوف اختيارى عرفه يا ترك وقوف در مزدلفه عمدى باشد حج او باطل و بايد عدول نمايد با همان احرام به عمره مفرده ودر سال آينده حج به جا آورد اگر حجش حجة الاسلام باشد، واگر ترك هر دو اضطرارى باشد حج او صحيح است. واجبات

منى بعد از آن كه مكلف از مزدلفه كوچ كرد واجب است به سوى منى برگشته وواجبات آنجا را چنان چه تفصيلا بيان خواهد شد انجام دهد.

رمى جمره عقبه

واجب چهارم ار واجبات حج رمى جمره عقبه است و معناى آن اين است كه مكلف به محلى كه نام آن جمره عقبه است، سنگ ريزه بياندازد ودر آن چند چيز معتبراست.

1 _ آن كه رمى نمودن در روز عيد قربان پس از طلوع آفتاب تا غروب باشد وتأخير آن جائز نيست كما اين كه تقديم جائز نيست، مگر براى زنان ومردان معذور ومريض كه مى تواند در شب عيد رمى نمايد.

2 _ آن كه عدد ريگها هفت باشد وكمتر از آن مجزى نيست.

3 _ آن كه سنگ ريزه ها را از حرم بردارد پس اگر از غيرحرم برداشت مجزى نيست، ومواضع مختلفه حرم فرقى ندارد اگر چه برداشتن از مشعر مستحب است.

4 _ آن كه سنگ ها را از مسجد الحرام ومسجد الخيف برندارد اگر از آنجا برداشت، مجزى نيست.

5 _ آن كه سنگ ريزه ها بكر باشند يعنى كسى قبلا آنها را نينداخته باشد.

6 _ نيّت قربت نمايد به اين نحو (كه هفت سنگ بهجمره عقبه مى اندازم در حج قربةً الى الله تعالى).

7 _ آن كه سنگ ريزه ها به جمره بخورد.

8 _ آن كه خوردن سنگ به جمره به وسيله پرتاب كردن باشد، پس اگر آن را روى جمره بگذارد به نحوى كهپرتاب كردن صدق ننمايد كافى نيست، ودر صورتى كهمكلف سنگ ريزه را پرتاب كند وآن به جاى ديگر برسد و از آنجا به جمره بخورد بنابر اظهر كفايت مى كند، مگر آن

كه آنچيز حيوان يا انسان باشد و بداند يا احتمال دهد كه حركت او مؤثر در خوردن به جمره است در اين صورت اظهر آن است كه كافى نيست.

9 _ آن كه پرتاب كردن با دست باشد بنابر احتياطوجوبى، پس اگر آن با پا پرتاب كند مجزى نيست بنابر احتياط.

10 _ آن كه سنگ ريزه ها را يكى يكى پرتاب كند پساگر چند عدد را يك مرتبه پرتاب نمايد ولو دو تا باشد مجزى نيست، وبنابر احتياط واجب مراعات كند كه ولو دو تاى از آنها يك دفعه به جمره نخورد بلكه پياپى باشد.

11 _ آن كه سنگ باشد وريزه البته خيلى هم ريزه نباشد.

مسأله 397 _ لازم نيست رمى جمره قبل از ذبح كه واجب پنجم است باشد، بلى مستحب است.

مسأله 398 _ معذروين وبچه ها نائب مى گيرند دررمى ورمى نائب كفايت مى كند، مگر آن كه رفع عذر قبل از گذشتن وقت بشود در اين صورت واجب است خودش اعاده نمايد، ودر خصوص مريض لازم است در صورت امكان خودش را در محل رمى ببرند واز طرف او رمى نمايند.

مسأله 399 _ اگر رمى جمره را از روى فراموشى يا جهل به حكم ترك نمود وبعد از طواف زيارت عالم يا متذكر شد، لازم است برگشته ورمى را تدارك نمايد، وظاهر اين است كه اعاده طواف هم لازم است، وهمچنيندر صورتى كه از روى علم وعمد ترك كرده باشد، وظاهراً كفاره بر او واجب نيست.

مسأله 400 _ اگر شخصى از روى جهل يا فراموشى بلكه با عمد وعلم رمى در روز عيد را ترك نمود، لازم است تا روز سيزدهم هر وقت

كه متذكر شد در روز آن را به جا آورد پس اگر شب يازدهم يا دوازدهم يا سيزدهم عالم يا متذكرشد لازم است روز بعد آن را انجام دهد، وچنان چه به مكه رفته باشد واجب است برگردد ورمى نمايد اگر روز سيزدهمنگذشته باشد.

مسأله 401 _ اگر از روى جهل يا فراموشى رمى را ترك نمود وبعد از روز سيزدهم عالم يا متذكر شد، لازم است در سال آينده خود يا نائب او رمى نمايد وواجب نيست برگشتن به منى ورمى نمودن وفقهاء فرموده اند كه اگر عالماً عامداً هم ترك نمود، همين حكم جارى است.

وهمچنين است حكم اگر بعد از بيرون رفتن از مكه عالم يا متذكر شود كه رمى را ترك نموده.

قربانى

واجب پنجم از واجبات حج تمتع قربانى كردن است و بر هر مكلف كه حج تمتع بنمايد قربانى كردن واجب است چه آن كه حج واجب باشد يا مستحب، ودر غير حج تمتعقربانى واجب نيست مگر در حج قِران كه ذبح همان حيوانى كه قارن همراه دارد واجب است.

وواجب است در ذبح امورى:

1 _ قصد قربت بنمايد به اين نحو كه قصد كند قربانى را براى انجام امر الهى ذبح مى نمايم.

2 _ آن كه ذبح در منى يا مكه ويا بين اين دو باشد و لازم نيست كه در منى باشد، خصوصا در مثل زمان ما كه حكومت تغيير داده است محل ذبح را از منى ودر وادى محسر قرار داده است، بلى در صورت امكان بهتر است كه در منى باشد.

3 _ آن كه بر روز عيد مقدم ندارد ذبح را وتأخير از روز سيزدهم جائز نيست مگر براى معذور

كه تأخير تا آخر ذيحجه جائز است وشخص مختار اگر از روز سيزدهم تأخير بياندازد معصيت كرده ولى تا آخر ذيحجه وقت قربانى باقى است.

4 _ بنابر احتياط واجب ذبح در روز باشد مگر شخص خائف كه در شب هم مى تواند قربانى كند.

5 _ هر مكلف قربانى مختص به خود ذبح كندپس اگر دو نفر با هم يك گوسفند قربانى نمايند، كافى نيست و چنان چه نتواند مكلف قربانى مخصوص به خودتهيه نمايد تكليف منتقل به بدل كه بعداً بيان خواهد شد،مى گردد.

مسأله 402 _ واجب نيست قربانى بعد از رمىباشد بلكه مى توان قبل از رمى قربانى نمود ولى احتياط غير لزومى آن است كه مقدم بر رمى نباشد.

جنس قربانى.

مسأله 403 _ لازم است قربانى از جنس شتر يا گاو يا گوسفند باشد.

و در شتر معتبر است كه پنج سال داشته ودر سال ششم داخل باشد.

و در گاو معتبر است بنابر احتياط دو سال داشته و در سال سوم داخل باشد.

و در گوسفند اگر بُز باشد بنابر احتياط معتبر است دو سال داشته ودر سال سوم داخل باشد واگر ميش يا برّه باشد، معتبر است بنابر احتياط يك سال را تمام كرده باشد.

امورى كه در قربانى معتبر است.

مسأله 404 _ در قربانى چند امر معتبر است:

1 _ آن كه سالم باشد پس حيوان مريض كفايتكند.

2 _ آن كه تام الاجزاء باشد پس حيوان ناقص مانندكور، لنگ، گوش بريده، حيوانى كه از شاخ اندرونى او چيزى ناقص باشد، كفايت نمى كند.

بلى حيوانى كه شاخ بيرون او شكسته يا بريده باشد و يا گوش او پاره شده ولى قطع نشده باشد، ويا دم او بريده

باشد، كافى است.

واما حيوانى كه از اصل خلقت گوش يا شاخ يا دم نداشته باشد پس كفايت آن در قربانى مشكل است و بنابر احتياط اكتفاء به آنها ننمايد.

3 _ آن كه حيوان خصى يعنى اخته شده نباشد مگر در صورتى كه تمكن از غير آن نداشته باشد، واما حيوان موجوء يعنى حيوانى كه رگهاى خصيتين او را ماليده باشند تا فاسد شده باشد، و مرضوض يعنى حيوانى كه تخمهاى او را ماليده باشند پس ظاهراً كفايت مى كند.

مسأله 405 _ اگر حيوانى را به گمان سالم بودن خريد وپس از پرداخت پول معيوت بودن او ظاهر شد ظاهر آن است كه در قربانى كفايت مى كند اگر چه احوط عدم كفايت آن است، وهمچنين اگر بعد از ذبح معلوم شودكه معيوب بوده.

مسأله 406 _ اگر حيوانى را به گمان آن كه چاق است خريد وبعد از آن معلوم شد لاغرى آن چه قبل از ذبح معلوم شود وچه بعد از آن در قربانى كفايت مى كند.

مسأله 407 _ اگر حيوانى را كه مكلف چاق بودن آن را نمى دانست يا خيال مى كرد لاغر است خريد وذبح نمود بعد معلوم شد چاق است در صورتى كه احتمال چاقى مى داده وبه جهت موافقت امر الهى به اميد چاق بودن، آن را ذبح كرده يا آن كه اگر احتمال نمى داده جاهل به حكم يا ناسى بوده وبه جهت اطاعت فرمان الهى ذبح كرده درقربانى كفايت مى كند، واگر احتمال چاقى نمى داده و از روى بى مبالاتى آن را ذبح نموده كفايت نمى كند.

مسأله 408 _ اگر حيوان واجد شرائط پيدا نكردمثل آن كه

حيوان موجود لاغر باشد يا خصى يا لنگ ظاهر ياكور ظاهر يا مريض ظاهر المرض يا شاخ داخل آن بريده باشد. ويا عيب ديگرى دارد ظاهراً در قربانى كفايت مى كند.

مصرف قربانى

مسأله 409 _ در قربانى لازم نيست سه قسمت كند،يك ثلث را به عنوان صدقه به فقير، ويك ثلث آن را به عنوان هديه به برادران دينى بدهد، واز يك ثلث ديگر خود بخورد، بلكه اين عمل مستحب است و در عمل به استحباب سه قسمت كردن به طور مساوى لازم نيست،بلكه همين قدر مقدارى از آن را صدقه بدهد، ومقدارى را به برادران دينى هديه، واز مقدارى خود بخورد كفايت مى كند، بلكه خوردن خودش هم معتبر نيست بنابراين در امتثال اين امر الهى همين قدر كه ذبح نمود حيوان را كافى است وكشته را هر عملى با آن انجام دهد مانعى ندارد، بلى ظاهر اين است كه اگر بخواهد او را بفروشد صحيح نيست.

مسأله 410 _ بيرون بردن حيوانات ذبح شده يا گوشت آنها از منى مانعى ندارد، پس بنابراين اگر دولت متصدى امور در آنجا سردخانه درست كند وتمام آنگوشتها كه قربانى شده بعد از تميز نمودن در آنجا نگه دارددر ظرف سال مصرف بى نوايان ومستحقين بلكه وغيرمستحقين بنمايد، يا آن كه به ممالك خارجه بفروشد و پولش را صرف مردم وعمران وآبادى بنمايد يا مؤسسات خيريه بنا نمايد بسيار عمل خوبى است وبه اين كار جوابكسانى كه اعتراض نموده كه فايده قربانى چيست، آيا غير اتلاف مال اثر ديگرى دارد، داده خواهد شد ومعلوم مى شود شارع مقدس چقدر مآل بين بوده ودر اين وظيفه مقدس كه حقيقتاً يك

كنگره بزرگ اسلامى است وبراىهماهنگ كردن جميع مسلمين اثر بزرگى دارد چه حكم اجتماعى خوبى نيز جعل نموده است.

حال اگر مسلمين رعايت آداب شرعى را ننموده و بيخود اموال حسابى را مى گذاريم تلف شود اشكالى بر مؤسس حكم نيست.

حكم كسانى كه قربانى پيدا نكردند

مسأله 411 _ اگر در وقت حج قربانى يافت نشوددر آن چند صورت است:

1 _ پول قربانى را داشته باشد در اين صورت لازم است قيمت آن را نزد شخص امينى بگذارد تا آن كه در بقيه ايام ذى الحجه قربانى كند واگر در آن سال يافت نشد سالديگر آن را انجام دهد.

2 _ آن كه پول قربانى را ندارد ولى مى تواند قرض نمايد وبعداً تمكن از اداء قرض را دارد، يا آن كه متاعى غير از ضروريات زندگى دارد مى تواند بفروشد در اين صورت بايدقرض نمايد يا متاع را بفروشد و پول را نزد شخص امينى بگذرد به همان نحو كه در مسأله قبل بيان شد، عمل نمايد.

3 _ آن كه از تهيه پول هم تمكن نداشته باشد در اين صورت ده روز روزه بگيرد به اين ترتيب كه سه روز آن را در ماه ذى الحجه، وهفت روز آن را پس از برگشتن به محل خود بگيرد، واگر مكلف در مكه بماند بايد صبر كند تا آن كه رفقاى او به محل خود برگردند يا آن كه يك ماه بگذرد آن وقت روزه بگيرد.

مسأله 412 _ سه روز روزه در سفر را بايد پياپى بگيرد مگر آن كه روز هشتم و نهم را روزه بگيرد در اين صورت بايد تأخير بياندازد روزه روز سوم را بعد از روز سيزدهم.

مسأله 413 _

روز عيد و روز يازدهم ودوازدهم ذى الحجه را نمى تواند روزه بگيرد بايد روزه در غير اين سه روز باشد ولى در بقيه ايام از اول ماه تا آخر مانعى ندارد.

مسأله 414 _ چنانچه مكلف عذرى درماندن به مكه دارد ولو به اين كه همسفريها صبر نمى كنند مى تواند سه روز روزه را در راه بگيرد، والا بايد در مكه بماند و روزه بگيرد در آنجا، وقصد اقامت نمودن وده روز ماندن لازم نيست اين روزه را در سفر مى توان گرفت.

مسأله 415 _ اگر سه روز روزه را گرفت وبعد از آن تمكن از قربانى پيدا كرد مخير است بين آن كه قربانى نمايد و بين آن كه هفت روز روزه بگيرد و بهتر است كه قربانىنمايد.

مسأله 416 _ اگر ماه ذى الحجه گذشت و سه روز روزه را نگرفت بايد در سال آينده قربانى بنمايد وچنان چه خودش به مكه نرفت كسى را مأمور كند كه از طرف اوقربانى نمايد.

مسأله 417 _ اگر كسى در مدينه بماند يا آن كه در شهر ديگرى محبوس شود وبخواهد هفت روز روزه را بگيرد بايد صبر كند تا رفقاى او به محل خود برگردند.

مسأله 418 _ در روزه هفت روز پياپى گرفتن معتبرنيست مى تواند جداى از هم روزه بگيرد.

مسأله 419 _ اگر مكلف در مكه روزه نگرفت و پس از برگشتن به شهر خودش خواست روزه بگيرد مى تواند همه را پياپى بگيرد، ولى اگر در مكه ماند وخواست همه را بگيرد بايد بين سه روز و هفت روز جدائى بياندازد.

وجوب حلق يا تقصير

واجب ششم از واجبات حج حلق يا تقصير است مراد از حلق

سر تراشيدن و مراد از تقصير از موى خود گرفتن است، ودر آن نيز قصد قربت معتبر است، وتأخير آن از ذبح لازم نيست اگر چه بهتر است، بلى بايد قبل از تهيه قربانى نباشد.

مسأله 420 _ واجب است حلق يا تقصير در مَنى باشد واگر خارج شود از منى بدون حلق يا تقصير درصورت تمكن بايد برگردد ودر آنجا اين عمل را انجام دهد و اگر تمكن از برگشتن ندارد يا دشوار است برگشتن در جاى خود حلق يا تقصير نمايد ودر صورت امكان موى سر خود را به منى بفرستد.

مسأله 421 _ بنابر احتياط لازم حلق يا تقصير درروز نحر انجام گيرد، ولى اگر تأخير شد تا قبل از طواف هرموقع به جا آورده شود، مجزى است.

مسأله 422 _ چنانچه طواف را مقدم بر حلق يا تقصير بدارد اعاده طواف بعد از حلق يا تقصير بنابر اظهر لازم است، واگر از روى علم وعمد باشد علاوه بر آن يكگوسفند قربانى بايد بنمايد.

مسأله 423 _ براى زنان سر تراشيدن جائز نيست حتى در غير حال احرام ودر حق آنها تقصير متعين است.

مسأله 424 _ مردان در اختيار حلق يا تقصير مخير هستند، حتى كسانى كه صروره باشند يعنى قبلاً حج ننموده باشند، بلى براى آنها مستحب مؤكد سرتراشيدن است.

واز تخيير بين حلق وتقصير دو دسته مستثنى هستنديعنى بر آنها واجب است سرتراشيدن.

1 _ شخصى كه براى دفع شپش وامثال آن موى سرخود را به عسل يا صمغ چسبانده باشد.

2 _ شخصى كه موى سر خود را جمع كرده وگره زده و درهم پيچيده وبافته است.

مسأله 425 _ بر مكلف خنثاى مشكل متعين است تقصير.

مسأله

426 _ هرگاه مكلف اختيار حلق نمود بايد تمام سر خود را بتراشد ولى اگر اختيار تقصير نمود مقدارى از موى خود را بگيرد كه صدق كوتاه كردن مو بكند كافى است.

مسأله 427 _ اگر به عوض تقصير مقدارى از سر را به بتراشد كافى نيست.

مسأله 428 _ كسى كه سرش مو ندارد چنان چه چاقورا به سر او بكشند كافى است وتقصير لازم نيست.

مسأله 429 _ شخصى كه ذبح نمود ورمى جمرهكرد وحلق يا تقصير نمود تمام آن چيزهائى كه به وسيله احرام بر او حرام شده است، حلال خواهد شد، مگر دوچيز زن و استعمال بوى خوش ودر غير حج تمتع بوى خوش نيز حلال مى شود، وآن دو نيز به تدريج حلال خواهند شد چنان چه خواهد آمد.

طواف زيارت ونماز آن وسعى

واجب هفتم وهشتم ونهم از واجبات حج تمتع طواف زيارت، ونماز آن، و سعى است، وكيفيت و شرائط آنها همان طورى است كه در طواف عمره ونماز طواف وسعى آن گذشت.

مسأله 430 _ در سابق بيان شد كه لازم است طواف زيارت را بعد از حلق يا تقصير وذبح ورمى به جا آوردچنان چه بر يكى از آنها مقدم شود بايد بعد از انجام آن اعاده طواف بنمايد واگر عمداً بر حلق يا تقصير مقدم گردد علاوه بر اين بايد يك گوسفند كفاره ذبح شود.

مسأله 431 _ وجوب تقديم حلق يا تقصير برطواف مختص به حج تمتع است ودر حج افراد و قران جائز است تقديم طواف بر آن.

مسأله 432 _ در حج تأخير طواف تا آخر ذى الحجه جائز است، چه آن كه حج تمتع باشد، يا افراد، ويا قران و احوط

آن است كه در حج تمتع طواف از روز يازدهم تأخير نياندازد عمدا و بر فرض تأخير از روز سيزدهم تأخير نشود.

مسأله 433 _ جائز نيست مكلف در حج تمتع طواف زيارت ونماز آن وسعى را بر وقوف به عرفات و مزدلفه مقدم بدارد بنابر احتياط واز اين حكم كسانى مستثنى هستند كه پس از مراجعت به مكه به جا آوردن اين اعمال براى آنها ميسور نباشد مانند:

زنى كه خوف حيض ونفاس دارد وبه اين جهت ممكن است از طواف بعد از وقوفين متمكن نباشد، پيرمرد،وشخص عاجز، ويا مريضى كه پس از مراجعت مردم ازمنى به جهت ازدحام از طواف متمكن نباشد يا دشوار باشد بر او طواف، اين اشخاص مى توانند طواف وسعى را بر وقوفين مقدم بدارند واعاده طواف وسعى لازم نيست ولو در ايام تشريق از اعاده متمكن باشند يا آن كه زن ايام حيضش تأخير بيافتد.

مسأله 434 _ در حج قِران و اِفراد بدون اشكال تقديم طواف ونماز آن وسعى بر وقوفين جائز است.

مسأله 435 _ حكم ترك عمدى وسهوى طواف درطواف عمره بيان شد.

مسأله 436 _ شخصى كه طواف ونماز آن وسعى را به جا آورد، استعمال طيب بر او حلال مى شود.

طواف نساء ونماز آن

واجب دهم ويازدهم از واجبات حج تمتع طواف و نماز آن است اين طواف ونماز آن اگر چه از واجبات است، الا اين كه اين عمل از اركان حج نيست وترك عمدى آن نيز موجب فساد حج نخواهد شد.

مسأله 437 _ طواف نساء به مردان اختصاص ندارد بر زنان نيز واجب است، پس اگر مرد او را ترك نمود وزن بر اوحلال نمى شود، واگر زن او

را ترك كرد بر هيچ مردى حلال نمى شود.

مسأله 438 _ طفل مميز اگر حج كرد چنان چه طواف نساء را ترك نمايد بعد از بلوغ هيچ زنى بر او حلال نيستواگر طواف نساء را به جا آورد زن بعد از بلوغ بر او حلال است.

مسأله 439 _ كيفيت وشرائط طواف نساء ونماز آن مانند طواف حج وعمره ونماز آن است.

مسأله 440 _ طواف نساء را نمى شود مقدم داشت بر وقوف به عرفات ومزدلفه بنابر احتياط وجوبى ولو در حال ضرورت وعذر.

مسأله 441 _ واجب است طواف نساء ونماز آن بعد از سعى در حج وعمره انجام گيرد ودر صورت عذروخوف حيض مى شود مقدم بر آن داشت.

مسأله 442 _ زنى كه حائض شود وقافله توقف ننمايد جائز است طواف نساء را ترك كرده وبا قافله برود واحوط اين است كه براى طواف نائب بگيرد.

مسأله 443 _ زنى كه پس از تجاوز از نصف طواف نساء حائض شود كوچ كردن بر او جائز است، واحوط اين است كه براى بقيه طواف ونماز آن نائب بگيرد.

مسأله 444 _ شخصى كه نماز طواف نساء رافراموش نمايد حكم آن حكم كسى است كه نماز طواف حج يا عمره را فراموش كند كه سابقاً بيان شد.

مسأله 445 _ اگر از روى جهل يا نسيان طواف نساء را بر سعى مقدم داشت واجب است پس از علم وتذكر بعد از سعى آن را اعاده نمايد.

مسأله 446 _ اگر كسى طواف نساء را ترك نمايددر اين مورد چند صورت است:

1 _ آن كه ترك طواف نساء عمدى باشد چه آن كه عالم به حكم باشد يا جاهل به آن در

اين صورت لازم است شخصاً برگشته وآن را به جا آورد وتا مدتى كه آن را به جا نياورده زن بر او حرام است، بلكه عقد نمودن هم بر او حرام است.

2 _ آن كه ترك طواف نساء از روى فراموشى باشد ولى در مكه قبل از كوچ كردن از آنجا متوجه شود، در اين صورت نيز شخصاً بايد آن را به جا آورد وتا مدتى كه بجا نياورده زن بر او حرام است وهمچنين عقد كردن.

3 _ ترك طواف نساء از روى فراموشى باشد و بعد ازكوچ كردن از مكه متوجه شود، در اين صورت مى تواند نائب بگيرد ومى تواند خودش برگشته وطواف را به جا آورد وپس از طواف خود يا نائبش زن بر او حلال مى شود، ودر حكم اين صورت فرقى نيست بين آن كه در بين راه متوجه شود يا بعد از رسيدن به منزل خود متذكر شود، ونيز فرقى نيست بين آن كه برگشتن خودش به مكه متعذر يا دشوار باشد و بين آن كه ممكن است برگردد ودشوارى هم نداشته باشد.

مسأله 447 _ كسى كه طواف نساء ونماز آن را به جا آورد اگر مرد است زن بر او حلال مى شود، واگر زن است مرد بر او حلال مى گردد، اما حرمت صيد و يا درخت كندن سابقاً بيان شد كه آن اختصاص به محرم ندارد پس تمام چيزهائى كه به واسطه احرام حرام شده بود بعد از طواف نساء و نماز آن حلال مى شود در صورتى كه بعد از تقصير وطواف زيارت باشد.

بيتوته در منى

واجب دوازدهم از واجبات حج بسر بردن شب يازدهم ودوازدهم است

در منى و معتبر است با قصد باشد، اما قصد قربت دليلى بر اعتبار آن نيست.

وبر چند طائفه واجب است شب سيزدهم را هم بماند در منى:

1 _ كسى كه در احرام اعم از احرام عمره واحرام حج از كشتن صيد اجتناب نكرده، بلكه كسى كه در روز سيزدهم از آن اجتناب نكرده است.

2 _ كسى كه با زن در حال احرام تا روز سيزدهم جماع نموده باشد، واما كسى كه از اين دو اجتناب نموده ولى سائر محرمات حتى استمتاع به زن را مرتكب شده است ماندن شب سيزدهم بر او واجب نيست.

3 _ كسى كه بعد از ظهر دوازدهم از آن جا كوچ نكند وآن جا بماند تا آفتاب غروب كند يا قبل از غروب آفتاب ازحدود منى خارج نشده باشد بر چنين شخصى هم ماندن شب سيزدهم واجب است.

مسأله 448 _ چند طائفه از وجوب بيتوته مستثنى هستند:

1 _ كسانى كه در مكه مكرمه تمام شب را به عبادت بسر بردند وهيچ گونه كارى به جز عبادت نداشته باشند مگر كارهائى كه ضرورى باشد مانند خوراك وتطهير وبنابر احتياط غير لزومى قصد كند به خوردن وآشاميدن قوت پيدا كردن بر عبادت را كه در اين صورت خود اين عمل هم عبادت مى باشد.

2 _ كسانى كه از بيتوته در آنجا معذور باشند مانند بيمار وپرستار بيمار وكسانى كه از بودن در آنجا بر جان ومال خود ترس دارند.

3 _ كسانى كه فراموش كرده اند.

4 _ چوپان گوسفندان در صورتى كه غروبنكند بر او در منى.

مسأله 449 _ مكلف در مقدار ماندن در منى مخير است، بين آن كه از اول شب تا

بعد از نصف شب در آن جا بماند، وبين آن كه قبل از نصف شب آمده وتا در صبح در آن جا بسر برد، ودر صورتى كه از اول شب تا نيمه در آن جا بسر برد جائز است بعد از نصف شب از آن جا خارج شود ولو پيش از طلوع صبح به مكه داخل شود، و بر هر دو تقدير ماندن روز در منى لازم نيست مگر از براى رمى جمرات همان نحو كهخواهد آمد.

مسأله 450 _ بر كسى كه واجب است بيتوته در منى اگر ترك نمود، واجب است براى هر شب يك گوسفند قربانى نمايد، وترك آن از روى جهل بنابر اظهر كفاره ندارد و همچنين بر هر كس كه بيتوته ننمايد ومعذور باشد يعنى واجب نباشد بيتوته بر او.

ودر محل آن قربانى مكلف مخير است هر جا مايل است ذبح كند حتى جائز است تأخير بياندازد تا به شهرخودش برگردد، و همين قدر كه مقدارى از گوشت او را بهفقراء بدهد در بقيه مختار است هر عملى كه بخواهد انجام دهد.

مسأله 451 _ اگر كسى بخواهد از منى كوچ كند چنان چه روز دوازدهم باشد بايد كوچ كردن بعد از ظهر باشد و اگر روز سيزدهم باشد مى تواند قبل از ظهر هم كوچ كند.

رمى جمرات

واجب سيزدهم از واجبات حج رمى جمراتسه گانه است جمره اولى، جمره وسطى، جمره عقبه كه نامسه محل معينى است، ودر رمى اين جمرات قصد قربت معتبر است.

مسأله 452 _ واجبات رمى همان است كه در رمى جمره عقبه ذكر شد.

مسأله 453 _ واجب است رمى جمرات سه گانه هر كدام به هفت سنگ ريزه

در روز يازدهم ودوازدهم، وچنان چه شب سيزدهم در آن جا بماند در روز سيزدهم نيزواجب خواهد شد.

مسأله 454 _ معتبر است در رمى جمرات ترتيب يعنى بايد اول جمره اولى را كه دورترين جمره است از مكه و نزديكتر به مشعر الحرام رمى نمايد، بعد جمره وسطى، بعد جمره عقبه را رمى نمايد.

مسأله 455 _ اگر خلاف ترتيب نمود مثل آن كه رمى جمره وسطى را بر رمى جمره اولى مقدم داشت، يارمى جمره عقبه را بر وسطى يا اولى مقدم نمود، واجب است آن چه مقدم داشته اعاده نمايد تا ترتيب حاصل شودودر اين حكم بين عالم وجاهل وناسى فرقى نيست، ولىاگر جمره را به چهار سنگ رمى نمود از روى فراموشى يا اشتباه يا جهل بلكه از روى عمد بقيه را ترك نمود، وبه رمى جمره بعدى مشغول شد، پس از آن جائز است سه سنگ باقى مانده را رمى كند و اعاده رمى جمره بعدى لازم نيست.

مسأله 456 _ رمى جمرات واجب است در روز بوده باشد پس رمى در شب براى روز گذشته يا روز آينده جائز نيست مگر براى شخص خائف وچوپان كه براى آنها جائز است در شب قبل يا شب بعد رمى نمايند.

مسأله 457 _ جائز است نيابت در رمى ازچند طائفه:

1 _ مريضى كه برايش دشوار است خود رمى نمايد او بايد يا خودش رمى نموده يا نائب بگيرد ودر صورت امكان بايد او را حمل نموده ببرند نزديك جمرات از طرف او رمىنمايند.

2 _ شخصى كه بيهوش باشد از صبح تا غروب.

3 _ شخص پير كه دشوار است بر او در حال ازدحام رمى نمودن.

4

_ بچه غير مميّز.

5 _ كسى كه نمى تواند از بيرون آمدن غائط جلوگيرى نمايد.

مسأله 458 _ اگر نائب رمى نمود وقبل از غروب رفع عذر شد بايد خود مكلف رمى نمايد.

مسأله 459 _ كسى كه رمى را ترك نموده جهلاً يا نسيانا تا آن كه به مكه رفته در صورت توجه وعلم بايد برگردد به منى وآن را قضاء كند در صورتى كه روز سيزدهم نگذشته باشد، واگر روز سيزدهم گذشته باشد بايد در سال آينده يا خودش يا نائبش آن را قضاء نمايند، وهمچنين اگر بعد از بيرون رفتن از مكه ملتفت شود.

مسأله 460 _ اگر كسى از روى عمد رمى را ترك نمود فقهاء فرموده اند در سال آينده يا خودش يا نائبش بايد قضاء نمايد وبه هر تقدير حج او باطل نمى شود.

مسأله 461 _ كسى كه رمى روز يازدهم يا رمى روز دوازدهم يا هر دو را فراموش نمود يا عمداً يا جهلاً يا اضطرارا ترك نمود بايد آن را در روز بعد قضاء نمايد.

وبايد رمى روز قبل مقدم بر رمى آن روز باشد.

وتفرقه انداختن بين قضاء واداء لازم نيست.

ونيز لازم نيست رمى قضاء را در اول صبح ورمى واجب را وقت زوال به جا آورد.

مسأله 462 _ اگر رمى يكى از جمرات را در روز يازدهم يا در روز دوازدهم فراموش نمود بايد قضاء آن و رمى جمره بعد از آن را در روز بعد بنمايد.

مسأله 463 _ اگر مى داند رمى يكى از جمرات در روز قبل فراموش شده ونمى داند كدام است كافى است در روز بعد جمره عقبه را رمى نمايد.

حكم مصدود

در سابق بيان شد كه

كسى كه احرام ببندد واجب است حج را به آخر برساند از اين حكم دو طائفه مستثنى هستند:

1 _ كسانى كه دشمن ممانعت از ادامه حج آنها بنمايد به نحوى كه نتوانند درك وقوف به عرفه يا مزدلفه را بنمايند مثل اين كه پس از احرام و دخول مكه دولت وقت به اتهامىآنها را گرفته وحبس بنمايد وراهى براى خلاصى نداشته باشند، بر چنين اشخاصى جائز است قربانى را در همان جائى كه ممنوع شده اند يا در مكه ويا در جائى ديگر ذبح نموده وبه واسطه آن آن چه حرام شده بود بر آنها حلال مى شود، وحليت محرمات متوقف بر حلق يا تقصير نيست، ونيز متوقف بر قصد تحلل نمى باشد.

مسأله 464 _ در احرام عمره اگر مانع از دخول مكه باشد همين حكم جارى است.

واگر مانع از افعال عمره پيدا شود نه دخول مكه چنان چه افعالى كه باقى مانده است قابل نيابت است نائب بايد بگيرد والا همين حكم جارى است.

مسأله 465 _ واجب نيست بر مصدود تحلل به هدى بلكه مى تواند صبر كند تا فوت حج بشود و رجوع كندبه عمره مفرده و به آن متحلّل مى شود.

مسأله 466 _ بعد از آن كه از احرام بيرون آمد اگر حج قبلاً بر او واجب بوده است يا آن كه اگر سال اول استطاعت بود، در سال آينده استطاعت باقى باشد واجب است در سال آتيه حج نمايد، والا واجب نيست.

مسأله 467 _ چنان چه حج او قران باشد همان حيوانى كه همراه برداشته بر تحلل كافى است كه او را ذبح نمايد، ولازم نيست حيوان ديگرى تهيه نمايد.

مسأله 468

_ اگر حيوانى كه او را قربانى نمايد پيدا نشد به همان احرام باقى است تا قربانى پيدا كند يا آن كه موقع حج بگذرد وتمكن از اتيان به عمره مفرده پيدا كند تا به واسطه آن مُحّل شود.

مسأله 469 _ اگر كسى را كه حبس كرده اند تمكن دارد از بيرون آمدن از حبس به نحوى از انحاء، صدق عنوان مصدود نمى كند واين حكم جارى نيست.

حكم محصور

طائفه دوم كسانى هستند كه به واسطه مرضنمى توانند ادامه حج بدهند بر چنين اشخاصى جائز است كه حيوان را بفرستند براى قربانى به منى اگر در احرام حج باشند، وبه مكه اگر در احرام عمره باشند، وبا آنهائى كه به وسيله آنان حيوان را فرستاده براى قربانى قرار بگذارند چنان چه در احرام حج است روز عيد و چنان چه در احرامعمره است هر روزى را كه مايل باشند قربانى نمايند، و آن روز كه رسيد از احرام خارج مى شوند، وبايد تقصير هم درآن روز بنمايند وهمه محرمات احرام بر آنان حلال مى شود مگر زن و حليّت آن متوقف است بر اين كه سال آينده خودشان حج نمايند اگر تمكن دارند، والا نائب بگيرندبراى حج پس از حج خود يا نائب در سال بعد زن هم حلالمى شود، وجماعتى گفته اند كه اگر حج آنان استحبابى باشد براى طواف نساء نائب بگيرند و با انجام دادن نائب طواف نساء را زن بر آنان حلال مى شود، احتياجى به حج سال آينده نيست واين قول بعيد نيست.

مسأله 470 _ شخص محصور چنان چه از اتمام حج تمكن ندارد ولى تمكن از اتيان به اعمال عمره

دارد مى تواند صبر كند تا فوت حج شده وعدول به عمره نمايد ومحل شود.

مسأله 471 _ اگر بعد از فرستادن قربانى رفع عذرشد، چنان چه درك حج به درك وقوفين مى نمايد بايد حج نمايد، وچنان چه درك نمى كند مى تواند محل شود بهرسيدن موعد قربانى و مى تواند عدول به عمره نمايد و به آن محل شود.

تا اينجا واجبات حج بيان شد، واز اين به بعدمستحبات وآداب آن را بيان خواهيم نمود.

آداب ومستحبات حج

بدان كه مستحبات حج بيش از آن است كه در اين رساله بيان نمائيم، لذا به بيان مقدارى از آنها اكتفاء كرده و بقيه را به كتب مفصله وا مى گذاريم.

مستحبات سفرشخصى كه اراده سفر مكه يا سفر ديگر را داردمستحب است كه از حضرت حق جل وعلا طلب خير كند و وصيت بنمايد وصدقه بدهد تا آن كه به آن صدقه سلامتى خود را خريدارى نمايد ووقتى كه براى مسافرت مهيا شد، مستحب است در خانه خود چهار ركعت نمازدر هر ركعتى فاتحة الكتاب وسوره توحيد را بخواند وبگويد:

اَللّهُمَ اِنّى اَتَقَربُ اِلَيكَ بِهِنَ فَاجْعُلْهُنَّ خَلِيفَتىِ فى اَهْلىِ وَمالى.

ومستحب است به درب خانه خود ايستاده وسه مرتبه از پيش رو وطرف راست وطرف چپ فاتحه و به همين ترتيب آية الكرسى را بخواند وبعد از آن بگويد:

اَللّهُمَ احْفَظْنى وَاحْفَظْ ما مَعِى وَسَلِّمنى وَسَلّمْ ما مَعى وَبَلِّغْنِى ما مَعِى بَبَلاغِكَ الْحَسَنِ الْجَميلِ.

مستحبات احرام

مستحبات احرام چند چيز است:

1 _ آن كسى كه قصد حج دارد از اول ماه ذى القعدة وكسى كه قصد عمره مفرده دارد پيش از يك ماه موى سر و رويش را رها نمايد، وبعضى قائل به وجوب آن شده اند ولى اين قول صحيح نيست، و مفيد فرموده است كه اگردر ماه ذى القعدة سر بتراشد يك گوسفند كفاره بر او لازم است اين قول هم ضعيف است.

2 _ آن كه قبلاً ناخن وشارب خود را بگيرد و موى زيربغل و عانه را ازاله نمايد، وفقها فرموده اند بدن خود را پاكيزه نمايد.

3 _ آن كه پيش از احرام در ميقات يا قبل از رسيدن به ميقات غسل احرام بنمايد، وبعضى آن را

واجب دانسته اند ولى اين قول ضعيف است، واز حائض ونفساء نيز اين غسل صحيح است.

مسألة: اگر كسى قبل از احرام غسل نموده درچند مورد مستحب است اعاده غسل بنمايد:

اول آن كه يك شبانه روز بگذرد از غسل واحرام نبسته باشد.

دوم آن كه مكلف لباسى بپوشد يا چيزى بخورد يا استعمال طيبى بنمايد كه بر محرم حرام است.

سوم آن كه پيش از احرام بخوابد.

مسألة: مستحب است در وقت غسل اين دعا رابخواند:

بسم الله وبالله اللهم اجعله نورا وطهورا وحرزاوامنا من كل خوف وشفاء من كل داء وسقم اللهم طهرنى و طهر قلبى واشرح لى صدرى واجر على لسانى محبتك ومدحتك والثناء عليك فانه لا قوة لى الا بك وقد علمت ان قوام دينى التسليم لك والاتباع لسنة نبيك صلواتك عليه وآله.

4 _ هنگام پوشيدن دو جامه احرام بگويد:

الحمد لله الذى رزقنى ما اوارى به عورتى واؤدى فيه فرضى واعبد فيه ربى وانتهى فيه الى ما امرنى الحمد لله الذى قصدته فبلغنى واردته فاعاننى وقبلنى ولم يقطع بى ووجهه اردت فسلمنى فهو حصنى وكهفى وحرزى وظهرى وملاذى ورجائى ومنجاى وذخرى وعدتى فى شدتى ورخئى.

5 _ آن كه دو جامه احرام از پنبه باشد وبهتر استرنگش هم سفيد باشد.

6 _ آن كه احرام را در غير حج تمتع به ترتيب ذيل ببندد، در صورت تمكن فريضه ظهر، ودر صورت عدم تمكن بعد از فريضه ديگر، ودر صورت عدم تمكن از آن بعد از شش يا چهار يا دو ركعت نماز نافله كه در ركعت اول بعد از حمد و سوره توحيد ودر ركعت دوم سوره جحد را بخواند و شش ركعت افضل است و در حج تمتع

چنانچه مى تواند اول وقت بعد از نافله به نحوى كه بيان شد احرام ببندد والا نماز ظهر را در مكه بخواند وبعد از آن احرام ببندد.

7 _ مستحب است بعد از نماز حمد وثناى الهى به جا آورد وبر پيغمبر وآل او صلوات بفرستد وبعد از آن دراحرام عمره تمتع اين دعا را بخواند:

اللهم انى اسئلك ان تجعلنى ممن استجاب لك وآمن بوعدك واتبع فانى عبدك وفى قبضتك لا اوقى الا ما وقيت ولا آخذ الا ما اعطيت وقد ذكرت الحجفاسئلك ان تعزم لى عليه على كتابك وسنة نبيك صلواتك عليه وآله وتقوينى على ما ضعفت وتسلم لى مناسكى فىيسر منك وعافية واجعلنى من وفدك الذى رضيت وارتضيت وسمعت وكتبت اللهم انى خرجت من شقة بعيدة وانفقت مالى ابتغاء مرضاتك اللهم فتمم لى حجتى وعمرتى اللهم انى اريد التمتع بالعمرة الى الحج على كتابك وسنة نبيك صلى الله عليه وآله وسلم فان عرض لى عارض يحبسنى فحلنى حيث حبستنى لقدرك الذى قدرت على اللهم ان لم تكن حجة فعمرة احرم لك شعرى وبشرى ولحمى ودمى وعظامى ومخى وعصبى من النساء الثياب والطيب ابتغى بذلك وجهك والدار الاخرة.

8 _ آن كه به نيت احرام تلفظ بنمايد وبه مجرد قصد نفسانى اكتفاء ننمايد.

9 _ مردان تلبيه را بلند بگويند خصوصاً بعد ازرسيدن به بيداء در صورتى كه از مسجد شجره محرم شوند و بعد از مشرف شدن به ابطح در احرام از مكه.

10 _ سابقا تلبيه واجب وآنچه مقتضاى احتياط است ضمّ شود بيان كرديم، ومجمع اين عبارت است (لبيك اللهم لبيك لبيك لا شريك لك لبيك ان الحمد والنعمةلك والملك لا شريك لك) ونيز بيان

شد كه در (ان) دو نحو خوانده شود يك مرتبه به زير ومرتبه ديگر به زبر همزه.

ومستحب است بعد از آن بگويد:

لبيك ذى المعارج لبيك لبيك داعيا الى دارالسلاملبيك لبيك غفار الذنوب لبيك لبيك اهل التلبية لبيك لبيك ذا الجلال والاكرام لبيك لبيك تبدى والمعاد اليك لبيكلبيك تستغنى ويفتقر اليك لبيك لبيك مرهوبا ومرغوبا اليكلبيك لبيك اله الحق لبيك لبيك ذا النعماء والفضل الحسن الجميل لبيك لبيك كشاف الكرب العظام لبيك لبيك عبدكوبن عبيدك لبيك لبيك يا كريم لبيك.

11 _ تلبيه را در حال احرام تكرار كند و در موارد آينده نيز آن را بگويد، وقت بيدار شدن از خواب، و بعد از هر نماز واجب، ومستحب، وقت رسيدن به سواره، وقت بالا رفتن از تلّ يا سرازير شدن از آن، وقت سوار شدن يا پياده شدن،ووقت سحر واوقات سحر زياد بگويد.

مسألة: كسى كه عمره تمتع به جا مى آورد استحباب تكرار تلبيه بر او مستمر خواهد بود تا آن كه خانه هاى قديممكه را ببيند، وحد آن براى كسى كه از مدينه بيايد عقبة المدينين كه جاى معروفى است مى باشد وپس از آن استحباب ندارد وكسى كه محرم با حرام حج است استحباب تكرار تلبيه آن تا ظهر روز عرفه مستمر استو بعد از آن.

وكسى كه عمره مفرده به جا مى آورد تلبيه آن تا وقت دخول به حرم مى باشد.

مكروهات احرام

مكروهات احرام چند چيز است:

1 _ احرام بستن در جامه چركين واگر جامه در حال احرام چرك شود مانعى ندارد كه محرم خودش يا كس ديگرآن را بشويد.

2 _ احرام بستن در جامه راه راه.

3 _ به دست كردن انگشتر براى زينت.

4

_ پوشيدن زيور به قصد زينت براى زنان خصوصاً زيورهائى كه عادت به پوشيدن آنها نداشته اند وقبل از احرام نپوشيده بوده اند به شرط آن كه به قصد زينت براى مرد نباشد والا حرام است.

5 _ حجامت كردن در غير حال ضرورت والا مكروه نيست.

6 _ خون در آوردن از بدن ولو با خاراندن بدن يا مسواك كردن ويا به نحو ديگر باشد.

7 _ حمام رفتن.

8 _ لبيك گفتن محرم در جواب كسى كه او را صدا زند.

مستحبات دخول به حرم

1 _ به جهت دخول حرم غسل نمايد.

2 _ پا برهنه شده ونعلين خود را در دست گرفته داخل حرم شود.

وقت دخول حرم اين دعا را بخواند:

اللهم انك قلت فى كتابك وقولك الحق (واذن فى الناس بالحج يأتوك رجالا وعلى كل ضامر يأتين من كل فج عميق) اللهم انى ارجو ان اكون ممن اجاب دعوتك قدجئت من شقة بعيدة وفج عميق سامعا لندائك ومستجيبا لك مطيعا لامرك وكل ذلك بفضلك على واحسانك الىفلك الحمد على ما وفقتنى له ابتغى بذلك الزلفة عندك والقربة اليك والمنزلة لديك والمغفرة لذنوبى والتوبة علىمنها بمنك اللهم صل على محمد وآل محمد وحرم بدنىعلى النار وآمنى من عذابك برحمتك يا ارحم الراحمين.

4 _ وقت دخول حرم مقدارى از علف اذخر گرفته آن را مضغ نمايد.

آداب مسجد الحرام ومكه معظمه

مستحب است براى دخول مكه معظمه غسل بنمايد.ونيز مستحب است مكلف براى دخول مسجد الحرام غسل بنمايد، وهمچنين مستحب است باپاى برهنه وبا حالت سكينه ووقار وارد شود، وهنگام و از در بنى شيبة وارد شود وگفته اند كه باب بنى شيبة در حال كنونى مقابل باب السلام است، ومستحب است بر درمسجد الحرام

ايستاده وبگويد:

السلام عليك ايهاالنبى ورحمة الله وبركاته بسم اللهوبالله وما شاء الله السلام على انبياء الله ورسله السلام على رسول الله والسلام على ابراهيم خليل الله والحمدلله رب العالمين.

پس داخل مسجد الحرام شود ورو به كعبه دستها را بلند نموده وبگويد:

اللهم انى اسألك فى مقامى هذا وفى اول مناسكى انتقبل توبتى وان تتجاوز عن خطيئتى وان تضع عنى وزرى الحمدلله الذى بلغنى بيته الحرام اللهم انى اشهدك ان هذابيتك الحرام الذى جعلته مثابة للناس وامنا مباركا وهدىللعالمين اللهم انى عبدك والبلد بلدك والبيت بيتك جئت اطلب رحمتك واؤم طاعتك مطيعا لامرك راضيا بقدركاسألك مسألة الفقير اليك الخائف لعقوبتك اللهم افتح لىابواب رحمتك واستعملنى بطاعتك ومرضاتك.

و در روايات ديگر وارد است كه نزد در مسجد بگويد:

بسم الله وبالله ومن الله والى الله وماشاء الله وعلى ملة رسول الله صلى الله عليه وآله وخير الاسماء لله والحمد لله والسلام على رسول الله السلام على محمد بنعبد الله السلام عليك ايها النبى ورحمة الله وبركاته السلام على انبياء اله ورسله السلام على ابراهيم خليل اللهالرحمن السلام على المرسلين والحمد لله رب العالمين السلام علينا وعلى عبادالله الصالحين اللهم صل علىمحمد وآل محمد وبارك على محمدو آل محمد وارحممحمدا وآل محمد كما صليت وباركت وترحمت على ابراهيم وآل ابراهيم انك حميد مجيد اللهم صل علىمحمد وآل محمد عبدكورسولك اللهم صل على ابراهيمخليلك وعلى انبيائك ورسلك وسلم عليهم وسلام على المرسلين والحمد لله رب العالمين اللهم افتح لى ابوابرحمتك واستعملنى فى طاعتك ومرضاتك واحفظنى بحفظ الايمان ابدا ما ابقيتنى جل ثناء وجهك الحمد للهالذى جعلنى من وفده وزواره وجعلنى ممن يعمرمساجده وجعلنى ممن يناجيه اللهم انى عبدك وزائرك فى بيتك

وعلى كل مأتى حلق لمن اتاه وزاره وانت خير مأتىواكرم مزور فأسألك ياالله يا رحمن وبانك انت الله لاالهالا انت وحدك لا شريك لك وبانك واحد احد صمد لم تلد ولم تولد ولم يكن له (لك خ ل) كفوا اَحَدٌ وان محمداعبدك ورسولك صلى الله عليه وعلى اهل بيته يا جواد ياكريم يا ماجد يا جبار يا كريم أسألك ان تجعل تحفتك اياى بزيارتى اياك اول شئ تعطينى فكاك رقبتى من النار پسسه مرتبه مى گويد: اللهم فك رقبتى من الناس پس مى گويد:

واوسع على من رزقك الحلال الطيب وادرأ عنى شرشياطين الجن والانس وشر فسقه العرب والعجم.

ومستحب است وقتى كه محاذى حجرالاسود شد بگويد:

اشهدان لا اله الا الله وحده لا شريك له وان محمداعبده ورسوله آمنت بالله وكفرت بالجبت والطاعوتواللات والعزى وبعبادة الشيطان وبعبادة كل ند يدعى من دون الله.

پس نزديك حجرالاسود رفته وآن را استلام نمايد و بگويد:

الحمدلله الذى هدانالهذا وما كنا لنهتدى لو لا انهدانا الله سبحان الله والحمد لله ولا اله الا الله والله اكبراكبر من خلقه اكبر ممن اخشى واحذر لا اله الا الله وحدهلا شريك له، له الملك وله الحمد يحيى ويميت ويميت ويحيى وهو حى لا يموت بيده الخير وهو على كل شى قدير.

وصلوات بر پيغمبر وآل او بفرستد و سلام برپيغمبران بدهد چنان چه وقت دخول مسجد سلام مى داد آنگاه بگويد:

انى اومن بوعدك واوفى بعهدرك.

ودر روايت معتبر وارد است كه وقتى كه نزديك حجرالاسود رسيدى دستهاى خود را بلند كن وحمد وثناى الهى را به جا آور، وصلوات بر پيغمبر بفرست وازخداوند عالم بخواه كه حج تو را قبول كند پس از آن حجر را بوسيده

و استلام نما واگر آن هم ممكن نشد اشاره به آن كنوبگو:

اللهم امانتى اديتها وميثاقى تعاهدته لتشهد لى بالموافاة اللهم تصديقا بكتابكوعلى سنة نبيك صلواتك عليه وآله اشهدان لا اله الا الله وحده لا شريك له وان محمداعبده ورسوله آمنت بالله وكفرت بالجبت والطاعوتواللات والعزى وبعبادة الشيطان وبعبادة كل ند يدعى مندون الله تعالى.

واگر نتوانى همه را بخوانى بعضى را بخوان و بگو:

اللهم اليك بسطت يدى وفيما عندك عظمت رغبتىفاقبل سبحتى واغفرلى وارحمنى اللهم انى اعوذ بك من الكفر والفقر وماقف الخزى فى الدنيا والاخرة.

آداب ومستحبات طواف

در حال طواف مستحب است بگويد: اللهم انىاسألك باسمك الذى يمشى به على طلل الماء كما يمشىبه على جدد الارض واسألك باسمك الذى يهتز عرشك و اسألك الذى تهتز له اقدام ملائكتك واسألك باسمكالذى دعاك به موسى من جانب الطور فاستجبت له والقيتعليه محبة منك واسألك باسمك الذى غفرت به لمحمدما تقدم من ذنبه وما تأخر واتممت عليه نعمتك ان تفعلبى كذا وكذا وحاجت خود را بطلبد ونيز مستحب است در حال طواف بگويد:

اللهم انى اليك فقير وانى خائف مستجير فلا تغيرجسمى ولا تبدل اسمى و صلوات بر محمد وآل او بفرستد به خصوص وقتى كه به در خانه كعبه مى رسد و وقتى كه بهحجر اسماعيل رسيد به ناودان نگاه نموده وبگويد:

اللهم ادخلنى الجنة واجرنى من النار برحمتك وعافنى منالسقم واوسع على من الرزق الحلال وادرأ عنى شرفسقة الجن والانس وشر فسقة العرب والعجم و چون ازحجر بگذرد به پشت سر كعبه برسد بگويد:

ياذالامنوالطول يا ذاالجود والكرم ان عملى ضعيف فضاعفه لى وتقبله منى انك انت السميع العليم و چون به ركن بمانى رسد دست بردارد و بگويد: ياالله

يا ولى العافية وخالق العافية علىرازق العافية والمنعم بالعافية والمتفضل بالعافية وخالق العافيةوعلى جميع خلقك يا رحمن الدنيا والاخرة ورحيمهماصل على محمد وآل محمد وارزقنا العافية وتمام العافيةوشكر العافية فى الدنيا والاخرة يا ارحم الراحمين پس سر و به جانب كعبه بالا كند و بگويد: الحمدلله الذى شرفك وعظمك والحمدلله الذى بعث محمدا نبيا وجعل عليا اماما اللهم اهد له خيار خلقك وجنبه شرار خلقك و چون ميان ركن يمانى وحجرالاسود برسد بگويد: ربنا آتنا فىالدنيا حسنة وفى الاخرة حسنة وقنا عذاب النار.

ودر دور هفتم وقتى كه به مستجار است دو دست خود را بر ديوار خانه بگشايد وشكم و روى خود را به ديوار كعبه بچسباند و بگويد: اللهم البيت بيتك والعبد عبدك وهذا مكان العائذ بك من النار.

پس به گناهان خود اعتراف نموده واز خداوند عالم آمرزش آن را بطلبد كه انشاءالله تعالى مستجاب خواهد شد بعد بگويد: اللهم من قبلك الروح والفرج والعافية اللهم انعملى ضعيف فضاعفه لى ما اطلعت عليه منى وخفى علىخلقك استجير بالله من النار.

وآنچه خواهد دعا كند وركن يمانى را استلام كند وبه نزد حجرالاسود آمده وطواف خود را تمام نموده وبگويد:

اللهم قنعنى بما رزقتنى وبارك لى فيما اتيتنى.

وبراى طواف كننده مستحب است در هر دور اركان خانه كعبه وحجرالاسود را استلام نمايد ودر وقت استلام حجر بگويد: امانتى اديتها وميثاقى تعاهدته لتشهد لىبالموافاة.

مستحبات نماز طواف

در نماز طواف مستحب است بعد از حمد در ركعت اول سوره توحيد ودر ركعت دوم سوره جحد را بخواند و پس از نماز حمد وثناى الهى را به جا آورده وصلوات بر محمد وآل محمد بفرستد واز خداوند عالم طلب قبول نمايد، وبعد

از فراغ از نماز طواف وپيش از سعى مستحب است به نزد چاه زمزم رفته يك يا دو دلو آب بكشند و آن را به سر و پشت و شكم خود بريزد وبگويد: اللهم اجعله علمانافعا ورزقا وشفاء من كل داء وسقم.

پس از آن به نزد حجرالاسود بيايد ومستحب است ازدرى كه محاذى حجرالاسود است به صفا متوجه شود و با آرامى دل وبدن بالاى صفا رفته و به خانه كعبه نظر كند وبهركنى كه حجرالاسود در آن است رو نمايد وحمد وثناى الهى را به جا آورد ونعمتهاى الهى را به خاطر آورد آنگاه اين اذكار را بگويد الله اكبر هفت مرتبه الحمدلله هفت مرتبه لاالهالاالله هفت مرتبه لا اله الا الله وحده لا شريك له له الملك ولهالحمد يحيى ويميت ويميت ويحيى وهو حى لا يموت وهو حى لايموت وهوعلى كل شى قدير سه مرتبه پس صلوات بر محمد وآلمحمد بفرستد پس بگويد: الله اكبر على ما هداناوالحمد لله على ما ابلانا والحمدلله الحى القيوم والحمدلله الدائم سه مرتبه.

پس بگويد: اشهد ان لا اله الاالله واشهد ان محمداعبده ورسوله لانعبد الا اياه مخلصين له الدين ولو كرهالمشركون سه مرتبه پس بگويد: اللهم انى أسألك العفووالعافية واليقين فى الدنيا والاخرة سه مرتبه پس بگويد:

اللهم آتنا فى الدنيا حسنة وفى الاخرة حسنة وقنا عذاب النارسه مرتبه، پس بگويد: الله اكبر صد مرتبه لااله الا الله صد مرتبه الحمدلله صد مرتبه سبحان الله صدمرتبه، پس بگويد: لا اله الا الله وحده وحده انجز وعده ونصر عبده وغلب الاحزاب وحده فله الملك وله الحمدوحده اللهم بارك لى فى الموت وفيما بعد الموت اللهمانى اعوذ بك من ظلمة

القبر ووحشته اللهم اظلنى فى ظل عرشك يوم لا ظل الاظلك.

و بسيار تكرار كند سپردن دين و نفسه و اهل و مال خود را به خداوند عالم پس بگويد: استودع الله الرحمن الرحيم الذى لا تضيع ودايعه دينى ونفسى واهلى اللهم استعملنى على كتابك وسنة نبيك وتوفنى على ملته واعذنى من الفتنة پس بگويد الله اكبر سه مرتبه پس آنها را دو مرتبه تكرار كند پس يك بار تكبير بگويد و باز آنها را اعاده نمايد، واگر تمام اين عمل را نتواند انجام دهد هر قدركه مى تواند بخواند، ومستحب است كه اين دعا را بخواند:

اللهم اغفرلى كل ذنب اذنبته قط فان عدت فعد على بالمغفرة فانك انت الغفور الرحيم اللهم ان افعل بى ماانت اهله ترحمنى وان تعذبنىفانت غنى عن عذابى وانا محتاج الى رحمتك فيامن انآمحتاج الى رحمته ارحمنى اللهم لا تفعل بى ما انا اهل فانك ان تفعل بى ما انا اهله تعذبنى ولم تظلمنى اصبحتاتقى عدلك ولااخاف جورك فيا من هو عدل لا يجورارحمنى.

در حديث شريف وارد شده هركس كه بخواهد مال او زياد شود ايستادن در صفا را طول دهد، و بدان كهمستحب است سعى نمايد واز صفا تا به مناره ميانه راه رود واز آنجا تا جائى كه بازار عطاران است هروله كند يعنى تند برود واگر سوار باشد اين حد را فى الجمله تند نمايد وازآنجا تا به مروه نيز ميانه رود ودر وقت برگشتن نيز به همان ترتيب مراجعت نمايد و از براى زنها هروله نيست، و مستحب است در گريه كردن سعى كند وخود را به گريه وا دارد ودر حال سعى دعاء بسيار كند.

مستحبات احرام تا وقوف به عرفات

امورى

كه در احرام عمره مستحب است در احرام حج نيز مستحب است و پس از اين كه شخص احرام بسته و از مكه بيرون آمد همين كه بر ابطح مشرف شود به آواز بلند تلبيه بگويد و چون متوجه منى شود بگويد: اللهم اياك ارجو واياك ادعو فبلغنى املى واصلح لى عملى.

و با تن ودل آرام با تسبيح وذكر حق تعالى برود وچون به منى رسيد بگويد: الحمد لله الذى اقد منيها صالحا فى عافية وبلغنى هذا المكان پس بگويد: اللهم هذه منى وهى مما مننت به علينا من المناسك فأسألك ان تمن على بما مننت على انبيائك فانما انا عبدك وفى قبضتك.

ومستحب است شب عرفه را در منى بوده و به اطاعت الهى مشغول باشد، و بهتر آن است كه عبادات وخصوصا نمازها را در مسجد خيف به جا آورد وچون نمازصبح را خواند تا طلوع آفتاب تعقيب گفته پس به عرفات روانه شود واگر خواسته باشد بعد از طلوع صبح روانه شود مانعى ندارد، ولى سنت بلكه احوط آن است كه تا آفتاب طلوع نكرده از وادى محسر رد نشود و روانه شدن پيش ازصبح مكروه واز بعضى حرمت آن را نقل نموده اند مگر از براى ضرورت مانند بيمار و كسى كه از ازدحام مردم خائف باشد وچون به عرفات متوجه شود اين دعا را بخواند.

اللهم اليك صمدت واياك اعتمدت ووجهك اردتأسألك ان تبارك لى فى رحلتى وان تقضى لى حاجتى وانتجعلنى ممن تباهى به اليوم من هو افضل منى و تا رسيدن به عرفات تلبيه بگويد.

مستحبات وقوف به عرفات

در وقت به عرفات چند چيز مستحب است:

1 _ با طهارت بودن در حال وقوف.

2

_ غسل نمودن وبهتر آن است كه نزديك ظهر باشد.

3 _ آن چه موجب تفرق حواس است از خود دور سازد قلب او متوجه جناب اقدس الهى گردد.

4 _ نسبت به قافله اى كه از مكه مى آيد وقوف شخص در طرف دست چپ كوه واقع گردد.

5 _ وقوف او در پائين كوه ودر زمين همواره بوده باشد و بالا رفتن كوه مكروه است.

6 _ در اول وقت نماز ظهر وعصر را به يك اذان و دو اقامه به جا آورد.

7 _ قلب خود را به حضرت حق جل وعلا متوجه ساخته وحمد الهى و تهليل وتمجيد نموده وثناى حضرت حق را به جا آورد پس از آن صد مرتبه الله اكبر وصد مرتبه سوره توحيد را بخواند و آن چه خواهد دعا نمايد واز شيطانرجيم به خدا پناه ببرد واين دعا را نيز بخواند:

اللهم رب المشاعر كلها فك رقبتى من النار واوسع على من رزقك الحلال وادراء عنى شر فسقة الجن والانس اللهم لاتمكر بى ولا تخد عنى ولا تستدرجنى يا اسمع السامعين ويا ابصر الناظرين ويا اسرع الحاسبين وياارحم الراحمين أسألك ان تصلى على محمد و آل محمد و ان تفعل بى كذا وكذا وحاجت خود را نام ببرد پس دست به آسمان بردارد وبگويد: اللهم حاجتى اليك التى ان اعطيتنيها لم يضر فى ما منعتنى وان منعتنيها لم ينفعنى ما اعطيتنى اسألك خلاص رقبتى من النار اللهم انى عبدكوملك ناصيتى بيدك واجلى بعلمك اسألك ان توفقنى لمايرضيك عنى وان تسلم منى مناسكى التى اريتها خليلك ابراهيم صلوات الله عليه ودللت عليها نبيك محمدا صلىالله عليه وآله اللهم اجعلنى ممن رضيت عمله واطلت

عمره و احييته بعد الموت.

8 _ واين دعا را بخواند: لا اله الا الله وحده لا شريك لهله الملك وله الحمد يحيى ويميت وهو حى لا يموت بيده الخير وهو على كل شى قدير اللهم لك الحمد كالذى تقول وخيرا مما نقول وفوق ما يقول القائلون اللهم لك صلاتى ونسكى ومحياى ومماتى ولك تراثى (براءتى خ ل) وبك حولى ومنك قوتى اللهم انى اعوذ بك من الفقر ومن وساوس الصدر ومن شتات الامر ومن عذاب القبر اللهم انى اسألك خير الرياح واعوذ بك من شر ما يجئ الرياح واسألك خير الليل وخير النهار اللهم اجعل فى قلبى نورا وفى سمعى وبصرى نورا وفى لحمى ودمى وعظامى وعرقى ومقعدى ومقامى ومدخلى وخروجى نورا واعظم لى نورا يارب يوم القاك انك على كل شى قدير.

ودر اين روز تا مى تواند از خيرات و صدقات تقصيرنكند وديگر رو به قبله كند وبگويد: سبحان الله صد بار والله اكبر وماشاء لاقوة الا بالله اشهد ان لا اله الا اللهوحده لا شريك له له الملك وله الحمد يحيى ويميت وهو حى لا يموت بيده الخير وهو على كل شى قدير.

9 _ آن كه كعبه را استقبال نموده واين اذكار را بگويد:

سبحان الله صد مرتبه الله اكبر صد مرتبه ماشاء الله لا قوةالا بالله صد مرتبه اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شريك له له الملك وله الحمد يحيى ويميت ويميت ويحيى بيده الخير وهو على كل شى قدير صد مرتبه.

پس از اول سوره بقره ده آيه بخواند پس سوره توحيد را سه مرتبه وآية الكرسى را بخواند تا آخر پس اين آيات رابخواند: ان ربكم الله الذى خلق

السموات والارض فى ستة ايام ثم استوى على العرش يغشى الليل النهار يطلبه حثيثا والشمس والقمر والنجوم مسخرات بامره الا له الخلق والامر تبارك الله رب العالمين _ ادعو ربكم تضرعا وخفية انه لا يحب المعتدين _ ولا تفسدوا فى الارض بعداصلاحها وادعوه خوفا وطمعا ان رحمة الله قريب من المحسنين پس سوره قل اعوذ برب الفلق و سوره قل اعوذ برب الناس را بخواند.پس آنچه از نعم الهى به ياد داشته باشد يكايك ذكرنموده وحمد الهى نمايد وهمچنين بر اهل و مال و سائر چيزهائى كه حضرت حق به او تفضل نموده حمد بنمايد وبگويد:

اللهم لك الحمد على نعمائك التى لا تحصى بعد ولا تكافأ بعمل.

و به آياتى از قرآن كه در آنها ذكر حمد شده است خدا را حمد نمايد وبه آياتى كه در آنها ذكر تسبيح شده است خدا را تكبير نمايد وبه آياتى كه در آنها ذكر تهليل شده است خدا را تهليل نمايد وبر محمد و آل محمّد(عليهم السلام)زياد صلوات بفرستد وبه هر اسمى از اسماء الله كه در قرآن موجود است خدا را بخواند وبا آنچه از اسماء الهى كه در ياد دارد خدا را ذكر كند وبه اسماء الهى كه در آخرسوره حشر موجود است خدا را بخواند وآنها عبارتند از:

الله، عالم الغيب والشهادة، الرحمن الرحيم، الملك،القدوس، السلام، المؤمن، المهيمن، العزيز الجبار، المتكبرالخالق البارئ، المصور.

واين دعا را بخواند:

اسألك يا الله يا رحمن بكل اسمهو لك واسألك بقوتك وقدرتك وعزتك وبجميع ما احاط به علمك وبجمعك وباركانك كلها وبحق رسولكصلوات الله عليه وآله وباسمك الاكبر الاكبر باسمك العظيم الذى من دعاك به كان حقا عليك ان لا ترده وان

تعطيه ما سأل ان تغفر لى جميع ذنوبى فى جميع علمك فى.

و هر حاجت كه دارى بخواه، واز حق سبحانه وتعالى طلب كن كه توفيق حج بيابى در سال آينده وهر سال، وهفتاد مرتبه بگو: أسألك الجنة وهفتاد مرتبه استغفر الله ربىواتوب اليه.

پس بخوان اين دعا را: اللهم فكنى من النار واوسع على من رزقك الحلال الطيب وادراء عنى شر فسقة الجن والانس وشر فسقة العرب والعجم.

10 _ آن كه نزديك غروب آفتاب بگويد: اللهم انىاعوذ بك من الفقر ومن تشتت الامور ومن شر ما يحدث بالليل والنهار امسى ظلمى مستجيرة بعفوك وامسى خوفى مستجيرا با مانك وامسى ذنوبى مستتجيرة بمغفرتك وامسى ذلى مستجيرا بعزك وامسى وجهى الفانى البالى مستجيرا بوجهك الباقى ياخير من سئل ويا اجود من اعطى جللنى برحمتك والبسنى عافيتك واصرف عنى شرجميع خلقك.

وبدان كه ادعيه وارده در اين روز شريف بسيار است و هر قدر كه ميسور باشد خواندن دعا مناسب است و بسيار خوب است كه در اين روز دعاى صحيفه كامله ودعاىحضرت سيد الشهداء وحضرت زين العابدين سلام الله عليهما خوانده شود و بعد از غروب آفتاب بگويد:

اللهم لا تجعله آخرالعهد من هذا الموقف وارزقنيهمن قابل ابدا ما ابقيتنى واقلبنى اليوم مفلحا منجحامستجابا لى مرحوما مغفورا لى بافضل ما ينقلب به اليوم احد من وفدك وحجاج بيتك الحرام واجعلنى اليوم من اكرم من وفدك عليك واعنى افضل ما اعطيت احدا منهم من الخير والبركة والرحمة والرضوان والمغفرة وبارك لىفيما ارجع اليه من اهل او مال او كثير و بارك لهم فى وبسيار بگويد: اللهم اعتقنى من النار.

مستحبات وقوف به مزدلفه

بدان كه مستحب است با تن ودلى آرام از عرفات به سوى

مزدلفه متوجه شده و استغفار نمايد وهمين كه ازطرف دست راست به تلّ سرخ رسيد بگويد:

اللهم ارحم توقفى وزد فى عملى وسلم لى دينى وتقبل مناسكى.

ودر راه رفتن ميانه روى نمايد وكسى را آزار ندهد، ومستحب است نماز شام و خفتن را تا مزدلفه به تأخير اندازد اگرچه ثلث شب نيز بگذرد، وميان هر دو نماز به يك اذان ودو اقامه جمع كند، ونوافل مغرب را بعد از نماز عشاءبه جا آورد، ودر صورتى كه از رسيدن به مزدلفه پيش از نصف شب مانعى رسيد بايد نماز مغرب وعشاء را به تأخيرنينداخته ودر ميان راه بخواند، ومستحب است كه در وسط وادى از طرف راست راه نزول نمايد واگر حاجى صروره باشد مستحب است كه در مشعر الحرام قدم بگذارد و مستحب است كه آن شب را به هر قدر كه ميسور باشد،به عبادت واطاعت الهى بسر برد واين دعا را بخواند:

اللهم هذه جمع اللهم انى اسألك ان تجمع لى فيها جوامع الخير اللهم لاتؤيسنى من الخير الذى سألتك ان تجمعه لى فى قلبى واطلب اليك ان تعرفنى ما عرفت اوليائك فى منزلى هذا وان تقينى جوامع الشر.

ومستحب است بعد از نماز صبح با طهارت حمد و ثناى الهى را به جا آورد، وبه هر مقدارى كه ميسور باشد از نعم وتفضلات حضرت حق ذكر كند وبر محمد وآل محمدصلوات بفرستد آنگاه دعا نمايد وبعضى به وجوب آن قائل شده اند واين دعا را نيز بخواند:اللهم رب المشعر الحرام فك رقبتى من النار واسع على من رزقك الحلال وادراء عنى شر فسقة الجن والانساللهم انت خير مطلوب اليه وخير مدعو وخير مسئول ولكل وافد جائزة

فاجعل جائزتى فى موطنى هذا ان تقيلنى عثرتى وتقبل معذرتى وان تجاوز عن خطيئتى ثم اجعل التقوى من الدنيا زادى.

ومستحب است سنگ ريزه هائى را كه در منى رمى خواهد نمود از مزدلفه بردارد، ومجموع آنها هفتاد است و مستحب است وقتى كه از مزدلفه به سوى منى رفته و به وادى محسر رسيد به مقدار صد قدم تند رود واگر سواره است سوارى خود را حركت دهد وبگويد: اللهم سلم لى عهدى واقبل توبتى واجب دعوتى واخلفنى فيمن تركتبعدى.

مستحبات رمى جمرات

در رمى جمرات چند چيز مستحب است:

1 _ با طهارت بودن در حال رمى.

2 _ هنگامى كه سنگها را در دست گرفته اين دعا رابخواند: اللهم هذه حصياتى فاحصهن لى وارفعهن فى عملى.

3 _ با هر سنگى كه مى اندازد تكبير بگويد.

4 _ هر سنگى را كه بياندازد اين دعا را بخواند:

الله اكبر اللهم ادحر عنى الشيطان اللهم تصديقابكتابك وعلى سنة نبيك اللهم اجعله لى حجا مبرورا وعملا مقبولا وسعيا مشكورا وذنبا مغفورا.

4 _ ميان او جمره در جمره عقبه ده يا پانزده ذراع فاصله باشد و در جمره اولى و وسطى كنار جمره بايستد.

5 _ جمره عقبه را رو به جمره و پشت به قبله رمى نمايد وجمره اولى و وسطى را به قبله ايستاده رمى نمايد.

7 _ سنگ ريزه را بر انگشت ابهام گذارده و با ناخن انگشت شهادت بياندازد.

8 _ پس از برگشتن به جاى خود در منى اين دعا رابخواند:

اللهم بك وثقت وعليك توكلت فنعم الرب ونعم المولى ونعم النصير.

مستحبات قربانى

مستحبات قربانى چند چيز است:1 _ در صورت تمكن قربانى شتر باشد، ودر صورت نبودن آن گاو، ودر صورت نبودن آن

گوسفند باشد.

2 _ قربانى بسيار فربه باشد.

3 _ در صورت شتر يا گاو بودن آن از جنس ماده و در صورت گوسفند يا بز بودن آن از جنس نر باشد.

4 _ شترى كه مى خواهد او را نحر كند ايستاده واز سر دستها تا زانوى او را ببندد وشخص از جانب راست او بايستد وكارد يا نيزه يا خنجر به گودال گردن او فرو برد، ودرذبح يا نحر اين دعا را بخواند:

وجهت وجهى للذى فطر السماوات والارض حنيفا مسلما وما انا من المشركين ان صلاتى ونسكى ومحياى ومماتى لله رب العالمين لا شريك له وبذلك امرت وانا منالمسلمين اللهم منك ولك بسم الله والله اكبر اللهم تقبلمنى.

5 _ اين كه خود قربانى را بكشد واگر نتواند دست خود را بالاى دست كشنده بگذارد.

مستحبات حلق

در حلق چند چيز مستحب است:

1 _ آن كه از جانب راست پيش سر ابتداء كند و اين دعاء را بخواند:

اللهم اعطنى بكل شعرة نورا يوم القيامة.

2 _ آن كه موى سر خود را در منى در خيمه خود دفن نمايد واولى اين است كه بعد از حلق از طراف ريش و شارب خود گرفته وهمچنين ناخنها را بگيرد.

مستحبات طواف حج ونماز آن وسعى

آنچه كه از مستحبات در طواف عمره ونماز آن وسعى ذكر شد اين جا نيز جارى است، و مستحب است كه به جهت طواف حج مى آيد در روز عيد قربان بيايد و بر در مسجد بايستد واين دعا را بخواند:

اللهم اعنى على نسك وسلمنى له وسلمه لى أسألك مسألة العليل الذليل المعترف بذنبه ان تغفر ذنوبى و ان ترجعنى بحاجتى اللهم انى عبدك و البلد بلدك والبيت بيتك

جئت اطلب رحمتك واؤم طاعتك مطيعا لامرك راضيا بقدرك اسألك مسألة المضطر اليك المطيع لامرك المشفق من عذابك الخائف لعقوبتك ان تبلغنى عفوك وتجيرنى من النار برحمتك.

پس به نزد حجرالاسود بيايد واستلام و بوسه نمايد و اگر بوسيدن ممكن نشد دست بر حجر ماليده ودست خودرا ببوسد و اگر آن هم ممكن نشد مقابل حجر ايستاده و تكبير بگويد و بعداً آنچه در طواف عمره به جا آورده بود، بجا آورد.

مستحبات منى

بدان كه براى حاجى مستحب است كه روز يازدهم و دوازدهم و سيزدهم را در منى بيرون نرود، وتكبير گفتن در منى بعد از پانزده نماز ودر غير منى بعد از ده نماز كه اول آنها نماز ظهر روز عيد است و مستحب است وبعضى آن را واجب دانسته اند و اولى در كيفيت تكبير آن است كه بگويد:

الله اكبر الله اكبر لا اله الا الله والله اكبر وللهالحمد والله اكبر على ما هدانا الله اكبر على ما رزقنا من بهيمة الانعام والحمدلله على ما ابلانا.

ومستحب است مادامى كه در منى اقامت داردنمازهاى واجب ومستحب را در مسجد خيف به جا آورد ودرحديث است كه صد ركعت نماز در مسجد خيف با عبادت هفتاد سال برابر است وهر كس در آنجا صد مرتبه سبحان الله بگويد ثواب آن برابر ثواب بنده آزاد كردن است و هر كس در آنجا صد مرتبه لااله الا الله بگويد ثواب آن برابر است با ثواب كسى كه احياء نفس كرده باشد وهر كس در آنجا صد مرتبه الحمدلله بگويد ثواب آن برابر است با ثواب خراج عراقين كه در راه خدا تصدق نمايد.

مستحبات ديگر در مكه معظمه

آداب ومستحبات ديگر در مكه معظمه از اين قراراست:

1 _ زياد ذكر نمودن خدا وخواندن قرآن.

2 _ ختم نمودن يك قرآن.

3 _ خوردن از آب زمزم وبعد از خوردن اين دعا رابخواند:

اللهم اجعله علما نافعا ورزقا واسعا وشفاء من كل داء وسقم ونيز بگويد:

بسم الله وبالله والشكر لله.

4 _ نظر نمودن به كعبه وادامه آن.

5 _ در هر شبانه روز ده مرتبه طواف نمودن، در اول شب سه طواف، ودر آخر شب سه طواف، وپس از

دخول صبح دو طواف، وبعد از ظهر دو طواف.

6 _ هنگام توقف در مكه به عدد ايام سال يعنى سيصد وشصت مرتبه طواف نمايد واگر اين مقدار ميسورنشد پنجاه ودو مرتبه واگر آن هم ميسور نشد هر مقدارى كه بتواند.

7 _ شخص صروره به خانه كعبه داخل شودومستحب است قبل از دخول غسل كند ودر وقت داخلشدن بگويد:

اللهم انك قلت ومن دخله كان آمنا فآمنى من عذاب النار.پس دو ركعت نماز گذارده در ركعت اول بعد از حمد (حم سجده) ودر ركعت دوم بعد از حمد پنجاه و پنج آيه ازساير جاهاى قرآن بخواند و نماز را بين دو ستون بر سنگ قرمز بخواند.

8 _ دو ركعت نماز خواندن در هر يك از چهار زاويه كعبه وبعد از نماز اين دعا را بخواند:

اللهم من تهيا او تعبأ او اَعَدّ او استعد لوفادة الى مخلوق رجاء رفده وجائزته ونوافله وفواضله فاليك ياسيدى تهيئتى وتعبئتى واعدادى واستعدادى رجاء رفدك ونوا فلك و جائزتك فلا تخيّب اليوم رجائى يا من لا يخيب عليه سائل ولا ينقصه نائل فانى لم آتك اليوم بعمل صالح قدّمته و لا شفاعة مخلوق رجوته ولكنّى اتيتك مقرا بالظلم والاساءة على نفسى فانه لا حجة لى ولا عذر فأسألك يا من هو كذلك ان تصلى على محمد وآله وتعطينى مسألتى وتقلبنى برغبتى ولا تردنى مجبوها ممنوعا ولا خائبا يا عظيم يا عظيم يا عظيم ارجوكللعظيم أسألك يا عظيم ان تغفرلى الذنب العظيم لااله إلاّ انت.

ومستحب است هنگام خروج از كعبه سه مرتبه اللهاكبر بگويد پس بگويد:

اللهم لا تجهد بلائنا ربنا ولا تشمت بنا اعدائنا فانكانت الضار النافع.

بعدا پائين آمده وپله ها را دست چپ

قرار داده كعبهرا استقبال نمايد ونزد پله ها دو ركعت نماز بخواند.

استحباب عمره مفرده

بدان كه بعد از فراغ از اعمال حج در صورتى كهميسور باشد مستحب است عمره مفرده بجا آورده شود و در اعتبار فاصله بين اين عمره وعمره تمتع خلاف است واظهر اين است كه فاصله معتبر نيست، وهمچنين بين دوعمره مفرده فاصله معتبر نيست و مى توان بدون فصل دومى را انجام داد وكيفيت اين عمره سابقا ذكر شد.

طواف وداع

بدان كه براى كسى كه مى خواهد از مكه بيرون رودمستحب است طواف وداع نمايد ودر هر دورى حجرالاسود وركن يمانى را در صورت امكان استلام نمايد وچون به مستجار رسد مستحباتى كه قبلا براى آن مكان ذكرشد بجا آورد وآنچه خواهد دعاء نمايد بعدا حجرالاسود را استلام نموده وشكم خود را به خانه كعبه بچسباند يكدست را بر حجر ودست ديگر را به طرف در گذاشته وحمدوثناى الهى نمايد وصلوات بر پيغمبر وآل او بفرستد واين دعاء را بخواند:

اللهم صل على محمد عبيدك ورسولك ونبيك وامينك وحبيبك ونجيبك وخيرتك من خلقك اللهم كما بلغ رسالاتك وجاهد فى سبيلك وصدع بامرك واوذى فى جنبك وعبدك حتى اتاه اليقين اللهم اقلبنى مفلحا منجحا مستجابا بافضل ما يرجع به احد من وفدك المغفرة والبركة والرحمة والرضوان والعافية.

و مستحب است وقت بيرون آمدن از باب حناطين كه مقابل ركن شامى است بيرون رود واز خداوند متعال توفيق مراجعت را بطلبد ووقت بيرون رفتن يك درهم خرما خريده و بر فقراء تصدق نمايد.

زيارت حضرت رسول اكرم(صلى الله عليه وآله)

قبل از حج و بعد از آن

بدان كه از جمله امور مستحبه كه بسيار مؤكد است اين است كه شخص هنگام رفتن وبرگشتن از راه مدينه طيّبه برود وبرگردد تا آن كه به زيارت حضرت رسول(صلى الله عليه وآله)وحضرت صدّيقه طاهره (سلام الله عليها وائمه بقيع(عليهم السلام)مشرف گردد.

زيارت حضرت رسول اكرم(صلى الله عليه وآله)

السلام على رسول الله صلى الله عليه وآله. السلامعليك يا حبيب الله. السلام عليك يا صفوة الله. السلامعليك يا امين الله. أشهد انك قد نصحت لامتك وجاهدت فى سبيل الله وعبدته حتى اتاك اليقين فجزاك الله افضل ماجزى نبيا عن امته اللهم صل

على محمد وآل محمد افضلما صليت على ابراهيم وآل ابراهيم انك حميد مجيد.

زيارت حضرت صديقه طاهره، فاطمه زهرا(سلام الله عليها)

يا ممتحنة امتحنك الله الذى خلقك قبل ان يخلقك فوجدك لما امتحنك صابرة وزعمنا انا لك اولياء ومصدقون وصابرون لكل ما اتانا به ابوك واتانا به وصيه فانانسالك ان كنا صدقناك الا الحقتنا بتصديقنا لهما (بالبشرىخ ل) لنبشر انفسنا بانا قد طهرنا بولايتك.

زيارت جامعه كه هر يك از ائمه به آن زيارت مى شود

السلام على اولياء الله واصفيائه. السلام على امناءالله واحبائه. السلام على انصار الله وخلفائه. السلام على محال معرفة الله. السلام على مساكن ذكر الله. السلام على مظهرى امر الله ونهيه. السلام على الدعاة الى الله. السلامعلى المستقرين فى مرضاة الله. السلام على مخلصين فىطاعة الله. السلام على الادلاء على الله. السلام على الذين من والاهم فقد والى الله ومن عاداهم فقد عادى الله ومنعرفهم فقد عرف الله ومن جهلهم فقد جهل الله ومناعتصم بهم فقد اعتصم بالله ومن تخلى منهم فقد تخلى من الله اشهد الله انى سلم لمن سالمكم وحرب لمنحاربكم مؤمن بسركم وعلانيتكم مفوض فى ذلك كله اليكم لعن الله عدو آل محمد من الجن والانس من الاولينوالاخرين وابرأ الى الله منهم وصلى الله على محمد وآلهالطاهرين. والحمد لله اولا وآخرا

زيارت قبور ائمه(عليهم السلام) در بقيع

بايست پشت به قبله و رو به قبور وبگو:

السلام عليكم ائمة الهدى. السلام عليكم اهل البروالتقوى. السلام عليكم الحجج على اهل الدنيا. السلامعليكم القؤامون فى البرية بالقسط. السلام عليكم اهلالصفوة. السلام عليكم يا آل رسول الله (صلى الله عليه وآله (السلام عليكم اهل النجوى اشهد انكم قد بلغتم ونصحتموصبرتم فى ذات الله وكذبتم واسئ اليكم فغفرتم واشهد انكم الائمة الراشدون المهديون وان طاعتكم مفروضة وان قولكم الصدق وانكم دعوتم فلم تجابوا وامرتم فلم تطاعوا وانكم دعائم الدين واركان الارض

لم تزالوا بعين الله ينسخكم فى اصلاب كل مطهر وينقلكممن ارحام المطهرات لم تدنسكم الجاهلية الجهلاء ولمنشرك فيكم فتن الاهواء طبتم وطابت منبتكم من بكم عليناديان الدين فجعلكم فى بيوت اذن الله ان ترفع ويذكرفيها اسمه وجعل صلواتنا عليكم رحمة لنا وكفارة لذنوبنااذا اختاركم الله لنا وطيب خلقنا بما من به علينا منولايتكم وكنا عنده مسمين لعلمكم معترفين بتصديقنااياكم وهذا مقام من اسرف واخطأ واستكان واقر بماجنى ورجى بمقامه الاخلاص وان يستنقذ بكم مستنقذالهلكى من الردى فكونوا لى شفعاء فقد وفدت اليكم اذرغب عنكم اهل الدنيا واتخذوا آيات الله هزوا واستكبرواعنها يا من هو قائم لا يسهوا ودائم لا يلهو ومحيط بكلشى ولك المن بما وفقتنى وعرفتنى ائمتى وبما اقمتنى عليه اذ صد عنه عبادك وجهلوا معرفته واستخفوا بحقه ومالوا الى سواه فكانت المنة منك على مع اقوام خصصتهمبما خصصتنى به فلك الحمد اذ كنت عبدك فى مقام مذكورا مكتوبا فلا تحرمنى رجوت ولا تخيبنى فيمادعوت فى مقامى هذا بحرمة محمد وآله الطاهرين.

دعاء امام حسين (ع) در روز عرفه

الحمد لله الذى ليس لقضائه دافع، ولا لعطائهمانع، ولا كصنعه صنع صانع، وهو الجواد الواسع فطر اجناس البدايع، واتقن بحكمته الصنايع،لا تخفى عليه الطلايع، ولا تضيع عنده الودايع جازى كل صانع، ورايش كل قانع، وراحم كلضارع، ومنزل المنافع والكتاب الجامع بالنورالساطع، وهو للدعوات سامع وللكربات دافعوللدرجات رافع، وللجبابرة قامع، فلا اله غيرهولاشئ يعدله، وليس كمثله شئ، وهو السميعالبصير الطيف الخبير، وهو على كل شئ قدير،اللهم انى ارغب اليك واشهد بالربوبية لكمقرا بانك ربى، وان اليك مردى، ابتداتنى بنعمتك قبل ان اكون شئ مذكورا، وخلقتنى منالتراب ثم اسكنتنى الأصلاب، امنا لريب المنونواختلاف الدهور والسنين، فلم ازل ظاعنا منصلب الى رحم فى تقادم من

الأيام الماضية والقرن الخالية، لم تخرجنى لرافتك بىولطفكلى، واحسانك الى فى دولة ائمة الكفر، الذين نقضوا عهدك وكذبوا رسلك، لكنك اخرجتنىللذى سبق لى من الهدى الذى له يسرتنى، وفيه انشاتنى، ومن قبل ذلك رؤفت بى، بجميل صنعكوسوابغ نعمك، فابتدعت خلقى من منى يمنى،واسكنتنى فى ظلمات ثلاث، بين لحم ودم وجلد،لم تشهدنى خلقى ولم تجعل الى شئ من امرى،ثم اخرجتنى للذى سبق لى من الهدى الى الدنياتآماسويا، وحفظتنى فى المهد طفلا صبيا،ورزقتنى من الغذاء لبنا مريا، وعطفت على قلوب الحواضن، وكفلتنى الامهات الرواحموكلاتنى من طوارق الجان، وسلمتنى من الزيادةوالنقصان، فتعاليت يارحيم يارحمن، حتى اذااستهللت ناطقا بالكلام، اتممت على سوابغ الانعام، وربيتنى زايدا فى كل عام، حتى اذا اكتملتفطرتى، واعتدلت مرتى، اوجبت على حجتك بان الهمتنى معرفتك، وروعتنى بعجائب حكمتك،وايقظتنى لما ذرات فى سمائك وارضك من بدايع خلقك، ونبهتنى لشكرك وذكرك، واوجبت علىطاعتك وعبادتك، وفهمتنى ما جاءت به رسلكويسرت لى تقبل مرضاتك، ومننت على فى جميع ذلك بعونك ولطفك، ثم اذخلقتنى من خيرالثرىلم ترض لى يا الهى نعمة دون اخرى، من انواع المعاش وصنوف الرياش، بمنك العظيم الأعظمعلى، واحسانك القديم الى، حتى اذااتممت على جميع النعم وصرفت عنى كل النقم لم يمنعك جهلىوجراتى عليك ان دللتنى الى ما يقربنى اليك، ووفقتنى لمايزلفنى لديك، فان دعوتك اجبتنىوان سئلتك اعطيتنى وان اطعتك شكرتنى،وان شكرتك زدتنى، كل ذلك اكمال لأنعمكعلى، واحسانك الى، فسبحانك سبحانك من مبدئمعيد حميد مجيد، وتقدست اسماؤك، وعظمت الاؤك، فاى نعمك يا الهى احصى عدا وذكرا، اماى عطاياك اقوم بها شكرا، وهى يا رب اكثر من ان يحصيها العادون، اويبلغ علما بها الحافظون،ثم ماصرفت ودرات عنى اللهم من الضر والضراءاكثر مماظهر لى من العافية والسراء، وانا اشهدياالهى

بحقيقة ايمانى وعقد عزمات يقينى، وخالص صريح توحيدى، وباطن مكنون ضميرى، وعلايق مجارى نوربصرى، واسارير صفحة جبينى،وخرق مسارب نفسى، و خذاريف مارن عرنينىومسارب سماخ سمعى، وماضمت واطبقت عليهشفتاى، وحركات لفظ لسانى، ومغرزحنك فمى وفكى، ومنابت اضراسى، ومساغ مطعمى ومشربىوحمالة ام راسى، وبلوع فارغ حبايل عنقى، ومااشتمل عليه تامور صدرى، حمايل حبل وتينىونياط حجاب قلبى، وافلاذ حواشى كبدى، وماحوته شراسيف اضلاعى وحقاق مفاصلى وقبض عواملى واطراف اناملى ولحمى ودمى وشعرى وبشرى وعصبى وعظامى ومخىوعرقى، وجميع جوارحى، وما انتسج على ذالكايام رضاعى، وما اقلت الأرض منى، ونومى ويقظتىوسكونى، وحركات ركوعى وسجودى ان لوحاولتواجتهدت مدى الأعصار والأحقاب، لوعمرتهاان اؤدى شكر واحدة من انعمك، مااستطعتذلك الا بمنك، الموجب على به شكرك ابدا جديداوثناء طارفا عتيدا، اجل، ولوحرصت انا والعادونمن انامك، ان نحصى مدى انعامك سالفه وانفه ما حصرناه عددا ولا احصيناه امدا، هيهات انىذلك وانت المخبر فى كتابك الناطق، والنبأ الصادقوان تعدوا نعمة الله لا تحصوها، صدق كتابك اللهم وانباؤك، وبلغت انبياك ورسلك، ما انزلتعليهم من وحيك، وشرعت لهم وبهم من دينك،غير انى ياالهى اشهد بجدى وجدى، ومبلغ طاعتىووسعى، واقول مؤمنا موقنا، الحمد لله الذى لم يتخذ ولدا فيكون مورثا، ولم يكن له شريك فى ملكهفيضاده فيماابتدع، ولاولى من الذل فيرفده فيماصنع، فسبحانه سبحانه لوكان فيهما الهة الا اللهلفسدتا وتفطرتا، سبحان الله الواحد الأحد الصمدالذى لم يلد ولم يولد، ولم يكن له كفوااحد، الحمدلله حمدا يعادل حمد ملائكته المقربين، وانبيائهالمرسلين، وصلى الله على خيرته محمد خاتم النبيينواله الطيبين الاهرين المخلصين وسلمآنگاه حضرت شروع در دعا وسؤال از حق تعالى كردند وبا ديدگانى اشكبار گفتند:

اللهم اجعلنى اخشاك كانى اراك، واسعدنى بتقويك، ولاتشقنى بمعصيتك وخرلى فى قضائكوبارك لى فى قدرك، حتى

لااحب تعجيل ما اخرتولا تاخير ما عجلت، اللهم اجعل غناى فى نفسى،واليقين فى قلبى، والاخلاص فى عملى، والنور فىبصرى، والبصيرة دينى، ومتعنى بجوارحى،واجعل سمعى وبصرى الوارثين منى، وانصرنى علىمن ظلمنى، وارنى فيه ثارى وماربى، واقر بذلك عينى اللهم اكشف كربتى واستر عورتى، واغفرلى خطيئتى،واخسأ شيطانى، وفك رهانى، واجعل لى ياالهى الدرجة العليا فى الاخرة والاولى، اللهم لك الحمد كما خلقتنىفجعلتنى سميعا بصيرا، ولك الحمد كما خلقتنى فجعلتنىخلقا سويا رحمة بى، وقد كنت عن خلقى غنيا، رب بما براتنى فعدلت فطرتى، رب بما انشاتنى فاحسنت صورتى، رب بما احسنت الى وفى نفسى عافيتنى رببما كلاتنى ووفقتنى، رب بما انعمت على فهديتنى،رب بما اوليتنى ومن كل خير اعطيتنى، رب بما اطمعتنىوسقيتنى، رب بما اغنيتنى واقنيتنى، رب بما اعنتنىواعززتنى، رب بما البستنى من سترك الصافى، ويسرتلى من صنعك الكافى، صلى على محمد وآل محمد، واعنىعلى بوائق الدهور وصروف الليالى والايام، ونجنى من اهوال الدنيا وكربات الاخرة، واكفنى شرما يعملالظالمون فى الارض، اللهم ما اخاف فاكفنى، ومااحذر فقنى، وفى نفسى ودينى فاحرسنى، وفى سفرىفاحفظنى، وفى اهلى ومالى فاخلفنى، وفيما رزقتنىفبارك لى، وفى نفسى فذللنى، وفى اعين الناس فعظمنىومن شرالجن والانس فسلمنى، وبذنوبى فلا تفضحنىوبسريرتى فلا تخزنى، وبعملى فلاتبتلنى، ونعمكفلاتسلبنى، والى غيرك فلاتكلنى، الهى الى من تكلنى الى قريب فيقطعنى، ام الى بعيد فيتجهمنى، ام الىالمستضعفين لى، وانت ربى ومليك امرى، اشكواليك غربتى وبعددارى، وهوانى على من ملكته امرىالهى فلا تحلل على غضبك، فان لم تكن غضبت علىفلا ابالى سواك، سبحانك غير ان عافيتك اوسع لى، فاسئلك يارب بنور وجهك الذى اشرقت لهالارض والسموات، وكشفت به الظلمات، وصلح به امر الأولين والاخرين، ان لاتميتنى على غضب كولا تنزل بى سخطك،

لك العتبى لك العتبى حتى ترضى قبل ذلك، لا اله الا انت، الذى احللتهالبركة، وجعلته للناس امنا، يا من عفا عن عظيم الذنوب بحلمه، يا من اسبغ النعماء بفضلهيا من اعطى الجزيل بكرمه، يا عدتى فى شدتى، يا صاحبى فى وحدتى، يا غياثى فى كربتى، يا وليى فى نعمتى، ياالهى واله ابائى ابرهيم واسمعيل واسحق ويعقوبورب جبرئيل وميكائيل واسرافيل، ورب محمدخاتم النبين واله المنتجبين، ومنزل التوريةوالانجيل والزبور والفرقان، ومنزل كهيعص وطهويس والقران الحكيم، انت كهفى حين تعينى المذاهبفى سعتها، وتضيق بى الارض برحبها، ولو لارحمتك لكنت من الهالكين، وانت مقيل عثرتى، ولولا ستركاياى لكنت من المفضوحين، وانت مؤيدى بالنصرعلى اعدائى، ولو لا نصرك اياى لكنت من المغلوبين يامن خص نفسه بالسمو والرفعة، فاوليائه بعزهيعتزون، يامن جعلت له الملوك نيرالمذلة على اعناقهم فهم من سطواته خائفون، يعلم خائنة الاعين وماتخفى الصدور، وغيب ما تاتى به الأزمنة والدهوريامن لا يعلم كيف هو الا هوط، يامن لا يعلم ما هو الا هؤيامن لا يعله الا هو، يامن كبس الارض على الماء،وسد الهواء بالسماء، يامن له اكرم الاسماء، ياذاالمعروف الذى لاينقطع ابدا، يا مقيض الركب ليوسففى البلد القفر ومخرجه من الجب، وجاعله بعدالعبودية ملكا، يا راده على يعقوب بعد ان ابيضتعيناه من الحزان فهو كظيم، ياكاشف الضر والبلوى عن ايوب، ويا ممسك يدى ابرهيم عن ذبح ابنه بعد كبر سنه وفناء عمره، يامن استجاب لزكريافوهب له يحيى، ولم يدعه فردا وحيدا، يامن اخرج يونس من بطن الحوت، يا من فلق البحر لبنى اسرائيلفانجاهم، وجعل فرعون وجنوده من المغرقين، يامن ارسل الرياح مبشرات بين يدى رحمته، يا منلم يجعل على من عصاه من خلقه، يا من استنقذالسحرة من بعد طول

الجحود وقد غدوا فى نعمتهياكلون رزقه ويعبدون غيره، وقد حاده ونادوهوكذبوا رسله، يا الله يا الله يا بدى، يا بديعا لاند لك، يا دائما لا نفاد لك، يا حيا حين لا حى، يامحيى الموتى، يا من هو قائم على كل نفس بما كسبت،يا من قل له شكرى فلم يحرمنى، وعظمت خطيئتى فلم يفضحنى، ورانى على المعاصى فلم يشهرنى، يا من حفظنى فى صغرى، يا من رزقنى فى كبرى، يا مناياديه عندى لاتحصى ونعمه لا تجازى، يا منعارضنى بالخير والاحسان وعارضته بالاسائةوالعصيان، يا من هدانى بالايمان من قبل ان اعرفشكر الامتنان، يا من دعوته مريضا فشفانى،وعريانا فكسانى، وجايعا فاشبعنى، وعطشانافاروانى، وذليلا فاعزنى، وجاهلا فعرفنى، ووحيدا فكثرنى، وغايبا فردنى، ومقلا فاغنانىومنتصرا فنصرنى، وغنيا فلم يسلبنى، وامسكت عن جميع ذلك فابتد انى فلك الحمد والشكر يا مناقال عثرتى ونفس كربتى واجاب دعوتى وسترعورتى وغفر ذنوبى وبلغنى طلبتى ونصرنى علىعدى، وان اعد نعمك ومننك وكرايم منحكلا احصيها، يا مولاى، انت الذى مننت، انت الذى انعمت، انت الذى احسنت، انت الذىاجملت، انت الذى افضلت، انت الذى اكملت،انت الذى رزقت، انت الذى وفقت، انت الذىاعطيت، انت الذى اغنيت، انت الذى اقنيت انت الذى اويت، انت الذى كفيت، انت الذىهديت، انت الذى عصمت، انت الذى سترت انت الذى غفرت، انت الذى اقلت، انت الذىمكنت، انت الذى اعززت، انت الذى اعنت انت الذى عضدت، انت الذى ايدت، انت الذىنصرت، انت الذى شفيت، انت الذى عافيت،انت الذى اكرمت، تباركت وتعاليت، فلك الحمددائما، ولك الشكر واصبا ابدا، ثم انا يا الهى المعترف بذنوبى فاغفرها لى، اناالذى اسات، انا الذى اخطاتاناالذى سهوت، اناالذى اعتمدت، اناالذى تعمدت، اناالذى وعدتواناالذى اخلفت، اناالذى نكثت، اناالذى اقروت اناالذى اعترفت بنعمتك

وعندى، وابوء بذنوبىفاغفرها لى، يا من لا تضره ذنوب عباده، وهوالغنى عن طاعتهم، والموفق من عمل صالحا منهمبمعونته ورحمته، فلك الحمد الهى وسيدى، الهى امرتنى فعصيتك، ونهيتنى فارتكبت نهيك فاصبحتلا ذابرائة لى فاعتذر، ولا ذاقوة فانتصر، فباى شئ استقبلك يا مولاى، ابسمعى ام ببصرى ام بلسانىام بيدى ام برجلى، اليس كلها نعمك عندى،وبكلها عصيتك يا مولاى، فلك الحجة والسبيل على، يا من سترنى من الاباء والامهات ان يزجرنى،ومن العشاير والاخوان ان يعيرونى، ومن السلاطين ان يعاقبونى، ولواطلعو يا مولاى على مااطلعت عليهمنى اذا ما انظرونى ولرفضونى وقطعونى، فهااناذايا الهى بين يديك يا سيدى خاضع ذليل حصير حقيرلا ذو برائة فاعتذر، ولا دوقوة فانتصر، ولا حجةفاحتج بها، ولا قايل لم اجترح ولم اعمل سوء وما عسى الجحود ولو جحدت يا مولاى ينفعنى، كيف وانىذلك، وجوارحى كلها شاهده على بما قد عملت، وعلمت يقينا غير ذى شك انك سائلى من عظايمالامور، وانك الحكم العدل الذى لا تجور،وعدلك مهلكى، ومن كل عدلك مهربى، فانتعذبنى ياالهى فبذنوبى بعد حجتك على، وان تعف عنى فبحلمك وجودك وكرمك، لا اله الا انتسبحانك انى كنت من الظالمين، لا اله الا انتسبحانك انى كنت من المستغفرين، لا اله الا انت سبحانك انى كنت من الموحدين، لا اله الا انتسبحانك انى كنت من الخائفين، لا اله الا انت سبحانك انى كنت من الوجلين، لا اله الا انتسبحانك انى كنت من الراجين، لا اله الا انت سبحانك انى كنت من الراغبين، لا اله الا انتسبحانك انى كنت من المهللين، لا اله الا انت سبحانك انى كنت من السائلين، لا اله الا انتسبحانك انى كنت من المستحبين، لا اله الا انت سبحانك انى كنت من المكبرين،

لا اله الا انتسبحانك ربى ورب ابائى الاولين، اللهم هذا ثنائى عليك ممجدا، واخلاصى لذكرك موحدا، واقرارى بالائك معددا، وان كنت مقرا انى لم احصها لكثرتها وسبوغها وتظاهرها وتقادمهاالى حادث، مالم تزل تتعدنى به معها منذ خلقتنىوبراتنى من اول العمر من الاغناء من الفقر وكشفالضر وتسبيب اليسر ودفع العسر وتفريج الكربوالعافية فى البدن والسلامة فى الدين، ولورفدنى على قدر ذكر نعمتك جميع العالمين من الاولينوالاخرين، ما قدرت ولا هم على ذلك، تقدست وتعاليت من رب كريم عظيم رحيم، لا تحصى الاؤكولا يبلغ ثناؤك، ولا تكافى نعماؤك، صل على محمدوآل محمد، واتمم علينا نعمك، واسعدنا بطاعتك،سبحانك لا اله الا انت اللهم انك تجيب المضطروتكشف السوء، وتغيث المكروه وتشفى السقيم،وتغنى الفقير، وتجبر الكسير، وترحم الصغير، وتعينالكبير، وليس دونك ظهير، ولا فوقك قدير، وانت العلى الكبير، يا مطلق المكبل الاسير، يارازق الطفل الصغير، يا عصمة الخائف المستجير،يامن لاشريك له ولا وزير، صل على محمد وآل محمد، واعطنى فى هذه العشية، افضل ما اعطيت وانلت احدا من عبادك من نعمة توليها، والاء تجددهاوبلية تصرفها وكربة تكشفها ودعوة تسمعها،وحسنة تتقبلها، وسيئة تتغمدها، انك لطيف بما تشاء وعلى كل شئ قدير، اللهم انك اقربمن دعى، واسرع من اجاب، واكرم من عفى، واوسع من اعطى، واسمع من سئل، يا رحمن الدنيا والاخرةورحيمهما، ليس كمثلك مسئول ولا سواك مامول،دعوتك فاجبتنى، وسئلتك فاعطيتنى، ورغبت اليك فرحمتنى، ووثقت بك فنجيتنى، وفزعت اليك فكفيتنى، اللهم فصل على محمد عبدك ورسولك ونبيك، وعلى اله الطيبين الطاهرين اجمعينوتمم لنا نعمائك، وهنئنا عطائك، واكتبنا لك شاكرين، ولا لائك ذاكرين، امين امين رب العالميناللهم يا من ملك فقدر، وقدر فقهر، وعصى فستر واستغفر فغفر، يا غاية الطالبين الراغبين ومنتهى امل

الراجين، يا من احاط بكل شئ علما،ووسع المستقيلين رافة ورحمة وحلما، اللهمانا نتوجه اليك فى هذه العشية، التى شرفتها وعظمتها بمحمد نبيك ورسولك، وخيرتك منخلقك، وامينك على وحيك، البشير النذير،السراج المنير، الذى انعمت به على المسلمين، وجعلته رحمة للعالمين، اللهم فصل على محمدوآل محمد، كما محمد اهل لذلك منك يا عظيم فصل عليه وعلى اله المنتجبين الطيبين الطاهرين اجمعين، وتغمدنا بعفوك عنا، فاليك عجتالأصوات بصنوف اللغات، فاجعل لنا اللهم فى هذه العشية نصيبا من كل خير تقسمه بينعبادك، ونور تهدى به ورحمة تنشرها، وبركة تنزلها وعافية تجللها ورزق تبسطه، يا ارحمالراحمين، اللهم اقلبنا فى هذا الوقت منجحين مفلحين مبرورين غانمين، ولا تجعلنا من القانطينولاتخلنا من رحمتك، ولا تحرمنا مانؤمله من فضلك، ولا تجعلنا من رحمتك محرومين، ولالفضل ما نؤمله من عطائك قانطين، ولا تردناخائبين، ولا من بابك مطرودين، يا اجود الأجودينواكرم الأكرمين، اليك اقبلنا موقنين، ولبيتكالحرام امين قاصدين، فاعنا مناسكنا، واكمل لنا حجنا واعف عنا وعافنا، فقد مددنا اليك ايدينافهى بذلة الاعتراف موسومة اللهم فاعطنا فى هذه العشية ما سئلناك، واكفنا ما استكفيناكفلا كافى لنا سواك، ولا رب لنا غيرك، نافذ فيناحكمك، محيط بنا علمك، عدل فينا قضاؤك،اقض لنا الخير، واجعلنا من اهل الخير، اللهم اوجب لنا بجودك عظيم الأجر وكريم الذخر ودواماليسر، واغفرلنا ذنوبنا اجمعين، ولا تهلكنا مع الهالكين، ولا تصرف عنا رافتك ورحمتك يا ارحمالراحمين، اللهم اجعلنا فى هذا الوقت ممن سئلك فاعطيته، وشكرك فزدته، وثاب اليكفقبلته، وتضل اليك من ذنوبه كلها فغفرتهاله، ياذاالجلال والاكرام، اللهم ونقنا وسددناواعصمنا، واقبل تضرعنا يا خير من سئل ويا ارحم من استرحم، يا من لا يخفى عليه اغماض الجفون،ولالحظ العيون، ولا ما استقر فى المكنون، ولاما انطوت

عليه مضمرات القلوب، الا كل ذلك قد احصاه علمك ووسعه حلمك، سبحانك وتعاليت عما يقول الظالمون علوا كبيرا، تسبح لك السموات السبع والأرضون ومن فيهن، وانمن شئ الا يسبح بحمدك، فلك الحمد والمجد وعلوالجد، ياذالجلال والاكرام والفضل والانعام،والأيادى الجسام وانت الجواد الكريم الرؤف الرحيم اللهم اوسع على من رزقك الحلال، وعافنى فى بدنى ودينى، وامن خوفى واعتق رقبتى من النار، اللهم لا تمكر بىولا تستدرجنى، ولاتخدعنى، وادرء عنى شر فسقة الجن والانس،سپس حضرت سر وديده خود را به آسمان بلند كردند وبا چشم گريان وصداى بلند گفتند:

يا اسمع السامعين، ياابصر الناظرين، ويااسرع الحاسبين، وياارحم الراحمين، صل على محمد و آلمحمد السادة الميامين واسئلك اللهم حاجتى التى ان اعطيتنيها لم يضرنى ما منعتنى، وان منعتنيهالم ينفعنى ما اعطيتنى، اسئلك فكاك رقبتى من النار، لا اله الا انت وحدك لا شريك لك، لكالملك ولك الحمد وانت على كل شى قدير يا رب يا رب و جمله (يا رب) را بسيار تكرار كردند. وكسانى كهدور آن حضرت بودند به دعاى ايشان گوش داده وآمينمى گفتند، آنگاه صدايشان به گريه بلند شد تا آن كه خورشيد غروب كرد وروانه مشعر الحرام شدند.

تا اين جا دعاى امام حسين _ عليه السلام _ طبق روايت مرحوم كفعمى تمام مى شود، ولى سيد ابن طاووس _ عليه الرحمة _ اين ذيل را نيز اضافه نموده است.

الهى انا الفقير فى غناى فكيف لا اكون فقيرا فى فقرى الهى انا الجاهل فى فكيف لا اكون جهولا فى جهلى،الهى ان اختلاف تدبيرك وسرعة طواء مقاديركمنعا عبادك العارفين بك عن السكون الى عطاءوالياس منك فى بلاء، الهى منى ما يليق بلؤمى ومنك ما يليق بكرمك، الهى

وصفت نفسك بالطفوالرافة لى قبل وجود ضعفى، افتمنعنى منهما بعدوجود ضعفى، الهى ان ظهرت المحاسن منى فبفضلكولك المنة على، وان ظهرت المساوى منى فبعدلكولك الحجة على، الهى كيف تكلنى وقد تكفلت لى،وكيف اضام وانت الناصرلى، ام كيف اخيب وانت الحفى بى،ها انا اتوسل اليك بفقرى اليك، وكيفاتوسل اليك بما هو محال ان يصل اليك، وهو ام كيف اشكو اليك حالى وهو لا يخفى عليك، ام كيف اترجمبمقالى وهو منك برز اليك، ام كيف تخيب امالىوهى قد وفدت اليك، ام كيف لا تحسن احوالى وبك قامت، الهى ما الطفك بى مع عظيم جهلى، وما ارحمك بى قبيح فعلى، الهى ما اقربك منى وابعدنى عنك، وما ارافك بى فما الذى يحجبنىعنك، الهى علمت باختلاف الاثار وتنقلات الأطوار ان مرادك منى ان تتعرف الى فى كل شئحتى لا اجهلك فى شئ، الهى كلما اخرسنى لؤمى انطقنى كرمك، وكلما ايستنى اوصافى اطمعتنىمنك، الهى من كانت محاسنه مساوى، فكيف لاتكون مساويه مساوى، ومن كانت حقايقه دعاوى فكيف لا تكون دعاويه دعاوى، الهى حكمك النافذومشيتك القاهرة لم يتركالذى مقال مقالا، ولا لذى حال حالا، الهى كم من طاعة بنيتها، وحالة شيدتها، هدم اعتمادى عليها عدلك، بلاقالنى منها فضلك، الهى انك تعلم انى وان لم تدم الطاعة منى فعلا جزما، فقد دامت محبة وعزماالهى كيف اعزم وانت القاهر، وكيف لا اعزم وانت الامر، الهى ترددى فى الاثار يوجب بعدالمزادفاجمعنى عليك بخدمة توصلنى اليك، كيف يستدل عليك بما هو فى وجوده مفتقر اليك،ايكون لغيرك من الظهور ماليس لك حتى يكون هو المظهر لك، متى غبت حتى تحتاج الى دليليدل عليك، ومتى بعدت حتى تكون الاثارهى التى توصل اليك، عميت عين لا تراك عليهارقيبا،

وخسرت صفقة عبد لم تجعل له من حبكنصيبا، الهى امرت بالرجوع الى الاثار، فارجعنى اليك بكسوة الأنوار وهداية الاستبصار حتىارجع اليك منها كما دخلت اليك منها مصون السر عن النظر اليها، ومرفوع الهمة عن الاعتمادعليها، انك على كل شى قدير، الهى هذا ذلى ظاهربين يديك، وهذا حالى لايخفى عليك، منكاطلب الوصول اليك، وبك استدل عليك،فاهدنى بنورك اليك، واقمنى بصدق العبوديةبين يديك، الهى علمنى من علمك المخزون، وصنى بسترك المصون، الهى حققنى بحقايق اهل القربواسئلك بى مسلك اهل الجذب، الهى اغننى بتدبيركلى عن تدبيرى وباختيارك عن اختيارى، واوقفنى على مراكز اضطرارى، الهى اخرجنى من ذل نفسى،وطهرنى من شكى وشركى قبل حلول رمسى، بك انتصر فانصرنى، وعليك اتوكل فلاتكلنى، واياكاسئل فلاتخيبنى، وفى فضلك ارغب فلا تحرمنىوبجنابك انتسب فلاتبعدنى، وببابك اقف فلاتطردنىالهى تقدس رضاك ان يكون له علة منك، فكيفيكون له علة منى، الهى انت الغنى بذاتك ان يصل اليك النقع منك، فكيف لا تكون غنيا عنى الهى ان القضاء والقدر يمنينى، وان الهوى بوشايق الشهوة اسرنى، فكن انت النصير لى حتى تنصرنى وتبصرنى، واغننى بفضلك حتى استغنى بك عن طلبى، انت الذى اشرقت الأنوار فى قلوب اوليائكحتى عرفوك ووحدوك، انت الذى ازلت الأغيارعن قلوب احبائك حتى لم يحبوا سواك ولم يلجئواالى غيرك، انت المونس لهم حيث اوحشتهم العوالموانت الذى هديتهم حيث استبانت لهم المعالم ماذا وجد من فقدك، وما الذى فقد من وجدكلقد خاب من رضى دونك بدلا، كيف يرجى سواك وانت ما قطعت الاحسان، وكيف يطلب من غيركوانت مابدلت عادة الامتنان، يا من اذاق احبائه حلاوة المؤانسة فقاموا بين يديه متملقينويا من البس اوليائه ملابس هيبته، فقاموابين يديه مستغفرين، انت الذاكر قبلالذاكرين وانت البادى بالاحسان قبل

توجه العابدين وانت الجواد بالعطاء قبل طلبالطالبين وانت الوهاب ثم لما وهبت لنا من المستقرين الهى اطلبنى برحمتك حتى اصلاليك، واجذبنى بمنك حتى اقبل عليك،الهى ان رجائى لا ينقطع عنك وان عصيتك كما ان خوفى لا يزايلنى وان اطعتك، فقددفعتنى العوالم اليك، وقد اوقعنى علمى بكرمكعليك، الهى كيف اخيب وانت املى، ام كيف اهان وعليك متكلى، الهى كيف استعز واليكنسبتنى الهى كيف لا افتقر وانت الذى فى الفقراء اقمتنى ام كيف افتقر وانت الذى بجودك اغنيتنى، وانت الذى لا اله غيركتعرفت لكل شئ فما جهلك شئ، وانت الذى تعرفت الى فى كل شئ فرايتك ظاهرا فى كل شئ وانت الظاهر لكل شئ، يا من استوى برحمانيته فصار العرش غيبا فى ذاته، محقتالاثار بالاثار ومحوت الاغيار بمحيطات افلاكالأنوار، يا من احتجب فى سرادقات عرشه عن ان تدركه الأبصار، يا من تجلى بكمال بهائهفتحققت عظمته الاستواء، كيف تخفى وانت الظاهر، ام كيف تغيب وانت الرقيب الحاضرانك على كل شئ قدير، والحمد لله وحده.

اعمال عمره مفرده

سخن ناشر

عمره مفرده كه در تعاليم اسلامى از آن به «حجّ اصغر» تعبير شده است يكى از مستحبّات مؤكّد و از اعمال بسيار با فضيلت در اسلام به شمار مى رود. عمره در برخى از روايات، كفّاره همه گناهان شمرده شده است؛ چنانكه پيامبر اكرم مى فرمايند:

«الْحَجَّةُ ثَوَابُهَا الْجَنَّةُ وَ الْعُمْرَةُ كَفَّارَةٌ لِكُلِّ ذَنْبٍ»

ثواب حجّ بهشت است و عمره كفّاره همه گناهان است.

از آنجا كه امروزه استقبال عمومى مسلمانان و به ويژه شيعيان نسبت به انجام عمره مفرده گسترش يافته است، زمينه سازى جهت انجام هرچه بهتر و صحيح تر اين عمل با فضيلت، ضرورى به نظر مى رسد. توجه به اين نكته و درخواست هاى متعدّد مؤمنين و مقلّدين مرجع

عاليقدر حضرت آية الله العظمى مظاهرى«مدّظلّه العالى»، مؤسّسه فرهنگى مطالعاتى الزّهرا را بر آن داشت تا با كسب اجازه از محضر معظّم له، مسائل و فتاواى مربوط به عمره مفرده را از مناسك حجّ ايشان، مجزّا ساخته و همراه با اسرار عمره مفرده و آداب و مستحبّات زيارت مكّه مكرمّه و مدينه منوّره، به شكل حاضر منتشر نمايد.

برخوردارى از نثرى روان و بى پيرايه و نيز پرهيز از به كار بردن اصطلاحات مشكل فقهى، از ويژگى هاى اين كتاب است. همچنين عارى بودن فتاوا از «احتياط»، «احتياط واجب» و «احتياط مستحبّ»، ويژگى ديگرى است كه موجب شفّافيت مسائل براى مقلّدين محترم شده است.

به اميد آنكه زائران اين سفر معنوى، علاوه بر اجراى صحيح دستورات عبادى عمره مفرده، با بهره گيرى از تعاليم روحبخش قرآن كريم و عترت ، به اسرار و جنبه هاى عرفانى اين عمل با فضيلت نيز اهتمام ورزند، تا عمره آنان مقبول درگاه پروردگار متعال قرار گيرد و به كمال مطلوب نائل گردند.

در خاتمه از كليّة عزيزانى كه در تنظيم و آماده سازى اين اثر ارزشمند كوشيده اند، تقدير و تشكر مى گردد.«انّه ولىّ الهداية و التّوفيق»مؤسّسه فرهنگى مطالعاتى الزّهرا

تعريف عمره مفرده

(مسأله 1) عمره مفرده يكى از اعمال بسيار با فضيلت در اسلام به شمار مى آيد و هفت جزء دارد كه عبارتند از:

1. احرام

2. طواف كعبه

3. نماز طواف

4. سعى بين صفا و مروه

5. تقصير

6. طواف نساء

7. نماز طواف نساء

استحباب عمره مفرده

اشاره

(مسأله 2) عمره مفرده بر كسى واجب نيست، گرچه استطاعت آن را داشته باشد يا براى حجّ نايب شده باشد، ولى به جا آوردن آن خصوصاً در ماه رجب مستحبّ است.

وجوب انجام صحيح اعمال پس از ورود به عمره

(مسأله 3) در صورتى كه كسى قصد عمره كند، واجب است احكام آن را بياموزد و يا تحت نظر افرادى كه احكام را مى دانند عمره خود را به صورت صحيح انجام دهد و آن اعمال را به پايان رساند.

عمره مفرده با نذر، عهد و قسم

(مسأله 4) اگر كسى كه عاقل و بالغ است از روى اختيار نذر يا عهد كند كه به عمره مفرده مشرّف شود و يا قسم بخورد، در صورتى كه استطاعت رفتن به عمره مفرده را داشته باشد، بايد مشرّف شود، و اگر استطاعت عزيمت به عمره نداشته باشد، چيزى بر او واجب نيست.

(مسأله 5) اگر كسى پس از نذر و يا عهد يا قسم و در صورت استطاعت، به عمره مفرده مشرّف نشود، بايد كفّاره بپردازد.

(مسأله 6) در صورتى كه نذر زن براى انجام عمره مفرده مزاحم حقوق شوهر و يا نذر فرزند موجب آزار پدر يا مادر باشد، نذر آن ها باطل است، هر چند شوهر يا پدر و مادر قبلاً اجازه داده باشند.

عمره مفرده و خمس

(مسأله 7) يكى از شرايط قبولى عمره مفرده، استفاده از مال حلال براى اين سفر معنوى است و اگر كسى با مال غصبى يا با مالى كه خمس آن را نداده است، به عمره مفرده مشرّف شود، هرچند عمره او صحيح است، ولى گناه بسيار بزرگى مرتكب شده كه ثواب عمره مفرده نمى تواند جبران آن گناه را بنمايد.

(مسأله 8) پولى را كه انسان جهت ثبت نام عمره مفرده پرداخت مى كند، اگر از سرمايه اش برداشت كند، در صورتى كه خمس سرمايه را داده باشد، خمس ندارد. ولى اگر خمس سرمايه را نداده باشد، بايد خمس آن را پرداخت كند.

(مسأله 9) اگر مبلغى كه بابت ثبت نام عمره مفرده پرداخت مى شود، از ارث يا بخشش يا مهريّه باشد، خمس ندارد، گرچه چند سال طول بكشد تا به عمره مشرّف شود.

(مسأله 10) كسى كه از محلّ درآمد سال خود براى عمره مفرده ثبت نام مى كند، اگر در همان سال مشرّف شود،

لازم نيست خمس آن را بپردازد. به شرط آنكه خمس درآمد سال هاى قبل را پرداخته باشد و در رفتن عمره نيز زياده روى نكرده باشد، هرچند در هر صورت بهتر است خمس آن را بدهد.

(مسأله 11) اگر مبلغ پرداختى بابت ثبت نام عمره مفرده از درآمد سال هاى قبل باشد، يعنى سال بر آن گذشته باشد و يا از درآمد همان سال باشد و در سال هاى بعد مشرّف شود، بايد خمس آن را بدهد.

(مسأله 12) كسى كه تا به حال خمس پرداخت نكرده و اكنون مى خواهد به عمره مفرده مشرّف شود، در صورتى كه محاسبه و پرداخت خمس همه دارايى ها براى او مشكل باشد، مى تواند با اجازه حاكم شرع، خمس پول عمره را پرداخت كند و پس از بازگشت حسابرسى تمام اموال را بنمايد، هرچند بسيار به جا است تلاش كند كه همه خمس خود را قبل از عمره پرداخت نمايد.

زمان عمره مفرده

اشاره

(مسأله 13) در هر زمانى حتى در ايّام حجّ تمتُّع مى شود عمره مفرده به جا آورد. و فرقى نمى كند كسى كه مى خواهد عمره مفرده به جا بياورد، اهل مكّه باشد يا نباشد و قبل از عمره تمتّع باشد يا بعد ازآن. و بالاخره در هر زمانى انجام عمره مفرده جايز است.

(مسأله 14) كسى كه محرم به حجّ تمتّع است، در صورتى كه بخواهد عمره مفرده به جا بياورد، بايد بعد از محلّ شدن از احرام حجّ تمتّع، محرم به احرام عمره مفرده شود.

فاصله بين دو عمره مفرده

(مسأله 15) لازم نيست فاصله اى بين دو عمره مفرده يا عمره تمتّع و عمره مفرده باشد. بنابراين هر روز مى شود به نيّت خود يا ديگران، عمره مفرده به جا آورد. بلكه در شبانه روز مى توان چندين عمره مفرده به جا آورد و قصد رجاء هم لازم نيست.

وصيّت به عمره مفرده

(مسأله 16) اگر كسى وصيّت به عمره مفرده كند، ورثه او وظيفه دارند آن عمره مفرده را به جا بياورند يا براى آن نايب اختيار كنند. ولى اگر عمل به اين وصيّت هزينه در برداشته باشد و هزينه آن از ثلث اموال باقيمانده ميّت بيشتر باشد، اجازه ورثه لازم است.

(مسأله 17) اگر كسى وصيّت به عمره مفرده كرده باشد و ورثه بعد از مرگ او بيابند كه خمس يا زكات اموال او را بايد پرداخت كنند، اولويت با پرداخت وجوهات شرعى است كه به ذمّه ميّت مى باشد و چنانچه پس از پرداخت وجوهات، مبلغ باقيمانده به اندازه انجام يا نيابت يك عمره مفرده نباشد، وظيفه اى ندارند.

نيابت عمره مفرده

(مسأله 18) عمره مفرده را مى توان به نيابت از ديگران انجام داد و لازم نيست نايب قبلاً خودش عمره به جا آورده باشد. بلكه در مرتبه اوّل نيز مى تواند علاوه بر خودش، اعمال عمره مفرده را به نيابت از ديگران انجام دهد. همچنين محدوديتى در تعداد افرادى كه نايب مى تواند به نيابت از آنان عمره مفرده به جا بياورد وجود ندارد.

(مسأله 19) نايب در عمره لازم نيست بالغ و عاقل و رشيد باشد، ولى بايد شيعه و مورد اطمينان باشد. بنابراين كسى كه مى خواهد، ديگرى را به عنوان نايب به عمره مفرده بفرستد، بايد بداند كه او اعمال را به جا مى آورد.

(مسأله 20) براى صحّت نيابت، لازم نيست منوبٌ عنه از دنيا رفته باشد يا عذرى براى براى انجام عمره مفرده داشته باشد، بلكه نيابت از شخص زنده و بدون عذر، صحيح است.

(مسأله 21) نايب شدن مرد از طرف زن و زن از طرف مرد، در عمره مفرده اشكال ندارد.

(مسأله 22) براى نيابت عمره مفرده و

نظائر آن، لازم نيست نائب نيّت را به زبان بياورد يا خطور به دل كند، بلكه همين مقدار كه توجه داشته باشد عمره نيابت است كفايت مى كند.

(مسأله 23) لازم نيست افرادى كه عمره به نيابت از آنان انجام مى شود، به تفصيل مشخص باشند، بلكه نيّت كلّى كفايت مى كند؛ مثلاً مى توان به نيابت از همه مسلمانان يا همه خويشاوندان و... عمره به جا آورد.

(مسأله 24) در نيابت عمره مفرده، اجازه و اطلاع منوبٌ عنه شرط نيست و نايب مى تواند به نيابت از هر كسى زن يا مرد عمره مفرده به جا بياورد و چنانچه عمره مفرده نايب دچار مشكلى شد يا در جائى ناقص انجام شد يا كفّاره واجب گرديد، چيزى بر عهده منوبٌ عنه نيست و نايب بايد جبران نمايد.

(مسأله 25) نايب عمره مفرده بايد طبق فتواى مرجع تقليد خودش عمل نمايد و لازم نيست بداند فتواى مرجع تقليد منوبٌ عنه چيست.

(مسأله 26) نايب مى تواند در مواقع اضطرار و يا در مواردى كه در ترك محرّمات يا به جا آوردن اعمال عمره، به طور متعارف معذور است، به وظيفه خودش عمل كند و نيابت او صحيح است. نظير وقتى كه مجبور است در روز به زير سايه برود يا نماز طواف را نشسته بخواند.

(مسأله 27) اگر نايب در انجام برخى اعمال عمره دچار مشكل شود، مى تواند براى همان قسمت از عمره نايب ديگرى اختيار كند. مانند وقتى كه براى انجام طواف عذرى دارد و مجبور است براى انجام آن نايب بگيرد.

(مسأله 28) اگر نايب بعد از احرام از دنيا برود، نيابت او صحيح است و براى منوبٌ عنه يك عمره محسوب مى شود. بنابر اين اگر توافقى مبنى بر پرداخت اجرت با او

شده باشد، اجرت كامل به وى تعلّق مى گيرد.

(مسأله 29) كسى كه به نيابت از ديگرى به عمره مفرده مشرّف شده است، مى تواند در ضمن اعمال عمره يا بعد از آن براى خود يا به نيابت از ديگران، عمره به جا بياورد يا طواف و ساير اعمال را انجام دهد.

(مسأله 30) شايسته است انسان به نيابت از انبياى عظام و حضرات معصومين و اولياى الهى و مخصوصاً بزرگانى كه در طول حيات خود قادر به انجام عمره مفرده نشده اند، عمره به جا بياورد.

عمره كودكان و افراد نابالغ

(مسأله 31) افراد نابالغ كه به همراه ديگران به عمره مفرده مى روند، واجب نيست محرم شوند و اعمال عمره را به جا آورند، ولى اگر محرم شدند يا آن ها را محرم كردند، واجب است اعمال عمره مفرده را به صورت صحيح و كامل انجام دهند.

(مسأله 32) اگر عمره كودك يا شخص نابالغ دچار مشكلى شود يا كفّاره براو واجب گردد، جبران و پرداخت كفّاره به عهده وليّ او است.

اعمال عمره مفرده

سير اجمالى اعمال عمره مفرده

همانطور كه در فصل اوّل بيان شد عمره مفرده هفت جزء دارد و سير اجمالى انجام اعمال اين هفت جزء به اين صورت است كه كسى كه قصد عمره مفرده مى كند، ابتدا بايد در يكى از مواقيت احرام، محرم به احرام عمره مفرده شود و پس از آن فاصله بين ميقات تا شهر مكّه و بيت الله الحرام را طى كرده و پس از ورود به خانه خدا، هفت مرتبه دور خانه كعبه طواف نمايد و پس از آن دو ركعت نماز طواف به جا آورد.

سپس لازم است فاصله بين كوه صفا و كوه مروه را كه هر دو در مجاورت خانه كعبه واقع شده اند، هفت مرتبه طى نمايد و در مرتبه هفتم اين «سعى» كه به كوه مروه مى رسد، تقصير نمايد. يعنى مقدارى از موى سر يا صورت يا ناخن خود را كوتاه كند و پس از فراغت از «سعى بين صفا و مروه» و «تقصير»، مجدداً هفت مرتبه دور خانه كعبه طواف نمايد و دو ركعت نماز به جا آورد كه به اين طواف و نماز آن، «طواف و نماز نساء» گفته مى شود، بعد از فراغت از نماز طواف نساء، اعمال عمره مفرده به پايان خواهد رسيد.

اجزاء عمره مفرده

اوّل: احرام

(مسأله 33) اوّلين عمل عمره مفرده احرام است و مركّب از سه عمل مى باشد كه عبارتند از: «پوشيدن لباس احرام»، «نيّت» و «گفتن لبّيك».

مكان احرام

(مسأله 34) احرام عمره مفرده بايد از يكى از مكان هايى كه براى همين منظور تعيين شده و به آن ميقات گفته مى شود، صورت پذيرد.

ميقات كسانى كه در مكّه هستند

(مسأله 35) كسانى كه در مكّه حضور دارند، براى انجام عمره مفرده مى توانند از محدوده حرم خارج شوند و در «ادنى الحلّ» محرم شوند و فرقى نمى كند كه اين افراد، ساكن مكّه باشند يا به عنوان مسافر در مكّه حضور داشته باشند.

(مسأله 36) مواقيت كسانى كه در مكّه هستند عبارتند از: «مسجد تنعيم»، «مسجد جعرانه» و «مسجد حديبيّه» كه مسجد تنعيم از دو مسجد ديگر نزديكتر است.

ميقات كسانى كه از راه دور قصد عمره مفرده مى كنند

(مسأله 37) كسانى كه از راه دور به عمره مفرده مشرّف مى شوند، بايد در يكى از ميقات هاى پنج گانه ذيل، محرم شوند و عبور از اين مواقيت بدون احرام جايز نيست.

1. (مسجد شجره»: كه در منطقه «ذوالحليفه» و نزديك شهر مدينه واقع شده است و كسانى كه از مسير شهر مدينه به مكّه وارد مى شوند، بايد از اين ميقات محرم شوند.

(مسأله 38) لازم نيست كه احرام در مسجد باشد، گرچه بهتر است. بنابراين شخص جنب و حائض بايد نزديك مسجد يا در حال عبور از مسجد محرم شوند.

(مسأله 39) احرام در همه مكان هاى توسعه يافته اى كه امروز به عنوان مسجد شجره شناخته مى شود، صحيح است و لازم نيست حتماً در مكان مسجد قبلى باشد.

2. (وادى عقيق»: و آن ميقات كسانى است كه از راه «عراق» و «نجد» به مكّه وارد مى شوند.

(مسأله 40) اوايل وادى

عقيق را «مسلخ» و اواسط آن را «غمره» و اواخر آن را «ذات عرق» مى گويند و احرام در هر جاى اين وادى صحيح است. گرچه محرم شدن از مسلخ افضل مى باشد. ولى اگر احرام از مسلخ خلاف روش سنّى ها باشد، بايد از جايى كه آن ها محرم مى شوند (ذات عرق) محرم شد.

3. (قرن المنازل»: و آن ميقات كسانى است كه از راه «طائف» به مكّه وارد مى شوند.

4. (يَلَملَم»: و آن ميقات كسانى است كه از راه «يمن» به مكّه وارد مى شوند.

5. (جحفه»: و آن ميقات كسانى است كه از راه «شام» و «مصر» و ... به مكّه وارد مى شوند.

(مسأله 41) زائرانى كه از جدّه به مكّه مى روند نيز بايد در جحفه محرم شده و به مكّه وارد شوند.

(مسأله 42) اگر كسى در يكى از اين ميقات ها شك كرد، مى تواند ميقات را به واسطه يك نفر ثقه يا پرسيدن از افرادى كه از گفته آن ها اطمينان حاصل مى شود، به دست آورد.

(مسأله 43) هرگاه كسى از راهى برود كه از هيچ يك از مواقيت عبور نكند، بايد از محاذات يكى از ميقات ها احرام ببندد و فرقى نمى كند كه آن مكان از راه زمينى محاذات ميقات باشد يا از راه هوايى. مثلاً در صورت ضرورت در هواپيمايى كه از بالاى سر يك ميقات عبور مى كند نيز مى توان محرم شد.

(مسأله 44) جايز نيست كسى احرام خود را از ميقات به تأخير اندازد، مگر اينكه عذرى داشته باشد.

(مسأله 45) اگر كسى از روى علم و عمد از ميقات محرم نشود، گناه كرده است. پس اگر ميقاتى در جلو دارد بايد از آن ميقات محرم شود و اگر به ميقاتى برخورد نمى كند، اگر مى تواند بايد برگردد

و از ميقات محرم شود و اگر نمى تواند بايد از هر جايى كه مى تواند محرم شود و احرام او صحيح است.

(مسأله 46) اگر به واسطه جهل يا فراموشى يا عذر، در ميقات محرم نشود، لازم نيست برگردد، بلكه بايد از هر جا كه مى تواند محرم شود و احرام او صحيح است.

(مسأله 47) اگركسى قبل از رسيدن به ميقات محرم شود، احرام او صحيح نيست. ولى پوشيدن لباس احرام قبل از رسيدن به ميقات، لطمه اى به صحّت احرام وارد نمى كند. مثلاً كسى كه از مدينه به سمت مكّه عازم است، مى تواند در مدينه لباس احرام خود را بپوشد و در مسجد شجره محرم شود.

(مسأله 48) افراد دائم السّفر كه به واسطه شغل خود زياد از مكّه خارج مى شوند، مى توانند بدون احرام از ميقات گذشته و وارد مكّه شوند. نظير راننده ها و متصديّان امور حاجيان.

(مسأله 49) اگر عمره مفرده كسى باطل شد، براى اعاده آن لازم نيست به ميقاتى كه قبلاً از آن محرم شده است برگردد، بلكه احرام از ادنى الحل يا هر ميقات ديگرى كفايت مى كند.

واجبات احرام

1. نيّت

(مسأله 50) بايد نيّت احرام براى عمره مفرده و با قصد قربت باشد.

(مسأله 51) كسى كه مى خواهد نيّت عمره مفرده كند، لازم نيست نيّت را به زبان آورد. بلكه همين مقدار كه در نظر او باشد همين عملى را كه همه به جا مى آورند او هم به جا آورد، كفايت مى كند. حتّى اگر از نظر تلفّظ هم خطا كند، مثلاً به جاى عمره مفرده، عمره تمتّع يا حجّ تمتّع بگويد، اشكال ندارد.

2. لباس احرام

(مسأله 52) لباسى كه محرم براى احرام مى پوشد، بايد شرايط لباس نمازگزار را دارا باشد. بنابراين لباس احرام بايد پاك و حلال

بوده و از اجزاء مردار و حيوان حرام گوشت نباشد. همچنين احرام در لباس بدن نما و طلاباف و لباسى كه از ابريشم خالص باشد، صحيح نيست.

(مسأله 53) لباس احرام مردان علاوه بر شرايطى كه در مسأله قبل بيان شد، بايد دوخته نباشد و مركب از دو قسمت است كه يكى را لنگ مى گويند و بايد به خود ببندند و ديگرى عبا است كه بايد به دوش بيندازند و مستحبّ است كه لنگ از ناف تا زانو را بپوشاند. چنانچه در عبا مستحبّ است كه از شانه تا ناف را بپوشاند.

(مسأله 54) لباس احرام بانوان غير از شرايطى كه در مسأله 52 بيان شد، شرايط خاصى ندارد و آنان مى توانند در لباس هاى معمولى خود، محرم شوند.

(مسأله 55) شرايط لباس احرام بايد تا وقتى كه محرم از احرام بيرون مى آيد، ادامه داشته باشد. بنابراين اگر لباس او نجس شود، بايد تطهير يا تعويض نمايد.

(مسأله 56) محرم مى تواند به جاى يك لنگ و يك عبا، لنگ يا عباهاى متعدّد بپوشد، مثلاً مى تواند در حال سرما پارچه يا پتوئى به دوش بگيرد. همچنين در حال اضطرار مى تواند لباس دوخته به دوش بيندازد، ولى آن را نپوشد. مگر اينكه مضطرّ شود.

(مسأله 57) ضرورتى ندارد محرم جامه احرام را هميشه در بر داشته باشد. بلكه مى تواند براى شستن يا حمّام رفتن و مانند اين ها آن را از خود جدا كند.

(مسأله 58) اگر محرم عمداً لباسى بپوشد كه شرايط لباس احرام در آن مراعات نشود؛ مثل اينكه مرد در لباس دوخته محرم شود؛ احرام او منعقد نمى شود، ولى اگر از روى فراموشى يا ندانستن مسأله يا عذر باشد، احرامش صحيح است. و هنگامى كه مسأله را ياد گرفت

يا به ياد آورد يا عذرش برطرف شد، بايد فوراً لباس احرام را به تن كند.

(مسأله 59) گره زدن لباس احرام اشكال ندارد، گرچه گره نزدن آن مخصوصاً گره نزدن لنگ، بهتر است.

3. تلبيه

(مسأله 60) تلبيه يعنى لبّيك گفتن كه به واسطه آن احرام منعقد مى شود، نظير تكبيرة الاحرام كه نمازگزار به واسطه آن وارد نماز مى شود. و صورت آن چنين است:

«لَبَّيْكَ، أللّهُمَّ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ لا شَريكَ لَكَ لَبَّيْكَ»

و معناى آن اين است كه:

«اجابت و اطاعت مى كنم تو را، خدايا، اجابت مى كنم تو را، براى تو هيچ شريكى نيست، اجابت مى كنم تو را.»

و مستحبّ است اضافه كند:

«انَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَكَ وَ الْمُلْكَ، لا شَريكَ لَكَ لَبَّيْكَ»

و معناى آن اين است كه:

«به درستى كه ستايش و نعمت و سلطنت از آن توست، هيچ شريكى ندارى، اجابت مى كنم تو را.»

(مسأله 61) يك بار گفتن لبّيك بر محرم واجب مى باشد و مستحبّ است لبّيك را تكرار كند تا وقتى كه به شهر مكّه برسد و از آن به بعد گفتن لبّيك جايز نيست.

(مسأله 62) منظور از شهر مكّه براى قطع تلبيه، آنجائى است كه شهر جديد مكّه به خوبى ديده شود و براى ميقاتى نظير مسجد تنعيم كه داخل شهر مكّه واقع شده است، گفتن تلبيه در داخل مسجد جايز است و زمانى كه محرم از مسجد خارج شد بايد تلبيه را قطع نمايد.

(مسأله 63) گفتن لبّيك بايد صحيح باشد به طورى كه از لفظى كه گفته مى شود، معنى آن فهميده شود و اگر محرم قدرت بر گفتن يا صحيح گفتن نداشته باشد، عبارات عربى تلبيه را به هر صورتى كه بگويد كفايت مى كند.

(مسأله 64) در صورتى كه محرم گنگ باشد، بايد

عبارات تلبيه را با اشاره بخواند.

(مسأله 65) اگر وليِ ّ كودك او را محرم كرده باشد، بايد عبارات تلبيه را به او تلقين كند، تا او به هر صورتى كه مى تواند بگويد، اما اگر آن كودك اصلاً نمى تواند لبّيك بگويد، وليّ او بايد به نيابت از او بگويد.

(مسأله 66) پيش از تلبيه، محرّمات احرام هنوز حرام نيست و در صورت انجام آن، كفّاره ندارد، هر چند محرم لباس احرام پوشيده باشد و نيّت كرده باشد. ولى به مجرّدى كه لبّيك گفت، همه محرّمات احرام بر او حرام مى شود.

مستحبّات احرام

(مسأله 67) كسى كه مى خواهد محرم شود مستحبّ است اعمال زير را انجام دهد:

1. بدن را پاكيزه كند.

2. ناخن و شارب و موى زير بغل و عانه را ازاله نمايد.

3. از يك ماه قبل موى سر و ريش خود را كوتاه نكند.

4. غسل احرام كند. (زن حائض و نفسا نيز مى توانند اين غسل را به جا آورند.)

هنگام غسل احرام اين دعا را بخواند:

«بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ لِى نُوراً وَ طَهُوراً وَ حِرْزاً وَ أَمْناً مِنْ كُلِّ خَوْفٍ وَ شِفَاءً مِنْ كُلِّ دَاءٍ وَ سُقْمٍ اللَّهُمَّ طَهِّرْنِى وَ طَهِّرْ لِى قَلْبِى وَ اشْرَحْ لِى صَدْرِى وَ أَجْرِ عَلَى لِسَانِى مَحَبَّتَكَ وَ مِدْحَتَكَ وَ الثَّنَاءَ عَلَيْكَ فَإِنَّهُ لَا قُوَّةَ لِى إِلَّا بِكَ وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ قِوَامَ دِينِى التَّسْلِيمُ لِأَمْرِكَ وَ الِاتِّبَاعُ لِسُنَّةِ نَبِيِّكَ صَلَوَاتُكَ عَلَيْهِ وَ آلِه»

5. لباس احرام تميز، سفيد و از پنبه باشد.

و هنگام پوشيدن جامه احرام بگويد:

«الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى رَزَقَنِى مَا أُوَارِى بِهِ عَوْرَتِى وَ أُؤَدِّى بِهِ فَرْضِى وَ أَعْبُدُ فِيهِ رَبِّى وَ أَنْتَهِى فِيهِ إِلَى مَا أَمَرَنِى الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى قَصَدْتُهُ فَبَلَّغَنِى وَ أَرَدْتُهُ

فَأَعَانَنِى وَ قَبِلَنِى وَ لَمْ يَقْطَعْ بِى وَ وَجْهَهُ أَرَدْتُ فَسَلَّمَنِى فَهُوَ حِصْنِى وَ كَهْفِى وَ حِرْزِى وَ ظَهْرِى وَ مَلَاذِى وَ مَلْجَئِى وَ مَنْجَايَ وَ ذُخْرِي وَ عُدَّتِي فِي شِدَّتِي وَ رَخَائِي»

6. بعد از نماز واجب محرم شود.

7. قبل از احرام شش ركعت نماز يا حداقل دو ركعت نماز به جا آورد و بعد از نماز حمد بگويد و اين دعا را بخواند:

«اللَّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ أَنْ تَجْعَلَنِى مِمَّنِ اسْتَجَابَ لَكَ وَ آمَنَ بِوَعْدِكَ وَ اتَّبَعَ أَمْرَكَ فَإِنِّى عَبْدُكَ وَ فِى قَبْضَتِكَ لَا أُوقَى إِلَّا مَا وَقَيْتَ وَ لَا آخُذُ إِلَّا مَا أَعْطَيْتَ وَ قَدْ ذَكَرْتَ الْحَجَّ فَأَسْأَلُكَ أَنْ تَعْزِمَ لِى عَلَيْهِ عَلَى كِتَابِكَ وَ سُنَّةِ نَبِيِّكَ و تُقَوِّيَنِى عَلَى مَا ضَعُفْتُ عَنْهُ وَ تَسَلَّمَ مِنِّى مَنَاسِكِى فِى يُسْرٍ مِنْكَ وَ عَافِيَةٍ وَ اجْعَلْنِى مِنْ وَفْدِكَ الَّذِينَ رَضِيتَ وَ ارْتَضَيْتَ وَ سَمَّيْتَ وَ كَتَبْتَ اللَّهُمَّ فَتَمِّمْ لِى حَجِّى وَ عُمْرَتِى اللَّهُمَّ إِنِّى أُرِيدُ التَّمَتُّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ عَلَى كِتَابِكَ وَ سُنَّةِ نَبِيِّكَ (صَلَّى الله عَلَيهِ وَ آلِه) فَإِنْ عَرَضَ لِى شَيْ ءٌ يَحْبِسُنِي فَحُلَّنِى حَيْثُ حَبَسْتَنِى لِقَدَرِكَ الَّذِى قَدَّرْتَ عَلَيَّ اللَّهُمَّ إِنْ لَمْ تَكُنْ حَجَّةً فَعُمْرَةً أَحْرَمَ لَكَ شَعْرِى وَ بَشَرِى وَ لَحْمِى وَ دَمِى وَ عِظَامِى وَ مُخِّى وَ عَصَبِى مِنَ النِّسَاءِ وَ الثِّيَابِ وَ الطِّيبِ أَبْتَغِى بِذَلِكَ وَجْهَكَ وَ الدَّارَ الآْخِرَةَ»

8. لبّيك را تا رسيدن به شهر مكّه تكرار كند.

9. بعد از گفتن تلبيه اى كه در مسأله 60 ذكرشد بگويد:

«لَبَّيْكَ ذَا الْمَعَارِجِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ دَاعِياً إِلَى دَارِ السَّلَامِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ غَفَّارَ الذُّنُوبِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ أَهْلَ التَّلْبِيَةِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِكْرَامِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ مَرْهُوباً وَ مَرْغُوباً إِلَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ تُبْدِئُ وَ الْمَعَادُ

إِلَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ كَشَّافَ الْكُرَبِ الْعِظَامِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ عَبْدُكَ وَ ابْنُ عَبْدَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ يَا كَرِيمُ لَبَّيْكَ»

مكروهات احرام

(مسأله 68) انجام كارهاى زير براى محرم مكروه است:

1. احرام بستن در جامه زرد و سياه.

2. احرام بستن در جامه چركين.

3. خوابيدن در رختخواب و بالش زرد و سياه.

4. حنا بستن و استعمال ساير لوازم آرايشى قبل از احرام، به طورى كه تا وقت محرم شدن اثر آن باقى بماند.

5. حمام رفتن و ساييدن بدن.

6. احرام در جامه راه راه.

7. لبّيك گفتن در پاسخ كسى كه مُحرم را صدا مى زند.

محرّمات احرام

(مسأله 69) انجام اعمالى كه ذيلاً شرح داده مى شود بر محرم حرام است و اگر هركدام از آن ها را با علم و عمد و با اختيار و بدون عذر به جا آورد، مرتكب گناه شده و انجام بعضى از اين امور موجب فساد عمره يا در برخى موارد باعث وجوب پرداخت كفّاره مى شود. ولى اگر از روى جهل يا نسيان يا عذر واقع شود، به صحّت عمره ضررى نمى رساند و كفّاره نيز ندارد.

1. هرگونه بهره گيرى و التذاذ جنسى

(مسأله 70) هرگونه لذّت جنسى دو انسان از يكديگر نظير جماع، لواط، بوسيدن، لمس كردن و نگاه با شهوت، هرچند با حلال خود باشد، حرام است. و اگر با نامحرم باشد و يا به صورتى باشد كه پيش از احرام، حرام بوده است، به واسطه احرام حرام موكّد مى شود.

(مسأله 71) اگر محرم در عمره مفرده از روى علم و عمد و اختيار و بدون عذر جماع يا لواط كرد، چنانچه قبل از فراغت از سعى بين صفا و مروه باشد، عمره اش فاسد مى شود و كفّاره نيز بايد بدهد و اگر پس از فراغت از سعى باشد عمره اش فاسد نمى شود ولى كفّاره را بايد بدهد.

(مسأله 72) اگر كسى چه مرد و چه زن

در لذّت جنسى كسى را مجبور كند، علاوه بر كفّاره خودش، كفّاره او را هم بايد بدهد، و كسى كه مجبور شده، عمره اش صحيح است و كفّاره اى هم بر او واجب نيست.

(مسأله 73) مرد محرم مى تواند با همسر خود هرچند او نيز محرم باشد، صحبت كند، يا به او نگاه كند و يا در كنار همديگر بنشينند و دست همديگر را بگيرند. مشروط بر اينكه همه اين امور از روى لذّت نباشد.

(مسأله 74) محرميّت افرادى مثل پدر، مادر، خواهر، عمه، خاله، عمو، دايى و نظاير آن كه در غير احرام به انسان محرم هستند، در حالت احرام نيز باقى است و معاشرت مُحرم با آن ها با غير حالت احرام تفاوتى ندارد، هرچند آن ها نيز مُحرم باشند.

(مسأله 75) كفّاره جماع يا لواط، ذبح يك شتر است و درصورت ناتوانى، يك گاو و در صورتى كه توان ذبح گاو را هم ندارد، ذبح يك گوسفند كفايت مى كند.

(مسأله 76) در غير جماع و لواط به سبب كارهايى نظير بوسيدن، لمس كردن و نگاه كردن، عمره فاسد نمى شود، ولى بايد كفّاره بدهد. و كفّاره آن براى انجام هر كدام از كارهاى فوق، اگر موجب بيرون آمدن منى شود، همان كفّاره مسأله قبل است. ولى اگر منى بيرون نيايد، براى بوسيدن باز هم بايد همان كفّاره را بپردازد و براى لمس كردن، بايد يك گوسفند قربانى نمايد و نگاه كردن با لذّت گرچه حرام است ولى كفّاره ندارد.

2. استمناء

(مسأله 77) استمناء يا خود ارضائى حرام است و حرمت آن در حال احرام، مؤكّد مى شود.

(مسأله 78) اگر محرم در عمره مفرده از روى علم و عمد و اختيار و بدون عذر استمناء كند، چنانچه قبل از فراغت

از سعى بين صفا و مروه باشد، عمره اش فاسد مى شود و كفّاره نيز بايد بدهد و اگر پس از فراغت از سعى باشد، عمره اش فاسد نمى شود ولى كفّاره را بايد بدهد.

(مسأله 79) كفّاره استمناء، قربانى كردن يك شتر است و در صورت ناتوانى قربانى كردن يك گاو و در صورت عجز از قربانى كردن گاو، ذبح يك گوسفند كفايت مى كند.

3. عقد كردن

(مسأله 80) صيغه عقد خواندن براى خود يا ديگرى و ازدواج كردن در حال احرام، حرام است و اگر يكى از طرفين عقد يا كسى كه صيغه عقد را مى خواند محرم باشند، آن عقد باطل است و در اين خصوص تفاوتى بين عقد دائم و موقّت نيست.

(مسأله 81) اگر عمداً و از روى علم و با اختيار، صيغه عقدى جارى شود كه لااقل يكى از طرفين عقد يا كسى كه صيغه را مى خواند، محرم باشند، آن زن و مرد بر يكديگر حرام ابدى مى شوند.

(مسأله 82) اگر محرم از روى فراموشى يا جهل، صيغه عقد بخواند يا ازدواج كند، عقد باطل است. ولى اين كار موجب حرمت ابدى زن و مرد نمى شود.

(مسأله 83) ازدواج و صيغه عقد خواندن در حال احرام، عمداً باشد يا سهواً، گرچه حرام است ولى كفّاره ندارد.

4. پوشيدن لباس دوخته (مخصوص مردان)

(مسأله 84) پوشيدن لباس دوخته نظير پيراهن و شلوار و مانند اين ها و همچنين پوشيدن چيزهايى كه شبيه به دوخته است، نظير ژاكت و كلاه و نظائر آن براى مرد محرم، حرام است.

(مسأله 85) در لباس دوخته تفاوتى بين لباس كوچك و بزرگ و لباس زير و لباس رو نيست و پوشيدن آنچه كه مصداق لباس دارد و دوخته باشد، حرام است.

(مسأله 86) به دوش گرفتن پتوهاى

دوخته شده يا به روانداختن روانداز يا لحاف دوخته شده، براى محرم اشكال ندارد.

(مسأله 87) پوشيدن چيزهايى كه به آن ها لباس نمى گويند نظير كمربند، فتق بند، هميان، كوله بار، ساعت و مانند اين ها براى محرم مانعى ندارد، هرچند دوخته باشد.

(مسأله 88) كسانى كه در اثر بيمارى قادر به نگهدارى از بول خود نيستند، مى توانند لباس كوچكى كه براى نگهدارى ادرار استفاده مى شود بپوشند، هر چندآن لباس دوخته باشد.

(مسأله 89) پوشيدن لباس دوخته براى مردها در حال اضطرار و براى زن ها چه در حال اختيار و چه در حال اضطرار مانعى ندارد.

(مسأله 90) اگر مرد محرم همزمان چند لباس دوخته بپوشد، يك مرتبه پرداخت كفّاره براى او كفايت مى كند ولى اگر چند بار لباس دوخته بپوشد يا يك لباس دوخته را چندبار از تن درآورد و دوباره بپوشد، بايد به تعداد دفعاتى كه لباس دوخته پوشيده است، كفّاره بپردازد.

(مسأله 91) اگر مردى سهواً يا جهلاً در حال احرام لباس دوخته بپوشد و وقتى علم به حرمت آن پيدا كرد، فوراً آن را از تن در آورد، لازم نيست كفّاره بپردازد.

(مسأله 92) كفّاره پوشيدن لباس دوخته براى مرد محرم؛ در صورتى كه با علم و عمد و اختيار و بدون عذر باشد؛ قربانى نمودن يك گوسفند است.

5. پوشاندن سر (مخصوص مردان)

(مسأله 93) پوشاندن تمام يا قسمتى از سر براى مردها در حال احرام، حرام است.

(مسأله 94) پوشاندن سر را با دست، يا گذاشتن سر روى بالش و مانند اين ها مانعى ندارد.

(مسأله 95) اگر مرد محرم سهواً يا عمداً لباس احرام خود را از سر درآورد، مشروط بر آنكه آن لباس را بر روى سر خود نگه ندارد، اشكال ندارد.

(مسأله 96) مرد محرم مى تواند سر خود را با حوله و

دستمال و مانند اين ها خشك كند، ولى نبايد آن حوله و دستمال را به طورى كه سر را بپوشاند، روى سر خود نگه دارد.

(مسأله 97) اگر به هنگام خواب، پتو يا روانداز محرم روى سر او كشيده شود، اشكال ندارد.

(مسأله 98) استفاده از كلاه گيس و موى مصنوعى براى مرد محرم حرام است. ولى اگر آن كلاه گيس و موى مصنوعى را قبلاً به طور معمول روى سر خود مى گذاشته است، لازم نيست براى احرام بردارد.

(مسأله 99) گذاردن بار روى سر يا فرو بردن سر در آب يا زير دوش رفتن براى محرم مانعى ندارد.

(مسأله 100) پوشاندن سر براى مردان در حال احرام، گرچه حرام است ولى كفّاره ندارد. هرچند بهتر است براى اين كار يك گوسفند قربانى شود.

6. پوشاندن روى پا (مخصوص مردان)

(مسأله 101) پوشاندن تمام روى پا براى مردها در حال احرام، حرام است.

(مسأله 102) پوشيدن دمپايى و كفش روباز براى محرم، مانعى ندارد.

(مسأله 103) اگر پاى مرد محرم هنگام خواب توسط پتو و روانداز و امثال آن پوشانده شود و يا لنگ احرام او در بعضى مواقع خود به خود روى پاى آن ها را بپوشاند، مانعى ندارد.

(مسأله 104) پوشاندن روى پا براى مرد محرم گر چه حرام است ولى كفّاره ندارد. هرچند بهتر است براى آن يك گوسفند قربانى شود.

7. سايه قراردادن (مخصوص مردان)

(مسأله 105) چنانچه سفر مرد محرم در روز باشد، جايز نيست زير سايه برود يا سايبانى سيّار مانند سقف اتومبيل و چتر و نظائر آن داشته باشد، خواه سواره باشد يا پياده. ولى سايه قرار دادن براى زن ها و بچّه هاى مُحرم دختر و پسر در هر زمانى اشكال ندارد.

(مسأله 106) حرمت سايه قراردادن مربوط به سفر محرم است و چنانچه

در محلّى يا شهرى منزل كند، مى تواند زير سقف برود. بنابراين محرم مى تواند به محض ورود به شهر جديد مكّه، به وسيله اتومبيل مسقّف حركت كند يا در هر نقطه از مكّه زير سقف برود.

(مسأله 107) اگر كسى در مسجد تنعيم محرم شود، مى تواند هنگام بازگشت در اتومبيل سقف دار بنشيند، هرچند روز باشد.

(مسأله 108) اگر محرم در شب؛ يعنى از غروب آفتاب تا طلوع آفتاب كه در راه است و مثلاً از مدينه به مكّه مى آيد، در اتومبيل سقف دار بنشيند، مانعى ندارد.

(مسأله 109) اگر اتومبيل بدون سقف در روز از داخل تونل ها و زير پُل ها عبور كند يا براى بنزين زدن زير سقف برود يا محرم براى استراحت و توقُف بين راهى به مساجد يا مكان هاى مُسقَّف بين راه داخل شود، مانعى ندارد.

(مسأله 110) حركت محرم در كنار ديوار يا كنار اتومبيل و نظائر آن اشكال ندارد، هرچند اين حركت در روز باشد و سايه آن اشياء روى سر يا بدن محرم بيفتد.

(مسأله 111) كفّاره زير سايه رفتن براى مرد محرم؛ در صورتى كه با علم و عمد و از روى اختيار باشد و در هنگام سفر و در روز به زير سايه برود؛ قربانى كردن يك گوسفند است.

8. پوشاندن صورت (مخصوص زنان)

(مسأله 112) پوشاندن تمام يا قسمتى از صورت در حال احرام براى زنان حرام است و فرقى نمى كند كه اين پوشاندن با چادر و مقنعه باشد يا نقاب يا پوشيه يا بادبزن و مانند اين ها.

(مسأله 113) رو گرفتن زن مُحرم از نامحرم، در نماز و غير آن مانعى ندارد، ولى بهتر است براى رو گرفتن، چادر را از صورت خود دور نگه دارد كه به صورت نچسبد.

(مسأله 114) گذاشتن

صورت روى بالش يا دست ها روى صورت يا خشكانيدن صورت توسط حوله و دستمال براى محرم مانعى ندارد. همچنين اگر به هنگام خواب، پتو يا روانداز از روى صورت او كشيده شود يا هنگام تعويض لباس، لحظه اى روى صورت او پوشيده شود، اشكال ندارد.

(مسأله 115) پوشاندن صورت براى زنان، گرچه حرام است، ولى كفّاره ندارد. هرچند بهتر است براى آن يك گوسفند قربانى شود.

9. استعمال عطريات

(مسأله 116) بوييدن و خوردن عطريات نظير گل و زعفران و ادكلن و مانند اين ها براى محرم، حرام است.

(مسأله 117) خوردن چيزهايى كه بوى خوش دارد، نظير سيب، نعناع، دارچين و مانند اين ها اشكالى ندارد، گرچه اجتناب از خوردن آن ها خوب است.

(مسأله 118) استفاده از صابون و شامپو و خمير دندان معطّر، براى محرم اشكال ندارد، اگر چه اجتناب از آن ها بهتر است.

(مسأله 119) خريد و فروش عطريات اگر بوى آن ها استشمام نشود، اشكال ندارد.

(مسأله 120) گرفتن بينى از بوى بد در حال احرام حرام است، ولى گذشتن از آن با سرعت مانعى ندارد و باعث وجوب پرداخت كفّاره هم نمى شود.

(مسأله 121) اگر كسى در حال احرام، با علم و عمد و اختيار و بدون عذر عطريات را استعمال كرد، كفّاره آن قربانى نمودن يك گوسفند است.

10. زينت كردن و استفاده از زيورآلات

(مسأله 122) زينت كردن نظير استعمال لوازم آرايشى و ماليدن سرمه و كرم و مانند اين ها و همچنين استفاده از زيورآلات نظير گردن بند و گوشواره و انگشتر و عينك زينتى و مانند اين ها، در حال احرام حرام است.

(مسأله 123) اگر محرم قبل از احرام زينت كرده باشد و قصد او زينت احرام بوده باشد، واجب است براى احرام آن را پاك كند. ولى اگر استعمال آن ها براى زينت

نباشد، نظير سرمه كشيدن براى ديد چشم و كرم ماليدن براى رفع خشكى دست، مانعى ندارد.

(مسأله 124) عينك زدن براى ديدن و انگشتر به دست كردن براى استحباب يا شمردن اشواط طواف و همچنين استفاده زنان از زيورآلاتى كه قبل از احرام به طور معمول استفاده مى كرده اند، مشروط بر اينكه آن زيورآلات را مردان نبينند، مانعى ندارد.

(مسأله 125) محرم نبايد به قصد زينت موهاى خود را رنگ كند يا دست و پا و صورت و موى خود را حنا ببندد، ولى اگر رنگ و حنا را قبل از احرام و بدون قصد زينت احرام، استفاده كرده باشد، لازم نيست براى احرام آن را پاك كند.

11. نگاه كردن در آئينه

(مسأله 127) نگاه كردن در آينه براى محرم حرام است.

(مسأله 128) نگاه كردن به اجسام صيقلى كه در آن عكس پيداست و نگاه كردن در آب صاف اشكال ندارد.

(مسأله 129) نگاه كردن در آئينه در حال اضطرار نظير نگاه كردن راننده در آئينه ماشين، مانعى ندارد.

(مسأله 130) عكسبردارى و فيلمبردارى و نگاه در دوربين توسط محرم مانعى ندارد ولى زنان بايد توجه داشته باشند كه دوربين روى صورت آن ها قرار نگيرد.

(مسأله 131) نگاه كردن در آئينه گرچه براى محرم حرام است، كفّاره ندارد. ولى مستحبّ است محرم بعد از نگاه كردن در آيينه لبّيك بگويد.

12. بيرون آوردن خون از بدن

(مسأله 132) بيرون آوردن خون از بدن محرم توسط خودش يا با اجازه خودش و توسط ديگرى براى او حرام است، گرچه به واسطه خارش بدن يا مسواك زدن يا حجامت يا تزريق و امثال آن باشد.

(مسأله 133) اگر خون دادن محرم، براى نجات جان كسى لازم باشد و يا درمان و سلامتى محرم متوقّف بر خون

دادن او يا حجامت يا رگ زدن او يا تزريق همراه با خونريزى و امثال آن باشد، انجام همه امور فوق الذّكر در حد ضرورت براى محرم، اشكال ندارد.

(مسأله 134) اگر هنگام تقصير سر مرد محرم خون بيايد، اشكال ندارد.

(مسأله 135) محرم مى تواند از بدن ديگرى خون بيرون آورد، هرچند آن ديگرى نيز محرم باشد.

(مسأله 136) بيرون آوردن خون از بدن گرچه براى محرم حرام است ولى كفّاره ندارد.

13. كندن يا كشيدن دندان

(مسأله 137) كشيدن يا كندن دندان محرم- توسط خودش يا با اجازه خودش و توسط ديگرى- براى او حرام است. گرچه در اثر كندن دندان، خون هم نيايد.

(مسأله 138) محرم مى تواند دندان ديگرى را، خواه آن ديگرى محرم باشد يا نباشد، بكشد. حتى اگر در اثر كشيدن دندان، خون بيرون بيايد.

(مسأله 139) اگر دندان محرم شديداً درد بگيرد و باعث آزار او شود، مى تواند آن دندان را توسط پزشك يا شخص ديگرى بكشد.

(مسأله 140) كشيدن دندان گرچه براى محرم حرام است ولى كفّاره ندارد.

14. ناخن گرفتن

(مسأله 141) ناخن گرفتن از انگشتان دست يا پاى محرم توسط خودش يا با اجازه خودش و توسط ديگرى براى او حرام است. گرچه يك ناخن يا بعضى از يك ناخن باشد.

(مسأله 142) گرفتن يا چيدن ناخن در صورت ضرورت مانعى ندارد. مثل اينكه قسمتى از ناخن شكسته باشد و قسمت باقيمانده، مضرّ باشد يا موجب آزار محرم شود.

(مسأله 143) ناخن گرفتن محرم براى ديگرى اشكال ندارد، كفّاره هم ندارد، هرچند آن ديگرى نيز محرم باشد. بنابراين محرم مى تواند قبل از تقصير خود، ناخن محرم ديگرى را به قصد تقصير بچيند، و تقصير او هم صحيح است.

(مسأله 144) كفّاره گرفتن هر ناخن، براى محرم اگر از روى علم و عمد و اختيار و

بدون عذر باشد، معادل 750 گرم گندم است، ولى اگر تمام ناخن هاى دست و پا را در يك مجلس بگيرد، كفّاره آن يك گوسفند است و اگر دست ها را در يك مجلس و پاها را در مجلس ديگرى بگيرد، كفّاره آن دو گوسفند است.

15. ازاله مو

(مسأله 145) جدا كردن و ازاله موى سر و صورت و بدن محرم- توسط خودش يا با اجازه خودش و توسط ديگرى- براى او حرام است، حتى اگر يك مو باشد.

(مسأله 146) اگر به واسطه دست كشيدن به سر و صورت يا بدن يا هنگام وضو و غسل واجب و مستحبّ موهايى ريخته شود مانعى ندارد.

(مسأله 147) جدا كردن مو از ديگرى توسط محرم اشكال ندارد، كفّاره هم ندارد، هرچند آن ديگرى نيز محرم باشد. بنابراين محرم مى تواند قبل از تقصير خود، براى محرم ديگرى تقصير كند، و تقصير او هم صحيح است.

(مسأله 148) كفّاره تراشيدن سر يا ماشين كردن آن در حال احرام و همچنين كفّاره ازاله موى زير هر دو بغل، اگر از روى علم و عمد و اختيار و بدون عذر باشد، ذبح يك گوسفند است.

16. فسوق

(مسأله 149) فسوق عبارت است از دروغ و دشنام و فخرفروشى و با اينكه در هر حالى حرام است، در حالت احرام، حرمت آن شديدتر مى شود.

(مسأله 150) به غير از دروغ و دشنام و تفاخر، هر سخن يا كردار زشت و ناروائى نظير غيبت و سرزنش و امثال آن نيز در حال احرام، حرام مى باشد.

(مسأله 151) دستوردادن محرم به ديگران اشكال ندارد، ولى اگر اين دستوردادن همراه با فخرفروشى يا سرزنش باشد، حرام است.

(مسأله 152) كفّاره فسوق، استغفار از گناهى است كه محرم انجام داده است.

17. جدال

(مسأله 153) مراء و

جدال، لجاجت و مشاجره در گفتگو، براى غلبه بر ديگرى يا اظهار فضل، گرچه در هر حالى حرام است، ولى براى محرم حرمت آن شدّت مى يابد.

(مسأله 154) قسم خوردن در مجادله، مخصوصاً قسم خوردن به نام خداوند متعال به هر لفظ و زبانى كه باشد، حرام است.

(مسأله 155) قسم خوردن بدون مجادله مثل قسم هايى كه بر حسب عادت بر زبان بعضى از افراد جارى مى شود، حرام نيست. گرچه پرهيز از آن، چه در حالت احرام و چه در غير حالت احرام بهتر است.

(مسأله 156) اگر جدال با قسم به يكى از اسماءالهى همراه باشد، كفّاره دارد و كفّاره آن قربانى نمودن يك گوسفند است. به صورتى كه اگر محرم در جدال راستگو باشد، كفّاره در مرتبه سوم قسم ياد كردن واجب مى شود و چنانچه محرم در جدال دروغگو باشد، در مرتبه اوّل قسم خوردن كفّاره بر او واجب مى شود.

(مسأله 157) اگر جدال با قَسم يا بدون قَسم براى اثبات حقّى يا ابطال باطلى باشد، علاوه برآنكه حرام نيست، كفّاره هم ندارد.

18. كشتن و انداختن جانوران بدن

(مسأله 158) اگر جانورى نظير شپش و كك وكنه، در بدن يا لباس محرم ساكن باشد و ضرر يا آزارى براى او نداشته باشد، كشتن يا انداختن آن جانور حرام است.

(مسأله 159) كشتن يا انداختن جانورى نظير مورچه و مگس و زنبور و پشه، كه جاى آن در بدن يا لباس محرم نباشد، مانعى ندارد.

(مسأله 160) كفّاره كشتن يا انداختن جانور ساكن در بدن يا لباس محرم، اگر از روى علم و عمد و اختيار و بدون عذر باشد، صدقه دادن يك مشت طعام است.

19. شكار حيوان وحشى

(مسأله 161) شكار حيوان وحشى نظير پلنگ و آهو و كبك و

ملخ و مانند اين ها و كمك كردن به صيّاد و نگاهدارى حيوان شكار شده، براى محرم حرام است.

(مسأله 162) اگر محرمى حيوان وحشى و حلال گوشت را شكار يا ذبح كرد، خوردن گوشت و اجزاء آن بر او و هر محرم ديگرى حرام است، ولى غيرمحرم مى تواند از آن بخورد.

(مسأله 163) شكار حيوان دريايى و خوردن آن و ذبح و خوردن حيوانات اهلى نظير مرغ و گوسفند و مانند اين ها براى محرم و غير محرم مانعى ندارد.

(مسأله 164) اگر كسى از آزار حيوانى نظير شير و گرگ بترسد، كشتن آن مانعى ندارد.

(مسأله 165) كفّاره كشتن حيوانات وحشى مختلف است كه چون امروزه محلّ حاجت نيست، از ذكر آن خوددارى مى شود.

20. كندن درخت و گياهِ حرم

(مسأله 166) كندن يا سوزاندن درخت و گياهى كه در حرم روييده شده، براى محرم و غير محرم حرام است. و براى محرم گناهش بيشتر مى باشد.

(مسأله 167) اگر گياهى در اثر راه رفتن عادى يا توسط اتومبيل در حال حركت قطع شود، اشكالى ندارد.

(مسأله 168) قطع گياهان و درخت هايى كه در منزل يا باغ هاست، نظير گل ها و درخت هاى ميوه دار مانعى ندارد.

(مسأله 169) كفّاره كندن درخت در محدوده حرم، قيمت آن است كه بايد به فقير داده شود. ولى كندن گياهان كفّاره ندارد.

جدول خلاصه محرّمات احرام و كفّارات

گرچه كفّاره هريك از محرّمات احرام در جاى خود به تفصيل بيان شد، ولى براى سهولت يادگيرى مكلّفين، خلاصه محرّمات و كفّارات احرام، در جدول ذيل ذكر گرديده است.

البتّه به جهت رعايت اختصار، جزئيات احكام كفّارات در اين جدول بيان نشده است؛ بنابراين مطالعه شرح تفصيلى كفّاراتى كه در مسائل محرّمات احرام آمده است، ضرورى است.

1هرگونه بهره گيرى و التذاذ جنسى جماع يا لواط يا بوسيدن يك شتر

لمس كردن يك گوسفند

ساير التذاذهاى جنسى (در صورت خروج منى) يك شتر

2استمناء يك شتر

3عقد كردن كفّاره ندارد

4پوشيدن لباس دوخته

(مخصوص مردان) يك گوسفند

5پوشاندن سر (مخصوص مردان) كفّاره ندارد

6پوشاندن روى پا (مخصوص مردان) كفّاره ندارد

7سايه قراردادن (مخصوص مردان) يك گوسفند

8پوشاندن صورت (مخصوص زنان) كفّاره ندارد

9استعمال عطريّات يك گوسفند

10زينت كردن و استفاده از زيورآلات كفّاره ندارد

11نگاه كردن در آئينه كفّاره ندارد

12بيرون آوردن خون از بدن كفّاره ندارد

13كندن يا كشيدن دندان كفّاره ندارد

14ناخن گرفتنيك ناخن 750 گرم گندم

تمام ناخن هاى دست و پا ( در يك مجلس) يك گوسفند

ناخن هاى دست در يك مجلس و پا در مجلس ديگردو گوسفند

15ازاله مو تراشيدن يا ماشين كردن سر و ازاله موى زير هر دو بغل يك گوسفند

16فسوق استغفار از گناهى كه محرم انجام داده است

17 جدال جدال همراه با قسم به يكى از اسماءالهى يك گوسفند

18كشتن و انداختن جانوران بدن صدقه دادن يك مشت طعام

19شكار حيوان وحشى تفصيل آن در كتب فقهى است.

20كندن درخت و گياه حرم كندن درخت صدقه دادن قيمت آن

دوّم: طواف

(مسأله 170) كسى كه به قصد انجام عمره محرم شده است، بايد پس از ورود به مسجدالحرام، هفت دور به گرد خانه كعبه بگردد. به اين عمل «طواف» و به هر دور آن يك «شوط» گفته مى شود.

(مسأله 171) طواف به هر شكلى باشد اشكال ندارد؛ مثلاً طواف كننده مى تواند پياده طواف نمايد يا بر صندلى چرخدار يا طبق يا دوش كسى بنشيند، چنانچه مى تواند آهسته يا تند برود، يا حتّى بدود. ولى بهتر است پياده و با وقار و طمأنينه حركت نمايد.

ترك طواف

(مسأله 172) اگر كسى عمداً طواف را ترك كند و پس از

احرام، سعى صفا و مروه و تقصير نمايد، عمره او باطل است.

زمان طواف

(مسأله 173) از زمانى كه محرم وارد مسجدالحرام مى شود، مى تواند طواف نمايد. ولى لازم نيست به محض ورود به خانه خدا طواف را شروع كند، بلكه مى تواند قبل از طواف واجب، طواف مستحبّى يا اعمال ديگرى به جا آورد.

(مسأله 174) تأخير در انجام طواف تا وقتى كه محرم در مكّه حضور دارد و وقت كافى براى انجام ساير اعمال عمره مفرده دارد، جايز است. ولى بسيار به جاست كه همه اعمال عمره در اوّلين فرصت ممكن انجام شود.

مكان طواف

(مسأله 175) طواف بايد در مسجدالحرام انجام شود و همه جاى مسجد مطاف است. بنابراين طواف در مكان هاى دورتر مسجد و در طبقات بالا هم صحيح است. گرچه بهترين مكان براى طواف، بين خانه كعبه و مقام ابراهيم مى باشد.

نيابت در طواف

(مسأله 176) طواف كننده بايد به هر شكل ممكن خودش طواف را انجام دهد و جواز نائب گرفتن در طواف مربوط به موارد خاصّى است كه به هيچ وجه امكان طواف كردن نباشد.

(مسأله 177) اگر كسى به واسطه عذرى نظير مرض يا فلج و مانند اين ها، خودش نتواند طواف كند، اگر ممكن است بايد او را به دوش بگيرند يا با صندلى و تخت روان و نظاير آن، او را طواف دهند و اگر ممكن نيست بايد نايب بگيرد.

واجبات طواف

1. نيّت

(مسأله 178) چون طواف خانه خدا يكى از عبادات است، بايد با نيّت خالص و براى خداوند متعال به جا آورده شود. بنابراين اگر كسى در طواف ريا كند، علاوه بر اينكه طواف او باطل است، مرتكب گناه بزرگى هم شده است.

(مسأله 179) منظور از خلوص نيّت در طواف و

ساير اعمال عبادى اين است كه انسان در آن عمل انگيزه الهى داشته باشد و ديگرى را در اين انگيزه شريك قرار ندهد. و براى صحّت آن عمل فرقى نمى كند كه براى تقرّب به درگاه الهى انجام شود يا براى رضا و خشنودى خداوند يا براى اطاعت امر او يا براى رفتن به بهشت يا براى سعادت دنياى خود و وابستگان و يا حتى براى ترس از كيفر و عقاب خداوند، و در همه موارد چون آن عبادت براى خداوند تبارك و تعالى انجام مى شود، كافى و صحيح است.

(مسأله 180) لازم نيست نيّت را به زبان بگويد يا از قلب بگذراند بلكه همين قدر كه بنا دارد آن عمل را به جا آورد كفايت مى كند. ولى از اوّل بايد قصد انجام طواف معيّنى را داشته باشد.

(مسأله 181) لازم نيست در ابتداى هر شوط نيّت تكرار شود، بلكه همين مقدار كه از اوّل تا آخر توجّه به عملى كه انجام مى شود داشته باشد، كفايت مى كند.

(مسأله 182) اگر بعد از طواف يا ديگر اعمال عمره، ريا و تظاهر باشد، گرچه گناه است و به حقيقت طواف يا آن عمل ضرر مى زند، ولى باعث بطلان نيست.

2. طهارت از حدث

(مسأله 183) رعايت طهارت شرط صحّت طواف است و طواف كننده بايد با وضو يا غسل باشد.

(مسأله 184) در بين اعمال عمره مفرده فقط طواف عمره، طواف نساء و نمازهاى اين دو طواف نياز به وضو يا غسل دارند و رعايت طهارت در ساير اعمال عمره مفرده لازم نيست.

(مسأله 185) هر غسلى واجب و مستحبّ كفايت از وضو مى كند و مى شود با آن طواف كرد، مگر بعضى از اقسام غسل استحاضه كه احكام مخصوص به خود

دارد. بنابراين اگر كسى با غسل احرام يا غسل زيارت يا غسل طهارت و نظائر آن طواف كند، طواف او صحيح است، گرچه بهتر است وضو هم بگيرد.

(مسأله 186) اگر كسى عمداً يا سهواً يا از روى جهل به مسأله بدون طهارت طواف كند، طواف او باطل است.

(مسأله 187) اگر در اثناى طواف، طهارت كسى باطل شد، بايد طواف را رها كند و وضو يا غسل خود را اعاده نمايد.

(مسأله 188) اگر طهارت كسى بعد از اتمام شوط چهارم باطل شود، پس از تحصيل طهارت و بازگشت به مطاف مى تواند طواف را از همان جا كه قطع كرده است ادامه دهد و تمام نمايد. ولى طواف كسى كه قبل از اتمام شوط چهارم محدث شده، باطل است و پس از تجديد طهارت بايد طواف را از سر گيرد.

(مسأله 189) كسى كه نمى تواند وضو بگيرد يا غسل كند، اگر وقت طواف تنگ باشد، بايد طواف را خودش با تيمّم انجام دهد و گرفتن نايب براى او كافى نيست. ولى اگر بداند عذرش برطرف مى شود بايد صبر كند.

(مسأله 190) اگر زن در بين طواف حائض شود، بايد فوراً از مسجدالحرام خارج شود و پس از پاك شدن و به جا آوردن غسل حيض برگردد و اعمال را ادامه دهد.

(مسأله 191) زن حائض يا نفساء كه وقت ندارد در مكّه بماند تا پاك شود، بايد براى انجام طواف واجب و نماز آن، نايب بگيرد و سعى را خودش انجام دهد و پس از تقصير، در صورتى كه عذرش همچنان باقى باشد، بايد براى انجام طواف نساء و نماز آن هم نايب بگيرد.

(مسأله 192) زن مستحاضه براى انجام طواف و نماز آن، مى تواند

به دستور استحاضه عمل نمايد و خودش طواف را به جا آورد.

(مسأله 193) كسى كه جنب است يا غسل مسّ ميّت بر عهده اوست، اگر امكان غسل كردن او نباشد و وقت كافى هم براى صبر كردن و بر طرف كردن عذر خود نداشته نباشد، بايد تيمّم كند و طواف واجب و نمازطواف و ساير اعمال عمره را خودش به جا بياورد.

(مسأله 194) زن حائض يا نفساء كه پاك شده است، اگر امكان غسل كردن او نباشد و وقت كافى هم براى صبر كردن تا بر طرف شدن عذر خود نداشته باشد، بايد تيمّم كند و طواف و نماز طواف و ساير اعمال عمره را خودش به جا بياورد.

(مسأله 195) بانوان مى توانند با خوردن قرص، عادت ماهيانه خود را عقب بيندازند و طواف و نماز طواف و ساير اعمال عمره را تا آخر به جا آورند و عمره آن ها صحيح است.

(مسأله 196) اگر كسى معذور از غسل باشد و براى طواف، تيمّم بدل از غسل كند، ولى قبل از طواف و يا در بين طواف، تيمّم او باطل شود و عذر او همچنان باقى باشد، بايد براى طواف و نماز آن وضو بگيرد.

(مسأله 197) كسى كه به قصد غسل واجب يا مستحبّ، به حمام رفته ولى بعد از بيرون آمدن از حمام شك مى كند كه غسل انجام داده است يا خير، لازم نيست به شك خود اعتنا كند و مى تواند بنا را بر اين بگذارد كه غسل كرده است و طواف و نماز آن با همان غسل صحيح است. گرچه بهتر است وضو هم بگيرد.

(مسأله 198) كسى كه مى داند قبلاً طهارت داشته ولى شك دارد كه وضو يا غسل او باطل

شده است، مى تواند به شك خود اعتنا نكند و طواف او صحيح است. هرچند در ابتداى طواف يا قبل از شروع شدن طواف شك كند.

(مسأله 199) كسى كه قبل از شروع شدن طواف شك مى كند قبلاً طهارت داشته است يا خير، بايد براى طواف وضو بگيرد يا غسل كند.

(مسأله 200) اگر كسى در بين طواف يا بعد از طواف شك كند كه طهارت داشته است يا نه، مى تواند به شك خود اعتنا نكند و طواف او صحيح است. گرچه شك او قبل از تمام شدن شوط چهارم باشد، ولى اگر نماز طواف را به جا نياورده بايد براى نماز، طهارت تحصيل كند.

(مسأله 201) اگر كسى در بين طواف شك كند غسل جنابت يا حيض يا نفاس انجام داده يا نه، بايد طواف را رها كند و غسل نمايد. پس اگر بعد از شوط چهارم طواف را رها كرده باشد، مى تواند پس از غسل، از همان جا كه رها كرده ادامه دهد و تمام نمايد، و اگر قبل از شوط چهارم باشد، بايد پس از غسل از اوّل شروع كند.

(مسأله 202) اگر كسى بعد از اتمام طواف شك كند غسل جنابت يا حيض يا نفاس انجام داده يا نه، لازم نيست طواف را اعاده نمايد. ولى براى خواندن نماز طواف، بايد غسل كند.

(مسأله 203) كسى كه در اثر بيمارى قادر به نگهدارى بول يا باد معده خود نيست، يك وضو يا غسل براى انجام طواف و نماز طواف او كفايت مى كند. هرچند طواف واجب باشد.

3. پاك بودن بدن و لباس

(مسأله 204) بدن و لباس كسى كه طواف انجام مى دهد، بايد پاك باشد و طواف با بدن يا لباس نجس، باطل است.

(مسأله 205) اگر در

بدن يا لباس طواف كننده نجاستى باشد كه در نماز عفو شده است، طواف او صحيح است.

(مسأله 206) اگر چيز نجسى كه جزو لباس طواف كننده نيست همراه او باشد، طوافش صحيح است. مثل در بغل گرفتن بچه با بدن و لباس نجس يا همراه داشتن انگشتر و عينك و دستمال نجس و نظائر آن.

(مسأله 207) اگر كسى بعد از طواف بفهمد كه بدن يا لباسش نجس بوده، طوافش صحيح است.

(مسأله 208) اگر كسى فراموش كرد كه بدن يا لباسش نجس است و با بدن يا لباس نجس طواف كرد، طواف او اشكال ندارد، گرچه اعاده آن بهتر است.

(مسأله 209) اگر كسى در اثناى طواف متوجّه شد كه بدن يا لباسش نجس است، اگر مى تواند بايد تطهير يا تعويض نمايد، يا بدون آن طواف كند. و اگر هيچكدام ممكن نيست، بايد از مطاف بيرون رود و پس از ازاله نجاست برگردد، پس اگر بعد از اتمام شوط چهارم بوده مى تواند از همان جايى كه قطع كرده ادامه دهد، و اگر پيش از اتمام شوط چهارم بوده، بايد طواف را از اوّل شروع كند.

(مسأله 210) اگر كسى در بين طواف متوجه شد بدن يا لباس ديگرى نجس است، لازم نيست به او اطلاع دهد.

(مسأله 211) اگر كسى در اثر بيمارى قادر به نگهدارى بول خود نيست و پس از شروع طواف، بدن و لباس او مرتباً نجس مى شود، مى تواند با همان لباس طواف خود را ادامه دهد. گرچه بهتر است براى جلوگيرى از نجاست بدن و لباس از لباس هاى كوچكى كه براى نگهدارى ادرار دوخته شده است، استفاده نمايد.

4. ختنه

(مسأله 212) مرد طواف كننده بايد ختنه شده باشد وگرنه طواف او باطل است.

(مسأله 213)

اگر پسر نابالغ كه ختنه نشده است محرم شد يا او را محرم كردند، طوافش باطل است.

5. ستر عورت و رعايت پوشش

(مسأله 214) پوشاندن عورت براى طواف كننده واجب است.

(مسأله 215) زن بايد در حال طواف تمام بدن خود را بپوشاند، ولى پوشاندن قرص صورت و دست ها از سر انگشتان تا مچ لازم نيست.

(مسأله 216) اگر در بين طواف عورت مرد يا مقدارى از موهاى زن يا جايى از بدن او كه بايد در حال طواف پوشيده باشد ظاهر شود، در صورتى كه عمداً و با علم به مسأله باشد، طواف او باطل است و اگر از روى سهو يا جهل به مسأله باشد، اشكال ندارد. 6. شروع طواف از حجرالاسود و ختم به آن

(مسأله 217) طواف كننده بايد در هر شوط، طواف را از مقابل گوشه اى از كعبه كه حجرالاسود درآن قرار دارد، شروع و به آن ختم كند. و لازم نيست دقّت عقلى شود، بلكه همين مقدار كه عرفاً گفته شود از حجرالاسود شروع يا به آن ختم شد، كفايت مى كند.

(مسأله 218) طواف كننده بايد همان طور كه مردم طواف مى كنند، طواف را از مقابل حجرالاسود شروع كند و دور بزند و هنگام رسيدن مجدّد به حجرالاسود بدون توقّف به حركت خود ادامه دهد تا هفت شوط تمام شود.

(مسأله 219) شروع طواف از چند قدم مانده به خط مقابل حجرالاسود اشكال ندارد، ولى كارهايى كه اهل وسوسه براى به دست آوردن محاذات حجرالاسود انجام مى دهند، مثل اينكه توقّف مى كنند يا عقب و جلو مى روند، چه قبل از شروع طواف باشد و چه در بين طواف، حرام است.

7. بودن كعبه معظّمه در سمت چپ

(مسأله 220) طواف كننده بايد طورى طواف كند

كه كعبه معظّمه در طرف چپ او باشد.

(مسأله 221) در حال طواف لازم نيست در همه حالات شانه چپ طواف كننده به طرف كعبه معظّمه باشد و اگر در موقع دور زدن به واسطه رسيدن به حجر اسماعيل يا رسيدن به گوشه هاى خانه كعبه و نظاير آن، شانه چپ طواف كننده قدرى از سمت كعبه خارج و يا متمايل به پشت شود، اشكال ندارد. و به طور كلى طواف كننده بايد به طور متعارف و همانطور كه همه مسلمين طواف مى كنند، دور بزند و از كارهايى كه اهل وسوسه مى كنند، پرهيز نمايد.

(مسأله 222) اگر طواف كننده مقدارى از طواف را خلاف متعارف انجام دهد، مثل آنكه رو به كعبه معظّمه يا پشت به آن طواف نمايد، بايد آن مقدار را جبران كند. پس اگر مى تواند بايد برگردد و آن مقدار را جبران كند و اگر نمى تواند، بايد بدون قصد طواف دور بزند تا به آنجا برسد و بقيه طواف را به جا آورد.

(مسأله 223) برگرداندن سر به راست يا چپ يا عقب در حال طواف اشكال ندارد، به شرط آنكه كعبه معظّمه از سمت چپ بدن خارج نشود.

(مسأله 224) اگر كودك محرم براى طواف در بغل ديگرى باشد، لازم نيست شانه چپ او به سمت كعبه باشد، هرچند رعايت آن بهتر است.

(مسأله 225) اگر طواف كننده به واسطه كثرت جمعيّت، بى اختيار به اين طرف و آن طرف كشيده شود، طواف او صحيح است.

8. انجام طواف بيرون از حجر اسماعيل

(مسأله 226) در كنار خانه كعبه و متّصل به آن، مكانى است به نام حجر اسماعيل و طواف كننده بايد هنگام طواف دور حجر بگردد و داخل آن نشود.

(مسأله 227) اگر طواف كننده از داخل

حجر اسماعيل طواف كند، آن شوط از طواف او باطل است و اعاده آن از جايى كه داخل حجر شده كافى نيست، بلكه بايد آن شوط را دو مرتبه به جا آورد و بهتر آن است كه طواف را تمام نموده و سپس اعاده نمايد. (مسأله 228) اگر كسى در اثناى طواف، از روى ديوار حجر اسماعيل طواف كند، بايد آن مقدار از طواف را اعاده نمايد.

(مسأله 229) دست گذاشتن روى ديوار حجر اسماعيل يا بوسيدن آن اشكال ندارد.

9. بيرون بودن از كعبه معظّمه

(مسأله 230) طواف بايد بيرون خانه كعبه انجام شود و ورود به خانه كعبه همه طواف را باطل مى كند.

(مسأله 231) در پايين ديوار اطراف كعبه يك پيش آمدگى وجود دارد كه به آن «شاذروان» مى گويند و طواف از روى آن نيز صحيح نيست.

(مسأله 232) اگر طواف كننده مقدارى از طواف را روى شاذروان انجام داد، بايد آن مقدار را اعاده نمايد.

(مسأله 233) دست گذاشتن به ديوار كعبه يا بوسيدن آن در حال طوافِ واجب يا مستحبّ، اشكال ندارد.

10. انجام هفت شوط كامل و پى در پى

(مسأله 234) طواف بايد هفت شوط كامل و پى در پى باشد و كمتر يا بيشتر شدن تعداد اشواط طواف، صحيح نيست.

(مسأله 235) رعايت موالات عرفى در بين اشواط طواف واجب است. يعنى بين اشواط طواف نبايد اينقدر فاصله بيفتد كه از صورت طواف خارج شود. ولى قدرى نشستن و استراحت كردن در بين اشواط طواف اشكال ندارد.

(مسأله 236) اگر به جهت قطع طواف، بين چهار شوط اوّل و سه شوط آخر طواف فاصله بيفتد، اشكال ندارد و موالات عرفى به هم نمى خورد.

(مسأله 237) اگر كسى عمداً طواف را ترك كند يا عمداً كمتر يا بيشتر انجام

دهد و پس از آن سعى صفا و مروه و تقصير نمايد، عمره او باطل است.

(مس آله 238) اگر كسى كه طواف را ترك كرده است، قبل از تقصير بخواهد آن را به جا آورد، بايد به مطاف برگردد و پس از انجام طواف و نماز آن، سعى را اعاده نموده و تقصير نمايد و در اين صورت عمره او باطل نيست.

(مسأله 239) (قران بين طوافين» جايز نيست، يعنى طواف را چه واجب و چه مستحبّ نبايد با طواف ديگر دنبال هم آورد، بلكه بايد بعد از هر طواف نماز آن خوانده شود.

(مسأله 240) اگر كسى دو طواف را پشت سر هم انجام دهد و بين دو طواف، نماز طواف اوّل را نخواند، فعل حرام انجام داده و گناه كرده است، ولى طواف او باطل نمى شود.

(مسأله 241) اگر طواف كننده بعد از تمام شدن طواف و پيش از خواندن نماز طواف، اطمينان پيدا كند كه طواف را ناقص انجام داده، بايد برگردد و طواف را كامل كند.

(مسأله 242) اگر طواف كننده بعد از نماز طواف و پيش از سعى، اطمينان پيدا كند كه طواف را ناقص انجام داده است، بايد برگردد و اگر يقين دارد كه قبلاً چهار شوط طواف را انجام داده است، طواف را كامل كند. و اگر اطمينان به اتمام چهار شوط ندارد، بايد طواف را از سر گيرد. و در هر صورت لازم است نماز طواف را اعاده كند و بعد مشغول سعى شود.

(مسأله 243) اگر كسى سهواً بر تعداد اشواط طواف اضافه كند و قبل از كامل شدن شوط هشتم متوجّه شود، بايد آن شوط را رها نمايد و طوافش صحيح است. ولى اگر بعد از كامل

شدن شوط هشتم متوجّه شود، بهتر است طواف را به چهارده شوط برساند و پس از آن نماز طواف اوّل را به جا آورد و مشغول سعى شود و نماز طواف دوّم را پس از انجام سعى به جا آورد.

(مسأله 244) گمان در طواف اعتبار ندارد، بلكه حكم شك را دارد.

(مسأله 245) اگر كسى بعد از تمام شدن شوطى از طواف، در صحّت آن شك كند، نبايد به شك خود اعتنا كند، ولى اگر شك او در اثناى شوط باشد، معتبر است و بايد همان شوط را اعاده نمايد.

(مسأله 246) اگر كسى بعد از تمام شدن طواف شك كند كه آيا آن را زيادتر يا كمتر از هفت شوط به جا آورده يا شك كند صحيح به جا آورده يا نه، لازم نيست به شك خود اعتنا كند و طوافش صحيح است، گرچه از محلّ طواف بيرون نرفته باشد.

(مسأله 247) اگر كسى در اثناى طواف شك كند كه چند شوط به جا آورده، طواف او باطل است و بايد آن را از اوّل شروع كند.

(مسأله 248) اگر كسى در حال طواف در عدد شوطها شك كند و با همين حال طواف را تمام كند و بعد يقين به صحّت طواف پيدا كند، اشكال ندارد و طواف او صحيح است.

(مسأله 249) اگر كسى در اثناى طواف شك كند هفت شوط به جا آورده يا هشت شوط، بايد بنا را بر هفت بگذارد و طواف را تمام كند و طوافش صحيح است.

(مسأله 250) كثير الشّك در عدد شوطها نبايد به شك خود اعتنا كند و بايد بنا را بر آنچه به نفع اوست بگذارد و كثير الشّك به كسى مى گويند كه سه مرتبه

در يك طواف يا در سه طواف شك كند و چنين كسى در مرتبه چهارم نبايد به شك خود اعتنا نمايد.

احكام قطع طواف

(مسأله 251) قطع كردن طواف بدون عذر، مكروه است. و در اين خصوص تفاوتى ميان طوف واجب و مستحبّ نيست.

(مسأله 252) قطع طواف مستحبّ به جهت رفع حوائج مسلمانان، جايز، بلكه مستحبّ است.

(مسأله 253) قطع طواف واجب به جهت رفع حوائج مسلمانان، اگر قبل از اتمام شوط چهارم باشد، جايز، بلكه مستحبّ است. ولى بعد از اتمام شوط چهارم، جايز نيست.

(مسأله 254) قطع طواف واجب و مستحبّ براى رسيدن به نماز جماعت يا درك وقت فضيلت نماز، مستحبّ است.

(مسأله 255) اگر كسى به هر دليلى طواف مستحبّ را قطع نمايد، بعداً مى تواند آن را از همان جا كه قطع كرده ادامه دهد، گرچه در شوط اوّل قطع كرده باشد.

(مسأله 256) اگر كسى طواف واجب را به هر دليلى بعد از پايان شوط چهارم قطع نمايد، بعد از بازگشت مى تواند طواف را از همان جا كه قطع كرده ادامه دهد. ولى بهتر است اعاده نمايد.

(مسأله 257) اگر طواف كننده طواف واجب را به هر دليلى قبل از پايان شوط چهارم قطع نمايد، بعد از بازگشت بايد آن را از سر گيرد.

(مسأله 258) اگر در اثناى طواف كسى، نماز جماعت مسجدالحرام شروع شود و صفوف نماز با طواف او تداخل داشته باشد، بايد طواف را رها كند و به اقامه نماز بپردازد و پس از پايان نماز با توجه به اينكه قبلاً تا چه شوطى انجام داده طبق دو مسأله قبل عمل كند.

(مسأله 259) اگر كسى بين اشواط طواف براى رفع خستگى قدرى بنشيند يا استراحت كند، اشكال ندارد و بعد

مى تواند طواف را از همان جا ادامه دهد، هرچند در سه شوط اوّل باشد.

(مسأله 260) اگر كسى از طواف خود منصرف شود، طواف او باطل مى شود. گرچه از مطاف بيرون نرفته و موالات عرفيه به هم نخورده باشد و يا بعد از شوط چهارم باشد. بنابر اين اگر مقدارى از طواف را به جا آورده و دلچسب او واقع نشد، مى تواند از آن منصرف شده و آن را رها سازد و بلافاصله از اوّل شروع كند. چنانچه اگر در طواف شكّى كند كه طواف را باطل مى كند، مى تواند بلافاصله طواف را از اوّل شروع كند.

(مسأله 261) اگر طواف كننده از شوطى از طواف منصرف شود، آن شوط به مجرّد انصراف باطل مى شود. ولى طواف باطل نمى شود.

احكام طواف مستحبّ

(مسأله 262) از مستحبّاتى كه در روايات اهل بيت بسيار به آن سفارش شده است طواف به دور كعبه معظّمه است.

(مسأله 263) طواف مستحبّ هم مانند طواف واجب هفت دور است و از حجرالاسود شروع شده و به آن ختم مى گردد.

(مسأله 264) طواف مستحبّ هم مانند طواف واجب، در همه جاى مسجدالحرام صحيح است و جاى مخصوصى ندارد.

(مسأله 265) انجام طواف مستحبّ در هر زمانى جايز است. بنابر اين در اثناى اعمال عمره و قبل از طواف واجب و بعد از نماز طواف هم مى توان طواف مستحبّ به جا آورد.

(مسأله 266) مستحبّ است پس از اتمام طواف مستحبّ، نماز طواف هم خوانده شود.

(مسأله 267) نماز طواف مستحبّ را در همه جاى مسجدالحرام مى شود خواند و جاى مخصوصى ندارد.

(مسأله 268) طواف مستحبّ را مى توان به نيابت از ديگران زنده و مرده و زن و مرد و كوچك و بزرگ انجام داد.

(مسأله 269) طواف مستحبّ را مى توان به

نيابت از كسانى كه در مكّه يا در مسجدالحرام حضور دارند و عذرى هم براى انجام طواف ندارند، به جا آورد.

(مسأله 270) محدوديتى در تعداد افرادى كه طواف به نيابت از آنان انجام مى شود، وجود ندارد. همچنين لازم نيست نام اين افراد به تفصيل مشخص باشند، بلكه نيّت كلّى كفايت مى كند. مثل به نيابت از همه بستگان يا همكاران و ...

(مسأله 271) شايسته است انسان به نيابت از انبياى عظام و حضرات معصومين و اولياى الهى و بزرگان دين، طواف مستحبّى به جا آورد.

(مسأله 272) شك در تعداد اشواط طواف مستحبّ، آن را باطل نمى كند و طواف كننده مى تواند در صورت شكّ، بنا را بر اقل يا اكثر گذاشته و طواف را تمام كند.

(مسأله 273) رعايت موالات عرفى، شرط صحّت طواف مستحبّ نيست و اگر كسى به هر دليلى طواف مستحبّ را رها كرد، بعد از بازگشت مى تواند از همان جا ادامه دهد، هر چند قبل از اتمام شوط چهارم، طواف را رها كرده باشد.

(مسأله 274) زن مستحاضه مى تواند طواف به جا آورد و عمل به دستورات استحاضه هم براى صحّت طواف او لازم نسيت. ولى اگر مى خواهد نماز طواف هم بخواند بايد به دستورات استحاضه عمل كند.

آداب و مستحبّات طواف

(مسأله 275) مستحبّ است طواف با حضور قلب انجام شود و طواف كننده در حال طواف، با وقار و طمأنينه باشد و دعا بخواند يا ذكر بگويد و به گناهان خود اعتراف نمايد و از خداوند طلب آمرزش كند و در هر شوط اگر مزاحمت براى خود و ديگران ايجاد نشود، حجرالاسود را ببوسد و روى آن دست بكشد.

(مسأله 276) حرف زدن، خنديدن، سر را اين طرف و آن طرف گرداندن

و انجام هر عملى كه طواف كننده را از حقيقت طواف غافل كند، مكروه است.

(مسأله 277) مستحبّ است طواف كننده در حال طواف دعاهايى كه از جانب حضرات ائمه اطهار وارد شده بخواند و از آن جمله دعاهايى است كه ذيلاً مى آيد.

1 مستحبّ است در حال طواف بگويد:

«اللَّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِى يُمْشَى بِهِ عَلَى طَلَلِ الْمَاءِ كَمَا يُمْشَى بِهِ عَلَى جَدَدِ الْأَرْضِ وَ أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِى يَهْتَزُّ لَهُ عَرْشُكَ وَ أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِى تَهْتَزُّ لَهُ أَقْدَامُ مَلَائِكَتِكَ وَ أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِى دَعَاكَ بِهِ مُوسَى مِنْ جَانِبِ الطُّورِ فَاسْتَجَبْتَ لَهُ وَ أَلْقَيْتَ عَلَيْهِ مَحَبَّةً مِنْكَ وَ أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِى غَفَرْتَ بِهِ لِمُحَمَّدٍ (صَلَّى اللهُ عَلَيْه وَآله) مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ وَ أَتْمَمْتَ عَلَيْهِ نِعْمَتَكَ أَنْ تَفْعَلَ بِى كَذَا و كَذَا»

به جاى كذا و كذا حاجت خود را بطلبد.

2 همچنين مستحبّ است در حال طواف بگويد:

«اللَّهُمَّ إِنِّى إِلَيْكَ فَقِيرٌ وَ إِنِّى خَائِفٌ مُسْتَجِيرٌ فَلَا تُغَيِّرْ جِسْمِى وَ لَا تُبَدِّلِ اسْمِى»

3 مستحبّ است در حال طواف و مخصوصاً وقتى كه به در كعبه معظّمه مى رسد صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرستد.

4 مستحبّ است روبروى درب كعبه معظّمه اين دعا را بخواند:

«سَائِلُكَ فَقِيرُكَ مِسْكِينُكَ بِبَابِكَ فَتَصَدَّقْ عَلَيْهِ بِالْجَنَّةِ اللَّهُمَّ الْبَيْتُ بَيْتُكَ وَ الْحَرَمُ حَرَمُكَ وَ الْعَبْدُ عَبْدُكَ وَ هَذَا مَقَامُ الْعَائِذِ الْمُسْتَجِير بِكَ مِنَ النَّارِ فَأَعْتِقْنِى وَ وَالِدَيَّ وَ أَهْلِي وَ وُلْدِي وَ إِخْوَانِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنَ النَّارِ يَا جَوَادُ يَا كَرِيمُ»

5- مستحبّ است وقتى به حجر اسماعيل رسيد، رو به ناودان كرده و سر را بلند كند و بگويد:

«اللَّهُمَّ أَدْخِلْنِى الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِك وَ أَجِرْنِى بِرَحْمَتِكَ مِنَ النَّارِ وَ عَافِنِى مِنَ السُّقْمِ وَ أَوْسِعْ

عَلَيَّ مِنَ الرِّزْقِ الْحَلَالِ وَ ادْرَأْ عَنِّي شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ شَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ»

6- مستحبّ است وقتى از حجر گذشت و به پشت كعبه رسيد بگويد:

«يَا ذَا الْمَنِّ وَ الطَّوْلِ وَ الْجُودِ وَ الْكَرَمِ إِنَّ عَمَلِى ضَعِيفٌ فَضَاعِفْهُ لِى وَ تَقَبَّلْهُ مِنِّى إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ»

7- مستحبّ است وقتى به ركن يمانى رسيد، دست ها را بلند كند و بگويد:

«يَا اللَّهُ يَا وَلِى الْعَافِيَةِ وَ خَالِقَ الْعَافِيَةِ وَ رَازِقَ الْعَافِيَةِ وَ الْمُنْعِمَ بِالْعَافِيَةِ وَ الْمَنَّانَ بِالْعَافِيَةِ وَ الْمُتَفَضِّلَ بِالْعَافِيَةِ عَلَيَّ وَ عَلَى جَمِيعِ خَلْقِكَ يَا رَحْمَانَ الدُّنْيَا وَ الآْخِرَةِ وَ رَحِيمَهُمَا صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْزُقْنَا الْعَافِيَةَ وَ دَوَامَ الْعَافِيَةِ وَ تَمَامَ الْعَافِيَةِ وَ شُكْرَ الْعَافِيَةِ فِى الدُّنْيَا وَ الآْخِرَةِ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ»

پس سر به جانب كعبه معظّمه بالا كند و بگويد:

«الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى شَرَّفَكِ وَ عَظَّمَكِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى بَعَثَ مُحَمَّداً نَبِيّاً وَ جَعَلَ عَلِيّاً إِمَاماً اللَّهُمَّ أَهْدِ لَهُ خِيَارَ خَلْقِكَ وَ جَنِّبْهُ شِرَارَ خَلْقِكَ»

8- مستحبّ است وقتى ميان ركن يمانى و حجرالاسود مى رسد بگويد:

«رَبَّنا آتِنا فِى الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِى الآْخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنا عَذابَ النَّارِ»

9- مستحبّ است در شوط هفتم وقتى به مستجار (پشت كعبه، نزديك ركن يمانى و برابر درب كعبه معظّمه) مى رسد دو دست خود را بر ديوار خانه بگشايد و شكم و صورت خود را به ديوار كعبه بچسباند و بگويد:

«اللَّهُمَّ الْبَيْتُ بَيْتُكَ وَ الْعَبْدُ عَبْدُكَ وَ هَذَا مَكَانُ الْعَائِذِ بِكَ مِنَ النّار»

10- مستحبّ است به گناهان خود اعتراف نموده و از خداوند عالم آمرزش آن را بطلبد كه ان شاءالله مستجاب خواهد شد، بعد بگويد:

«اللَّهُمَّ مِنْ قِبَلِكَ

الرَّوْحُ وَ الْفَرَجُ وَ الْعَافِيَةُ اللَّهُمَّ إِنَّ عَمَلِى ضَعِيفٌ فَضَاعِفْهُ لِى وَ اغْفِرْ لِى مَا اطَّلَعْتَ عَلَيْهِ مِنِّى وَ خَفِيَ عَلَى خَلْقِك أَسْتَجِيرُ بِاللَّهِ مِنَ النَّار»

و آنچه مى خواهد دعا كند.

11- مستحبّ است ركن يمانى را استلام كند يعنى به آن دست بكشد و به نزد حجرالاسود آمده و طواف خود را تمام نموده و بگويد:

«اللَّهُمَّ قَنِّعْنِى بِمَا رَزَقْتَنِى وَ بَارِكْ لِى فِيمَا آتَيْتَنِى»

12 مستحبّ است در هر شوط، اركان كعبه معظّمه و حجرالاسود را استلام نمايد و در وقت استلام حجر بگويد:

«اللَّهُمَّ أَمَانَتِى أَدَّيْتُهَا وَ مِيثَاقِى تَعَاهَدْتُهُ لِتَشْهَدَ عِنْدَكَ لِى بِالْمُوَافَاةِ»

سوّم: نماز طواف

(مسأله 278 ) پس از اتمام طواف واجب، خواندن دو ركعت نماز بر محرم واجب مى شود كه به آن نماز طواف مى گويند.

ترك نماز طواف

(مسأله 279 ) اگر كسى عمداً يا سهواً يا به واسطه جهل به مسأله، نماز طواف را به جا نياورد، گرچه در صورت عمد گناهكار است، ولى در هر صورت عمره او باطل نيست و نماز به ذمّه او باقى است و اگر هنوز در مكّه است، بايد نماز را در مسجدالحرام بخواند و اگر از مكّه خارج شده باشد و به طور متعارف امكان بازگشت او نباشد، بايد نايب بگيرد تا نماز را در مسجدالحرام بخواند. و اگر ممكن نباشد نماز را در هر كجا بخواند كفايت مى كند.

(مسأله 280 ) اگر كسى در اثناى سعى بين صفا و مروه يادش بيايد كه نماز طواف را نخوانده، بايد از همان جا سعى را رها كند و برگردد و نماز را بخواند و بعد سعى را از همان جا ادامه دهد و تمام نمايد، گرچه بعد از نماز اعاده آنچه به جا

آورده بهتر است. (مسأله 281 ) اگر بعد از سعى يا تقصير يادش بيايد كه نماز طواف را نخوانده، بايد نماز را بخواند واعاده سعى و تقصير واجب نيست، گرچه بعد از نماز اعاده آنچه به جا آورده بهتر است.

كيفيّت نماز طواف

(مسأله 282 ) كيفيّت نماز طواف مثل نماز صبح است، ولى اذان و اقامه ندارد.

(مسأله 283 ) در نماز طواف پس از حمد، هر سوره اى مى توان خواند، مگر سوره هايى كه سجده واجب دارد.

(مسأله 284 ) نماز طواف را مى توان بلند يا آهسته خواند.

(مسأله 285 ) نماز طواف از نظر احكام تفاوتى با نمازهاى يوميّه ندارد. مثلاً گمان در افعال و اقوال آن حكم يقين را دارد و شك در ركعات آن نماز را باطل مى كند.

(مسأله 286 ) كسى كه غسل واجب بر عهده دارد و براى غسل كردن معذور است و وقت كافى هم براى صبر كردن ندارد، بايد نماز طواف را خودش با تيمّم انجام دهد.

(مسأله 287 ) نماز طواف واجب را مى توان به جماعت خواند. به شرط آنكه امام جماعت هم مشغول خواندن نماز طواف واجب يا ساير نمازهاى واجب يوميّه باشد.

(مسأله 288 ) نماز طواف بايد به صورت صحيح خوانده شود و ياد گرفتن آن واجب است.

(مسأله 289 ) رعايت قواعد تجويدى در نماز طواف لازم نيست، بلكه همين مقدار كه عرفاً گفته شود نمازش را صحيح مى خواند كفايت مى كند.

(مسأله 290 ) اگر كسى خواندن نماز را به صورت صحيح ياد نگرفت، بايد خودش هر طور كه مى تواند، نماز طواف را بخواند و كافى است. ولى اگر ممكن است و مشقّت ندارد بايد به جماعت بخواند يا كسى نماز را براى او تلقين كند و در هر صورت نايب گرفتن

به اين دليل، براى زن يا مرد كافى نيست. ولى اگر علاوه بر خواندن خودش، نايب هم بگيرد خوب است.

(مسأله 291 ) نماز طواف را مانند نمازهاى يوميّه با هر غسلى واجب و مستحبّ ميتوان خواند. به جز برخى اقسام غسل استحاضه كه احكام مخصوص به خود دارد.

(مسأله 292 ) سجده بر سنگفرشهاى مسجدالحرام در نماز طواف و در هر نمازى صحيح است.

(مسأله 293 ) اگر كسى در حال خواندن نماز طواف، در اثر ازدحام جمعيّت بى اختيار قدرى جا به جا شود، اشكال ندارد و نمازش صحيح است.

زمان نماز طواف

(مسأله 294 ) نماز طواف بايد فوراً پس از اتمام طواف خوانده شود و فاصله انداختن بين طواف و نماز طواف، جايز نيست. ولى فاصله كم به طورى كه در عرف، فوراً محسوب شود، اشكال ندارد.

(مسأله 295 ) اگر كسى بدون عذر، نماز طواف را با تأخير بخواند، گناه كرده است ولى عمره او باطل نيست.

(مسأله 296 ) اگر كسى به واسطه عذرى نظير اقامه نماز جماعت در مسجدالحرام يا باطل شدن وضو يا نجس شدن لباس و نظائر آن، نتواند فوراً پس از طواف، نماز آن را به جا بياورد، بايد بعد از برطرف شدن عذرش نماز را بخواند و طواف و نماز او صحيح است.

(مسأله 297 ) نماز طواف حتماً بايد بعد از طواف خوانده شود و اگر كسى آن را قبل از طواف خوانده باشد، كافى نيست و بايد بعد از طواف اعاده نمايد.

(مسأله 298 ) خواندن نماز طواف در هر ساعتى از شبانه روز جايز است. ولى اگر پس از اتمام طواف، وقت براى اداى نماز يوميّه محرم تنگ باشد، بايد اوّل نماز يوميّه را بخواند و بعد نماز

طواف را به جا آورد.

مكان نماز طواف

(مسأله 299 ) نماز طواف واجب بايد پشت مقام ابراهيم خوانده شود. و لازم نيست حتماً نزديك مقام ابراهيم باشد، بلكه نماز طواف در پشت مقام ابراهيم و دو طرف آن تا آخر مسجدالحرام و در همه طبقات مسجد صحيح است. هر چند بهتر است در صورتى كه امكان آن باشد و مزاحمتى براى نمازگزار و ديگران ايجاد نشود، نماز طواف در پشت مقام و نزديك به آن خوانده شود.

(مسأله 300 ) نماز طواف مستحبّ را در همه جاى مسجدالحرام ميشود خواند، گرچه بهتر است در صورت امكان و در صورتى كه مزاحمت براى ديگران ايجاد نشود، پشت مقام حضرت ابراهيم و هرچه نزديك تر به آن خوانده شود.

(مسأله 301 ) لازم نيست در نماز طواف، مرد جلوتر از زن بايستد و اگر زن برابر مرد يا جلوتر بايستد، نماز هر دو صحيح است.

مستحبّات نماز طواف

(مسأله 302 ) در نماز طواف مستحبّ است در ركعت اوّل بعد از حمد سوره توحيد و در ركعت دوّم بعد از حمد سوره كافرون خوانده شود.

(مسأله 303 ) مستحبّ است محرم بعد از به جا آوردن نماز طواف، اعمال زير را انجام دهد:

1- پس از نماز طواف حمد و ثناى الهى بگويد و صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرستد و از خداوند متعال قبولى اعمال را طلب نمايد.

2- مستحبّ است بگويد:

«اللَّهُمَّ ارْحَمْنِى بِطَوَاعِيَتِى إِيَّاكَ وَ طَوَاعِيَتِى رَسُولَكَ (صَلَّى اللهُ عَلَيْه وَ آلِه) اللَّهُمَّ جَنِّبْنِى أَنْ أَتَعَدَّى حُدُودَكَ وَ اجْعَلْنِى مِمَّنْ يُحِبُّكَ وَ يُحِبُّ رَسُولَكَ وَ مَلَائِكَتَكَ وَ عِبَادَكَ الصَّالِحِينَ»

و در بعضى از روايات آمده است كه حضرت امام صادق بعد از نماز طواف به سجده رفته

و چنين مى فرمودند:

«سَجَدَ وَجْهِى لَكَ تَعَبُّداً وَ رِقّاً لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ حَقّاً حَقّاً الْأَوَّلُ قَبْلَ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ الآْخِرُ بَعْدَ كُلِّ شَيْ ءٍ هَا أَنَا ذَا بَيْنَ يَدَيْكَ نَاصِيَتِي بِيَدِكَ فَاغْفِرْ لِى إِنَّهُ لَا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ الْعِظَامَ غَيْرُكَ فَاغْفِرْ لِى فَإِنِّى مُقِرٌّ بِذُنُوبِى عَلَى نَفْسِى وَ لَا يَدْفَعُ الذَّنْبَ الْعَظِيمَ غَيْرُكَ»

و بعد از سجده روى مبارك آن حضرت از گريه چنان بود كه گويا در آب فرو رفته باشد.

3- پس از فراغت از نماز از «آب زمزم» بنوشد و به سر و پشت خود بريزد و بگويد:

«اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْماً نَافِعاً وَ رِزْقاً وَاسِعاً وَ شِفَاءً مِنْ كُلِّ دَاءٍ وَ سُقْمٍ»

4- نزد حجرالاسود آمده و آن را استلام كند.

5- با وقار و طمأنينه به سوى صفا برود.

چهارم: سعى بين صفا و مروه

(مسأله 304 ) محرم بايد بعد از به جا آوردن نماز طواف، هفت دور فاصله بين دو كوهِ كوچك صفا و مروه كه در مجاورت خانه كعبه قرار دارند را بپيمايد. به اين عمل «سعى» و به هر دور آن «يك شوط» ميگويند.

(مسأله 305 ) سعى مستحبّ نداريم و شايسته است كسانى كه سعى واجب خود را انجام داده اند، مكان سعى را براى سايرين كه سعى واجب دارند، تخليه نمايند.

(مسأله 306 ) سعى از نظر احكام مانند طواف است. ولى طهارت بدن و لباس و ستر عورت و داشتن وضو يا غسل، شرط صحّت سعى نيست، گرچه مراعات همه اين موارد در سعى مستحبّ است.

(مسأله 307 ) محرم ميتواند هنگام سعى، ديگرى را به دوش بگيرد يا با صندلى و تخت و نظاير آن او را سعى دهد و سعى هر دو صحيح است.

(مسأله 308 ) محرم ميتواند سعى را پياده انجام دهد

يا در طبق يا صندلى چرخدار و نظير آن بنشيند تا او را سعى دهند، گرچه پياده سعى كردن افضل است.

ترك سعى

(مسأله 309 ) اگر كسى عمداً سعى را ترك كند و تقصير نمايد، عمره او باطل است.

(مسأله 310 ) اگر كسى سهواً يا جهلاً سعى را ترك كند و تقصير نمايد، بايد برگردد و سعى را انجام دهد و تقصير را اعاده نمايد و در اين صورت عمره او باطل نيست.

زمان سعى

(مسأله 311 ) زمان انجام سعى، پس از به جا آوردن طواف و نماز طواف است. و اگر سعى عمداً قبل از طواف يا نماز آن انجام شود، باطل است و بايد بعد از اقامه نمازِ طواف، اعاده گردد.

(مسأله 312 ) وجوب انجام سعى پس از نماز طواف فورى نيست و تا زمانى كه وقت براى اتمام اعمال عمره باقى است، تأخير سعى جايز است. هرچند بهتر است در اوّلين فرصت ممكن انجام شود.

مكان سعى

(مسأله 313 ) همان طور كه بيان شد مكان سعى حدّ فاصل دو كوه صفا و مروه است. و فرقى نمى كند كه در طبقه اوّل باشد يا در طبقات بالا و اگر در آينده طبقات فوقانى اضافه شود يا زيرزمين در اين مكان احداث شود، سعى از آنجا هم صحيح است.

(مسأله 314 ) سعى در مسعاى جديد (سال 1387 شمسى) كه عريض تر شده و محلّ نيّت در آن جلوتر از قبل است، صحيح مى باشد.

نيابت در سعى

(مسأله 315 ) اگر كسى به هيچ وجه قدرت ندارد پياده يا سواره يا در طبق و صندلى و نظائر آن سعى نمايد، بايد نايب بگيرد.

(مسأله 316 ) از آن جا كه طهارت، شرط صحّت سعى نيست و محل سعى نيز مسجد

نمى باشد، سعى زن حائض يا نفسا يا مستحاضه صحيح است و نائب گرفتن به اين دليل صحيح نيست و كفايت نمى كند.

(مسأله 317 ) كسى كه به جهت داشتن عذرى مثل عادت ماهانه زنان، براى طواف و نماز آن نايب گرفته است و سعى را بايد خودش انجام دهد، لازم است رعايت ترتيب بنمايد. يعنى صبر كند تا نماز طواف نايب تمام شود و سپس سعى را آغاز نمايد.

واجبات سعى

1. نيّت

(مسأله 318 ) چون سعى عبادت است بايد از اوّل تا آخر با قصد تقرّب و با توجّه به عمل باشد، بنابر اين اگر كسى در اثناى سعى ، ريا نمايد، يا اگر او را سعى مى دهند، خوابش ببرد، بايد آن مقدار را كه خواب بوده يا ريا نموده، تدارك نمايد.

2. شروع سعى از صفا و ختم به مروه

(مسأله 319 ) سعى بايد از صفا شروع شود، به اين ترتيب كه محرم بايد از ابتداى صفا به ابتداى مروه برود و اين يك دور محسوب مى شود و آنگاه كه از مروه به صفا باز مى گردد، دور دوّم به پايان مى رسد و به همين ترتيب ادامه مى دهد تا در دور هفتم به مروه برسد و سعى تمام شود.

(مسأله 320 ) لازم نيست در هر شوطى روى كوه صفا يا مروه برود و همين مقدار كه از ابتداى سراشيبى صفا شروع و به ابتداى سراشيبى مروه ختم كند و يا به عكس، يك شوط محسوب مى شود.

3. انجام سعى در مسعى و رو به صفا و مروه

(مسأله 321 ) در هنگام سعى بايد مسير بين صفا و مروه به صورت معمول و متعارف طى شود. و اگر محرم در هنگام سعى از داخل مسجدالحرام يا

فضاى خارج مسجد عبور كند، صحيح نيست و آن مقدار از سعى را بايد جبران نمايد.

(مسأله 322 ) محرم بايد هنگام حركت به سوى مروه، رو به مروه و هنگام بازگشت به طرف صفا، رو به صفا حركت كند. بنابر اين عقب عقب رفتن يا به پهلو رفتن صحيح نيست. ولى نگاه كردن به اطراف يا برگرداندن سر، اشكال ندارد.

(مسأله 323 ) اگر كسى قسمتى از سعى را غير متعارف انجام دهد، يعنى عقب عقب يا به پهلو حركت نمايد، بايد برگردد و همان مقدار از سعى را اعاده نمايد.

4. انجام هفت دور كامل و پى در پى

(مسأله 324 ) تعداد اشواط سعى بايد هفت شوط كامل باشد و كمتر يا زيادتر انجام دادن آن صحيح نيست.

(مسأله 325 ) اگر كسى عمداً تعداد اشواط سعى را كمتر يا زيادتر از هفت شوط انجام دهد، گناه كرده است ولى قبل از تقصير مى تواند آن را تدارك نمايد، به صورتى كه اگر كمتر انجام داده است، كمبود را جبران كند و اگر در حال انجام اشواط بعد از شوط هفتم باشد، سعى را از همان جا رها كند و تقصير نمايد و عمره او صحيح است.

(مسأله 326 ) اگر كسى از روى عمد تعداد اشواط سعى را كمتر يا زيادتر از هفت شوط انجام دهد و تقصير نمايد، عمره او باطل است.

(مسأله 327 ) اگر كسى بفهمد سعى را سهواً يا جهلاً، كمتر از هفت شوط انجام داده است، اگر مى تواند بايد برگردد و آن تعداد از اشواط سعى كه يقين دارد انجام نداده است، جبران نمايد. و اگر نمى تواند برگردد، بايد نايب بگيرد. و چنانچه تقصير را انجام داده باشد، لازم

نيست اعاده كند و عمره او صحيح است.

(مسأله 328 ) اگر كسى سهواً يا جهلاً سعى را بيش از هفت شوط انجام دهد، عمره او باطل نيست، هر چند تقصير كرده باشد و اگر قبل از تقصير و در حال انجام اشواط اضافى بفهمد كه سعى را بيش از هفت شوط انجام داده است، بايد سعى را از همان جا رها كند و تقصير نمايد و عمره او صحيح است.

(مسأله 329 ) اگر كسى بعد از تمام شدن سعى در تعداد شوطهاى آن شك كند، نبايد به شك خود اعتنا كند.

(مسأله 330 ) اگر كسى در اثناى سعى در تعداد شوطها شك كند، سعى او باطل است و بايد آن را از سر گيرد، مگر در شك بين هفت و هشت، كه بايد بنا را بر هفت بگذارد و سعى را تمام كند و تقصير نمايد.

(مسأله 331 ) گمان در سعى حكم شك را دارد.

(مسأله 332 ) رعايت موالات عرفى بين اشواط سعى لازم است، يعنى نبايد بين اشواطِ سعى آنقدر فاصله بيفتد كه عرفاً پى در پى محسوب نشود. ولى محرم مى تواند در آخر هر شوط يا حتّى بين اشواط قدرى بنشيند يا استراحت كند يا روى صفا و مروه برود و بعد سعى را ادامه دهد.

5. مختون بودن

(مسأله 333 ) مختون بودن در حال سعى، براى مردان واجب است. و اين حكم پسر نابالغ را نيز شامل مى شود.

احكام قطع سعى

(مسأله 334 ) اگر كسى به هر دليلى سعى خود را قطع كند، به شرط آنكه موالات عرفيه به هم نخورده باشد، بعداً مى تواند از همان جا كه قطع كرده است ادامه دهد و فرقى نمى كند كه قبلاً چند شوط انجام داده باشد.

(مسأله 335

) قطع سعى براى رسيدن به نماز جماعت يا درك نماز اوّل وقت مستحبّ است.

(مسأله 336 ) اگر كسى از سعى يا از شوطى كه در حال انجام آن است، منصرف شود، سعى يا آن شوط از سعى باطل مى شود و بدون اينكه محل سعى را ترك كند مى تواند سعى يا آن شوط را از اوّل شروع كند.

آداب و مستحبّات سعى

(مسأله 337 ) انجام اعمال زير هنگام سعى براى زائر مستحبّ است:

1 مستحبّ است از درى كه مقابل حجرالاسود است به سوى صفا متوجّه شود و با آرامى دل و بدن بالاى صفا رفته و به كعبه نظر كند و به ركنى كه حجرالاسود در آن است رو كند و حمد و ثناى الهى را به جا آورد و نعمت هاى الهى را به خاطر بياورد، سپس اين اذكار را بگويد:

«أللهُ أكْبَرُ» هفت مرتبه.

«ألْحَمْدُلله»هفت مرتبه.

«لا الهَ الاَّ اللهُ»هفت مرتبه.

«لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ يُحْيِى وَ يُمِيتُ وَ هُوَ حَيٌّ لَا يَمُوتُ وَ هُوَ عَلَى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ» سه مرتبه.

سپس صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرستد، و سه مرتبه بگويد:

«اللَّهُ أَكْبَرُ عَلَى مَا هَدَانَا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى مَا أَوْلَانَا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْحَيِّ الْقَيُّومِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْحَيِّ الدَّائِمِ»

پس سه مرتبه بگويد:

«أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ لَا نَعْبُدُ إِلَّا إِيَّاهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ»

پس سه مرتبه بگويد:

«اللَّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ الْعَفْوَ وَ الْعَافِيَةَ وَ الْيَقِينَ فِى الدُّنْيَا وَ الآْخِرَةِ»

پس سه مرتبه بگويد:

«اللَّهُمَّ آتِنَا فِى الدُّنْيَا حَسَنَةً وَ فِى الآْخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ»

پس از آن بگويد:

«أللهُ أكْبَرُ»صد

مرتبه.

«لا الهَ الاِّاللهُ»صد مرتبه.

«ألْحَمْدُلله»صد مرتبه.

«سُبْحانَ الله»صد مرتبه.

پس بگويد:

«لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ غَلَبَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ فَلَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ اللَّهُمَّ بَارِكْ لِى فِى الْمَوْتِ و فِى مَا بَعْدَ الْمَوْتِ اللَّهُمَّ إِنِّى أَعُوذُ بِكَ مِنْ ظُلْمَةِ الْقَبْرِ وَ وَحْشَتِهِ اللَّهُمَّ أَظِلَّنِى فِى ظِلِّ عَرْشِكَ يَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّكَ»

و مكرراً خودش و دينش و مالش را به خداوند تبارك و تعالى بسپارد و بگويد:

«أَسْتَوْدِعُ اللَّهَ الرَّحْمَنَ الرَّحِيمَ الَّذِى لَا يَضِيعُ وَدَائِعُهُ نَفْسِى وَ دِينِى وَ أَهْلِى اللَّهُمَّ اسْتَعْمِلْنِى عَلَى كِتَابِكَ وَ سُنَّةِ نَبِيِّكَ وَ تَوَفَّنِى عَلَى مِلَّتِهِ وَ أَعِذْنِى مِنَ الْفِتْنَةِ»

سپس بگويد:

«أللهُ أكْبَرُ» سه مرتبه.

سپس دعاى سابق را تكرار كند، و دوباره «أللهُ أكْبَرُ» بگويد و باز دعا را اعاده نمايد. اگر كسى تمام اين عمل را نمى تواند انجام دهد، هر مقدار كه مى تواند بخواند.

2 مستحبّ است رو به كعبه نمايد و اين دعا را بخواند:

«اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِى كُلَّ ذَنْبٍ أَذْنَبْتُهُ قَطُّ فَإِنْ عُدْتُ فَعُدْ عَلَيَّ بِالْمَغْفِرَةِ فَإِنَّكَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ اللَّهُمَّ افْعَلْ بِى مَا أَنْتَ أَهْلُهُ فَإِنَّكَ إِنْ تَفْعَلْ بِى مَا أَنْتَ أَهْلُهُ تَرْحَمْنِى وَ إِنْ تُعَذِّبْنِى فَأَنْتَ غَنِيٌّ عَنْ عَذَابِي وَ أَنَا مُحْتَاجٌ إِلَى رَحْمَتِكَ فَيَا مَنْ أَنَا مُحْتَاجٌ إِلَى رَحْمَتِهِ ارْحَمْنِى اللَّهُمَّ لَا تَفْعَلْ بِى مَا أَنَا أَهْلُهُ فَإِنَّكَ إِنْ تَفْعَلْ بِى مَا أَنَا أَهْلُهُ تُعَذِّبْنِى وَ لَمْ تَظْلِمْنِى أَصْبَحْتُ أَتَّقِى عَدْلَكَ وَ لَا أَخَافُ جَوْرَكَ فَيَا مَنْ هُوَ عَدْلٌ لَا يَجُورُ ارْحَمْنِى»

پس بگويد:

«يَا مَنْ لَا يَخِيبُ سَائِلُهُ وَ لَا يَنْفَدُ نَائِلُهُ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَعِذْنِى مِنَ النَّارِ بِرَحْمَتِكَ»

3 در حديث شريف وارد شده است هر كسى كه بخواهد مال او

زياد شود، ايستادن بر صفا را طول دهد و هنگامى كه از صفا پايين مى آيد متوجّه كعبه معظّمه شود و بگويد:

«اللَّهُمَّ إِنِّى أَعُوذُ بِكَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ وَ فِتْنَتِهِ وَ غُرْبَتِهِ وَ وَحْشَتِهِ وَ ظُلْمَتِهِ وَ ضَيْقِهِ وَ ضَنْكِهِ اللَّهُمَّ أَظِلَّنِى فِى ظِلِّ عَرْشِكَ يَوْمَ لَا ظِلَّ إِلَّا ظِلُّك»

پس بگويد:

«يَا رَبَّ الْعَفْوِ يَا مَنْ أَمَرَ بِالْعَفْوِ يَا مَنْ هُوَ أَوْلَى بِالْعَفْوِ يَا مَنْ يُثِيبُ عَلَى الْعَفْوِ الْعَفْوَ الْعَفْوَ الْعَفْوَ يَا جَوَادُ يَا كَرِيمُ يَا قَرِيبُ يَا بَعِيدُ ارْدُدْ عَلَيَّ نِعْمَتَكَ وَ اسْتَعْمِلْنِي بِطَاعَتِكَ وَ مَرْضَاتِك»

4 مستحبّ است پياده سعى كند.

5 مستحبّ است در مقدارى از سعى كه فعلاً بين چراغ هاى سبز رنگ واقع شده است، هروله كند.

6 مستحبّ است هنگامى كه به مناره ميانه يا اوّلين چراغ سبز مى رسد بگويد:

«بِسْمِ اللَّهِ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ اللَّهُمَّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجَاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ إِنَّكَ أَنْتَ الْأَعَزُّ الْأَكْرَمُ وَ اهْدِنِى لِلَّتِى هِيَ أَقْوَمُ اللَّهُمَّ إِنَّ عَمَلِي ضَعِيفٌ فَضَاعِفْهُ لِي وَ تَقَبَّلْ مِنِّى اللَّهُمَّ لَكَ سَعْيِى وَ بِكَ حَوْلِى وَ قُوَّتِى فَتَقَبَّلْ عَمَلِى يَا مَنْ يَقْبَلُ عَمَلَ الْمُتَّقِينَ»

و وقتى كه از آن محلّ گذشت بگويد:

«يَا ذَا الْمَنِّ وَ الطَّوْلِ وَ الْكَرَمِ وَ النَّعْمَاءِ وَ الْجُودِ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِى ذُنُوبِى إِنَّهُ لَا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ يَا كَرِيمُ»

7 هنگامى كه به مروه رسيد، از كوه بالا رود و آنچه براى صفا گفته شد، به جا آورد سپس بگويد:

«يَا مَنْ أَمَرَ بِالْعَفْوِ يَا مَنْ يَجْزِى عَلَى الْعَفْوِ يَا مَنْ دَلَّ عَلَى الْعَفْوِ يَا مَنْ زَيَّنَ الْعَفْوَ يَا مَنْ يُثِيبُ عَلَى الْعَفْوِ يَا مَنْ يُحِبُّ الْعَفْوَ

يَا مَنْ يُعْطِى عَلَى الْعَفْوِ يَا مَنْ يَعْفُو عَلَى الْعَفْوِ يَا رَبَّ الْعَفْوِ الْعَفْوَ الْعَفْوَ الْعَفْو»

8 در حال سعى، در گريه كردن كوشش كند و خود را به گريه وا دارد.

9 در حال سعى، بسيار دعا كند و اين دعا را نيز بخواند:

«اللَّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ حُسْنَ الظَّنِّ بِكَ فِى كُلِّ حَالٍ وَ صِدْقَ النِّيَّةِ فِى التَّوَكُّلِ عَلَيْكَ»

پنجم: تقصير

(مسأله 338 ) محرم بايد پس از اتمام سعى ، تقصير نمايد. يعنى مقدارى از موى سر يا صورت يا ناخن خود را كوتاه كند.

(مسأله 339 ) در تقصير بهتر است كه هم مقدارى از ناخن گرفته شود و هم مقدارى از موى سر يا صورت كوتاه شود.

(مسأله 340 ) كندن مو براى تقصير كفايت نمى كند، بلكه حرام است و اگر كسى به جاى چيدن مو، آن را بكند، حكم كسى را دارد كه تقصير نكرده است.

(مسأله 341 ) تقصير نيز از عبادات است و بايد با توجّه و قصد تقرّب به جا آورده شود.

(مسأله 342 ) اگر كسى عمداً تقصير نكند، عمره اش باطل نمى شود و بايد تقصير كند و بعداً طواف نساء و نماز آن را انجام دهد.

(مسأله 343 ) اگر كسى سهواً يا جهلاً تقصير نكند، عمره اش صحيح است و هرجا كه يادش آمد بايد تقصير نمايد و اعمال بعدى را نيز اعاده كند. پس اگر هنوز در مكّه حضور دارد يا امكان بازگشت متعارف دارد، بايد خودش اعاده كند و گرنه بايد نائب بگيرد.

(مسأله 344 ) تقصير بايد پس از سعى انجام شود و اگر كسى زودتر از سعى تقصير كند، پس از آن بايد اعاده نمايد.

(مسأله 345 ) وجوب تقصير پس از سعى فورى نيست و تاخير آن تا

زمانى كه محرم براى ساير اعمال عمره وقت دارد، جايز است.

(مسأله 346 ) تقصير مكان مشخصى ندارد و در همه مكانها صحيح است و لازم نيست حتماً در محل سعى يا در مروه صورت پذيرد.

(مسأله 347 ) اگر محرم بعد از تقصير شك كند كه صحيح انجام داده است يا نه، نبايد به شك خود اعتنا كند.

(مسأله 348 ) محرم مى تواند قبل از تقصير خودش، مو يا ناخن ديگرى را به عنوان تقصير كوتاه نمايد و ضررى به احرام خود يا ديگرى نمى زند.

(مسأله 349 ) تقصير كردن شيعه و سنّى براى همديگر اشكال ندارد.

(مسأله 350 ) بانوان بايد هنگام تقصير موى خود را از ديد نامحرم بپوشانند، هر چند در صورت نمايان شدن مو، تقصير آنان صحيح است.

(مسأله 351 ) در عمره مفرده بعد از تقصير ، همه محرّماتى كه به واسطه احرام بر محرم حرام شده بود، حلال مى شود، به غير از نزديكى با همسر و استعمال بوى خوش كه پس از انجام طواف نساء و نماز آن حلال مى گردد.

ششم و هفتم: طواف نساء و نماز آن

(مسأله 352 ) پس از حلق يا تقصير، انجام طواف نساء و نماز آن بر محرم واجب مى شود.

(مسأله 353 ) لازم نيست طواف نساء فوراً بعد از تقصير انجام شود، بلكه تأخير آن تا زمانى كه براى انجام طواف و نماز آن وقت باشد، جايز است.

(مسأله 354 ) طواف نساء و نماز آن از نظر كيفيت و احكام، مثل طواف عمره و نماز آن است، مگر در نيّت كه بايد به قصد طواف نساء باشد.

(مسأله 355 ) طواف نساء و نماز آن بر همه مرد و زن، پير و جوان و بالغ و نابالغ واجب است.

(مسأله 356 ) اگر كسى عمداً طواف نساء را

ترك كند، اگر مرد باشد زن بر او حلال نمى شود و اگر زن باشد مرد بر او حلال نمى گردد و اگر بچّه باشد نمى تواند ازدواج كند.

(مسأله 357 ) طواف نساء و نماز آن، گرچه واجب است و بدون آن همسر حلال نمى شود، ولى اگر كسى عمداً يا سهواً يا به واسطه عذرى يا به علّت نداستن مسأله آن را به جا نياورد، عمره او صحيح است.

(مسأله 358 ) اگر كسى طواف نساء را به جا نياورد تا از مكّه مكرّمه برگردد، اگر مى تواند بايد خودش برگردد و به جا آورد و اگر مشقّت دارد، بايد نايب بگيرد.

(مسأله 359 ) اگر كسى قبل از به جا آوردن طواف نساء با ديگرى نزديكى كند، بايد كفّاره بدهد و كفّاره آن يك گوسفند است، گرچه شتر بهتر است.

(مسأله 360 ) بعد از طواف نساء و نماز آن، همسر و استعمال بوى خوش نيز بر محرم حلال مى شود.

احكام مصدود و محصور

(مسأله 361 ) كسى كه محرم به احرام عمره مفرده شد، واجب است اعمال عمره را به پايان رساند، مگر اينكه مصدود يا محصور شود كه در اين صورت بايد طبق احكام خاصّى كه ذيلاً مى آيد عمل كند.

(مسأله 362 ) مصدود كسى است كه عاملى نظير دشمن و طلبكار و يا سيل و نظائر آن، او را از انجام اعمال عمره منع كند.

(مسأله 363 ) محصور كسى است كه به واسطه مرض، ضعف، شكستگى استخوان و نظائر آن، از انجام اعمال عمره عاجز باشد.

(مسأله 364 ) اگر كسى بعد از احرام و قبل از انجام ساير اعمال عمره مفرده، مصدود يا محصور شود، مى تواند در همان محلّى كه از انجام اعمال عمره، ممنوع يا عاجز شده و يا در مكانى

ديگر، يك شتر يا يك گاو يا يك گوسفند قربانى كند و از احرام خارج گردد. و بسيار خوب است كه علاوه بر قربانى تقصير هم بنمايد.

(مسأله 365 ) اگر براى رفع منع مصدود چاره اى باشد، نظير پول دادن يا از راه ديگر رفتن، اگر مشقّت نداشته باشد بايد انجام دهد.

(مسأله 366 ) اگر براى رفع مرض و مانند آن براى محصور، چاره اى نظير مداوا وجود داشته باشد، اگر مشقّت ندارد بايد انجام دهد.

(مسأله 367 ) اگر مصدود يا محصور قدرت بر قربانى نداشته باشد، بايد سه روز پى در پى روزه بگيرد و از احرام خارج شود و بعد از برگشت به وطن هفت روز روزه بگيرد.

احكام متفرّقه و تذكّرات اخلاقى

(مسأله 368 ) شركت در نماز جماعت اهل سنّت كه در حرمين شريفين برگزار مى شود، مستحبّ است و زائرين گرامى بايد نماز را به همان صورتى كه آنان مى خوانند، بخوانند. ولى اكتفا كردن به آن نماز صحيح نيست و بايد اعاده كنند.

(مسأله 369 ) مستحبّ مؤكد است كه نمازهاى پنجگانه در مسجدالحرام و مسجدالنبى خوانده شود و سزاوار نيست مؤمنين فضيلت نماز در اين دو مسجد را از دست بدهند.

(مسأله 370 ) هنگام اقامه نماز جماعت مسجدالحرام و مسجدالنّبى خروج از اين دو مسجد جايز نيست. همچنين سزاوار نيست زائرين، هنگام نماز جماعت در بازار بوده يا مشغول كار ديگرى غير از نماز جماعت باشند.

(مسأله 371 ) سجده بر انواع سنگها كه در مسجدالحرام و مسجدالنبى به كار رفته است، صحيح مى باشد.

(مسأله 372 ) استفاده از مهر، بادبزن، حصير و كاغذ و نظائر آن براى سجده در مسجدالحرام و مسجدالنبى موجب انگشت نما شدن و وهن شيعه مى شود و جايز نيست.

(مسأله 373 ) برداشتن قرآن و

ديگر اشياء از مسجدالحرام و مسجدالنبى جايز نيست و ضمان آور مى باشد.

(مسأله 374 ) برداشتن سنگ از صفا و مروه جايز نيست و به طور كلى برداشتن هر شيئى كه بدون اجازه، از آن دو مسجد شريف و يا ساير مكانهاى مكّه و مدينه برداشته شود، موجب ضمان است.

(مسأله 375 ) انجام هر عملى كه موجب وهن شيعه و بى احترامى به پيشوايان دين و شيعيان مى شود، جايز نيست؛ بنابر اين زائران بايد از كارهايى نظير دست كشيدن و بوسيدن درب هاى حرمين شريفين، ضريح پيامبراكرم و نرده هاى بقيع و يا نماز خواندن در قبرستان هاى بقيع و ابوطالب و نيز برداشتن خاك از بقيع يا ساير اماكن متبرّكه و اعمالى از اين قبيل جدّاً پرهيز نمايند.

(مسأله 376 ) زائران ايرانى خانه خدا بايد از نظر اخلاقى نمونه باشند و موجب اعتلاى آبروى تشيّع و جمهورى اسلامى گردند. بنابراين لازم است با يكديگر و نيز با ساير مسلمانان رفتارى همراه با گذشت، ايثار و فداكارى داشته باشند و عطوفت و مهربانى در ميان آنان حكمفرما باشد.

(مسأله 377 ) رعايت پوشش اسلامى و اخلاقى براى زن و مرد لازم و ضرورى است. مخصوصاً زن ها بايد با چادر مشكى و روگرفته باشند. و تماس آن ها با نامحرم به اندازه متعارف باشد.

(مسأله 378 ) رطوبت هايى كه در اثر شستشوى كف مسجدالحرام يا مسجدالنّبى ايجاد مى شود، محكوم به طهارت است و اجتناب از آن ها لازم نيست.

(مسأله 379 ) روزه مستحبّى مسافر صحيح است و نياز به قصد ده روز ندارد. بنابراين كسى كه در مكّه يا در مدينه حضور دارد، مى تواند بدون قصد و نذر و... روزه مستحبّى بگيرد، هرچند روزه قضا بر عهده داشته باشد.

(مسأله 380 ) عمره مفرده

بايد براى رضاى خداوند متعال به جا آورده شود و اگر جنبه تفريحى پيدا كند يا تكرار آن از شأن عمره گزار بالاتر باشد، حقيقتِ عباديِ خود را از دست مي دهد. و شايسته است مؤمنين به جاى عمره هاى مكرّر، از ديگران دستگيرى كنند.

(مسأله 381 ) در راه رفت و برگشت سفر عمره مفرده و در هواپيما، اگر وقت نماز واجب تنگ باشد، زائرين مى توانند به همان صورتى كه در صندلى نشسته اند، نماز خود را بخوانند و رعايت قبله و ساير موارد لازم نيست. بلكه اگر مسؤولين هواپيما اجازه ندهند، قبله يابى، ايستادن و... جايز نيست.

(مسأله 382 ) زائران مى توانند نماز خود را در همه شهر جديد و قديم مكّه و مدينه و مكان هايى كه بعداً به اين شهرها افزوده ميشود، تمام بخوانند، بلكه تمام خواندن افضل است.

اسرار عمره مفرده

منازل عمره مفرده

عمره مفرده سفرى است عرفانى و داراى سه منزل:

منزل اوّل (سِير مِنَ الخَلقِ إلَى الحَقّ) :

بريدن از ما سوى اللَّه براى پيوند با خدا.

منزل دوّم (سِير مِنَ الحَقِّ فِى الحَقّ) :

ادامه و استمرار پيوند با خدا و سعى در تحكيم آن پيوند، تا نيل به مقام لقاء و عبوديت.

منزل سوّم (سِير مِنَ الحَقِّ إلَى الخَلق) :

بازگشت به ميان خلق و اجتماع به منظور هدايت، پس از كامل شدن و رسيدن به مقام عبوديت.

منزل اوّل: سير من الخلق الى الحقّ

اين منزل خود داراى مراتب و مقاماتى است:

توبه

مهم تر از همه مراتب، توبه است. معناى توبه كه منزلِ اول سلوك است، رجوع از شيطان ها و طاغوت ها به سوى اللَّه، رجوع از خوى انسانى به نفس روحانى، رجوع از طبيعت به سوى روحانيت نفس، رجوع از هوا و هوس و نفس امّاره به معنويت و فضائل و تدارك گذشته ها است كه هيچ حقّى از خدا و از خلق بر ذمّه او باقى نماند. و از ميان مردم بيرون رود و احدى از او ناراضى نباشد جز شيطان. به اين ترتيب، حقيقت بنيادين مقام توبه، چيزى جُز «رو گرداندن» و «روكردن» نيست، سالك راه خدا، از موانع وصول به محبوب عبور كرده و روگردان مى شود و روى توجّه به جانب حضرت حق«جَلَ جَلالُه» مى آورد و تمام فكر و نظر خويش را به سوى او معطوف مى دارد.

نقطه آغاز در اين رجوع، تفكّر در تبعات و آثار وحشت انگيز گناهان و به اين وسيله، روشن كردن آتش ندامت در سينه و قلب است.

و همين آتش پشيمانى و در پى آن احساس نقص و كاستى و فرو ريختن است كه برانگيزاننده سالك براى سلوك و نقطه

عطف حركت سالكانه او به سوى كمال و مايه تحوّل و دردمندى اوست. اين است كه توبه را بدون ترديد، بايد آغاز زندگانى جديد، به شمار آورد.

يقظه

معناى يقظه توجّه، آگاهى و بيدارى است و در اين سفر عرفانى، يقظه به معناى توجّه به قدر و منزلت خانه خدا و حريم پاك اوست. توجّه به توفيقى كه پروردگار عالم به بنده خويش عنايت كرده است. توجّه به اين كه در اين مسافرت نبايد كسى يا چيزى او را مشغول كند.

آگاهى از اين كه اگر حجّ يا عمره مقبولى انجام دهد به هدف و مقصود از خلقت انسان (مقام لقاء و عبوديت) خواهد رسيد. توجّه به انجام «بايدها» و «ارزش ها»؛ يعنى واجبات، و اجتناب از «نبايدها» و «ضدّ ارزش ها»؛ يعنى گناهان، و اين كه خداوند عمل گنهكاران را نمى پذيرد و قبولى تمامى اعمال وابسته به تقوا است؛

) نَّما يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقيِنَ (

همانا فقط و فقط، خداوند از پروا پيشگان مى پذيرد.

و نيز توجّه و اهتمام به مستحبّات؛ به ويژه خدمت به همنوعان. و خلاصه آگاهى و توجّه به اين كه در اين مسافرت روحانى، همانند هر حال ديگرى، در محضر خداوند، پيغمبر اكرم و ائمه طاهرين است؛

) قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرى اللهُ عَمَلَكمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ (

بگو عمل كنيد، خداوند و فرستاده او و مؤمنان اعمال شما را مى بينند.

از اين رو، بنياد يقظه، بر محور توجّه و آگاهى است و اين بيدارى حيات آفرين است كه سالك و مسافر كوى دوست را براى مراتب و مقامات پسين آماده مى گرداند.

تخليه

پس از مقام توبه و يقظه، بايد در منزل اوّل به مرتبه «تخليه» صعود كند. مقام تخليه

آن است كه دل را يكسره از صفات زشت و ناپسند و رذائل اخلاقى، خالى كند و ريشه هاى هرز صفات رذيله نظير؛ حسد، بخل، كبر، ريا، تملّق، شقاوت، جاه طلبى و ... را كه مايه تيره بختى و سيه روزى آدمى است، به آتش اراده و عزم بر تركِ اين رذائل، بسوزاند و زقّوم رذيلت هاى زشت را از سرزمين قلب خود به دستِ همّت بَركَند و آن را عرصه كشتِ گُل هاى با طراوت فضيلت هاى انسانى گرداند و بدين ترتيب از اين مرتبه، به مقام «تحليه» پا بگذارد.

تحليه

بنيادِ مرتبتِ «تحليه»، آراستن دل به خصائص زيبا و فضائل عاليه نظير؛ خير خواهى، سخاوت، گشاده دستى، تواضع، اخلاص، صداقت، رأفت، زهد و آزادگى از همه تعلّقات و ... است. سالك راه دوست بايد بكوشد تا خويشتن را به فضائل اخلاقى بيارايد و مهم تر از هر فضيلتى، ملكه خلوص و اخلاص در عمل است و در اين صورت است كه حجّ يا عمره وى، ابراهيمى خواهد بود:

(اِنّى وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى فَطَرَ السَّمواتِ وَ الأَرْضَ حَنيفاً وَ ما اَنَا مِنَ الْمُشْرِكينَ)

من روى خويشتن به سوى آن كسى كردم كه آسمان ها و زمين را آفريد من در ايمان خود خالصم و از مشركان نيستم.

اگر زائران و سالكان در اين سفر عرفانى، نيّت خويش را خالص گردانند و هيچ يك از اغراض پست مادّى و دنيوى و حتى اغراض اخروى را در اين عمل شريف دخالت ندهند، بلكه توجّه خود را يكسره به جانب ميزبان و «صاحب البيت» معطوف دارند و جز رضايت او را در نظر نياورند:

(اِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْاَعْلى)

مگر جستن خشنودى پروردگار والاى خويش.

آنگاه محصول تلاش خود

را در خشنودى دوست، نظاره خواهند كرد:

(وَ لَسَوفَ يَرْضَى)

و زود است كه خشنود شود.

و چرا به اين خشنودى دست نيابند؟ كه رنگ خدا بهترين رنگ هاست:

(صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً)

رنگ خدا و چه رنگى از رنگ خدا بهتر است؟

البته اين متاع گرانبها بعد از گذر از ريشه كن نمودن رذيله ريا و تظاهر، در مقام تخليه به وسيله توجّه به عواقب سوء و نتايج شوم اين رذيله است كه به چنگ زائران مى افتد، توجّه به اين نكته پر اهميّت كه رنگ ريا و تظاهر، آدمى را تا سر حدّ شرك ساقط مى كند:

(وَ لا تَكُونُوا كَالَّذينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بَطَراً وَ رِئاءَ النَّاسِ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ وَ اللَّهُ بِما يَعْمَلُونَ مُحيطٌ)

همانند آن كسان نباشيد كه سرمست غرور و براى خودنمايى از ديار خويش بيرون آمدند، ديگران را از راه خدا باز داشتند و خدا به هر كارى كه مى كنند، احاطه دارد.

تجليه

سالك، پس از مقام تخليه و تحليه و مداومت و استمرار بر دو عنصر «عدالت» و «اخلاص»، مى بايد به وسيله رياضات دينى به ويژه تداوم در تلاوت قرآن همراه با تفكّر در آن، دعا و تضرّع به درگاه خداوند متعال و توسّل و توجّه به پيشگاه اهل بيت بالأخص مصداق حاضر ولايت محمّديّه، محوريّت عالم امكان، ولىّ اللَّه الاعظم (ارواحنا فداه) به مقام «تجليه» صعود كند.

و حقيقت اين مقام بالاتر از آن است كه در تصوّر هر كسى آيد و اين مرتبتى است كه نصيب اولياى الهى مى شود. در اين مقام، قلب سالك به نور خدا منوّر مى شود:

(وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً يَمْشى بِهِ فِى النَّاسِ)

و نورى بر

او قرار داديم كه با آن در ميان مردم راه برود.

تا در اين سفر مبارك در سايه بان الطاف حق بتواند به مقام عبوديت نائل گردد و بدين ترتيب ارزش ها را از ضدّ ارزش ها و ارزشمندان را از دون قيمتان و پاكان را از ناپاكان و خواست هاى تعالى بخش خدا را از خواهش هاى ذلّت آفرين نفس و هوا و هوس، تميز دهد؛

( اِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً)

اگر از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد، براى شما وسيله اى براى جدايى حق از باطل قرار مى دهد.

تجلّى انوار الهى با قلب سالك، نه آن مى كند كه در گفت و شنود آوريم، تنها بايد به آن مرتبت رسيد تا طعم شيرين و روح افزاى آن را چشيد.

مجموع اين مقامات پنج گانه منزل اوّل، در كلام بلند و ارجمند امام صادق جلوه گر و نمايان است:

«اِذا أَرَدْتَ َّ الْحَجَّ فَجَرِّدْ قَلْبَكَ ِللَّهِ مِنْ قَبْلِ عَزْمِكَ مِنْ كُلِّ شاغِلٍ وَ حَجْبِ كُلِّ حاجِبٍ وَ فَوِّضْ اُمُورَكَ كُلَّها اِلى خالِقِكَ وَ تَوَكَّلْ عَلَيْهِ فى جَميعِ ما يَظْهَرُ مِنْ حَرَكاتِكَ وَ سَكَناتِكَ، وَ سَلِّمْ لِقَضائِهِ وَ حُكْمِهِ وَ قَدَرِهِ وَ دَعِ الدُّنْيا وَ الراحَةَ وَ الْخَلْقَ وَ أخرج مِنْ حُقُوقٍ تَلْزِمُكَ مِنْ جَهَةِ الْمَخْلُوقينَ وَ لاتَعْتَمِدْ عَلى زادِكَ وَ راحَتِكَ وَ اَصْحابِكَ وَ قُوَّتِكَ وَ شَبابِكَ وَ مالِكَ، فَاِنَّ مَنِ ادَّعى رِضَا اللَّهِ وَ اعْتَمَدَ عَلى شَىْ ءٍ صَيَّرَهُ عَلَيْهِ عَدُوّاً وَ وَبالاً لِيَعْلَمَ اَنَّهُ لَيْسَ لَهُ قُوَّةٌ وَ لا حيلَةٌ وَ لا لِأَحَدٍ اِلّا بِعِصْمَةِ اللَّهِ تَعالى وَ تَوفيقِهِ، وَ اسْتَعِدَّ اسْتِعْدادَ مَنْ لايَرجُو الرُّجُوعَ وَ اَحْسِنِ الصُّحْبَةَ وَ راعِ اَوقاتِ فَرائِضِ اللَّهِ وَ سُنَنِ نَبِيِّهِ صَلَّى الله عَلَيهِ وَآلِهِ وسلم وَ ما يَجِبُ عَلَيْكَ مِنَ الأَْدَبِ وَ الْاِحْتِمالِ

وَ الصَّبْرِ وَ الشُّكْرِ وَ الشَّفَقَةِ وَ السَّخاءِ وَ ايثارِ الزَّادِ عَلى دَوامِ الأَْوقاتِ»

هر گاه خواستى حجّ به جاى آورى، پس قلب خود را پيش از آغاز عمل از هر گونه مشغول كننده و مانع و حاجب، براى خداى متعال بر كنار كن و جريان امور خويش را به خداوند واگذار و در تمام حركات و سكنات خود، خالق خويش را وكيل قرار ده و در برابر فرمان و حكم و تقدير او، مطيع و تسليم باش و دنيا و آسودگى و مردمان را رها كن و خود را از حقوق مردم خارج كن ( تا مردم از تو طلبكار و ناراضى نباشند) و (در اين راه) به زاد و توشه و ياران و توانايى و جوانى و ثروت خود اعتماد مكن؛ زيرا آن كس كه دعوى مقام رضا و تسليم الهى كند و با اين حال به چيز ديگرى اعتماد كند، خداوند همان چيز را دشمن و موجب ضرر و وبال او مى گرداند، تا او بفهمد و بداند كه نه او و نه هيچ كس را قدرت و تدبيرى نيست مگر به عصمت و توفيق اعطا شده از جانب خداوند. و (در اين سفر) به اندازه اى خود را آماده و مستعدّ كن كه گويا اميد مراجعت براى تو نيست و در مصاحبت و رفاقت و همراهى با ديگران، خوشرفتار و نيكو كردار باش و پيوسته اوقات، واجبات الهى و سنن رسول محمّدى را و آنچه بر تو واجب است از آداب عرفى و تحمّل و بردبارى در برابر ناراحتى ها و ابتلائات و شكر نعمت هاى خداوندى و گشاده دستى و بخشش، مراعات نما.

از امام

صادق در ادامه اين روايت، بيانات گهربارى نقل شده كه در منازل بعدى از آن سود خواهيم جُست.

منزل دوّم: سير من الحقّ فى الحقّ

مشتمل بر اعمالى است:

احرام

مقدّمه احرام، غسل احرام است. حقيقت اين غسل، توبه و رجوع است:

«اِغْسِلْ بِماءِ التَّوبَةِ الْخالِصَةِ ذُنُوبَكَ وَ اَلْبِسْ كِسْوَةَ الصِّدْقِ وَ الصَّفاءِ وَ الْخُضُوعِ وَ الْخُشُوعِ»

در مقام احرام، معاصى و گناهان سابق را به ياد آريد و آن را با آب توبه شستشو داده و آنگاه لباس صداقت و صفا و خضوع و ترس را به تن كنيد.

احرام در عمره؛ نظير تكبيرةالاحرام در نماز است، همانگونه كه نمازگزار به واسطه گفتن تكبيرةالاحرام بايد تمام توجّهش به جانب معشوق باشد، و از ابتداى نماز تا انتهاى آن، چيزى و كسى او را مشغول نكند، همچنين است احرام.

احرام؛ يعنى پشت كردن به دنيا و آنچه در دنياست و رو نمودن به خدا و رضايت خدا و اجابت امر خدا، چنانچه از امام صادق نقل شده است:

«أَحْرِمْ مِنْ كُلِّ شَىْ ءٍ يَمْنَعُكَ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ يَحْجُبُكَ عَنْ طاعَتِهِ»

مُحرم شو از هر چيزى كه تو را از ياد خدا منع مى كند و از بندگى او باز مى دارد.

و نيز به هنگام احرام، مى بايد متذكّر مرگ، كفن و قبر شود كه روزى با اين هيأت، خداى متعال را ملاقات خواهد كرد و در موقع گفتن لبّيك كه تكمله مقام احرام است، توجّه به اين كه خداوند او را دعوت كرده است و او با اين الفاظ، حضرتش را اجابت مى كند.

«وَ لَبَّ بِمَعْنى اِجابَة صافِيَة زاكِيَة ِللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فى دَعْوَتِكَ مُتَمَسِّكاً بِعُرْوَتِهِ الْوُثْقى»

و از تلبيات خود، پاسخ دادن خداوند را با نهايت صفاى خاطر و خلوص

نيّت، قصد كند؛ در حالى كه به عروة الوثقاى حقّ و به حقيقت ايمان، تمسّك مى جويد.

طواف

طواف تشبّهى است به فرشتگانى كه پيرامون عرش خداوند دائم در طوافند:

(وَ تَرَى الْمَلائِكَةَ حافّينَ مِنْ حَولِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِم)

فرشتگان را مى بينى كه بر گرد عرش خدا حلقه زده اند و پروردگار خود را حمد مى كنند.

همانگونه كه طواف آن ملائكه در عرش، نشانه عشق آنها به خداوند است، طواف بنده نيز نشانه عشق بنده به خداست:

«طِفْ بِقَلْبِكَ مَعَ الْمَلائِكَةِ حَولَ الْعَرْشِ كَطَوافِكَ مَعَ الْمُسْلِمينَ بِنَفْسِكَ حَولَ الْبَيْتِ»

آن چنانكه جسمت پيرامون بيت خدا دور مى زند، با قلب خود گرداگرد عرش خداوند طواف كن.

تكرار طواف به منظور پيدا شدن مقام تسليم و عبوديت است، و با حصول اين مرتبه، دريده شدن حجاب ها و پس از آن آراسته شدن به زينت ذلّت و مسكنت در مقابل حقّ، تواضع و حلم در مقابل خلق، زهد، سخاوت و قناعت در برابر دنيا (مقام تخليه و تحليه) مى باشد، در آن حال است كه نور خدا در دل او جلوه گر مى شود (مقام تجليه) و راه هاى سلامتى يكى پس از ديگرى براى او كشف مى گردد و از ظلمت ها (ظلمت صفات رذيله، ظلمت نفس امّاره، ظلمت متابعت از طاغوت هاى انسى و جنّى، ظلمت هوا و هوس، ظلمت غم و اضطراب و...) به نور مطلق كشانده مى شود و مورد عنايت خاصّ خداوند واقع مى گردد كه خواه ناخواه به مقام لقاء و فناء كه همان انتهاى صراط مستقيم است مى رسد:

(قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ كِتابٌ مُبينٌ يَهْدى بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَى النُّورِ بِاِذْنِهِ وَ يَهْديهِمْ اِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ)

قطعاً

براى شما از جانب خدا روشنايى و كتابى روشنگر آمده است. خداوند هر كه را از خشنودى او پيروى كند، به وسيله آن كتاب به راه هاى سلامت رهنمون مى شود، و به توفيق خويش، آنان را از تاريكى ها به سوى روشنايى بيرون مى برد و به راهى راست هدايتشان مى كند.

نماز طواف

طواف كننده به واسطه طواف به مقام عبوديت مى رسد؛ پس بايد نماز شكر به جاى آورد. چون به واسطه رسيدن به مقام بندگى و تذلّل، معراج براى او واجب مى شود، بايد به نماز بايستد، زيرا معراج مؤمن همان نماز است؛ چراكه نماز مكالمه بين بنده و خداست و چون توسّل به اهلبيت در هر حال يك امر ضرورى است، تشهّد و سلام هاى اين نماز، به منزله مكالمه بين عبد و اهلبيت است و اين توسّل با بيعتى كه پس از اين نماز به وسيله استلام حجر صورت مى پذيرد، ادامه و استمرار مى يابد. استلام حجرالاسود و بوسيدن آن به منزله تجديد ميثاق و عهد با رسول گرامى اسلام است. امام صادق نيز فرموده اند كه در هنگام استلام حجر اين چنين گفته شود:

«أَمانَتى أَدَّيْتُها وَ ميثاقى تَعاهَدْتُهُ لِتَشْهَدَ لى بِالْمُوافاة»

امانتى را كه به گردن من بود ادا نمودم و پيمان خود را بر عهده گرفتم، تا تو در روز جزا بر وفادارى من گواه باشى.

پس استلام حجر نيز يك ميثاق قلبى است كه جايگاه آن دل هاى حاجيان است و نيز تجسّم خضوع در برابر عزّت خداوند و نشانه رضايت به تقدير اوست:

«وَ اسْتَلِمِ الْحَجَرَ رِضىً بِقِسْمَتِهِ وَ خُضُوعاً لِعِزَّتِهِ»

حجرالاسود را استلام كن در حالى كه به آنچه خدا نصيب كرده است راضى هستى و در برابر عزّت خداوند

خاضع هستى.

سعى بين صفا و مروه

اين عمل خاطره شيرينى است از پيامبر بزرگ خداوند كه پروردگار عالم در قرآن او را به خُلَّت پذيرفته است:

(وَ اتَّخَذَ اللَّهُ اِبْراهيمَ خَليلاً)

خدا ابراهيم را به دوستى خود انتخاب كرد.

پيامبرى كه مقام عبوديت و تسليم او را پروردگار عالم امضا كرده است:

( اِذْ قالَ لَهُ رَبُّهُ أسْلِمْ قالَ اَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعالَمينَ)

به خاطر بياور هنگامى را كه پروردگار به او گفت: اسلام بياور (و تسليم در برابر حق باش. او فرمان پروردگار را از جان و دل پذيرفت) گفت: در برابر پروردگار جهانيان تسليم شدم.

سعى بين اين دو كوه، تجسّم اميدوارى زنى است كه با اميد به رحمت خداوند، در بيابان بى آب و علف براى به دست آوردن آبى براى كودكش در تكاپوست، و با تلاطم درونى، از صفا به مروه و از مروه به صفا مى رود و به عبارت ديگر از صداقت به مروّت و مردانگى و از مردانگى به صداقت و صفا مى رود و سرانجام با خلوصش از نظر برون به آب زمزم و از جنبه درون به آب حيات مى رسد، و در اثر صبر و تحمّل و كوشش و استقامت، خانه خدا را آباد و نسل خود را به وجاهت مى رساند، اين خاطرات اگر چه تلخ، امّا شيرين است. تلخى اضطراب و تلاطم ممزوج به شيرينى جوشش و نزول رحمت.

شعف كه مرتبه اى از عشق است، در حالى كه با سوزندگى همراه مى شود، لذّت آور است و در حالى كه لذّت آور باشد، دل و سراپاى عاشق را چون شمع مى سوزاند.

پس حاجيان بايد در ميان صفا و مروه درس عشق و ايثار

و گذشتن از همه چيز براى خدا را از حضرت ابراهيم و يارانش بياموزند:

(قَدْ كانَتْ لَكُمْ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فى اِبْراهيمَ وَ الَّذينَ مَعَهُ)

براى شما تأسّى نيكى در زندگى ابراهيم و كسانى كه با او بودند، وجود داشت.

و از اين رو آن كس كه سعى بين صفا و مروه كند و هنوز روح خوديّت و منيّت، در او زنده باشد، به حقيقت سعى نرسيده است. اگر برابر برخى از روايات در اين مكان شيطان بر ابراهيم مجسّم گشته و حضرتش با سعى خود او را تعقيب كرده تا از ساحت مقدّس بيت اللَّه دور سازد؛ پس حاجى سالك نيز با اين عمل، حركت ابراهيم خليل را تكرار مى كند و شيطان را از قلب خود كه نه تنها خانه خدا كه «عرش قدس الهى» است، مى راند و با هروله كردن، از هوا و هوس خود فرار مى كند و از قدرت و شخصيت خود، تبرّى مى جويد:

«وَ هَرْوِلْ هَرْوَلَةً هَرَباً مِنْ هَواكَ وَ تَبَرِّياً مِنْ جَميعِ حَولِكَ وَ قُوَّتِكَ»

و هروله كن در حالى كه از هواى نفس خويش فرار مى كنى و از قدرت خويش بيزارى مى جويى.

و به اين وسيله، روح و درون خود را براى لقاء و ديدار يار، پاك و پاكيزه و آماده مى گرداند:

«وَ صَفَّ رُوحَكَ وَ سِرَّكَ لِلِقاءِ اللَّهِ يَومَ تَلْقاهُ بِوُقُوفِكَ عَلَى الصَّفاء»

به واسطه ايستادن بر كوه صفا روح و درونت را صفا بده، براى ديدارخداوند در روزى كه او را ملاقات مى كنى.

و با نفى صفات و شخصيّات كاذب و مجازى و ساختگى خويش، مردانه در مقابل صفات جلال و جمال پروردگارش، مقام بندگى و فقر و فنا برقرار مى سازد:

«وَ كُنْ ذا مُرُوَّةٍ مِنَ اللَّهِ

تَقِياً أَوصافِكَ عِنْدَ الْمَرْوَة»

و با نفى صفات خويش، مردانه در مقابل صفات پروردگار، مقام بندگى و فقر و فناء برقرار كن.

تقصير

كوتاه كردن موى سر و صورت يعنى زائل كردن باقى مانده كدورت ها، رذالت ها و اصلاح دل از زنگار منيّت ها و خوديّت ها؛ زيرا سالك هر چه خودسازى كند، باز بايد بداند كه ريشه هاى رذالت تا عمق جان وى را فرا گرفته است. از اين رو، پس از اصلاح سر و صورت، كه رمز ريشه كن كردن صفات رذيله است، اگر سالك از منزل تخليه نگذشته باشد، بايد بداند كه در اين امتحان الهى پيروز نگشته است، گرچه رفع تكليف از او شده باشد.

تقصير توجّه از عالم ملكوت، به عالم ناسوت است. توجّه از لذّات روحى به سوى لذّات جسمى و توجّه از وحدت به كثرت است.

تقصير، تحليل بعد از تحريم است؛ به اين معنا كه آنچه قبل از احرام براى مُحرم حلال نبود، اينك به واسطه احرام، طواف، نماز، سعى بين صفا و مروه و تقصير، حلال شده است.

تجلّى نور خدا، نظر به عالم ملكوت، لياقت نيل به مراتب يقين و ديدة بصيرت كه تماماً براى او حرام بود اينك حلال شده است؛ چرا كه حاجىِ سالك، صفات شيطانى خود را تقصير كرده است و مگر نه اين كه:

«لَو لا اَنَّ الشَّياطينَ يَحُومُونَ عَلى قُلُوبِ بَنى آدَم لَنَظرُوا اِلى مَلَكُوتِ السَّمواتِ وَ الْاَرْض»

اگر نبود آن كه شياطين بر دل هاى فرزندان آدم هجوم مى برند، هر آينه ديده آنان به ملكوت آسمان ها و زمين، روشن مى گشت.

طواف نساء

به واسطه تقصير، آنچه براى حاجى حرام بوده حلال مى شود، جز بوى خوش و تمتّع از غريزه جنسى، و

تحليل اين دو متوقّف بر آن است كه طواف نساء و نماز آن را به جاى آورد، آنگاه بوى خوش و تمتّع از غريزه جنسى نيز بر او حلال مى شود.

شايد رمز ادامة حرمت اين دو عمل تا قبل از پايان طواف نساء و نماز آن، اين باشد كه سالك هر چه از نظر مقام و منزلت بالا باشد و به مقام تجليه و لقاء نيز رسيده باشد، تسلّط او بر غريزه جنسى، احتياج به عنايت افزون تر و مقام بالاترى دارد:

(وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِه وَ هَمَّ بِها لَولا اَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ)

آن زن قصد يوسف را كرد، و او نيز اگر برهان پروردگارش را نمى ديد، قصد وى را مى نمود.

يوسف صدّيق كه در امتحانات الهى يكى پس از ديگرى كسب توفيق نمود، در برابر غريزه جنسى، احساس ناتوانى مى كند و مى گويد: اين خدا بود كه مرا نجات داد نه خودم، و اگر او نبود در امتحان باز مانده بودم:

(وَ الّا تَصْرِفْ عَنّى كَيْدَهُنَّ اَصْبُ اِلَيْهِنَّ وَ اَكُنْ مِنَ الْجاهِلينَ)

و اگر مكر و نيرنگ آنها را از من بازنگردانى، قلب من به آنها متمايل مى گردد و از جاهلان خواهم بود.

بنابر اين طواف نساء درس آموزنده اى براى همه سالكان و به ويژه جوانان است.

منزل سوّم: سير من الحقّ الى الخلق

اين منزل با بازگشت از مكّه و مدينه به وطن آغاز مى گردد و در اين منزل مسؤوليت، مشكل تر از منزل اوّل و دوّم است؛ زيرا در اين منزل وظيفه سالك، وظيفه پيامبران الهى است؛ چرا كه حاجيان سالك، اينك بايد به تبليغ رسالت هاى الهى در ميان ديگر مردمان بپردازند و اين، عين وظيفه انبياء است:

(أَلَّذينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ)

(پيامبران پيشين) كسانى بودند كه

تبليغ رسالت هاى الهى مى كردند.

در منزل اوّل و دوّم « خود سازى» بود و در اين منزل «ديگرسازى» است، و ديگرسازى گرچه متوقف بر خودسازى است، امّا به اندازه اى مشكل است كه پيامبر گرامى اسلام فرمودند:

«شَيَّبَتْنى سُورَةُ هُود لِمَكانِ قَولِه: فَاسْتَقِمْ كَما اُمِرْتَ وَ مَنْ مَعَكَ»

سوره هود مرا پير كرد؛ چرا كه در اين سوره آمده است تو و «يارانت» بايد استقامت كنيد.

خودسازى ( فَاسْتَقِمْ كَما اُمِرْتَ) در سوره شورى نيز آمده است، ولى آنچه ريش و محاسن پيامبر را سفيد كرد، ديگرسازى ( وَ مَنْ مَعَكَ) است.

سالك پس از بازگشت از مكّه و مدينه، بايد آنچه از آنجا به سوغات آورده است (خودسازى) عملاً به ديگران تزريق كند، گفتار و كردار و روش و منش او سرمشق براى ديگران باشد و اين بهترين هديه او براى ديگران است.

سالك بايد با اهتمامش به فرائض دينى و به ويژه نماز، آن هم در مسجد با جماعت، اهميّت اين عبادت بزرگ را به ديگران بفهماند. آن كسى كه در وقت نماز غفلت از نماز دارد و مشغول امور دنيا است، قطعاً از عمره خود بهره اى نبرده است و قرآن با وى به خطاب عتاب آميز، سخن مى گويد:

(فَوَيْلٌ لِلْمُصَلّينَ الَّذينَ هُمْ عَنْ صَلوتِهِمْ ساهُون)

پس واى بر نمازگزارانى كه نماز خود را به دست فراموشى مى سپارند.

و نيز كسى كه پس از بازگشت از عمره، تارك خمس و زكات باشد، از نظر قرآن، هم مشرك است و هم كافر:

(وَ وَيْلٌ لِلْمُشْرِكينَ الَّذينَ لايُؤْتُونَ الزَّكوةَ وَ هُمْ بِالآْخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ)

واى بر مشركان، همانها كه زكات را ادا نمى كنند و آخرت را منكرند.

همچنين بانوان بايد پس از بازگشت از

عمره، در حجاب، اسوه و الگوى ديگران واقع گردند.

مرد و زن عمره گزار بايد اخلاق اسلامى را در خانه و در ميان مردم عملاً تبليغ كنند و عفو و گذشت و ايثار و فداكارى، شعار آنها باشد و به ديگران روش «ديگرگرايى» را كه در قرآن بدان سفارش اكيد شده است، بياموزند:

(لِيُنْفِقْ ذُوسَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَليُنْفِق مِمَّا آتاهُ اللَّهُ)

آنها كه امكانات وسيعى دارند، بايد از امكانات وسيع خود انفاق كنند و آنها كه تنگدستند از آنچه كه خدا به آنها داده انفاق نمايند.

پس به راستى كه اين منزل سوّم، بسيار مشكل است، ولى پاداش آن نيز به همان اندازه بالاست:

(مَنْ اَحْياها فَكَأَنّما اَحْيَا النَّاسَ جَميعاً)

و هر كس انسانى را از مرگ رهايى بخشد، چنان است كه گويى همه مردم را زنده كرده است.

از اين رو، سالك پس از طى منزل اوّل و دوّم، نكته اى را كه بايد در منزل سوّم در نظر داشته باشد، آن است كه اينك حساب وى در نزد خدا و اهل بيت و نيز ديگر مردمان، غير از حساب عموم مردم است و با چشم ديگرى نگريسته مى شود.

حضرت آدم ترك اولائى بيش نكرد، ولى چون از خواص بود و چون آن ترك اولى سزاوار روح مقدّس وى نبود، با خطاب عتاب آميزى سقوط كرد:

(اِهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ)

از آن مقام عالى (بهشت) به اين مقام دانى (دنيا) همگى (به زمين) فرود آئيد در حالى كه بعضى دشمن ديگرى خواهيد بود.

و نيز حضرت يوسف صدّيق با آن مقام و منزلت، براى آن كه در زندان متوسّل به غير از خدا شد، قريب ده سال زندان او

ادامه يافت:

(فَلَبِثَ فِى السِّجْنِ بِضْعَ سِنينَ)

چند سال در زندان باقى ماند.

پس اگر سالك عمره گزار به وسيله عمل ناروايش، ابهّت اين عمل با فضيلت را در ميان مردم بى رنگ يا كم رنگ كند، گناه او به اندازه اى بزرگ است كه معلوم نيست موفّق به توبه شود.

قرآن در مورد چنين زائرى مى فرمايد: او نظير كسى است كه همه مردم جهان را كشته باشد:

(مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ اَو فَسادٍ فِى الْاَرْضِ فَكَأنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَميعاً)

هر كس انسانى را بدون ارتكاب قتل يا فساد در روى زمين بكشد، چنان است كه گويى همه انسان ها را كشته و هر كس انسانى را از مرگ رهايى بخشد، چنان است كه گويى همه مردم را زنده كرده است.

اين است كه امير مؤمنان حجّ را «آزمونى بزرگ و امتحانى سخت و آزمايشى روشنگر و پاكسازى رسا و خالص كننده» مى شمارد.

و از حضرت صادق منقول است كه پس از برشمردن اسرار حجّ كه ما در ضمن مطالب گذشته از آن استفاده جستيم مى فرمايد:

«وَ اسْتَقِمْ عَلى شُرُوطِ حَجِّكَ هذا وَ وَفاءِ عَهْدِكَ الَّذى عاهَدْتَ بِهِ مَعَ رَبِّكَ وَ اَوجَبْتَهُ اِلى يَومِ الْقيامَة»

پس از حجّ گزاردن، بر اسرار و مراتب و منازل آن كه در سفر سلوكى ات، به چنگ آورده اى، و نيز بر وفاى عهدى كه در آن سفر با خداى خود، برقرار كرده اى، استقامت پيشه كن و تا روز قيامت بر آنها پايدار باش.

اسرار حج

منازل حج

سفر حج سفرى است عرفانى و داراى سه منزل:

منزل اوّل «سِير مِنَ الخَلقِ إلَى الحَق»: بريدن از ما سوى اللَّه براى پيوند با خدا.

منزل دوّم «سِير مِنَ الحَقِّ فِى الحَق»: ادامه و استمرار

پيوند با خدا و سعى در تحكيم آن پيوند، تا نيل به مقام لقاء و عبوديّت.

منزل سوّم «سِير مِنَ الحَقِّ إلَى الخَلق»: بازگشت به ميان خلق و اجتماع به منظور هدايت، پس از كامل شدن و رسيدن به مقام عبوديت.

منزل اوّل: سير من الخلق الى الحق

منزل اول

اين منزل خود داراى مراتب و مقاماتى است:

توبه

توبه؛ مهم تر از همة مراتب، توبه است. معناى توبه كه منزلِ اوّل سلوك است، رجوع از شيطان ها و طاغوت ها به سوى اللَّه، رجوع از خوى انسانى به نفس روحانى، رجوع از طبيعت به سوى روحانيت نفس، رجوع از هوا و هوس و نفس امّاره به معنويت و فضائل و تدارك گذشته ها است كه هيچ حقّى از خدا و از خلق بر ذمّه او باقى نماند. و از ميان مردم بيرون رود و احدى از او ناراضى نباشد جز شيطان. به اين ترتيب، حقيقت بنيادين مقام توبه، چيزى جُز «رو گرداندن» و «رو كردن» نيست، سالك راه خدا، از موانع وصول به محبوب عبور كرده و رو گردان مى شود و روى توجّه به جانب حضرت حق مى آورد و تمام فكر و نظر خويش را به سوى او عزّوجلّ معطوف مى دارد.

نقطة آغاز در اين رجوع، تفكّر در تبعات و آثار وحشت انگيز گناهان و به اين وسيله، روشن كردن آتش ندامت در سينه و قلب است. و همين آتش پشيمانى و در پى آن احساس نقص و كاستى و فرو ريختن است كه برانگيزانندة سالك براى سلوك و نقطة عطف حركت سالكانة او به سوى كمال و ماية تحوّل و دردمندى اوست. اين است كه توبه را بدون ترديد، بايد آغاز زندگانى جديد، به شمار آورد.

يقظه

يقظه؛ معناى يقظه توجّه، آگاهى و بيدارى است و در اين سفر عرفانى، يقظه به معناى توجّه به قدر و منزلت خانه خدا و حريم پاك اوست. توجّه به توفيقى كه پروردگار عالم به بندة خويش عنايت كرده است. توجّه به اين كه در اين مسافرت نبايد كسى يا چيزى او را

مشغول كند. آگاهى از اين كه اگر حجِ ّ مقبولى انجام دهد به هدف و مقصود از خلقت انسان (مقام لقاء و عبوديّت) خواهد رسيد. توجّه به انجام «بايدها» و «ارزش ها»؛ يعنى واجبات و اجتناب از «نبايدها» و «ضدّ ارزش ها»؛ يعنى گناهان، و اين كه خداوند عمل گنهكاران را نمى پذيرد و قبولى تمامى اعمال وابسته به تقوا است:

اِنَّما يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقيِنَ)

همانا فقط و فقط، خداوند از پروا پيشگان مى پذيرد.

و نيز توجّه و اهتمام به مستحبّات، به ويژه خدمت به همنوعان. و خلاصه آگاهى و توجّه به اين كه در اين مسافرت روحانى، همانند هر حال ديگرى، در محضر خداوند، پيغمبر اكرم و ائمة طاهرين است:

(قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرى اللهُ عَمَلَكمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ)

بگو عمل كنيد، خداوند و فرستادة او و مؤمنان اعمال شما را مى بينند.

از اين رو، بنياد يقظه، بر محور توجّه و آگاهى است و اين بيدارى حيات آفرين است كه سالك و مسافر كوى دوست را براى مراتب و مقامات پسين آماده مى گرداند.

تخليه

تخليه؛ پس از مقام توبه و يقظه، بايد در منزل اوّل به مرتبة «تخليه» صعود كند. مقام تخليه آن است كه دل را يكسره از صفات زشت و ناپسند و رذائل اخلاقى، خالى كند و ريشه هاى هرز صفات رذيله نظير؛ حسد، بخل، كبر، ريا، تملّق، شقاوت، جاه طلبى و ... را كه ماية تيره بختى و سيه روزى آدمى است، به آتش اراده و عزم بر تركِ اين رذائل، بسوزاند و زقّوم رذيلت هاى زشت را از سرزمين قلب خود به دستِ همّت بَركَند و آن را عرصة كشتِ گُل هاى با طراوت فضيلت هاى انسانى گرداند و بدين ترتيب از اين مرتبه، به

مقام «تحليه» پا بگذارد.

تحليه

تحليه؛ بنيادِ مرتبتِ «تحليه»، آراستن دل به خصائص زيبا و فضائل عاليه نظير؛ خير خواهى، سخاوت، گشاده دستى، تواضع، اخلاص، صداقت، رأفت، زهد و آزادگى از همة تعلّقات و ... است. سالك راه دوست بايد بكوشد تا خويشتن را به فضائل اخلاقى بيارايد و مهم تر از هر فضيلتى، ملكة خلوص و اخلاص در عمل است و در اين صورت است كه حجّ وى، حجّ ابراهيمى خواهد بود:

(اِنّى وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى فَطَرَ السَّمواتِ وَ الأَرْضَ حَنيفاً وَ ما اَنَا مِنَ الْمُشْرِكينَ)

من روى خويشتن به سوى آن كسى كردم كه آسمان ها و زمين را آفريد. من در ايمان خود خالصم و از مشركان نيستم.

اگر حاجيان و سالكان در اين سفر عرفانى، نيّت خويش را خالص گردانند و هيچ يك از اغراض پست مادّى و دنيوى و حتّى اغراض اخروى را در اين عمل شريف دخالت ندهند، بلكه توجّه خود را يكسره به جانب ميزبان و «صاحب البيت» معطوف دارند و جز رضايت او را در نظر نياورند:

(اِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْاَعْلى)

مگر جستن خشنودى پروردگار والاى خويش.

آنگاه محصول تلاش خود را در خشنودى دوست، نظاره خواهند كرد:

(وَ لَسَوفَ يَرْضَى)

و زود است كه خشنود شود.

و چرا به اين خشنودى دست نيابند؟ كه رنگ خدا بهترين رنگ هاست:

(صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً)

رنگ خدا، و چه رنگى از رنگ خدا بهتر است؟

البته اين متاع گرانبها بعد از گذر از ريشه كن نمودن رذيلة ريا و تظاهر، در مقام تخليه به وسيلة توجّه به عواقب سوء و نتايج شوم اين رذيله است كه به چنگ حاجيان مى افتد، توجّه به اين نكتة

پراهميّت كه رنگ ريا و تظاهر، آدمى را تا سر حدّ شرك ساقط مى كند:

(وَ لا تَكُونُوا كَالَّذينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بَطَراً وَ رِئاءَ النَّاسِ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ وَ اللَّهُ بِمايَعْمَلُونَ مُحيطٌ)

همانند آن كسان مباشيد كه سرمست غرور و براى خودنمايى از ديار خويش بيرون آمدند، ديگران را از راه خدا باز داشتند و خدا به هركارى كه مى كنند، احاطه دارد.

تجليه

تجليه؛ سالك، پس از مقام تخليه و تحليه و مداومت و استمرار بر دو عنصر «عدالت» و «اخلاص»، مى بايد به وسيلة رياضات دينيّه به ويژه تداوم در تلاوت قرآن همراه با تفكّر در آن، دعا و تضرّع به درگاه خداوند متعال و توسّل و توجّه به پيشگاه اهل بيت بالأخصّ مصداق حاضر ولايت محمّديّه، محوريّت عالم امكان، ولىّ اللَّه الاعظم«ارواحنافداه» به مقام «تجليه» صعود كند.

و حقيقت اين مقام بالاتر از آن است كه در تصوّر هر كس آيد و اين مرتبتى است كه نصيب اولياى الهى مى شود. در اين مقام، قلب سالك به نور خدا منوّر مى شود:

(وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً يَمْشى بِهِ فِى النَّاسِ)

و نورى بر او قرار داديم كه با آن در ميان مردم راه برود.

تا در اين سفر مبارك در سايه بان الطاف حق بتواند به مقام عبوديت نائل گردد و بدين ترتيب ارزش ها را از ضدّ ارزش ها و ارزشمندان را از دون قيمتان و پاكان را از ناپاكان و خواست هاى تعالى بخش خدا را از خواهش هاى ذلّت آفرين نفس و هوا و هوس، تميز دهد:

(اِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً)

اگر از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد، براى شما وسيله اى براى جدايى حق از باطل قرار مى دهد.

تجلّى انوار الهى با قلب سالك،

نه آن مى كند كه در گفت و شنود آوريم، تنها بايد به آن مرتبت رسيد تا طعم شيرين و روح افزاى آن را چشيد.

مجموع اين مقامات پنج گانة منزل اوّل، در كلام بلند و ارجمند امام صادق جلوه گر و نمايان است:

«اِذا أَرَدْتَ َّ الْحَجَّ فَجَرِّدْ قَلْبَكَ ِللَّهِ مِنْ قَبْلِ عَزْمِكَ مِنْ كُلِّ شاغِلٍ وَ حَجْبِ كُلِّ حاجِبٍ وَ فَوِّضْ اُمُورَكَ كُلَّها اِلى خالِقِكَ وَ تَوَكَّلْ عَلَيْهِ فى جَميعِ مايَظْهَرُ مِنْ حَرَكاتِكَ وَ سَكَناتِكَ، وَ سَلِّمْ لِقَضائِهِ وَ حُكْمِهِ وَ قَدَرِهِ وَ دَعِ الدُّنْيا وَ الراحَةَ وَ الْخَلْقَ وَ أخرج مِنْ حُقُوقٍ تَلْزِمُكَ مِنْ جَهَةِ الْمَخْلُوقينَ وَ لاتَعْتَمِدْ عَلى زادِكَ وَ راحَتِكَ وَ اَصْحابِكَ وَ قُوَّتِكَ وَ شَبابِكَ وَ مالِكَ، فَاِنَّ مَنِ ادَّعى رِضَااللَّهِ وَ اعْتَمَدَ عَلى شَىْ ءٍ صَيَّرَهُ عَلَيْهِ عَدُوّاً وَ وَبالاً لِيَعْلَمَ اَنَّهُ لَيْسَ لَهُ قُوَّةٌ وَ لاحيلَةٌ وَ لا لِأَحَدٍ اِلّا بِعِصْمَةِ اللَّهِ تَعالى وَ تَوفيقِهِ وَ اسْتَعِدَّ اسْتِعْدادَ مَنْ لايَرجُو الرُّجُوعَ وَ اَحْسِنِ الصُّحْبَةَ وَ راعِ اَوقاتِ فَرائِضِ اللَّهِ وَ سُنَنِ نَبِيِّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَآلِه وَسَلَّم وَ مايَجِبُ عَلَيْكَ مِنَ الأَْدَبِ وَالْاِحْتِمالِ وَ الصَّبْرِ وَ الشُّكْرِ وَ الشَّفَقَةِ وَ السَّخاءِ وَ ايثارِ الزَّادِ عَلى دَوامِ الأَْوقاتِ»

هرگاه خواستى حجّ به جاى آورى، پس قلب خود را پيش از آغاز عمل از هرگونه مشغول كننده و مانع و حاجب، براى خداى متعال بر كنار كن و جريان امور خويش را به خداوند واگذار و در تمام حركات و سكنات خود، خالق خويش را وكيل قرار ده و در برابر فرمان و حكم و تقدير او، مطيع و تسليم باش و دنيا و آسودگى و مردمان را رها كن و خود را از حقوق مردم خارج كن (تا مردم از توطلبكار

و ناراضى نباشند) و (در اين راه) به زاد و توشه و ياران و توانايى و جوانى و ثروت خود اعتماد مكن؛ زيرا آن كس كه دعوى مقام رضا و تسليم الهى كند و با اين حال به چيز ديگرى اعتماد كند، خدا همان چيز را دشمن و موجب ضرر و وبال او مى گرداند، تا او بفهمد و بداند كه نه او و نه هيچكس را قدرت و تدبيرى نيست مگر به عصمت و توفيق اعطا شده از جانب خداوند. و (در اين سفر) به اندازه اى خود را آماده و مستعدّ كن كه گويا اميد مراجعت براى تو نيست و در مصاحبت و رفاقت و همراهى با ديگران، خوشرفتار و نيكو كردار باش و پيوستة اوقات، واجبات الهى و سنن رسول محمّدى را و آنچه بر تو واجب است از آداب عرفى و تحمّل و بردبارى در برابر ناراحتى ها و ابتلائات و شكر نعمت هاى خداوندى و گشاده دستى و بخشش، مراعات نما.

از امام صادق در ادامة اين روايت، بيانات گهربارى نقل شده است كه در منازل بعدى از آن سود خواهيم جُست.

منزل دوّم: سير من الحقّ فى الحق

منزل دوم

منزل دوّم مشتمل بر اعمالى است:

احرام

احرام؛ مقدّمة احرام، غسل احرام است. حقيقت اين غسل، توبه و رجوع است:

«اِغْسِلْ بِماءِ التَّوبَةِ الْخالِصَةِ ذُنُوبَكَ وَ اَلْبِسْ كِسْوَةَ الصِّدْقِ وَ الصَّفاءِ وَ الْخُضُوعِ وَ الْخُشُوعِ»

در مقام احرام، معاصى و گناهان سابق را به ياد آريد و آن را با آب توبه شستشو داده و آنگاه لباس صداقت و صفا و خضوع و ترس را به تن كنيد.

احرام در حج؛ نظير تكبيرةالاحرام در نماز است، همانگونه كه نمازگزار به واسطه ى گفتن تكبيرةالاحرام بايد تمام توجّهش به جانب معشوق باشد، و از ابتداى نماز تا انتهاى آن، چيزى و كسى او را مشغول نكند، همچنين است احرام.

احرام؛ يعنى پشت كردن به دنيا و آنچه در دنياست و رونمودن به خدا و رضايت خدا و اجابت امر خدا، چنانچه از امام صادق نقل شده است:

«أَحْرِمْ مِنْ كُلِّ شَىْ ءٍ يَمْنَعُكَ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ يَحْجُبُكَ عَنْ طاعَتِهِ»

مُحرم شو از هر چيزى كه تو را از ياد خدا منع مى كند و از بندگى او باز مى دارد.

و نيز به هنگام احرام، مى بايد متذكّر مرگ و كفن و قبر شود كه روزى با اين هيأت، خدا را ملاقات خواهد كرد و در موقع گفتن لبّيك كه تكملة مقام احرام است، توجّه به اين كه خداوند او را دعوت كرده است و او با اين الفاظ، حضرتش را اجابت مى كند:

«وَ لَبَّ بِمَعْنى اِجابَة صافِيَة زاكِيَة ِللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فى دَعْوَتِكَ مُتَمَسِّكاً بِعُرْوَتِهِ الْوُثْقى»

و از تلبيّات خود، قصد كند پاسخ دادن خداوند را با نهايت صفاى خاطر و خلوص نيّت، در حالى كه به عروةالوثقاى حق و به حقيقت ايمان، تمسّك مى جويد.

طواف

طواف؛ طواف تشبّهى است به فرشتگانى كه پيرامون

عرش خداوند دائم در طوافند:

(وَ تَرَى الْمَلائِكَةَ حافّينَ مِنْ حَولِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِم)

فرشتگان را مى بينى كه بر گرد عرش خدا حلقه زده اند و پروردگار خود را حمد مى كنند.

همانگونه كه طواف آن ملائكه در عرش، نشانة عشق آنها به خداوند است، طواف بنده نيز نشانة عشق بنده به خداست.

«طِفْ بِقَلْبِكَ مَعَ الْمَلائِكَةِ حَولَ الْعَرْشِ كَطَوافِكَ مَعَ الْمُسْلِمينَ بِنَفْسِكَ حَولَ الْبَيْتِ»

آن چنانكه جسمت پيرامون بيت خدا دور مى زند، با قلب خود گرداگرد عرش خداوند طواف كن.

تكرار طواف به منظور پيدا شدن مقام تسليم و عبوديّت است، و با حصول اين مرتبه، دريده شدن حجاب ها و پس از آن آراسته شدن به زينت ذلّت و مسكنت در مقابل حق، تواضع و حلم در مقابل خلق، زهد، سخاوت و قناعت در برابر دنيا (مقام تخليه و تحليه) مى باشد، در آن حال است كه نور خدا در دل او جلوه گر مى شود (مقام تجليه) و راه هاى سلامتى يكى پس از ديگرى براى او كشف مى گردد و از ظلمت ها (ظلمت صفات رذيله، ظلمت نفس امّاره، ظلمت متابعت از طاغوت هاى انسى و جنّى، ظلمت هوا و هوس، ظلمت غم و اضطراب و...) به نور مطلق كشانده مى شود و مورد عنايت خاصّ خداوند واقع مى گردد كه خواه ناخواه به مقام لقاء و فناء كه همان انتهاى صراط مستقيم است مى رسد:

(قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ كِتابٌ مُبينٌ يَهْدى بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَى النُّورِ بِاِذْنِهِ وَ يَهْديهِمْ اِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ)

قطعاً براى شما از جانب خدا روشنايى و كتابى روشنگر آمده است. خداوند هركه را از خشنودى او پيروى كند، به وسيلة آن كتاب به راه هاى سلامت رهنمون

مى شود، و به توفيق خويش، آنان را از تاريكى ها به سوى روشنايى بيرون مى برد و به راهى راست هدايتشان مى كند.

نماز طواف

نماز طواف؛ طواف كننده به واسطة طواف به مقام عبوديّت مى رسد؛ پس بايد نماز شكر به جاى آورد. چون به واسطة رسيدن به مقام بندگى و تذلّل، معراج براى او واجب مى شود، بايد به نماز بايستد، زيرا معراج مؤمن همان نماز است؛ چراكه نماز مكالمة بين بنده و خداست و چون توسّل به اهل بيت در هر حال يك امر ضرورى است، تشهّد و سلام هاى اين نماز، به منزلة مكالمة بين عبد و اهل بيت است و اين توسّل با بيعتى كه پس از اين نماز به وسيلة استلام حجر صورت مى پذيرد، ادامه و استمرار مى يابد. استلام حجرالاسود و بوسيدن آن به منزلة تجديد ميثاق و عهد با رسول گرامى اسلام است. امام صادق نيز فرموده اند كه در هنگام استلام حجر اين چنين گفته شود:

«أَمانَتى أَدَّيْتُها وَ ميثاقى تَعاهَدْتُهُ لِتَشْهَدَ لى بِالْمُوافاة»

امانتى را كه به گردن من بود (حجّ) ادا نمودم و پيمان خود را بر عهده گرفتم، تا تو در روز جزا بر وفادارى من گواه باشى.

پس استلام حجر نيز يك ميثاق قلبى است كه جايگاه آن دل هاى حاجيان است و نيز تجسّم خضوع در برابر عزّت خداوند و نشانة رضايت به تقدير اوست:

«وَ اسْتَلِمِ الْحَجَرَ رِضىً بِقِسْمَتِهِ وَ خُضُوعاً لِعِزَّتِهِ»

سعى بين صفا و مروه

سعى بين صفا و مروه؛ اين عمل خاطرة شيرينى است از پيامبر بزرگ خداوند كه پروردگار عالم در قرآن او را به خُلَّت پذيرفته است:

(وَ اتَّخَذَ اللَّهُ اِبْراهيمَ خَليلاً)

خدا ابراهيم را به دوستى خود انتخاب كرد.

پيامبرى كه مقام عبوديّت و تسليم او را پروردگار عالم امضا كرده است:

(اِذْ قالَ لَهُ رَبُّهُ أسْلِمْ قالَ اَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعالَمينَ)

بخاطر بياور هنگامى را كه پروردگار به او

گفت: اسلام بياور (و تسليم در برابر حق باش. او فرمان پروردگار را از جان و دل پذيرفت) گفت: در برابر پروردگار جهانيان تسليم شدم.

سعى بين اين دو كوه، تجسّم اميدوارى زنى است كه با اميد به رحمت خداوند، در بيابان بى آب و علف براى به دست آوردن آبى براى كودكش در تكاپوست، و با تلاطم درونى، از صفا به مروه و از مروه به صفا مى رود و به عبارت ديگر از صداقت به مروّت و مردانگى و از مردانگى به صداقت و صفا مى رود و سرانجام با خلوصش از نظر برون به آب زمزم و از جنبة درون به آب حيات مى رسد، و در اثر صبر و تحمّل و كوشش و استقامت، خانة خدا را آباد و نسل خود را به وجاهت مى رساند، اين خاطرات اگر چه تلخ، امّا شيرين است. تلخى اضطراب و تلاطم ممزوج به شيرينى جوشش و نزول رحمت.

شعف كه مرتبه اى از عشق است، در حالى كه با سوزندگى همراه مى شود، لذّت آور است و در حالى كه لذّت آور باشد، دل و سراپاى عاشق را چون شمع مى سوزاند. پس حاجيان بايد در ميان صفا و مروه درس عشق و ايثار و گذشتن از همه چيز براى خدا را از حضرت ابراهيم و يارانش بياموزند:

(قَدْ كانَتْ لَكُمْ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فى اِبْراهيمَ وَ الَّذينَ مَعَهُ)

براى شما تأسّى نيكى در زندگى ابراهيم و كسانى كه با او بودند، وجود داشت.

و از اين رو آن كس كه سعى بين صفا و مروه كند و هنوز روح خوديّت و منيّت، در او زنده باشد، به حقيقت سعى نرسيده است. اگر برابر برخى از روايات در

اين مكان شيطان بر ابراهيم مجسّم گشته و حضرتش با سعى خود او را تعقيب كرده تا از ساحت مقدّس بيت اللَّه دور سازد؛ پس حاجى سالك نيز با اين عمل، حركت ابراهيم خليل را تكرار مى كند و شيطان را از قلب خود كه نه تنها خانة خدا كه «عرش قدس الهى» است، مى راند و با هروله كردن، از هوى و هوس خود فرار مى كند و از قدرت و شخصيّت خود، تبرّى مى جويد:

«وَ هَرْوِلْ هَرْوَلَةً هَرَباً مِنْ هَواكَ وَ تَبَرِّياً مِنْ جَميعِ حَولِكَ وَ قُوَّتِكَ»

و به اين وسيله، روح و درون خود را براى لقاء و ديدار يار، پاك و پاكيزه و آماده مى گرداند:

«وَ صَفَّ رُوحَكَ وَ سِرَّكَ لِلِقاءِ اللَّهِ يَومَ تَلْقاهُ بِوُقُوفِكَ عَلَى الصَّفاء»

و با نفى صفات و شخصيّات كاذب و مجازى و ساختگى خويش، مردانه در مقابل صفات جلال و جمال پروردگارش، مقام بندگى و فقر و فنا برقرار مى سازد:

«وَ كُنْ ذا مُرُوَّةٍ مِنَ اللَّهِ تَقِياً أَوصافِكَ عِنْدَ الْمَرْوَة»

تقصير

تقصير؛ تقصير توجّه از عالم ملكوت، به عالم ناسوت است. توجّه از لذّات روحى به سوى لذّات جسمى و توجّه از وحدت به كثرت است. تقصير، تحليل بعد از تحريم است؛ به اين معنا كه آنچه قبل از احرام براى مُحرم حلال نبود، اينك به واسطة احرام، طواف، نماز، سعى بين صفا و مروه و تقصير، حلال شده است. تجلّى نور خدا، نظر به عالم ملكوت، لياقت نيل به مراتب يقين و ديدة بصيرت، كه تماماً براى او حرام بود اينك حلال شده است؛ چرا كه حاجىِ سالك، صفات شيطانى خود را تقصير كرده است و مگر نه اين كه:

«لَو لا اَنَّ الشَّياطينَ

يَحُومُونَ عَلى قُلُوبِ بَنى آدَم لَنَظرُوا اِلى مَلَكُوتِ السَّمواتِ وَ الْاَرْض»

اگر نبود آن كه شياطين بر دل هاى فرزندان آدم هجوم مى برند، هرآينه ديدة آنان به ملكوت آسمانها و زمين، روشن مى گشت.

حركت به سوى عرفات

حركت به سوى عرفات؛ پس از توجّه به نفس و تمايلات؛ اين بار توجّه به خداوند، توجّه به سرزمينى كه جاذبة ملكوتى سراسر آن را فرا گرفته است، شتافتن به سوى جذب، جذب كهربائى يار، از دل هاى بيقرار. جذب «وجودِ واقعىِ» «وجود نما» را، جذب عاشق معشوق را، و به عبارت رساتر جذب خدا بنده را، و حبّذا بر اين جذبة شيرين؛ «هَنيئاً لِاَرْبابِ النّعيمِ نَعيمُهُمْ».

عرفه؛ يعنى اعتراف بندگان در پيشگاه حق.

«وَ اعْتَرِفْ بِالْخَطايا بِعَرَفات»

و در عرفات به گناهان خويش اعتراف كن.

عرفه؛ يعنى كسب معرفت، معرفت مبدأ و معاد و تجديد عهد با توحيد:

«وَ جَدِّدْ عَهْدَكَ عِنْدَاللَّهِ بِوَحْدانِيَّتِهِ»

و در عرفات، عهد خود به وحدانيت خداوند را نزد او تجديد كن.

معرفت نبوّت و ولايت، معرفت آفاق و انفس، معرفت ربط آنها با خدا، (ربط حادث با قديم) معرفت قيّوميّت حقّ و فقر محض خلق، و به عبارت رساتر، معرفت به اين كه:

«لَيْسَ فِى الدَّارِ غَيْرُهُ دَيَّار»

در خانه، غير از خداى، خانه نشينى نيست.

عرفه؛ يعنى ديارى كه انسان سالك مى تواند با توجّه و تضرّع و دعا و توسّل مخصوصاً به حضرت ولىّ عصر«ارواحنافداه» كه در آن سرزمين حضور دارد و حاجيان همگى در محضر اويند به مرتبه بالاى يقين برسد.

عرفه؛ جايگاه صعود از«علم اليقين» به «عين اليقين» و از «عين اليقين» به «حقّ اليقين» است. و آن كس كه در عرفات نتواند به معرفت آنچه گفته آمد، نائل شود، در حقيقت عرفات نرفته است؛

كسى كه از جاذبة خدا و نبوّت و ولايت كه سراسر آن سرزمين پاك را فرا گرفته است بهره اى نبرد، در حقيقت عرفات او رفع تكليفى بيش نبوده و او از محدودة فقه به سوى قلمرو بيكران «فقهِ فقه» خارج نگشته است.

حركت به جانب مشعر

حركت به جانب مشعر؛ مشعر نزد خداوند متعال، از درجة خاصّى برخوردار است، از اين جهت در قرآن با صفت حرام و احترام از آن ياد مى شود:

(فَاِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوااللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِالْحَرامِ)

و هنگامى كه از عرفات كوچ كرديد، خدا را نزد مشعرالحرام ياد كنيد.

چنانكه گاهِ منزل كردن در آن ديار، (بين الطّلوعين) نزد يار، برترين ساعات شبانه روز است و آنچه خداوند در قرآن در اين مكان قدسى و در اين زمان مقدّس خواسته است، ذكر خداست، با ياد خدا كسب شعور و كياست و فطانت و دقّت و ظرافت نمودن، سرايت دادن ايمان از دل به تمام اعضا و مشاعر. مشعر به ما مى آموزد آنچه از عرفه برداشت كرده اى در اينجا به واسطة ياد خدا در دل رسوخ ده، و از دل به چشم و گوش و زبان و تمامى اعضا جارى كن تا كلية مشاعر، حيات دوباره اى پيدا كنند و به اين وسيله از نردبان روح به سوى ملأ اعلى صعود كن:

«وَ اصْعِدْ بِرُوحِكَ اِلَى الْمَلَإِ الْأعْلَى بِصُعُودِكَ اِلَى الْجَبَل»

و با صعود بر كوه مشعر، از نردبان روحت به سوى ملأ اعلى صعود كن.

از اين رو، خداى را در اين سرزمين با اطمينان براى نيل به مقام قرب مى خواند:

«وَ تَقَرَّبْ اِلَى اللَّهِ ذا ثِقَةٍ بِمُزْدَلَفَة»

و هنگام وقوف در مشعر، به خداوند تقرّب جو، در حالى كه به او

اطمينان مى ورزى.

حركت به سوى منا

حركت به سوى منا؛ منا يعنى رجاء، نيكا كه اين نامِ گويا، در هاله اى از نور نهفته است.

منا؛ يعنى سرزمين اميد، رحمت، مغفرت، فضل، كرامت، استجابت دعا، سعادت و خير دنيا و آخرت. و چرا چنين نباشد؟! عاشق از معشوق پس از وصل چه مى خواهد؟! توجّه، تلطّف و عنايت.

سالك، پس از گذشتن از عرفات و مشعر و رسيدن به مقام وصل، از مولى چه مى خواهد؟ آنچه را كه او به حق مستحقّ آن است:

«وَ لا تَتَمَنَّ ما لا يَحِلُّ لَكَ وَ لا تَسْتَحِقُّه»

و در هنگام وقوف در منا، آرزو مكن آنچه را كه بر تو حلال نيست و تو استحقاق آن را ندارى.

از اينرو مى توان گفت بهترين لذّت ها در حجّ، لذّت اميد بنده به خدا در منا است و شايد اين كه منا در ميان همه اعمال مدّتش بيشتر است، براى همين باشد كه اميد و رجاء بنده، نزد خدا، بهترين عبادات و بالاترين مقامات است.

رمى جمرات

رمى جمرات؛ بنده اى كه به مقام قرب رسيده است؛ از آنچه بيمناك است و بايد بيمناك باشد، و آنچه بايد هميشه با آن در ستيز باشد، طاغوت هاست. طاغوتِ درون، يعنى نفس امّاره و طاغوت برون، شياطين جنّى و شياطين انسى. سالك از قرآن آموخته است كه طاغوت درون (نفس امّاره) خطرناك ترين طاغوت هاست:

(اِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ اِلاّ ما رَحِمَ رَبّى)

نفس به بدى ها امر مى كند، مگر آنچه را كه پروردگارم رحم كند.

پس چون وارد منا مى شود، اوّلين عملى كه بايد انجام دهد، رمى جمرة عقبه است كه شايد اشاره به طاغوت بزرگ؛ يعنى نفس امّاره باشد، رمى جمرة عقبه، يعنى طرد نفس امّاره، يعنى پايمال كردن هوا و هوس:

«وَ ارْمِ

الشَّهَواتِ وَ الْخَساسَةَ وَ الدِّنائَةَ وَ الذَّميمَةَ عِنْدَ رَمْىِ الْجَمَرات»

و هنگام رمى جمرات، رمى كن خواهش هاى نفسانى و خست و پستى و ديگر صفات زشت را.

آنگاه اگر با رمى جمرة عقبه پاى بر نفس امّاره گذارد، قدم بعدى، مقام وصل و لقاء است؛ زيرا ميان بنده و خدا يك قدم بيشتر فاصله نيست؛ اگر بنده از هوا و هوس گذشت و اين گام بلند را طى كرد، گام بعدى گام عزم به سوى مقام لقاست. حاجيان در آن روزها كه در وادى منا، رحل اقامت افكنده اند بايد كه رمى جمرات سه گانه كنند و اين يعنى طرد طاغوت درون (نفس امّاره) و طاغوت برون از شياطين جنّى (ابليس و اعوان او) و شياطين انسى (دشمنان دين و انسانيّت) ، از اين رو رمى جمراتِ ثلاث، طرد همة طاغوت ها و اعلام جنگ و ستيز بى پايان با آنهاست.

ذبح و قربانى

ذبح قربانى؛ قربانى سنّتى است كه تنها از تقوا پيشگان پذيرفته مى شود:

(اِذْ قَرَّبا قُرْباناً فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِما وَ لَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الآْخَرِ)

هنگامى كه هر كدام (هابيل و قابيل) عملى براى تقرّب (به پروردگار) انجام دادند، پس از يكى پذيرفته شد و از ديگرى پذيرفته نشد.

و آن رمز گذشت و فداكارى در راه محبوب و رمز محبّت و عشق است؛ چرا كه به گاهِ قربانى نمودن، حاجيِ سالك حنجرة هواى خويش و طمعش به مردمان را پاره مى كند:

«وَ اذْبَحْ حَنْجَرَتَىِ الْهَوى وَ الطَّمَعِ عِنْدَ الذَّبيحَة»

قربانى در منا زنده كردن خاطرة بزرگ حضرت ابراهيم و حضرت اسماعيل نيز هست، آنگاه كه از سوى محبوب خطاب به ابراهيم امر آمد كه جوانت را در منا ذبح كن و آن حضرت امر

محبوب را به فرزندش اسماعيل گوشزد كرد و او با كمال رغبت پذيرفت:

(يَا اَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ)

پدرم! هر چه دستور دارى اجرا كن.

و هر دو با كمال شوق و عشق، تا سر حدّ ذبح جلو رفتند، و آنگاه از سوى محبوب ندا آمد كه از امتحان پيروز به در آمديد:

(قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيا)

آنچه را در خواب مأموريت يافتى، انجام دادى.

حلق يا تقصير

حَلْق يا تقصير؛ تراشيدن سر يا اصلاح سر و صورت يعنى تراشيدن باقى ماندة كدورت ها، رذالت ها و اصلاح دل از زنگار منيّت ها و خوديّت ها؛ زيرا سالك هر چه خود سازى كند، باز بايد بداند كه ريشه هاى رذالت تا عمق جان وى را فرا گرفته است. از اين رو، پس از تراشيدن سر يا اصلاح سر و صورت، كه رمز ريشه كن كردن صفات رذيله است، اگر حاجى سالك از منزل تخليه نگذشته باشد، بايد بداند كه در اين امتحان الهى پيروز نگشته است، گرچه رفع تكليف از او شده باشد. در باب تقصير، پيش از اين سخن گفتيم.

طواف نسا

طواف نساء؛ به واسطة حلق يا تقصير، آنچه براى حاجى حرام بوده حلال مى شود، جز بوى خوش و تمتّع از غريزة جنسى، و تحليل اين دو متوقّف بر آن است كه از منا به سوى خانه خدا باز گردد و طواف و نماز طواف و سعى بين صفا و مروه و در پايان طوافى به نام طواف نساء به جاى آورد، آنگاه بوى خوش و تمتّع از غريزة جنسى نيز بر او حلال مى شود و شايد رمز آن اين است كه سالك هر چه از نظر مقام و منزلت بالا باشد و به مقام تجليه و لقاء نيز رسيده باشد، تسلّط او بر غريزة جنسى، احتياج به مقام بالاتر و عنايت افزونتر دارد:

(وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِه وَ هَمَّ بِها لَو لا اَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ)

آن زن قصد يوسف را كرد، و او نيز اگر برهان پروردگار را نمى ديد، قصد وى را مى نمود.

يوسف صدّيق كه در امتحانات الهى يكى پس از ديگرى كسب توفيق نمود، در برابر غريزة جنسى،

احساس ناتوانى مى كند و مى گويد: اين خدا بود كه مرا نجات داد نه خودم، و اگر او نبود در امتحان باز مانده بودم.

(وَ الّا تَصْرِفْ عَنّى كَيْدَهُنَّ اَصْبُ اِلَيْهِنَّ وَ اَكُنْ مِنَ الْجاهِلينَ)

و اگر مكر و نيرنگ آنها را از من بازنگردانى، قلب من به آنها متمايل مى گردد و از جاهلان خواهم بود.

بنابراين طواف نساء درس آموزنده اى است براى همة سالكان و به ويژه جوانان.

زيارت مدينه

زيارت مدينه؛ پس از اتمام اعمال و مراحل حج، تشرّف به مدينه منوّره و زيارت مرقد پيغمبر اكرم (صلى الله عليه واله) و حضرت زهرا (سلام الله عليها) و ائمه بقيع مكمّل اعمال سالكان، است و حجّ بدون زيارت آنان، ناقص و نظير تمسّك به قرآن منهاى ولايت است؛ از اين جهت در روايات اهل بيت (عليهم السلام) وارد شده كه زيارت مدينه منوّره، اتمام حجّ است.

در قرآن شريف از توسّل به اهل بيت (عليهم السلام) با عنوان «اِبْتِغاءُ الْوَسيلَةِ اِلَى اللَّهِ تَعالى» ياد شده است:

يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا اِلَيْهِ الْوَسيلَةَ «اى كسانى كه ايمان آورده ايد، پرهيزكارى پيشه كنيد و وسيله اى براى تقرب به خدا انتخاب نماييد.»

و از برترين توسّلات، دعا و استغفار در مراقد و مزارات مطهّر آنان است، كه در حقيقت دعا و استغفار در محضر آنهاست و از موارد ويژه استجابت دعا و آمرزش گناهان، عرض و انجام اين اعمال در محضر منوّر آن حضرات است.

وَ لَو اَنَّهُمْ اِذْ ظَلَمُوا اَنْفُسَهُمْ جاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوّاباً رَحيماً

«و اگر اين مخالفان هنگامى كه به خود ستم مى كردند (و فرمان هاى خدا را زير پا مى گذاردند) به نزد

تو مى آمدند و از خدا طلب آمرزش مى كردند و پيامبر هم براى آنها استغفار مى كرد، خدا را توبه پذير و مهربان مى يافتند.»

و از اين جهت در روايات اهل بيت (عليهم السلام) سفارش بسيارى بر زيارت قبور اهل بيت شده است؛ از جمله حضرت زهرا (سلام الله عليها) فرمودند: «هر كس سه روز حضرت رسول (صلى الله عليه واله) را زيارت كند، بهشت براى او واجب مى شود.»

و نيز در روايتى از حضرت رضا (عليه السلام) مى خوانيم: «زيارت حضرت رسول، زيارت خداست.» و يا در روايت ديگرى از امام صادق (عليه السلام) آمده است: «براى هر امام بر ذمّه ى پيروانش، عهدى است و به تحقيق، زيارت قبور آن امامان، از نهايت وفادارى شيعيان بدان عهد است، پس هر آن كس كه ائمه (عليهم السلام) را در حالى كه راغب در زيارت آنان باشد زيارت كند، آن امامان، در روز جزا شافعان وى خواهند بود.»

مراعات چند نكته

مراعات چند چيز براى زائرانى كه به اين توفيق عظيم رسيده اند، ضرورى و لازم است:

1) توجّه به اين نكته كه در مدينه ى منوره، در محضر ائمه ى اطهار (عليهم السلام) هستند، و گفتار، كردار، افكار و نيّات آنها در محضر آنهاست؛

قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرىَ اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ

«بگو عمل كنيد، خداوند و فرستاده او و مؤمنان اعمال شما را مى بينند.»

از اين جهت بايد با دلى پاك و ضميرى خالص و با ادب در گفتار و كردار و پس از اجازه خواستن، وارد حرم مطهّر شوند؛

يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِىِّ اِلاّ اَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ

«اى كسانيكه ايمان آورده ايد! وارد خانه هاى پيامبر نشويد مگر با اجازه»

و شايد حتّى بلند خواندن

زيارت در آنجا سزاوار نباشد چه رسد به گفتگو با ديگران؛

لا تَرْفَعُوا اَصْواتَكُمْ فَوقَ صَوتِ النَّبِىّ

«صداى خود را فراتر از صداى پيامبر نكنيد.»

و ادب در ايستادن و نشستن بايد مراعات شود؛ نظير كسى كه در محضر آنها مى نشيند.

اين آداب از آنروست كه رسول اكرم و ائمه (عليهم السلام) اصدق مصاديق انسان كاملند و انسان كامل همواره زنده و شاهد است و از اينرو در محضر انور آنان به هنگام اذن دخول مى خوانيم:

«وَ اَعْلَمُ اَنَّ رَسُولَكَ وَ خُلَفائَكَ عليهم السلام اَحْياءٌ عِنْدَكَ يُرْزَقُونَ، يَرَونَ مَقامى وَ يَسْمَعُونَ كَلامى وَ يَرُدُّونَ سَلامى وَ اَنَّكَ حَجَبْتَ عَنْ سَمْعى كَلامَهُمْ وَ فَتَحْتَ بابَ فَهْمى بِلَذيذِ مُناجاتِهمْ ...»

« و من يقين دارم كه رسول و خلفاى تو در نزد تو زنده اند و روزى داده مى شوند، مقام مرا مى نگرند و كلام مرا مى شنوند و سلام مرا پاسخ مى دهند و اينك تو بر گوش من از كلام آنان پرده افكنده اى ولى باب التذاذ از مناجات با آنان را بر رويم گشوده اى...»

2) آمادگى براى رفتن به حرم، براى گرفتن فيض؛ به عبارت ديگر آمادگى براى وصل، چنانكه از علّامه مجلسى نقل شده است كه پس از تشرّف به نجف اشرف، پيش از زيارت قبر مطهّر امير مؤمنان (عليه السلام) ، براى آمادگى، روزها را در وادى السلام نجف در مقام قائم و شب ها را در رواق مطهّر حرم، به رياضت مشغول شده و پس از مدّتى با آمادگى به زيارت قبر مطهّر نائل گشته است.

3) توجّه به اين كه گناه مخصوصاً حقّ الناس موجب دل آزردگى اهل بيت (عليهم السلام) است و اين مضمون كه هر گونه ستم به شيعيان ما در

حكم ظلم به ماست، به صورت متواتر در روايات وارد شده است.

جهت خشنود ساختن اهل بيت (عليهم السلام) به واسطه ى تصميم جدّى بر اين كه تا بتواند كمك و اعانت به همنوعان و بويژه شيعيان را ترك نكند و تصميم جدّى بر اين كه ظلم و اجحاف به دوستان آنها نداشته باشد و با اين توبه و تصميم وارد حرم شود.

4) همّت او در زيارات بلند باشد، فقط به خواستن حوائج دنيوى يا اخروى اكتفا نكند، بلكه اينگونه حوائج را به خود آنها واگذارد، «عِلْمُهُمْ بِحالِنا حَسْبُنا مِنْ سُؤالِنا» بلكه همّت او اين باشد كه از نور آنها منوّر شود، از ولايت تكوينى آنها در جهت عروج استفاده كند؛ زيرا كسى مى تواند به مقام فنا و لقاء برسد كه داراى چند چيز باشد؛ بُراق براى عروج، زاد و راحله براى راه، راهنما براى گم نشدن و رسيدن به مطلوب، و نور براى استفاده كردن از آن در ظلمت ها.

براق اين راه براى انسان، بُعد ناسوتى اوست كه به آن جسم مى گويند. لذا قرآن براى تقويت اين براق سفارش كرده است؛

وَ ابْتَغِ فيما آتاكَ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصيبَكَ مِنَ الدُّنْيا

« در آنچه خدا به تو داده، سراى آخرت را جستجو كن و بهره ات را از دنيا فراموش نكن.»

زاد و راحله؛ تقوا و روح خدا ترسى است كه از ديدگاه قرآن بهترين توشه است:

وَ تَزَوَّدُوا فَاِنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوى

«زاد و توشه تهيه كنيد كه بهترين زاد و توشه،

پرهيزكارى است.»

و نور اين راه، كه انسان را از ظلمت ها نجات مى دهد، قرآن است:

قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ كِتابٌ مُبينٌ

«از طرف خدا

نور و كتاب آشكارى به سوى شما آمد.»

و راهنما، اهل بيت (عليهم السلام) هستند كه بدون آنها هيچ موجودى به كمال نخواهد رسيد و هيچ انسانى به مقام وصل نائل نخواهد شد.

و در طريق سير و سلوك نيز افرادى كه از اين راهنما استفاده نكردند، يا به آن اهميت ندادند، و به آن متوسل نشدند، به جاى وصل، براى آنها قطع حاصل شد و به جاى هدايت، در ظلماتِ ضلالت گرفتار شدند و از نظر قرآن شريف، اهلبيت (عليهم السلام) و در زمان ما قطب عالم امكان و محور عالم وجود و واسطه ى بين غيب و شهود حضرت حجّة بن الحسن المهدى الموعود (ارواحنالتراب مقدمه الفداء) هدايت اين راه را به عهده دارند؛

وَ جَعَلْناهُمْ اَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا

«و آنها را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما مردم را هدايت مى كردند.»

بنابراين، توسّل هم يك امر لازم است و بهترين توسّلات زيارت قبور مطهّر آنهاست

منزل سوّم: سير من الحقّ الى الخلق

اين منزل با بازگشت از مكّه و مدينه به وطن آغاز مى گردد و در اين منزل مسئوليت، مشكل تر از منزل اوّل و دوّم است؛ زيرا در اين منزل وظيفة سالك، وظيفة پيامبران الهى است؛ چرا كه حاجيان سالك، اينك بايد به تبليغ رسالت هاى الهى در ميان ديگر مردمان بپردازند و اين، عين وظيفة انبياء است:

(أَلَّذينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ)

(پيامبران پيشين) كسانى بودند كه تبليغ رسالت هاى الهى مى كردند.

در منزل اوّل و دوّم «خودسازى» بود و در اين منزل «ديگرسازى» است. ديگرسازى گرچه متوقّف بر خودسازى است، امّا به اندازه اى مشكل است كه پيامبرگرامى فرمودند:

«شَيَّبَتْنى سُورَةُ هُود لِمَكانِ قَولِه: فَاسْتَقِمْ كَما اُمِرْتَ وَ مَنْ مَعَكَ»

سورة هود مرا پير كرد؛ چرا كه در اين سوره

آمده است تو و «يارانت» بايد استقامت كنيد.

خودسازى ( فَاسْتَقِمْ كَما اُمِرْتَ) در سورة شورى نيز آمده است، ولى آنچه ريش و محاسن پيامبر را سفيد كرد، ديگرسازى ( وَ مَنْ مَعَكَ) است.

حاجى سالك پس از بازگشت از مكّه و مدينه، بايد آنچه از آنجا به سوغات آورده است (خودسازى) عملاً به ديگران تزريق كند، گفتار و كردار و روش و منش او سرمشق براى ديگران باشد و اين بهترين هدية او براى ديگران است.

حاجى سالك بايد با اهتمامش به فرائض دينى و به ويژه نماز، آن هم در مسجد با جماعت، اهميّت اين عبادت بزرگ را به ديگران بفهماند. آن حاجى كه در وقت نماز غفلت از نماز دارد و مشغول امور دنيا است، قطعاً از حجّ بهره اى نبرده است و قرآن با وى به خطاب عتاب آميز، سخن مى گويد:

(فَوَيْلٌ لِلْمُصَلّينَ الَّذينَ هُمْ عَنْ صَلوتِهِمْ ساهُون)

پس واى بر نمازگزارانى كه نماز خود را به دست فراموشى مى سپارند.

و نيز آن حاجى كه پس از حجّ، تارك خمس و زكات باشد، نه فقط حاجى نيست، بلكه از نظر قرآن، هم مشرك است و هم كافر:

(وَ وَيْلٌ لِلْمُشْرِكينَ الَّذينَ لايُؤْتُونَ الزَّكوةَ وَ هُمْ بِالآْخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ)

واى بر مشركان، همانها كه زكات را ادا نمى كنند و آخرت را منكرند.

و همچنين بانوان حجّ گزارنده، پس از بازگشت از حج، بايد در حجاب، اسوه و الگوى ديگران واقع گردند.

مرد و زن حاجى بايد اخلاق اسلامى را در خانه و در ميان مردم عملاً تبليغ كنند و عفو و گذشت و ايثار و فداكارى، شعار آنها باشد و به ديگران روش «ديگرگرايى» را كه در قرآن بدان سفارش

اكيد شده است، بياموزند:

(لِيُنْفِقْ ذُوسَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَليُنْفِق مِمَّا آتاهُ اللَّهُ)

آنها كه امكانات وسيعى دارند، بايد از امكانات وسيع خود انفاق كنند و آنها كه تنگدستند از آنچه كه خدا به آنها داده انفاق نمايند.

به راستى كه اين منزل سوّم، بسيار مشكل است، ولى پاداش آن نيز به همان اندازه بالاست:

(مَنْ اَحْياها فَكَأَنّما اَحْيَا النَّاسَ جَميعاً)

و هر كس انسانى را از مرگ رهايى بخشد، چنان است كه گويى همة مردم را زنده كرده است.

از اين رو، سالك پس از طى منزل اوّل و دوّم، نكته اى را كه بايد در منزل سوّم در نظر داشته باشد، آن است كه اينك حساب وى در نزد خدا و اهل بيت و نيز ديگر مردمان، غير از حساب عموم مردم است و با چشم ديگرى نگريسته مى شود.

حضرت آدم ترك اولائى بيش نكرد، ولى چون از خواص بود و چون آن ترك اولى سزاوار روح مقدّس وى نبود، با خطاب عتاب آميزى سقوط كرد:

(اِهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ)

از آن مقام عالى (بهشت) به اين مقام دانى (دنيا) همگى (به زمين) فرود آئيد، در حالى كه بعضى دشمن ديگرى خواهيد بود.

و نيز حضرت يوسف صدّيق با آن مقام و منزلت، براى آن كه در زندان متوسّل به غير از خدا شد، قريب ده سال زندان او ادامه يافت:

(فَلَبِثَ فِى السِّجْنِ بِضْعَ سِنينَ)

چند سال در زندان باقى ماند.

پس اگر سالكِ حجّ گزارده به وسيلة عمل ناروايش، ابّهت حجّ را در ميان مردم بى رنگ يا كم رنگ كند، گناه او به اندازه اى بزرگ است كه معلوم نيست موفّق به توبه شود.

قرآن در مورد چنين حاجى و

زائرى مى فرمايد او نظير كسى است كه همة مردم جهان را كشته باشد:

(مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ اَو فَسادٍ فِى الْاَرْضِ فَكَأنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَميعاً)

هركس انسانى را بدون ارتكاب قتل يا فساد در روى زمين بكشد، چنان است كه گويى همة انسان ها را كشته باشد.

اين است كه اميرمؤمنان حجّ را «آزمونى بزرگ و امتحانى سخت و آزمايشى روشنگر و پاكسازى رسا و خالص كننده» مى شمارد.

و حضرت صادق پس از برشمردن اسرار حجّ كه ما در ضمن مطالب گذشته از آن استفاده جستيم مى فرمايد:

«وَ اسْتَقِمْ عَلى شُرُوطِ حَجِّكَ هذا وَ وَفاءِ عَهْدِكَ الَّذى عاهَدْتَ بِهِ مَعَ رَبِّكَ وَ اَوجَبْتَهُ اِلى يَومِ الْقيامَة»

پس از حج گزاردن، بر اسرار و مراتب و منازل آن كه در سفر سلوكى ات، به چنگ آورده اى، و نيز بر وفاى عهدى كه در آن سفر روحانى و عرفانى با خداى خود، برقرار كرده اى، استقامت پيشه كن و تا روز قيامت بر آنها پايدار باش.

والسلام على عبادالله الصالحين

استفتائات حج

سخن ناشر

انسان فطرتاً خداجو و خداياب است: فِطْرَةَ اللهِ الَّتى فَطَرَ النّاسَ عَلَيهَا لاَ تَبْدِيلَ لِخَلقِ الله ذَلِكَ الدّيِنُ الْقَيِّم از اين رو همواره در تكاپو و حركت در جهت نزديك شدن به معبود خويش بوده و عبادت و پرستش خداوند متعال را نيز در راستاى همين تكاپوى فطرى انجام مى دهد:

يَا أيُّهَا الاِنْسَانُ إنَّكَ كَادِحٌ إلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلاَقيِهِ

حج نيز يكى از عبادات بزرگ و همه جانبه اى است كه راه تقرّب به سوى پروردگار متعال را هموار مى سازد و راه به سوى خداوند سبحان را براى خداجويان مى گشايد.

نيل حج گزار به هدف بلندى همچون ملاقات پروردگار و عروج وى به مقام قُرب، نيازمند اهتمام به دو بُعد فقهى

و اخلاقى حج است؛ اهتمام به بعد فقهى حج از طريق كسب اطّلاع كافى از مناسك حج و انجام صحيح اعمال ميسّر مى گردد و اهتمام به بعد اخلاقى حج نيز نيازمند آگاهى از ابعاد عرفانى اين عبادت با فضيلت است.

از آنجا كه گنجاندن جزئيات احكام حجّ و عمره، در كتاب مناسك حج موجب حجيم شدن كتاب مزبور خواهد شد و مورد احتياج همة زائران نيز نمى باشد، انتشار كتاب استفتائات حجّ و عمره جهت بيان احكام جزئى و مصداقى، به ويژه براى روحانيون و مبلّغان محترم حجّ و عمره مفيد و ضرورى به نظر مى رسد.

كتاب حاضر مجموعه اى از سؤالات شرعى و استفتائات واصله در خصوص اعمال و مناسك حجّ و عمره، به محضر مرجع عاليقدر حضرت آيت الله العظمى مظاهرى«مدّظلّه العالى» و پاسخ هاى معظّم له مى باشد كه پس از موضوع بندى، تلخيص و هماهنگ سازى عبارات، به شكل حاضر تنظيم شده است.

رسالة «حج، سلوك خداجويان» كه مشتمل بر بيانات اخلاقى معظّم له در زمينة حج مى باشد نيز جهت بهره مندى بيشتر زائران گرامى در راستاى اهتمام آنان به بعد اخلاقى و اسرار عرفانى سفر روحانى حج يا عمرة مفرده، به اين كتاب ضميمه شده است.

اميد آنكه خداجويان و زائران حرم امن الهى بتوانند با شناخت اعمال و مناسك حجّ و عمره و آگاهى از جنبه هاى اخلاقى اين سفر عرفانى، گامى در جهت سلوك معنوى خود بردارند.

در خاتمه از كلّية عزيزانى كه در جهت تنظيم و آماده سازى اين اثر كوشيده اند، تشكّر و قدردانى مى گردد.

«انّه ولىّ الهداية و التّوفيق» مؤسّسة فرهنگى مطالعاتى الزّهراء (سلام الله عليها)

استفتائات مناسك حج

شرايط وجوب حج

>سؤال 1< در رسالة توضيح المسائل حضرتعالى آمده است كه حج بر هر كسى كه علاوه بر دارا بودن شرايط عامة تكليف

(بلوغ، قدرت، عقل، علم) مستطيع هم باشد، واجب مى گردد. حال سؤال اينجاست كه اوّلاً قدرت چه تفاوتى با استطاعت دارد و ثانياً منظور از علم چيست؟

مراد از قدرت، قدرت بدنى است و مراد از استطاعت، استطاعت مالى است و مراد از علم اين است كه بداند حج واجب است و بداند او هم واجب الحج است.

>سؤال 2< آيا حرّيت و آزاد بودن جزو شرايط حج به شمار مى رود يا غلام و كنيز هم در صورت احراز ساير شرايط وجوب حج، واجب الحج مى شوند؟

اگر مالك مال بشوند مستطيع مى شوند، ولى اگر مولى اجازه ندهد حج بر آن ها واجب نيست.

عقل

>سؤال 3< اگر كسى در ايّام حج ديوانه شود و وليِ ّ او براي باقيماندة اعمال او نايب بگيرد يا در مثل وقوفين، او را به عرفات و مشعر ببرد و ساير اعمال را به همين دو صورت انجام دهد، حجِ ّ او قبول است و كفايت از حجّ واجب مى كند يا خير؟ در صورتى كه حجّ او كافى از حجّةالاسلام نيست، با توجّه به اينكه استطاعت عقلى خود را از دست داده است، براى حجّ او در سال هاى بعد بايد نايب گرفت يا وظيفة ديگرى وجود ندارد؟

بايد براى او نايب بگيرند تا اعمال حجّش را تمام كند و وجوب حج از او ساقط مى شود.

>سؤال 4< به صورت كلّى اگر غير عاقل به دستوراتى كه در مناسك آمده است حج به جا آورد و پس از آن عاقل شود، حجّ قبلى او كفايت از حجّةالاسلام مى كند، يا در صورت احراز ساير شرايط وجوب حج، بايد اعاده نمايد؟

در فرض مذكور بايد قضا كند.

>سؤال 5< يكى از حجّاج پس از اتمام عمرة تمتّع و قبل از احرام

حج به علّت ضربة روحى كه در مكّه به او وارد شده است، عقل خود را از دست داده و توان انجام حج را نداشته است. پس از اين واقعه، حجّاج او را محرم كرده اند و به عرفات و مشعر برده اند و اعمال حج را به نيابت از او انجام داده اند و برگشته اند. حال پس از گذشت مدتى شخص مذكور به حالت عادى برگشته و عاقل شده است و اعمال حج آن سال را به ياد نمى آورد. خواهشمند است بفرماييد اولاً حجّى كه آن سال انجام داده صحيح بوده است؟ ثانياً اكنون در صورت برخوردارى از شرايط حج، واجب است حجّ خود را اعاده نمايد؟

حجّ او صحيح است و احتياج به تكرار ندارد.

>سؤال 6< اگر حج گزار بعد از عمرة تمتّع، عقل و هوش خود را از دست بدهد، آيا وليّ او رئيس كاروان، همراهان و... وظيفه دارد حجِ ّ او را تكميل كند يا خير؟

لازم نيست و حجّ او بدل به عمرة مفرده مى شود.

بلوغ

>سؤال 7< اگر حج گزار به تصوّر اينكه بالغ نشده است، نيّت حجِ ّ استحبابى كند و همة اعمال را صحيح به جا آورد ولى بعد از اتمام حج بفهمد بالغ بوده است، حج او كفايت از حجّةالاسلام مى كند يا بايد اعاده نمايد؟

كفايت مى كند.

>سؤال 8< اگر كودك نابالغ را محرم نمودند و كفّاره اى بر او واجب شد، در صورتى كه خود شخص نابالغ دارايى داشته باشد، پرداخت كفّاره به عهدة خود او است يا وليّ او؟

بر عهدة وليِ ّ است.

>سؤال 9< اگر كودك مميّز ولى نابالغ، بدون اذن ولى محرم شود و كفّاره بر او واجب گردد، پرداخت كفّاره به عهدة كيست؟ آيا فرقى مى كند كه كودك دارايى داشته

باشد يا خير؟

بر عهدة ولى است، امّا مى تواند از مال او بردارد.

قدرت بدنى

>سؤال 10< اگر بيمار به حج رود يا كسى در حج بيمار شود و نتواند اعمال را به جا آورد، در صورتى كه سرپرست و همراه او در برخى اعمال براى او نائب بگيرد يا در مثل وقوفين او را همراه ببرد و بالاخره اعمال را با دستوراتى كه دارد انجام دهد، اين حج كفايت از حجّ واجب او مى كند يا در صورت بهبودى و استطاعت، در سال هاى بعد بايد اعاده كند؟

كفايت مى كند.

>سؤال 11< كسى كه در زمان پيرى و وقتى كه قدرت بدنى انجام حج ندارد، استطاعت مالى پيدا كند، آيا واجب است در زمان حيات براى حج نايب بگيرد؟ و اگر نگرفت آيا بعد از وفات واجب است ورثة او براى حج او نايب بگيرند؟

حج براى او واجب نيست.

سؤال 12 كسى كه مستطيع است و نوبت رفتن او به حج فرا رسيده است ولى كسالتى دارد كه مانع رفتن او با هواپيما مى شود و به طور متعارف با وسيلة ديگرى هم نمى تواند برود، در صور ذيل در خصوص وجوب حج و گرفتن نايب و... چه وظيفه اى دارد؟

الف) سال اوّل استطاعت او باشد؟

حج براى او لازم نيست.

ب) قبلاً واجب الحج بوده و نرفته و اكنون بنا دارد مشرّف شود؟

بايد نايب بگيرد و در زنده بودن او حج براى او به جا آورده شود.

سؤال 13 اگر كسى استطاعت مالى حج را داشته و دارد ولى اكنون به علّت پيرى استطاعت جسمى حج را ندارد، در اين صورت مى تواند در حيات خود نايب به حج بفرستد؟

بايد نايب بگيرد.

سؤال 14 به طور كلّى وقتى كسى استطاعت مالى حج را پيدا مى كند ولى خوف ضرر

جانى يا بيمارى يا ... دارد، وجوب حج به صورت موقّت يا دائم از او ساقط مى شود؟

بايد اگر احتمال بهبودى مى دهد، صبر كند و اِلاّ نايب بگيرد.

سؤال 15 اگر كسى استطاعت مالى حج را داشته و دارد، ولى اكنون به علّت پيرى ، استطاعت جسمى حج را ندارد و اهميّت به حج نمى دهد، در اين صورت ديگران مى توانند بدون اجازه و اطّلاع او براى حجِ ّ او نايب شوند يا نايب بگيرند؟

بدون اجازه جايز نيست.

سؤال 16 شخصى چند سال قبل مستطيع بوده و داراى چند نفر پسر و دختر بوده، بعد از چند سال تا پسران ازدواج كردند و دختران به خانة شوهر رفتند، ممكن نشده حجّ تمتّع را به جا آورد و بعداً بيمار شده و اكنون استطاعت مالى ندارد، آيا مى تواند به جاى حجّ تمتّع، عمرة مفرده به جا آورد؟

اگر نمى تواند حج برود و مريض است به هر نحو كه بتواند بايد نايب بگيرد.

سؤال 17 كسى كه از راه رفتن عاجز است و بايد با صندلى يا تخت يا بر دوش ديگران طواف و سعى كند، اگر ساير شرايط وجوب حج را دارا باشد، واجب الحج است؟

واجب الحج است.

سؤال 18 كسى كه معتاد به موادِّ مخدّر است و طبق مقرّرات ايران و عربستان، نمى تواند به حج برود يا اگر برود نمى تواند موادِّ مخدّر استعمال كند، در صورت استطاعت چه وظيفه اى دارد؟

بايد ترك كند و حج برود، ولى راستى اگر مقدور بر ترك نيست واجب الحج نيست.

سؤال 19 كسى كه قبلاً حج بر او واجب بوده و مى توانسته برود و نرفته و اكنون كه بنا به تشرّف دارد، معتاد است و به سبب اعتياد نمى تواند مشرّف به حج شود چه وظيفه اى دارد؟

بايد نايب بگيرد.

سؤال 20 اگر كسى قبل

از تشرّف به حج، در مدينه سكته كند يا به صورتى بيمار شود كه تا آخر زمان حج بايد استراحت مطلق داشته باشد، چه وظيفه اى در قبال حجِ ّ امسال و سال هاى بعد دارد؟

اگر حج بر او مستقر بوده، بايد در سال بعد حج به جا آورد و اگر نمى تواند، نايب بگيرد. ولى اگر سال اوّل استطاعت او بوده، وجوب حج از او ساقط مى شود.

سؤال 21 آيا افراد نابينا كه شرايط وجوب حج را احراز كرده اند ولى نمى توانند همراه به دنبال خود به حج ببرند، واجب الحج هستند يا مى توانند در زمان حيات نايب به حج بفرستند؟

واجب الحج نيستند.

داشتن وقت كافى

>سؤال 22< اگر كسى كه واجب الحج است براى رسيدن به مكّه و انجام اعمال حج وقت كافى نداشته باشد، آيا وجوب حج از عهدة او خارج مى شود يا براى سال هاى بعد باقى مى ماند؟

اگر محرم نشده باشد، حج ساقط نمى شود.

>سؤال 23< اگر كسى كه واجب الحج شده است، زمانى به مكّه رسيد كه وقت كافى براى انجام اعمال حج ندارد، چه وظيفه اى براى انجام حج دارد؟ اگر بنا باشد در سال هاى بعد حج انجام دهد و بعد از بازگشت از استطاعت بيفتد چه وظيفه اى دارد؟

عمرة مفرده به جا آورد و حج را در سال هاى بعد به جا آورد و اگر از استطاعت افتاد حج بر او واجب نيست.

>سؤال 24< اگر كسى بعد از اتمام عمرة تمتّع بفهمد كه وقت كافى براى اعمال حج حتى به صورت اضطرارى هم ندارد، حجّ او چه مى شود و چه وظيفه اى دارد؟

حجّ او مبدّل به عمرة مفرده مى شود.

>سؤال 25< در فرض سؤال قبل اگر آن سال، سالِ اول استطاعت آن شخص بوده باشد، حج بر او مستقر مى شود يا خير؟

اگر تقصير

نداشته باشد حج از او ساقط مى شود مگر سال هاى بعد مستطيع باشد.

استطاعت

سؤال 26 آيا عمرة مفرده بر فرض استطاعت واجب است؟

واجب نيست.

سؤال 27 كسى كه استطاعت انجام حج را ندارد ولى استطاعت انجام عمرة مفرده را دارد، آيا عمرة مفرده بر او واجب است؟

واجب نيست.

سؤال 28 اگر كسى بارفتن به عمرة مفرده از نظر اقتصادى خللى در زندگى خود يا خانوادة خود وارد نمايد، جايز است به عمره برود؟

جايز نيست.

سؤال 29 استطاعت مالى بايد خودبه خود حاصل شود يا هر كسى واجب است تلاش كند كه خود را مستطيع نمايد؟

بايد خود به خود پيدا شود.

سؤال 30 حضرتعالى استطاعت مالى حج تمتّع را در زمان حال به چه ميزان دارايى مى دانيد؟ به عبارت ديگر يك نفر بايد چه مقدار پول داشته باشد تا حجِ ّ تمتّع بر او واجب شود؟

اگر مخارج حج را داشته باشد و در برگشت مؤونه و مخارج زندگى را به طور متعارف داشته باشد، واجب الحج مى باشد.

سؤال 31 اگر كسى مستطيع شد بايد فوراً حج را به جا بياورد يا تأخير آن جايز است؟

بدون عذر، تأخير جايز نيست.

سؤال 32 كسى كه نمى دانسته واجب الحج است و در اين باره تحقيق هم نكرده است تا بفهمد، در سه صورت زير چه وظيفه اى دارد:

1. در زمان حيات و استطاعت خود بفهمد كه واجب الحج بوده و هست.

2. در زمانى كه ديگر قدرت بدنى يا استطاعت مالى براى انجام حج ندارد بفهمد قبلاً واجب الحج بوده است.

3. بعد از مرگ او، ورثه بفهمند واجب الحج بوده است.

در هر سه صورت حج بر او واجب است.

سؤال 33 اگر مستطيع در اوّلين سالى كه قادر به ثبت نام حج مى شود، بدون عذر ثبت نام نكند، در صورتى كه پس از آن، مهلت ثبت

نام تمام شود يا استطاعت مالى را از دست بدهد، چه وظيفه اى دارد؟

به هر نحو كه باشد بايد حج خود را به جا آورد.

سؤال 34 شرايط حج بايد به طور يك جا مستقر شود تا حج واجب شود؟ مثلاً اگر كسى پول ثبت نام داشته باشد، واجب است ثبت نام كند تا نوبت او شود يا به دليل اينكه نوبت او نمى شود مى تواند بگويد استطاعت طريقى ندارم و در پول خود تصرّف نمايد؟

اگر مستطيع نيست مى تواند اسم نويسى نكند ولى اگر مستطيع است بايد اسم نويسى كند و كارهاى حج را به نوبت هر كدام مى رسد، انجام دهد.

سؤال 35 اگر كسى كه مستطيع نيست، به گمان استطاعت، محرم شود و اعمال حج را به جا بياورد و بعداً بفهمد كه مستطيع نبوده است، آيا حجّ او صحيح است و آيا بعد از استطاعت بايد اعاده كند يا خير؟

حجِ ّ او صحيح است و اگر در برگشت بتواند مخارج خود و واجب النّفقة خود را اداره كند، كفايت از حجّةالاسلام او مى شود.

سؤال 36 اگر كسى به گمان عدم استطاعت و به قصد حج استحبابى اعمال حج را به آورد و بعداً بفهمد كه مستطيع بوده است، آيا حج او صحيح است و آيا كفايت از حجّةالاسلام مى كند يا نياز به اعاده دارد؟

حج او صحيح است و كفايت از حجّةالاسلام او مى كند.

سؤال 37 اگر كسى در استطاعت مالى خود شك دارد، واجب است در اين خصوص تحقيق و تفحّص كند يا تا وقتى كه اطمينان به استطاعت پيدا نكرده است، ثبت نام او لازم نيست؟

بايد تفحّص كند.

سؤال 38 كسى كه از ديگرى طلب دارد و با دريافت طلب خود مى تواند براى حج ثبت نام كند، آيا

واجب است به هر صورتى طلب خود را مطالبه كند يا خير؟

اگر براى بستانكار و بدهكار آسان باشد بايد ثبت نام كند.

سؤال 39 چهار برادر با هم كار مى كنند و دخل و خرجشان يكى است و پول نقدى كه دارند به اندازة ثبت نام حج دو نفر از آن ها است و به هر چهار نفر نمى رسد، حال با توجّه به اينكه اين پول مربوط به چهار نفر است، چه وظيفه اى در قبال ثبت نام حج دارد؟

حج واجب نيست.

سؤال 40 كسى كه الآن به اندازة پول ثبت نام حج، موجودى نقد دارد كه پرداخت آن هيچ خللى به زندگى او وارد نمى كند ولى مابقى پول حج را اكنون به صورت نقدى ندارد و اگر امسال بخواهد مشرّف شود نمى تواند، ولى كاسبى يا كارمندى يا شغل او به صورتى است كه ظاهراً نشان مى دهد زمان فرا رسيدن نوبت قادر به پرداخت مابقى پول مى باشد و بعد از برگشت هم مى تواند زندگى خود را اداره كند، در اين صورت آيا چنين شخصى واجب است ثبت نام حج كند؟

حج براى او واجب است.

سؤال 41 در شرايط كنونى كه بايد براى حج ثبت نام شود و چندين سال بعد راه براى ثبت نام كننده باز مى شود، آيا مى شود گفت هيچ كس در سال استطاعت مالى، استطاعت طريقى ندارد، بنابر اين هيچگاه كسى مستطيع نمى شود. و ثبت نام براى كسى لازم نيست؟

بايد از همين الآن ثبت نام نمايند و به مرور زمان مقدّمات را فراهم كنند تا نوبت رفتن آن ها شود، مگر الآن مستطيع نباشند.

سؤال 42 اگر كسى به هر دليلى براى حج ثبت نام نكند يا نوبت خود را ببخشد و استطاعت طريقى او ساقط شود، وجوب حج تحت شرايطى به

عهدة او مى ماند يا در صورتى كه درسال هاى بعدى استطاعت مالى او از بين رفت يا استطاعت طريقى ديگر حاصل نشد، حج بر او واجب نيست؟

اگر الآن واجب الحج است حق ندارد در نام نويسى كوتاهى كند و اگر كوتاهى كرد و بعداً از استطاعت افتاد بايد به هر جور كه شده حج را به جا آورد.

سؤال 43 كسى كه مستطيع است، واجب است در همان سال اوّل استطاعت به هر قيمتى فيش آزاد حج بخرد و مشرّف شود يا اگر ثبت نام كند و در نوبت بماند كفايت مى كند؟

كفايت مى كند.

سؤال 44 كسى كه در زمان ثبت نام حج، استطاعت داشته و حتّى استطاعت خريد فيش آزاد يا عزيمت از كشور ديگرى با چند برابر قيمت را نيز داشته است ولى ثبت نام كرده است و هنگامى كه نوبت تشرّف او فرا رسيده است، ديگر استطاعت مالى ندارد، چه بايد بكند؟

واجب الحج نيست.

سؤال 45 كسى كه مستطيع مى شود واجب است در سال اوّل استطاعت از هر كشورى كه بدون نوبت او را به حج اعزام مى كند، هر چند با چند برابر قيمت، مشرّف شود يا ثبت نام حج و ماندن در نوبت كفايت مى كند؟

كفايت مى كند.

سؤال 46 آيا مستطيع مى تواند به دليل اينكه نوبت رفتن او نشده است يا راه براى او باز نيست، خود را از استطاعت بيندازد؟

در فرض مذكور مى تواند خود را از استطاعت بيندازد.

سؤال 47 آيا ثبت نام حج و الزام چند سال در نوبت ماندن، استطاعت طريقى را ساقطمى كند؟ يا كسى كه استطاعت مالى دارد واجب است ثبت نام كند تا استطاعت طريقى هم حاصل شود؟

لازم است ثبت نام كند.

سؤال 48 اگر كسى مستطيع بوده و در نوبت حج باشد، در اين صورت مى تواند به نيابت

ديگرى به حج برود؟

اشكال ندارد.

سؤال 49 اگر كسى مستطيع شد جايز است با بذل و بخشش، انفاق و ساير مواردى كه ممكن است اعمال خيرى هم باشد، استطاعت خود را ساقط كند؟

قبل از موسم حج جايز است ولى كار درستى نيست.

سؤال 50 زن و شوهرى كه به اندازة پول يك حجِ ّ تمتّع مى توانند از زندگى خود جدا كنند، كدامشان بايد به حج برود؟

هر كدام كه بروند، اشكال ندارد مگرآن پول مال يكى از آنها باشد كه در اين صورت صاحب مال بايد برود.

سؤال 51 اگر كسى توان مالى ثبت نام براى حج را داشته باشد ولى فعلاً ثبت نام متوقّف شده باشد، آيا جايز است در پول ثبت نام حج، تصرّف كند و در كار ديگرى خرج نمايد؟ اگر چنين كرد چه وظيفه اى در خصوص حج دارد؟

مى تواند تصرّف كند و وظيفه اى براى حج ندارد.

سؤال 52 آيا كسى كه فقط استطاعت عمرة تمتّع دارد مى تواند عمرة تمتّع را به جا آورد و در سال هاى بعد و در صورت تحصيل استطاعت، فقط حجّ تمتّع بدون عمرة تمتّع را به جا آورد؟

كلّيّه فروض جايز نيست و مستطيع هم نيست.

سؤال 53 بعضى از افراد در جامعه استطاعت مالى دارند ولى دلايلى براى نرفتن به حج مى آورند. از جمله مى گويند تا وقتى آدم خوبى نشويم حج نمى رويم يا تا وقتى در جامعه فقير وجود دارد نبايد به حج رفت يا اينكه احتمالاً در آينده به مشكل مالى بر مى خوريم و... آيا اين توجيهات درست است؟ چه توصيه اى به اين گونه افراد داريد؟

اين گونه توجيهات درست نيست و اصولاً آدم هاى توجيه گر، آلت دست شيطان مى شوند و بسيار خطرناك است.

سؤال 54 شخصى اكنون استطاعت عمرة مفرده را دارد ولى دارايى او به

اندازة استطاعت حج نيست، اما اگر چند سال صبر كند ممكن است براى حج مستطيع شود و در صورتى كه به عمره برود احتمال دارد استطاعت بعدى او منتفى شود، در اين صورت آيا جايز است به عمرة مفرده برود يا خير؟

جايز است و اصولاً لازم نيست كسى خود را مستطيع كند، گرچه به سهولت بتواند.

سؤال 55 اگر شخصى قبلاً استطاعت مالى داشته و براى حجّ تمتّع ثبت نام كرده و در حال حاضر استطاعت مالى ندارد و نام او براى امسال در آمده، حج بر او واجب است؟

حجّ براى او واجب نيست و مى تواند فيش خود را واگذار كند و مكّه نرود.

سؤال 56 كسانى كه اكنون به اندازة پولى كه براى حج واجب ثبت نام مى كنند دارايى دارند و ثبت نام آنان خللى در زندگى ايجاد نمى كند ولى از آينده و توان يا عدم توان پرداخت مابقى هزينه هاى حج خبر ندارند، چه وظيفه اى در خصوص ثبت نام دارند؟

وظيفه اى ندارند.

سؤال 57 كسى كه اكنون پول ثبت نام حجِ ّ تمتّع را دارد و با پرداخت آن، خللى در زندگى خود و خانواده اش ايجاد نمى شود و بنابر كسب يا درآمدى كه دارد يا حقوق ثابتى كه هر ماه مى گيرد، بر اين گمان است كه تا چند سال ديگر كه نوبت عزيمت او به حج مى شود، توان پرداخت مابقى مخارج حج و همچنين توان ادارة زندگى بعد از بازگشت را خواهد داشت، در اين صورت چه وظيفه اى در خصوص ثبت نام دارد؟

بايد ثبت نام نمايد.

سؤال 58 آيا اگر كسى پول حج را داشته باشد ولى پول قربانى را نداشته باشد، مستطيع مى شود؟

مستطيع است.

سؤال 59 در فرض سؤال قبل آيا چنين كسى مى تواند به حج برود

و به جاى قربانى روزه بگيرد؟ آيا در اين صورت حجّ او كفايت از حجِ ّ واجب مى كند؟

مى تواند و حجّ او كفايت از حجِ ّ واجب او مى كند.

سؤال 60 اگر حج تمتّع در مهريّة عروس و به عهدة داماد باشد و هداياى عروسى به ميزانى باشد كه بتوان براى هردوى آنها ثبت نام حج كرد، اين ثبت نام به عنوان پرداخت آن قسمت از مهريّه محسوب مى شود؟

بلى محسوب مى شود، ولى به اين گونه چيزها واجب الحج نمى شوند.

سؤال 61 اگر هداياى ازدواج به ميزانى باشد كه بتوان با آن براى حجِ ّ تمتّع ثبت نام كرد، در صورتى كه عروس و داماد اطّلاع از آينده و توان يا عدم توان پرداخت بقيّة مبلغ و همچنين هزينه هاى جانبى سفر را نداشته باشند، آيا واجب الحج مى باشند يا خير؟

واجب الحج نيستند.

سؤال 62 اگر هداياى ازدواج به ميزانى باشد كه بتوان با آن براى حجِ ّ تمتّع ثبت نام كرد، در صورتى كه عروس و داماد مبالغى به صورت وام يا با مهلت بدهكار باشند و نيز اطّلاع از آينده و توان يا عدم توان پرداخت بقيّة مبلغ و همچنين هزينه هاى جانبى سفر را نداشته باشند، آيا واجب الحج هستند؟

واجب الحج نيستند.

سؤال 63 كسى كه با اطمينان از «رجوع به كفايت» به حج مشرّف مى شود ولى در موسم حج، مال او در وطن تلف شده است و هنگام بازگشت نمى تواند زندگى خود را اداره كند، آيا حجّ او كفايت از حجّةالاسلام است يا درصورت اعادة استطاعت در آينده بايد اعاده كند؟

كفايت مى كند.

سؤال 64 كسى كه قبلاً حج به جا نياورده و اكنون به دلايلى نمى تواند به حج برود، اگر نوبت او براى حج فرا رسيد، جايز است فيش خود را به قيمت بالاتر واگذار كند؟

اشكال

ندارد.

سؤال 65 كسى كه قبلاً حج به جا آورده و با ثبت نام مجدّد، نوبت او براى حج فرا رسيده، جايز است فيش خود را به قيمت بالاتر واگذار كند؟

اشكال ندارد.

سؤال 66 اگر كسى مقدارى پول داشته باشد كه براى ثبت نام و حتى رفت و آمد مكّه كافى باشد ولى موقّتاً ثبت نام حج تعطيل شده باشد، آيا واجب است آن پول را نگه دارد تا مجدّداً ثبت نام شروع شود يا مى تواند در آن تصرّف نمايد؟

مستطيع نيست و مى تواند در آن مال تصرّف كند.

>سؤال 67< لطفاً شرايط استطاعت عمرة مفرده را بفرماييد و چنانچه آن شرايط فقط براى عمرة مفرده حاصل شد نه حج، وظيفه چيست؟

وظيفة خاصى ندارد ولى هر چه مال داشه باشد عمرة مفرده براى او واجب نيست.

تزاحم حج با تأمين ضروريّات زندگى

سؤال 68 كسى كه پول رفت و برگشت حج را دارد و بعد از برگشت هم مى تواند زندگى خود را اداره كند، ولى ضروريّات زندگى مثل خانه مسكونى يا ماشين سوارى و اثاثية اوّليه را ندارد، آيا مستطيع است و بايد حج به جا بيارود يا بايد براى تهيّة ضروريّات زندگى پول حاضر را ذخيره نمايد؟

مستطيع نيست.

سؤال 69 در فرض سؤال قبل در صورتى كه شخص مورد نظر به فتواى حضرتعالى مستطيع نباشد، اگر به حج رفت، حجّ او صحيح است و كافى از حجّةالاسلام مى باشد يا خير؟

كفايت مى كند.

سؤال 70 آيا به طور كلّى دارا بودن منزل مسكونى جزو ضروريّات زندگى محسوب مى شود و اشخاص بدون منزل، مستطيع نمى شوند؟

افراد تفاوت دارند و قاعدة كلّى اين است هر كسى به مثل خانه و مانند آن احتياج داشته باشد و تهيّه نكند، مستطيع نيست، زيرا استطاعت يك امر عرفى است؛ چنانچه

اگر احتياج به خانة مسكونى ندارد مثلاً در خانة سازمانى نشسته است، مستطيع است.

سؤال 71 كسى كه خانه ندارد ولى توانايى خريد خانه را دارد و از پول خانه در كسب خود استفاده مى نمايد، اگر مستطيع شد واجب است به حج برود يا خير؟

حج بر او واجب است.

سؤال 72 اگر دارا بودن منزل مسكونى از ضروريّات زندگى است و قبل از حج بايد تأمين شود، آيا مالكيّت منزل ملاك است يا تأمين بودن آن؟ مثلاً كسى كه خانه ندارد ولى فعلاً در خانة اقوام يا خانه سازمانى ساكن است و منزل او تأمين مى باشد، در صورت احراز شرايط وجوب حج، واجب است به جا آورد؟

حج بر او واجب است.

سؤال 73 اگر كسى به هر دليلى خانه نداشته باشد و مستأجر باشد ولى در صورت رفتن به حج خللى در زندگى او وارد نمى شود و پس از بازگشت نيز مى تواند به صورت متعارف زندگى خود را اداره كند، در اين صورت واجب الحج است يا بايد پول جمع كند تا خانه دار شود؟

واجب الحج است.

سؤال 74 اگر پدرى استطاعت براى حج پيدا كند و در عين حال فرزندش بخواهد ازدواج كند، آيا مى تواند هزينة حج را صرف ازدواج فرزندش نمايد و به حج نرود؟

اشكال ندارد.

سؤال 75 آيا كسى كه دختر بزرگ يا پسر بزرگ دارد كه در آستانة ازدواج هستند يا منزل مسكونى ندارد، براى حج مستطيع است؟

مستطيع نمى شود.

سؤال 76 كسى كه به اندازة مخارج حج، پول دارد ولى پسرش ازدواج نكرده، يا مى خواهد براى دخترش جهيزيّه تهيه كند يا فرزندش بيمار است و نياز به معالجه و درمان دارد، آيا مستطيع است؟

مستطيع نيست.

>سؤال 77< اگر كسى پول حج واجب را صرف ازدواج فرزندش كند و از استطاعت بيفتد، آيا وجوب حج از عهده

او برداشته مى شود يا به هر طريق ممكن بايد در آينده حج را به جا بياورد؟

بايد در آينده حج به جا آورد، ولى كسى كه چنين فرزندى دارد واجب الحج نيست.

>سؤال 78< كسى كه نياز به ازدواج دارد به طورى كه ترك آن سبب مرض يا ضرر يا مشقّت گردد، اگر پول حج را داشته باشد، مستطيع است؟

در صورت مذكور واجب الحج نيست، بلكه واجب است پول حج يا عمره را صرف ازدواج كند.

استطاعت با فروش اموال

سؤال 79 اگر كسى ملكى داشته باشد و با فروش آن بتواند براى حج ثبت نام كند ولى مشترى براى ملك نباشد و شخص مجبور شود زير قيمت معمولى ملك خود را بفروشد، آيا واجب است بفروشد و ثبت نام حج كند؟

حج براى او واجب نيست مگر زير قيمت معمولى اهميّت زياد نداشته باشد.

سؤال 80 اگر كسى ملكى داشته باشد كه با فروش آن بتواند به حج عزيمت كند ولى در عين حال اطمينان داشته باشد كه در چند سال آينده (مثلاً پس از بازنشستگى) براى امرار معاش خود و خانواده به پول آن ملك نياز پيدا مى كند، چه وظيفه اى در قبال فروش ملك و ثبت نام حج دارد؟

بايد حج برود.

سؤال 81 اگر كسى نقداً پول ندارد ولى ملك يا وسيله اى دارد كه اگر بفروشد مستطيع مى شود، در چنين صورتى آيا واجب است كه آن مال را بفروشد و حجِ ّ تمتّع به جا آورد؟

اگر لوازم زندگى است نظير خانه و اتومبيل، نبايد بفروشد و اگر مستغلّات است، نظير خانة اضافى يا زمين، اگر فروش آن مشكل نيست، حتماً بايد بفروشد.

سؤال 82 اگر كسى ملكى يا شى ء گران قيمتى داشته باشد كه با فروش آن بتواند براى حج

ثبت نام كند، ولى آن ملك يا شى ء متعلّق خمس باشد و پس از فروش و پرداخت خمس، باقيماندة پول براى ثبت نام حج كافى نباشد، در اين صورت چه وظيفه اى دارد؟

حج واجب نيست و بايد بفروشد و خمس آن را بدهد.

سؤال 83 شخصى مالى را فروخته است كه با آن منزل مسكونى تهيّه كند، حال اگر پول نقدى كه در اختيار اوست براى ثبت نام حج كافى باشد در صور ذيل چه وظيفه اى دارد:

1. با ثبت نام حج قادر به خريد منزل مسكونى نباشد؟

حج واجب نيست.

2. با ثبت نام حج قادر به خريد منزل مورد نظر قبلى نباشد ولى منزل ديگرى بتواند تهيه كند؟

حج واجب نيست.

3. با ثبت نام حج بتواند همان منزل مورد نظر قبلى را بخرد ولى به اندازه پول حج به فروشنده يا بانك يا سايرين بدهكار شود؟

اگر در برگشت بدهكارى را به آسانى مى تواند ادا كند، حج واجب است.

سؤال 84 اهل علم يا كسانى كه تعداد زيادى كتاب دارند، اگر با فروش اين كتاب ها مستطيع شوند، واجب است بفروشند و به حج بروند؟ آيا فرقى مى كند كه كتاب ها مورد استفاده باشد يا نباشد يا اگر در مورد استفاده است صاحب آن بتواند براى استفاده از كتابخانه ها و... استفاده نمايد يا خير؟

حج براى او واجب نيست مگر كتابخانه براى او صِرف تشريفات باشد.

سؤال 85 اگر كسى با فروش منزل گران قيمتى كه دارد و تبديل به منزل ارزان تر، براى حجِ ّ واجب مستطيع شود، آيا واجب است خانه را تبديل كند؟ در صورتى كه اين تعويض مشقّت داشته باشد و يا در شأن او نباشد چه بايد بكند؟

تعويض لازم نيست.

سؤال 86 اگر كسى بتواند با فروش مقدارى از سرماية كارش يا ابزارى كه

با آن كار مى كند، براى حج ثبت نام كند، در صورتى كه فروش اين مقدار از سرمايه يا ابزار، كار او را مختل نكند، آيا واجب است ثبت نام حج نمايد؟

حج واجب نيست.

استطاعت با وام، قرض و بدهكارى

سؤال 87 اگر كسى بتواند وام بگيرد يا قرض كند و براى حج ثبت نام كند، در صورتى كه پرداخت اقساط قرض يا وام براى او حرجى حاصل نكند، آيا واجب است به اين صورت ثبت نام حج كند؟

واجب نيست.

سؤال 88 در فرض سؤال قبل اگر كسى با وام يا قرض به حج رفت، آيا حج او كافى از حجّةالاسلام است يا بايد اعاده كند؟ آيا فرقى مى كند كه زمان عزيمت به حج اقساطوام خود را پرداخت كرده باشد يا خير؟

اگر در برگشت بدهكارى او از موارد معمولى است، كفايت مى كند.

سؤال 89 به طور كلّى با توجّه به اينكه امروزه نوبت حج حداقل ده سال طول مى كشد، افرادى كه الآن مستطيع نيستند مى توانند به اندازة مبلغ ثبت نام وام بگيرند و ثبت نام كنند و قطعاً تا وقتى كه نوبت آن ها مى شود، اقساط مبلغ اوّليّة ثبت نام را پرداخت كرده اند، آيا در صورتى كه به طور طبيعى احتمال بدهند زمان فرا رسيدن نوبت قادر به پرداخت مابقى پول و عزيمت به حج مى باشند، لازم است با وام ثبت نام كنند؟ و آيا اگر ثبت نام كردند و زمان نوبت به حج رفتند، حج آنها صحيح و كافى است؟

لازم نيست ولى اگر گرفتن وام يك امر عادى باشد و در برگشت از حج در مضيقة مالى نباشد، حجِ ّ او از حجِ ّ واجب او كفايت مى كند.

سؤال 90 آيا با پول قرضى يا وام مى توان به عمرة مفرده رفت؟

جايز است.

سؤال 91 آيا با

پول قرضى يا وام مى توان به حج واجب رفت؟ آيا اين حج كفايت از حجِ ّ واجب مى كند؟

اگر در برگشت به طور متعارف در رفاه مالى باشد و آن قرض را مى تواند بدهد، گرچه واجب الحج نيست ولى اگر رفت كفايت از حج واجب او مى كند.

سؤال 92 كسى كه استطاعت مالى ثبت نام حج دارد، در صورتى كه بدهى خمس يا زكات داشته باشد و با پرداخت ديون شرعى استطاعت او ساقط مى شود، آيا واجب است ديون شرعى را پرداخت كند يا براى حج ثبت نام كند؟

بايد ديون شرعى مردم را ادا كند.

سؤال 93 در فرض سؤال قبل با عنايت به اينكه نوبت هاى حج طولانى است و در هر زمانى ممكن است ثبت نام قطع شود، آيا مى شود شخص مذكور براى حج ثبت نام كند و ديون شرعى خود را به مرور زمان پرداخت نمايد؟

اگر حاكم شرع اجازه بدهد و همچنين در ديون مردمى بستانكار اجازه بدهد اشكال ندارد.

سؤال 94 آيا شخصى كه مخارج حج را دارد، امّا در برگشت از سفر حج براى مخارج زندگى مقروض مى شود، مستطيع است؟

واجب الحج نيست.

سؤال 95 اگر كسى اكنون پول رفتن به حج را دارد ولى به اندازة اين پول به ديگران بدهكار است يا وام بدهكار است و پس از بازگشت نيز مى تواند بدهى خود را بدهد، در اينصورت مستطيع است؟

اگر دِين او فورى است واجب الحج نيست و اگر غيرفورى است بايد حج برود.

سؤال 96 آيا شخصى كه مخارج حج را دارد، امّا در برگشت از سفر حج براى دادن وليمه و مخارج جانبى حج مقروض مى شود، مستطيع است؟

اگر در برگشت مى تواند خود را به طور متعارف اداره كند، واجب الحج است.

سؤال 97 شخصى پس از سال ها كه به نماز

و روزه و... اهميّت نمى داده است اكنون توبه كرده و با توجّه به استطاعت مالى كه دارد مى خواهد به حج مشرّف شود، ولى در مورد روزه هايى كه طى سال ها عمداً خورده است، اگر بخواهد جبران كند و كفّارة آن را بپردازد، آن تعداد روزه (به ازاى هر روز 60 روزه) را نمى تواند بگيرد. پس بايد براى هر روزه 60 فقير را اطعام كند و در اين صورت استطاعت او براى انجام حج ساقط مى شود. حال بفرمائيد به فتواى حضرتعالى چه وظيفه اى دارد؟

واجب الحج نيست.

>سؤال 98< كسى كه پول حج را ندارد، آيا مستحب است پول حج را قرض كند و به حج استحبابى برود؟ در صورتى كه بعداً حج بر او واجب شود، اين حج كفايت از حج واجب او مى كند يا بايد اعاده كند؟

استحباب ندارد و اگر اين كار را كرد اگر در وقت برگشت زندگى خود را مى تواند اداره كند حجّ او كافى از حجّةالاسلام است.

استطاعت با وجوهات شرعيّه

سؤال 99 كسى كه ارتزاق او از وجوه شرعى است، اگر بتواند آن وجوه را به اندازة ثبت نام يك حج ذخيره نمايد، آيا لازم است ثبت نام كند؟

لازم نيست بلكه ذخيره اشكال دارد، زيرا گرفتن وجوهات بيش از مؤونه جايز نيست.

سؤال 100 در فرض سؤال قبل اگر با اين وجوه ثبت نام كرد و به حج رفت، آيا كفايت از حج واجب مى كند؟

بايد با حاكم شرع در ميان بگذارد كه اگر او اجازه داد كفايت مى كند، مشروط بر اينكه در برگشت ولو از راه شهريه و مانند آن بتواند مؤونة خود را اداره كند.

سؤال 101 طلبه اى مى تواند با دريافت وام براى حج ثبت نام كند و اقساط وام را از شهريه

حوزه پرداخت نمايد. در اين صورت اوّلاً آيا لازم است اين كار را بكند؟ و ثانياً اگر به اين صورت به حج رفت، حج او كافى است؟

لازم نيست ولى اگر اين كار را بكند و در برگشت محتاج نباشد، كفايت مى كند.

استطاعت بذلى

سؤال 102 اگر كسى در زمانى كه مستطيع نبوده است، يك فيش حجّ واجب هديه گرفته باشد و بعد از انجام اين حجِ ّ واجب، از لحاظ مالى مستطيع شود، بايد مجدّداً با مال خودش حج به جا بياورد؟

لازم نيست.

سؤال 103 كسانى كه براى كارى مثل خدمه يا مدير يا روحانى يا پرستار يا پزشك يا ساير موارد به حج برده مى شوند و هزينة حجِ ّ آن ها پرداخت مى شود در صورتى كه پول احرام و قربانى را داشته باشند و در ايّام حج معيشت خانوادة آنان نيز دچار معضل نشود، و افزون به خدمتى كه در حج دارند، مى توانند اعمال حج را نيز به جا آورند، مستطيع محسوب مى شوند و حجِ ّ آن ها كفايت از حج واجب مى كند؟ درمورد چنين اشخاصى آيا داشتن مال براى آيندة زندگى شرط استطاعت است؟

اگر در برگشت به طور متعارف مى تواند زندگى خود را اداره كند، حجّ او كفايت مى كند.

سؤال 104 شخصى براى حج ثبت نام كرده و چند سال ديگر نوبت او مى شود. حال اگر او را براى كارى دعوت به حج كنند به صورتى كه ضمن آن كار بتواند حج به جا آورد و بعد از بازگشت هم بتواند زندگى خود را اداره كند، آيا واجب است آن دعوت را بپذيرد؟ در صورتى كه بپذيرد آيا آن حج كافى از حجّ واجب وى مى باشد؟

واجب است بپذيرد.

سؤال 105 اگر مقدارى از پول حج به كسى بذل شود و مابقى پول

خودش را بتواند تهيّه كند و به حج برود، آيا واجب است آن بذل را بپذيرد؟ در اين صورت آيا رجوع به كفايت شرط كافى بودن حجّ او هست يا خير؟

واجب نيست، ولى اگر پذيرفت كفايت از حجّ او مى كند اگر در برگشت بتواند مخارج زندگى خود را تأمين كند.

استطاعت بانوان

سؤال 106 زنى واجب الحج شده ولى باردار است و انجام اعمال حج براى او خوف ضرر و احياناً سقط جنين به همراه دارد. در اين صورت آيا مى تواند صبر كند و در سال هاى بعد به حج برود؟

مورد سؤال و هركسى كه عذر موجّهى دارد، بايد صبر كند و پس از برطرف شدن عذر به حج مشرّف شود.

سؤال 107 آيا يك زن با مهرية خود مى تواند به حجِ ّ واجب مشرّف شود؟

اگر مهريه او به او داده شده و توسّط شوهرش يا خودش به خوبى اداره مى شود، واجب الحج است.

سؤال 108 اگر زن واجب الحج شود، مى تواند صبر كند تا شوهرش واجب الحج شود و با هم به حج بروند يا بايد فوراً برود؟

اگر عذر نداشته باشد، در اوّل ازمنة ممكن بايد برود.

سؤال 109 در صورتى كه مهرية زن، او را براى حج مستطيع كند. آيا واجب است به اندازة حج از شوهر طلب كند و به حج برود يا بايد صبر كند تا شوهر خودش مهريه را بپردازد؟

لازم نيست مطالبه كند.

سؤال 110 اگر زنى چند سال قبل كه همسرش با مبلغ شش هزار تومان به حج رفته، در همان سال مهريّه و سهم الارث خود را استفاده مى كرد، مى توانست همراه همسرش به حج مشرّف شود. لكن به علّت نقد نبودن مهريه و متفرّق بودن ارث پدرش، در آن زمان نتوانسته و اكنون هم كه حدود 85 سال سن دارد، مجموع دارايى هايش جواب گوى مخارج و هزينة

يك سفر حجّ نمى باشد، آيا او حجّ بر ذمّه دارد يا خير؟

حج بر او واجب نيست.

سؤال 111 خانمى زيورآلات گران قيمت دارد كه اگر آنها را به ارزان قيمت تبديل كند مى تواند با تفاوت قيمت آنها حجّ به جا آورد، آيا اين خانم مستطيع است؟

اگر آن زيورآلات مطابق شأن اوباشد، تبديل لازم نيست.

سؤال 112 خانمى كه شرايط استطاعت را دارد ولى شوهرش بدهكار است، آيا بايد حجّ به جا آورد يا بدهى شوهرش را پرداخت كند؟

مى تواند بدهى شوهر را بپردازد، ولى اگر حج رفت، كفايت از حجّةالاسلام او مى كند.

سؤال 113 خانمى اگر مهريه اش را بگيرد مستطيع مى شود و اگر مطالبه كند شوهرش به او مى دهد، ولى شوهرش ديگر قادر به ادامة كار و تحصيل معاش نمى شود، زيرا سرمايه اش را به عنوان مهريّه به همسرش داده، آيا اين خانم مستطيع است؟

مستطيع نيست و نبايد در اين صورت مهريه را بگيرد.

سؤال 114 خانمى كه نوبت حجّ او فرا رسيده است ولى از اطرافيان مَحرم به وى كسى نمى تواند او را در حج همراهى كند، آيا مى تواند صبر كند تا شوهر يا برادر يا ساير بستگان در سال هاى بعد با او بروند؟

مى تواند.

نيابت و استنابه

سؤال 115 نيابت در حج يا ساير عبادات چه نوع عقدى است؟

عقدى لازم كه بايد بعد از عقد بر طبق آن عمل شود.

سؤال 116 آيا در نيابت لازم است صيغة عقد جارى شود؟ اگر لازم نيست به چه صورتى نيابت منعقد مى گردد؟

صيغة عقد در هيچ عقدى لازم نيست و همين مقدار كه گفتگو شود و برطبق آن عمل شود كفايت مى كند، مگر در صيغة نكاح و طلاق.

سؤال 117 براى نيابت حج يا عمرة مفرده عقد يا صيغة خاصّى بايد جارى شود يا توافق ظاهرى طرفين كافى است؟

توافق ظاهرى كفايت مى كند.

سؤال 118 آيا نايب بايد

در انجام هر عملى آن عمل را به نيّت منوبٌ عنه انجام دهد يا نيّت كلّى كه در ابتداى احرام كند تا آخر كافى است؟

نيّت كلّى كفايت مى كند.

سؤال 119 آيا خروج نايب از مكّه در فاصلة زمانى بين عمرة تمتّع و حجّ تمتّع، ضرر به نيابت او مى زند؟

نمى زند.

سؤال 120 آيا نايب مى تواند در بعضى از اعمال كه قابل نيابت است، براى غير از منوبٌ عنه نايب شود؟ مثلاً بعد از رمى منوبٌ عنه، به نيابت از ديگر همراهان هم رمى كند؟

اشكال ندارد چنانچه مى تواند در مثل فرض مذكور نايب بگيرد.

سؤال 121 انجام عمرة مفرده براى نايب، بعد يا قبل از انجام اعمال حجِ ّ منوبٌ عنه، چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد بلكه بسيار خوب است چه قصد كند آن براى خود باشد يا ديگرى و يا براى منوبٌ عنه.

سؤال 122 آيا نايب حج در خصوص انجام مستحبّات حج يا مستحبّات شهر مكّه و مدينه هم وظيفه اى دارد؟

بايد به طور متعارف كه رسم حجّاج است مستحبّات را عمل كند.

سؤال 123 طواف نساء در حجّ نايب، نيّت خاصّى مثل مافى الذمّه و... مى خواهد يا بايد به طور عادى به قصد نيابت از منوبٌ عنه طواف نساء كند؟

نيّت خاصّى ندارد.

سؤال 124 اگر كسى براى حجّ نيابى به مبلغ معيّنى اجير شود ولى مبلغى كه هزينه مى شود كمتر يا بيشتر از مبلغ قرارداد شود، در اين صورت كمبود چگونه بايد جبران شود يا پولى كه اضافه مى آيد متعلّق به چه كسى است؟

بايد عمل به نيابت كند و كمبود را بايد جبران كند و بيشتر مال او است، مى تواند تصرّف كند.

سؤال 125 اگر كسى اجير شود كه خودش به نيابت از ديگرى حج به جا آورد، آيا مى تواند ديگرى را به نيابت از او بفرستد؟

بايد

اجازه از منوبٌ عنه بگيرد.

سؤال 126 اگر يكى از مسئولين اجرايى، نيابت كسى را بپذيرد و بخواهد همزمان با انجام كارهايش حجّ منوبٌ عنه را هم به جا آورد، آيا مى تواند در اعمال حج لباس دوخته بپوشد؟

اشكال ندارد ولى كار او اگر مضطر نباشد حرام است.

سؤال 127 اگر عذر منوبٌ عنه، در بين اعمال حجِ ّ نايب و قبل از اتمام حجِ ّ او برطرف شد، آيا بايد خودش حج را اعاده نمايد؟

لازم نيست.

سؤال 128 اگر عذر منوبٌ عنه پس از اتمام حجِ ّ نيابى برطرف شد، بايد حج را خودش اعاده كند؟

اعاده لازم نيست.

سؤال 129 اگر در قرارداد نايب، سال اجير شدن او مشخّص نشود، بايد در اوّلين سال ممكن حج به جا آورد يا هر زمان توانست برود اشكال ندارد؟

بايد در اوّل ازمنة ممكن حج به جا آورد و تأخير جايز نيست مگر از منوبٌ عنه اذن بگيرد.

سؤال 130 آيا اجير حجّ بلدى بايد رفت و برگشت حجّ خود را شهر منوبٌ عنه قرار دهد؟

لازم نيست.

سؤال 131 آيا زن و مرد مى توانند در حج نايب يكديگر شوند؟

اشكال ندارد.

سؤال 132 اگر كسى به نيابت ديگرى به حج رفت، آيا آن حج براى خودش هم محسوب مى شود و كفايت از حجّةالاسلام مى كند يا خير؟

كفايت نمى كند.

سؤال 133 آيا نايب حج حتماً بايد قبلاً خودش حج به جا آورده باشد يا خير؟

لازم نيست.

سؤال 134 آيا مى توان بدون اطّلاع و اجازة مستطيع، براى او در حج نايب گرفت؟ مثلاً زن و فرزندان كسى كه مستطيع است و به حج نمى رود مى توانند در زمان حيات او كسى را به نيابت از او به حج بفرستند؟

جايز نيست.

سؤال 135 آيا كسى مى تواند يك عمرة مفرده را به نيابت از افراد نامحدودى انجام دهد؟

مى تواند.

سؤال 136 آيا نيابت در عمرة مفرده و صحّت

عمره مشروط به اجازة منوبٌ عنه است؟

مشروط نيست.

سؤال 137 آيا كسى مى تواند عمرة مفرده را به نيابت از كسى كه زنده است و عذرى براى انجام حج ندارد انجام دهد؟

مى تواند.

سؤال 138 آيا كسى كه براى حجِ ّ تمتّع استطاعت دارد و بدون عذر موجّه، مشرّف به حج نشده است، مى تواند به نيابت از ديگرى مشرّف شود؟

مى تواند ولى گناه كرده است.

سؤال 139 اگر كسى بدون اجازه يا با اجازة ديگرى به نيابت او عمرة مفرده انجام داد و در انجام عمره كفّاره اى واجب شد يا طواف نساء دچار اختلال شد، در اين صورت كفّاره و حرمت همسر، مربوط به نايب است يا منوبٌ عنه؟

مربوط به نايب است.

سؤال 140 آيا در حجِ ّ تمتّع مى شود كسى حج را به نيابت از چند نفر انجام دهد؟

نمى تواند.

سؤال 141 اگر نايب حج عمداً طواف نساء را انجام نداد، خودش بر همسرش حرام مى شود يا منوبٌ عنه؟

نايب، همسر او بر او حرام است تا طواف نساء را به جا آورد و منوبٌ عنه حجِ ّ او ناقص است تا طواف نساء به جا آورده شود.

سؤال 142 اگر منوبٌ عنه و همسرش و يا يكى از آن دو از دنيا رفته باشند و نايب طواف نساء را به جا نياورد، چه مى شود؟

گفته شد كه طواف نساء مربوط به نايب است كه اگر به جا نياورد همسر او به او حلال نمى شود ولى تا به جا آورده نشود، حجِ ّ منوبٌ عنه ناقص است.

سؤال 143 آيا كسى كه مستطيع است و عذر موجّهى براى نرفتن به حج ندارد، مى تواند كسى را به نيابت بفرستد؟

نمى تواند.

سؤال 144 كسى كه نيابتاً به مكّه مشرّف مى شود، آيا به محض رسيدن به ميقات در صورتى كه پول قربانى را داشته باشد مستطيع مى شود؟

مستطيع

نمى شود و بايد حجّ منوبٌ عنه را به جا آورد، ولى اگر حجّ منوبٌ عنه را به جا نياورد، حقّ اُجرت ندارد.

سوال 145 آيا كسى كه اوّلين بار به عمرة مفرده رفته، مى تواند همان عمرة اوّلى را هم علاوه بر خود به نيابت از ديگران انجام دهد؟

مى تواند.

سؤال 146 اگر قرائت نماز كسى اشكال داشته باشد، مى تواند نايب حج شود و قرائت خود را قبل از عزيمت به حج اصلاح كند؟

مى تواند و اگر هم نكرد نماز طواف را با همان حال بخواند و نايب هم بگيرد.

سؤال 147 اگر كسى حجّ نيابتى قبول نمايد و سپس مستطيع شود، آيا بايد براى خودش حجّ به جا آورد يا براى منوبٌ عنه؟

براى منوبٌ عنه بايد حج به جا بياورد. مگر راضى شود كه اجاره را فسخ كند ولى بر فرض مذكور باز مى تواند براى منوبٌ عنه حج به جا آورد.

سؤال 148 در فرض سؤال قبل اگر قرائت نايب اصلاح نشد و به حج رفت و براى نماز طواف و نماز نساء، نايب گرفت، آيا نيابت او صحيح است و كافى از حجّ منوبٌ عنه مى باشد؟ آيا استحقاق اجرت هم دارد؟

صحيح است و استحقاق اجرت هم دارد.

سؤال 149 اگر نايب از اوّل بداند كه به جهت پيرى يا بيمارى يا ترس از ازدحام جمعيّت، مجبور است اعمال مكّه را بر عرفات مقدّم بدارد، آيا مى تواند نايب شود؟ و در اين صورت نيابت او و حجّ او صحيح است؟

اگر منوبٌ عنه راضى باشد اشكال ندارد.

سؤال 150 كسى كه از اوّل مى داند به جهت همراهى افراد مريض يا پير كه با او به مكّه مى روند، مجبور است وقوفين را اضطراراً درك كند، آيا مى تواند نيابت قبول كند؟ و در اين صورت نيابت او

صحيح است؟

حجّ او صحيح است، ولى بايد منوبٌ عنه را در جريان بگذارد.

سؤال 151 زنى كه از اوّل مى داند در حين حج دچار عادت ماهيانه مى شود و مجبور است براى برخى اعمال نايب بگيرد يا حجّ خود را مبدّل به حجّ إفراد كند، آيا مى تواند به نيابت از ديگرى به حج برود؟

مى تواند، ولى بايد منوبٌ عنه هم بداند.

سؤال 152 اگر نايب حج به هر دليلى براى برخى اعمال يا همة اعمال نايب ديگرى اختيار كرد، نايب دوّم بايد عمل را به نيّت نايب اوّل انجام دهد يا به نيت منوبٌ عنه؟

به نيّت نايب اوّل.

سؤال 153 كسى كه قرائت او در نماز صحيح نيست و اميد به اصلاح هم ندارد، مى تواند نايب حج شود؟

مى تواند، ولى بايد منوبٌ عنه بداند.

سؤال 154 آيا شايسته است به نيابت از حضرات معصومين يا اولياى الهى، حجِ ّ تمتّع يا عمرة مفرده به جا آورد؟

بسيار به جا است.

سؤال 155 با توجّه به اينكه امام زمان«ارواحنافداه» در قيد حيات مى باشند و چه بسا در موسم حج، در مكّه و مشغول انجام حج باشند، آيا مى شود به نيابت از ايشان حج انجام داد؟

اشكال ندارد، بلكه بسيار خوب است.

سؤال 156 كسى كه به حجِ ّ مستحبّى رفته و عمرة تمتّع را انجام داده است، آيا مى تواند از نيّت خود عدول كند و حج را به نيابت شخص ديگرى به جا آورد؟ در صورت جواز آيا بايد عمرة تمتّع را اعاده كند يا همان عمره كافى است؟

مى تواند ثواب حج را به ديگرى بدهد ولى اگر مى خواهد به نيابت به جا آورد بايد عمرة تمتّع را دو مرتبه به جا آورد.

سؤال 157 آيا كسى كه تمكّن مالى دارد مى تواند ديگرى را اجير كند و به او اجرت دهد كه

به نيابت حضرات معصومين حجِ ّ مستحبّى يا عمرة مفرده به جا آورد؟ آيا اگر خودش معذور از عزيمت نباشد هم مى تواند اين كار را بكند؟

در هر صورت مى تواند و مى تواند خود هم با آن نايب برود.

سؤال 158 اگر از نظر قانونى نايب شدن و اجرت گرفتن خدمة كاروان ها مجاز نباشد، آيا مى توانند همزمان با امور اجرايى، حجِ ّ نيابى انجام دهند؟ در صورتى كه خلاف قانون رفتار كند و حجّ نيابى انجام دهند، آيا نيابت آنان و حجّ آنان صحيح و كافى از حجّ منوبٌ عنه مى باشد؟

حجّ او صحيح است و كفايت از حجّ منوبٌ عنه مى كند ولى تخلّف او از قانون حرام است.

سؤال 159 آيا نايب حج مى تواند در ابتداى ورود به مكّه، محرم به احرام عمرة مفرده شود و براى خود عمره به جا بياورد و بعد برگردد و از ادنى الحل يا ميقات به نيّت منوبٌ عنه براى عمرة تمتّع محرم شود؟

اشكال ندارد ولى بايد منوبٌ عنه بداند.

سؤال 160 آيا نايب مطلقاً مى تواند در فاصلة زمانى بين عمرة تمتّع و حجّ تمتّع جهت انجام عمرة مفرده يا كار ديگرى از مكّه خارج شود، يا نياز به عذرى دارد؟

مى تواند و نياز به عذر ندارد.

>سؤال 161< كسى كه حجّ واجب انجام مى دهد، مى تواند علاوه بر خودش براى ديگران هم حجّ نيابى استحبابى انجام دهد؟

نمى تواند.

سؤال 162 آيا مى شود چند نفر توافق كنند و به يك نفر نيابت دهند كه براى همة آن ها يك عمرة مفرده يا يك حجّ مستحبّى انجام دهد و اجرت او را اشتراكاً بپردازند؟

اشكال ندارد.

سؤال 163 آيا كسى كه براى عمرة مفرده، يا حجّ مستحبّى يك نفر اجير شده است، مى تواند نيابت ديگران را هم بپذيرد و از آنان هم اجرت بگيرد و يك حجّ مستحبى

يا يك عمرة مفرده به نيابت از همة افراد و خودش انجام دهد؟

نمى تواند، حتّى براى خود هم نمى تواند. ولى بعد از اتمام حج يا عمرة منوبٌ عنه مى تواند براى خود يا ديگران عمره يا طواف مستحبّى انجام دهد.

سؤال 164 آيا كسى كه در حجّ واجب از سوى كسى نايب شده است، مى تواند از ديگران اجرت بگيرد و براى آنان عمرة مفرده يا طواف مستحبّى انجام دهد؟

اشكال ندارد.

سؤال 165 كسى كه نايب حج است مى تواند براى ديگران اعمال واجب قضا شده از سال هاى پيش مثل رمى و طواف نساء و ذبح را انجام دهد و اجرت بگيرد؟

اشكال ندارد.

سؤال 166 اگر حج نايب مبدّل به حجّ إفراد شد، آيا عمرة مفردة بعد از حج را فقط بايد به نيّت حجّ منوبٌ عنه انجام دهد يا مى تواند خود يا ديگران را در آن شركت دهد؟

نمى تواند.

سؤال 167 اگر نايب حج، بعد از اتمام احرام و قبل از انجام اعمال بميرد، آيا حج از عهدة منوبٌ عنه ساقط مى شود يا بايد نايب ديگرى بفرستد؟ و آيا آن نايب مرحوم استحقاق اجرت را دارد؟

استحقاق اجرت دارد و حج از منوبٌ عنه ساقط مى شود.

سؤال 168 نيابت از كسى كه حج بر او واجب نيست مثل بچه يا ديوانه چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 169 كسى كه تاكنون حج به جا نياورده، نيابت ديگرى را براى انجام حجّ تمتّع مى پذيرد و پس از آن به او پيشنهاد مى شود كه به عنوان خدمه به حج برود، وضع مالى او هم به صورتى است كه در برگشت مى تواند زندگى خود را اداره نمايد، در اين صورت آيا بايد حج را به نيّت خود انجام دهد يا منوبٌ عنه؟ اگر به نيّت منوبٌ عنه انجام داد، آيا نيّت

او صحيح است و حجّ او كافى از حجّ منوبٌ عنه مى باشد؟

نيابت او صحيح است.

سؤال 170 در فرض سؤال قبل اگر آن شخص با وجودى كه مى توانست براى خودش حج به جا آورد حجّ منوبٌ عنه را انجام داد، آيا حج بر او مستقر مى شود يا وجوب حج در سال هاى بعد بستگى به احراز شرايط دارد؟

حج براى او مستقر مى شود و بايد به هر طورى شده حج را به جا آورد.

سؤال 171 اگر نايب مجبور شود پس از اتمام عمرة تمتّع به كشورش برگردد، آيا مى تواند اعمال حج را به نايب ديگرى بسپارد كه انجام دهد؟ آيا در اين صورت حجِ ّ انجام شده كافى از حجّ منوبٌ عنه مى باشد؟

حج براى منوبٌ عنه كافى است.

شرايط نايب و منوبٌ عنه

سؤال 172 اگر نايب براى انجام حج به كيفيّت خاصّى اجير شده كه با فتواى مرجع تقليدش مغاير است، وظيفة او چيست؟

بايد طبق شروطى كه معلوم شده است حج را به جا آورد مگر آن شروط از نظر مرجعش حج را باطل كند كه در اين فرض حق ندارد نايب شود.

سؤال 173 آيا نايب و منوبٌ عنه لازم است از همديگر سؤال كنند كه مقلّد چه كسى هستند؟

لازم نيست.

سؤال 174 معذور بودن نايب در بعضى اعمال، مثل اينكه نماز را بايد نشسته بخواند يا وقوفين را اضطراراً درك نمايد و... در ميزان اجرت او دخيل است؟

نايب بايد به وظيفة خود عمل كند و حجِ ّ او كفايت از حجّ منوبٌ عنه مى كند.

سؤال 175 آيا به مجرّد وصيّت متوفّى براى نيابت شخص خاصّى، نيابت او واجب مى شود يا بستگى به پذيرش او و احراز ساير شرايط دارد؟

بستگى به قبول او دارد.

سؤال 176 معلولى كه يك دست يا يك پا ندارد و به جز نقص در

مواضع سجده، مشكلى از نظر اعمال اختيارى عمره و حج ندارد، آيا نيابت او براى حج كفايت مى كند؟

كفايت مى كند.

سؤال 177 نيابت كسى كه قرائت او در نماز صحيح نيست، چه حكمى دارد؟ آيا فرقى مى كند كه بتواند قرائت خود را (حتى به سختى) درست كند يا نتواند؟

اگر به طور متعارف بتواند اعمال را به جا آورد مى تواند نايب شود و الّا حق ندارد نايب شود.

سؤال 178 اگر نايب هنگام قبول نيابت عذرى جهت انجام حج نداشته باشد ولى پس از احرام يا در بين اعمال حج، مريض شود يا معذور شود، مى تواند، اعمال را به صورت اضطرارى انجام دهد؟

اگر به وظيفة خود عمل كند، حج از منوبٌ عنه ساقط مى شود.

سؤال 179 اگر حجِ ّ نايب به دلائلى تبديل به حجِ ّ إفراد شود، وظيفة او چيست و تكليف حجِ ّ منوبٌ عنه چه مى شود؟ اجرت او چه مى شود؟

اگر به وظيفة خود عمل كند كه حج او صحيح باشد، حجِ ّ او براى منوبٌ عنه كافى است و استحقاق اجرت دارد.

سؤال 180 آيا نايب مى تواند در بعضى از اعمال قابل نيابت، براى خودش نايب ديگرى بگيرد؟ آيا بايد حتماً معذور باشد يا بدون عذر هم مى تواند نايب بگيرد؟

مى تواند.

سؤال 181 آيا نايب معذور كه در بعضى از اعمال، اضطرارى عمل مى كند يا نايب ديگرى مى گيرد، استحقاق تمام اجرت را دارد؟

دارد.

سؤال 182 اگر نايب در يكى از اعمال دچار مشكل شود، مى تواند براى همان قسمت از حج يا عمره نايب ديگرى اختيار كند؟

مى تواند.

سؤال 183 نايب بايد به فتواى مرجعِ خود عمل كند يا مرجعِ منوبٌ عنه؟

به فتواى مرجع خود بايد عمل كند و اگر بتواند احتياط كند، خوب است احتياط كند.

سؤال 184 آيا منوبٌ عنه بايد اطمينان پيدا كند كه نايب احكام

حج را مى داند و صحيح انجام مى دهد يا خير؟

بايد موثّق باشد و همين مقدار كفايت مى كند.

سؤال 185 اعمال نايب در حج، در موارد اضطرار مثل وقوفين اضطرارى عرفات و مشعر، يا نشسته خواندن نماز در ضرورت، يا رَمى در شب و نظائر آن، با اعمال كسانى كه نايب نيستند، تفاوت دارد؟

تفاوت ندارد.

سؤال 186 در صورتى كه نايب از اوّل بداند در برخى اعمال معذور است و بايد اضطراراً عمل را به جا آورد يا نايب ديگرى اختيار كند، آيا بايد هنگام قبول نيابت، منوبٌ عنه را از عذر خود مطّلع كند و از او اجازه بگيرد؟

بايد از عذر خود او را مطلع كند.

سؤال 187 اگر اتّفاقاً نايب در حج دچار مشكلى شد و مجبور شد بعضى از اعمال را به صورت اضطرارى انجام دهد يا براى برخى نايب بگيرد، آيا بايد از منوبٌ عنه اجازه بگيرد؟ آيا بعداً لازم است به اطّلاع او برساند؟

اجازه لازم نيست و اطّلاع دادن به او هم لازم نيست.

سؤال 188 آيا شخصى كه هنوز بالغ نشده و در آستانة بلوغ است ولى به تمام احكام و مناسك حج آشنايى دارد و مى تواند به خوبى انجام دهد، مى تواند نايب حج شود؟

اشكال ندارد.

سؤال 189 آيا كسى كه جنون ادوارى دارد و در زمان حج، عاقل است مى تواند نايب حج باشد؟

اشكال ندارد.

سؤال 190 آيا نايب شدن شيعه و سنّى براى يكديگر براى حجّ واجب يا مستحب يا عمرة مفرده يا برخى اعمال، اشكال دارد؟

اشكال دارد، بلكه سنّى نمى تواند نايب براى شيعه شود.

استنابه براى ميّت

سؤال 191 نيابت از حجِ ّ ميّت حتماً بايد با اجازة وليّ او باشد يا افراد ديگرى كه اطّلاع از وضعيّت او داشته اند مى توانند به جهت رفع تكليف، براى حجّ او نايب بگيرند؟

آيا در لزوم اجازة ولى، فرقى مى كند كه آن ديگرى از مال خودش نايب بگيرد يا از مال ميّت؟

اجازة ولى لازم نيست، بلكه با منع او هم مى توان حجّ نيابى شرعى براى ميّت انجام داد، بلكه در حجّ مستحبّى براى اموات و احياء چنين است.

سؤال 192 اگر وصى يا وارث در استيجار براى حجِ ّ ميّت كوتاهى يا سهل انگارى كند و مال ميّت از بين برود، ضامن است يا خير؟ اگر خودش هم مال نداشته باشد چه وظيفه اى دارد؟

به هر نحو بشود بايد حج او را به جا آورند.

سؤال 193 اگر كسى كه حج به ذمة او است از دنيا برود و مالى نداشته باشد كه ورثه با آن حج به جا بياورند، چه وظيفه اى دارند؟

وظيفه اى ندارند، ولى اگر يك حجِ ّ ميقاتى قربةً الى الله براى او به جا آورند كه او را نجات بدهند، خيلى خوب است و براى آن ها ثواب حج دارد.

سؤال 194 كسى كه با فيش حجّ ميّت و به نيابت از او به عربستان مى رود، اگر خودش تمام شرايط را داشته باشد غير از باز بودن راه، كه آن هم با فيش حجّ ميّت حاصل شده است، آيا مى تواند قبل از ميقات براى متوفّى نايب بگيرد و آن حجّ را براى خودش به جا آورد؟ و در فرض سؤال اگر ميّت نايب را مشخص كرده باشد تكليف چيست؟

كسى كه به نيابت از ديگرى به مكّه رفته است واجب الحج نمى شود، ولى اگر از تمام ورثه اختيار داشته باشد در انجام چنين كارى، مى تواند براى ميّت نايب بگيرد و بعد از آنكه نايب گرفت، خود او واجب الحج مى شود.

سؤال 195 اگر كسى بعد از اتمام عمرة تمتّعِ حجِ ّ مستحبّى، بفهمد كه حجِ ّ واجب بر

پدر يا مادر او مستقر بوده است و بايد به جا آورد، آيا مى تواند همان حج را به نيّت يكى از آن ها ادامه دهد يا بايد حجّ مستحبّى خود را رها كند و اوّل محرم به احرام عمرة تمتّع به نيابت از منوبٌ عنه شود؟

بايد عمرة تمتّع به نيابت آن ها به جا آورد و آن عمرة تمتّع كفايت نمى كند.

سؤال 196 اگر كسى كه به حجِ ّ مستحبّى مشرّف شده است، پس از احرام حج و در حين انجام اعمال حج بفهمد حج بر پدر و مادر او مستقر بوده است، امكان دارد كه براى آن ها حج به جا بياورد يا خير؟

بايد حجّ مستحبى را تمام كند و نمى تواند براى آن ها حج را انجام دهد.

سؤال 197 اگر در سال اوّل مرگ متوفّى، ورثه موفّق به استيجار حجِ ّ ميقاتى نشوند، بايد همان سال براى حج ثبت نام كنند تا در نوبت خودش حجِ ّ بلدى صورت پذيرد يا صبر كنند و در سال بعد يا سال هاى بعد از آن، از ميقات نايب بگيرند؟

در سال بعد حجِ ّ ميقاتى براى او به جا آورند.

سؤال 198 اگر متوفّى قبلاً براى حج ثبت نام كرده بوده و اكنون كه از دنيا رفته است نوبت او شده است، آيا ورثه مى توانند فيش حجّ او را بفروشند و با بخشى از پول آن از ميقات براى او نايب بگيرند و مابقى پول را تقسيم نمايند؟ يا حتماً بايد با همان فيش نايب بلدى بفرستند؟ آيا فرقى مى كند كه متوفّى وارث صغير داشته باشد يا خير؟

بايد براى او حجّ بلدى به جا آورند.

سؤال 199 اگر كسى وصيّت به نيابت ديگرى كند (مثلاً فرزند خود) و آن ديگرى در همان سال مرگ

متوفّى مستطيع شود يا نوبت حجّ او شود، بايد حج خود را انجام دهد يا حجِ ّ متوفّى را؟

بايد حج خود را به جا آورد ولى اگر حجِ ّ ديگرى را انجام داد، آن حج صحيح است.

سؤال 200 اگر كسى در مدينه ديگرى را اجير كند كه براى پدرش حجِ ّ نيابى ميقاتى انجام دهد ولى ميقات آن را مشخّص نكرده باشند، آيا نايب مى تواند ابتدا از مسجد شجره براى خودش محرم به احرام عمرة مفرده شود و بعد از اتمام عمرة مفرده به ميقات ديگرى برود و محرم به احرام عمرة تمتّع به نيابت از منوبٌ عنه شود؟ آيا چنين احرامى از ادنى الحل هم كفايت مى كند؟

اگر منوبٌ عنه او را اجير كرده است كه در مسجد شجره محرم شود چنانچه ظاهر نيابت هاى از مدينه چنين است، بايد احرام حجِ ّ نيابتى از شجره باشد ولى اگر از ادنى الحل، محرم شد حجّ او براى منوبٌ عنه صحيح است.

استنابه براى افراد مريض و ناتوان

سؤال 201 اگر كسى حج بر او واجب شود ولى ديگر توان رفتن به حج را نداشته باشد. در زمان حيات خود بايد نايب به حج بفرستد يا وصيّت كند كه بعد از مرگش نايب بگيرند و اگر هيچ كدام را انجام نداد، ورثه وظيفه دارند از مال او نايب به حج بفرستند يا در صورت تمايل اين كار را بكنند؟

بايد در زمان حيات نايب بگيرد و اگر نگرفت بايد ورثه بعد از مرگ او، از مال او، حج او را به جا آورند.

سؤال 202 در مواردى كه حج بر عهدة مكلّف آمده و نمى تواند مشرّف شود، آيا مى تواند در حال زنده بودن نايب بگيرد؟

اگر استطاعت بدنى ندارد مى تواند نايب بگيرد.

سؤال 203 كسى كه استطاعت مالى داشته

و حج بر او مستقر شده و اكنون استطاعت ندارد، آيا تا زنده است كسى مى تواند تبرّعاً به نيابت از او حج به جا آورد؟

اگر استطاعت بدنى ندارد جايز است ولى اگر استطاعت بدنى دارد و استطاعت مالى ندارد جايز نيست.

سؤال 204 كسى كه حج بر او مستقر است و به علّت پيرى يا بيمارى نمى تواند به جا آورد، آيا مى تواند از ميقات نايب بگيرد يا بايد نايب او از بلد اعزام باشد؟

مى تواند از ميقات نايب بگيرد.

سؤال 205 شخص سالمندى كه حج بر او مستقر است، براى حج ثبت نام كرده و نوبت عزيمت او فرا رسيده است. ولى در سال نوبت، قدرت بدنى براى انجام اعمال حج ندارد. حال اگر اين شخص شك داشته باشد كه در سال هاى بعد حال او بهتر مى شود و قدرت بدنى پيدا مى كند يا خير، آيا بايد در همان سال نوبت، نايب به حج بفرستد يا بايد صبر كند و در سال هاى بعدى وقتى اميد را از دست داد نايب بفرستد؟

بايد صبر كند.

سؤال 206 در فرض سؤال قبل اگر آن شخص قبلاً مستطيع نبوده و اكنون كه مستطيع شده است و نوبت او فرا رسيده، قدرت بدنى ندارد، مى تواند نايب بفرستد يا وجوب حج از او ساقط مى شود؟

حج از او ساقط است.

سؤال 207 اگر فرزندى تمام اختيار اموال پدرش را دارا باشد، در صورتى كه حج بر پدر مستقر بوده و اكنون به علّت پيرى يا بيمارى نمى تواند مشرّف شود، آيا آن فرزند مى تواند بدون اطّلاع و اجازة او از اموال پدر در زمان حيات او برايش نايب به حج بفرستد؟

بايد با اجازة او باشد.

>سؤال 208< كسى كه مى داند حج بر ديگرى مستقر بوده و اكنون قدرت بدنى انجام

حج را ندارد، مى تواند بدون اجازه و اطّلاع او و در زمان حيات او از اموال خودش كه ربطى هم به اموال شخص واجب الحج ندارد، براى او نايب به حج بفرستد و او را برى ءالذمّه كند؟

برى ءالذّمه مى شود.

هدية ثواب حجّ و عمره

سؤال 209 آيا مى شود كسى كه حجِ ّ واجب به جا مى آورد، همزمان ثواب آن را به ديگران هديه كند و آيا قبل از انجام و در حين انجام و پس از انجام اعمال مى توان ثواب آن را هديه كرد؟

در همه صورت جايز است، بلكه خوب است.

سؤال 210 آيا كسى كه حجِ ّ مستحبّى به جا مى آورد، مى تواند همزمان ثواب آن را به ديگران هديه كند؟ آيا در حين حج يا بعد از اتمام آن هم مى تواند اين ثواب را هديه كند؟

در همه صورت جايز است، بلكه خوب است.

سؤال 211 آيا هديه كردن ثواب حجِ ّ مستحبّى به ديگران با انجام حج به نيابت از ديگران در نيّت و در احكام تفاوتى دارند؟

تفاوتى ندارد.

احكام تقليد در حجّ و عمره

سؤال 212 شخصى كه تاكنون تقليد نمى كرده و اكنون مى خواهد به حج يا عمره مشرّف شود، چه وظيفه اى دارد؟

بايد از يك مجتهد جامع الشّرايط تقليد كند.

سؤال 213 كسى كه باقى بر تقليد مرجع متوفّى است، اگر براى اوّلين بار به حج يا عمره مشرّف شود، مى تواند در حج و عمره هم به فتواى مرجع متوفّى عمل نمايد؟

اشكال ندارد.

سؤال 214 آيا درحج يا عمره مى شود مكلّف، عمل خود را طورى انجام دهد كه مطابق با فتواى يكى از مراجع معظّم تقليد باشد؟

اين كار براى عموم مردم ممكن نيست و لااقل حرجى است، پس بايد مرجع معيّنى براى خود تعيين كند.

سؤال 215 آيا مكلّف مى تواند بنابر جواز تبعيض در تقليد، بعضى از اعمال حج را از يك مرجع و بعضى ديگر را از مرجع تقليد ديگرى تقليد نمايد؟

اشكال ندارد.

احكام خمس در حجّ و عمره

سؤال 216 آيا حج با پولى كه خمس آن پرداخت نشده است، صحيح است؟

صحيح است، ولى گناه آن بسيار بزرگ است.

سؤال 217 آيا عمرة مفرده با پولى كه خمس آن پرداخت نشده است، صحيح است؟

صحيح است ولى گناه آن بزرگ است و ثواب عمره نمى تواند جبران آن گناه را بكند.

سؤال 218 كسى كه سال خمسى ندارد و به حج مشرّف مى شود، اگر با پول خود كه معمولاً از درآمد است، مبلغ ثبت نام حج و پول لباس احرام و قربانى را پرداخت نمايد، اعمال او و حج او چه حكمى دارد؟

اين كار حرام است و گناهش خيلى بزرگ است و خداوند چنين حجّى را قبول نمى كند.

سؤال 219 در فرض سؤال قبل، اگر پول مورد نظر، مشكوك بين درآمد آن شخص و ساير منابع باشد، مسئله چه حكمى پيدا مى كند؟

بايد با حاكم شرع در ميان بگذارد.

سؤال 220 اگر كسى

با پول غيرمخمّس، به حج مشرّف شود و فقط خمس پول احرام و قربانى را بپردازد، حجّ او چه حكمى دارد؟

اين كار حرام است و خداوند چنين حجّى را قبول ندارد.

سؤال 221 اگر كسى با پول غيرمخمّس لباس احرام تهيّه كند و محرم شود و طواف و نماز طواف به جا آورد، ولى در مكّه بخواهد خمس پول لباس احرام را بپردازد، بايد طواف و نماز را اعاده كند؟

بايد علاوه بر پرداخت، توبة واقعى از گناهش بكند شايد خداوند حجّ او را قبول كند.

سؤال 222 آيا براى صحّت اعمال عمره و حج، براى كسى كه حسابرسى خمس ندارد، پرداخت خمس لباس احرام و لباسى كه در طواف و نماز طواف مى پوشد، كفايت مى كند يا بايد حسابرسى تمام اموال صورت گيرد؟

كفايت مى كند، ولى بسيار به جا است كه حسابرسى تمام اموال را بكند.

سؤال 223 آيا تخميس لباس احرامى كه معلوم نيست از درآمد است يا هديّه و ارث، يا وجوهات شرعيّه و ... لازم است يا خير؟

لازم نيست، گرچه خيلى خوب است.

سؤال 224 كسى كه تا به حال خمس نداده است و اوّلين بار به عمره مفرده مى رود، مى تواند فقط خمس پول عمره را بدهد و بعداً حساب كامل را بكند يا نه؟

جايز است گرچه كار خوبى نيست.

سؤال 225 اگر كسى طلاهايش را براى رفتن به حج بفروشد آيا بايد خمس آن را بدهد؟ آيا اين امر در خصوص عمرة مفرده و حجِ ّ تمتّع تفاوت مى كند؟

اگر سال روى آن پول نگذرد، خمس ندارد و تفاوتى ميان حجِ ّ تمتّع و عمرة مفرده نيست.

سؤال 226 پولى كه از محلِ ّ درآمد براى ثبت نام سفر حج پرداخت شده و پيش از رسيدن نوبت اعزام، سال خمسى بر

آن گذشته است، آيا مشمول خمس مى شود؟

بايد خمس آن را بدهد.

سؤال 227 كسى كه خمس مى دهد، اگر در وسط سال خمسى بخواهد به عمره مفرده مشرّف شود، آيا بايد خمس پول عمره را بدهد؟ در اين خصوص آيا تفاوتى مى كند كه پول عمره را از درآمد آن سالى كه در وسط آن است و هنوز نوبت محاسبة خمس آن نشده پرداخت كند يا از در آمد سال هاى پيش كه خمس آن را پرداخت كرده است؟

لازم نيست خمس آن را بدهد، ولى پرداخت آن خوب است.

سؤال 228 كسى كه خمس مى دهد، اگر در وسط سال خمسى بخواهد به حجِ ّ تمتّع مشرّف شود، آيا بايد خمس پول حج را بدهد؟ در اين خصوص آيا تفاوتى مى كند كه پول حج را از درآمد آن سالى كه در وسط آن است و هنوز نوبت محاسبة خمس آن نشده پرداخت كند يا از در آمد سال هاى پيش كه خمس آن را پرداخت كرده است؟

مى تواند از درآمد همان سال خرج كند، ولى بهتر است خمس آن را بدهد.

سؤال 229 اگر حج گزار در حال طواف يا در حال نماز يا در حال ساير اعمال حج، پول خمس نداده همراه خود داشته باشد به صحّت آن عمل يا حج و عمرة او لطمه اى مى خورد؟

لطمه اى وارد نمى كند، ولى خيلى خوب است كه اين پول را كه آتش است از خود دور كند.

سؤال 230 وقتى براى عمره يا حج ثبت نام مى شود، آيا سر سال خمسى بايد خمس آن پول پرداخت شود يا هنگام عزيمت؟

سر سال بايد خمس بدهد.

سؤال 231 امروزه وقتى نوبت عزيمت به حج يا عمره مى شود، مبالغى به عنوان سود سپرده گزارى تعلّق مى گيرد، حال سؤال اينجاست كه علاوه

بر خمس مبلغ سپرده گزارى، پرداخت خمس مبلغ سود سپرده هم لازم است؟ نكتة قابل توجّه اينكه آن مبلغ اضافى قبل از آن قابل محاسبه و دريافت نبوده و شايد بتوان گفت درآمد همان سال حج گزار است.

در هر صورت خمس آن را بايد بدهد.

سؤال 232 وقتى كه شوهر مخارج حجّ زن را بر عهده مى گيرد، آيا بايد خمس حجّ او را بدهد يا اين پول هديه محسوب مى شود؟

شوهرى كه خانمش را مكّه مى برد نظير خود او است و بايد خمس او را بدهد، و همچنين اگر بچه هاى خود را حج ببرد و همچنين اگر كسى را حج ببرد كه به آن حجّ بذلى گفته مى شود و بايد خمس او را بدهد و هيچ كدام اين ها از باب هديه نيست، بلكه از باب مصرف است.

>سؤال 233< دانشجويانى كه هزينة تحصيل و زندگى آنان بر عهدة والدين است، اگر با ارث مستطيع شوند، در حالى كه پدرشان اهل خمس و زكات نبوده وظيفة فرزندان چيست راهنمايى فرماييد؟

بايد ورثه اولاً خمس مال او را بدهند و بعداً تصرف در اموال او نمايند.

>سؤال 234< اگر با پولى كه خمس يا زكات آن پرداخت نشده يا پول غصبى بليط هواپيما و وسايل سفر براى عمره تهيه شود، آيا اين كار صحيح است و در صورت حرمت موجب بطلان حج يا عمره مى شود يا خير؟

كار حرام است ولى حج يا عمرة او فاسد نيست.

>سؤال 235< كسى كه مبلغى پول دارد و شك دارد كه خمس آن را پرداخت كرده و سال بر آن گذشته يا نه بايد خمس آن را پرداخت نمايد؟

لازم نيست.

>سؤال 236< آيا دانشجويى كه خمس اموال خود را نداده باشد، مى تواند فقط با پرداخت

خمس مخارج عمره، مشرّف به عمرة مفرده شود؟

نمى تواند مگر از مجتهد جامع الشّرايط اجازه بگيرد.

>سؤال 237< شخصى با پول غير مخمّس حولة احرام خريده ولى هنگام خريد فراموش كرده يا نمى دانسته كه خمس پول را نداده است، آيا اعمال و احرام صحيح است؟

حجّ او همچنين عمرة او صحيح است، ولى گناه كرده است.

>سؤال 238< كسى كه از ابتداى تكليف نه خمس داده و نه سال خمسى داشته است و از درآمد مبلغى جمع نموده و در همان سال قصد تشرّف به عمرة مفرده را دارد آيا بايد خمس آن را بدهد؟

در فرض مذكور بايد خمس دهد.

>سؤال 239< اگر از ثبت نام تا رفتن به عمره يك ماه طول بكشد (سال خمسى تعلّق نگيرد) آيا بايد خمس مبلغ ثبت نام را پرداخت؟

اگر در وسط سال خمسى باشد اشكال ندارد، ولى خمس آن را بدهد بهتر است.

حجّ و عمره با مال حرام و غصبى

سؤال 240 كسانى كه با پول و مالى حرام و يا غصبى به حج يا عمرة مفرده مشرّف مى شوند، حج يا عمرة آن ها چه حكمى دارد؟

حجّ آن ها صحيح است، ولى گناه بزرگى انجام داده اند كه ثواب حج در مقابل آن گناه ناچيز است و جبران آن گناه را هم نمى توانند بكنند.

سؤال 241 زمانى كه مشرّف به حج، شك دارد كه آيا حقّى (پرداخت مالى) بر گردن او مى باشد يا خير، چه وظيفه اى دارد؟

چيزى بر او واجب نيست، ولى اگر ردّ مظالم به اندازة احتمال بدهد، مطلوب است.

سؤال 242 اگر بدهكار، در حالى كه طلبكار طلب خود را مطالبه مى كند حجّ واجب يا مستحب به جا آورد، آيا اعمال او صحيح است؟ و در صورتى كه حج به جا آورد، كفايت از حجّةالاسلام مى كند؟

بايد نرود، ولى اگر رفت حجّ او

صحيح است و كفايت از حجّةالاسلام هم مى كند.

وصيّت به حجّ و عمره

سؤال 243 كسى كه در زمان حيات حج بر او اوجب شده ولى مبادرت به ثبت نام يا عزيمت نكرده است، ورثة او بعد از وفات در صور ذيل چه وظيفه اى دارند:

1. ميّت مال داشته باشد؟

بايد از اصل مال براى حجِ ّ او ولو ميقاتى اقدام شود.

2. ميّت هيچ مالى نداشته باشد؟

بر ورثه واجب نيست.

سؤال 244 در فرض سوال قبل، در هر صورت ورثه مى توانند قبل از ثبت نام حجِ ّ ميّت در اموال او تصرّف نمايند؟ با توجّه به اينكه ورثه فعلاً فقط امكان ثبت نام دارند و سال ها بعد نوبت نايب مى شود، در مورد تصرّف در اموال ميّت و تقسيم آن چه بايد بكنند؟

براى حجّ ميقاتى اقدام كنند، بعداً مال را قسمت كنند.

سؤال 245 به طور كلّى نايب گرفتن براى اداى حجِ ّ ميّتى كه در زمان حيات مستطيع بوده است، نياز به وصيّت او دارد يا ورثه بدون وصيّت، وظيفه دارند از مال او نايب بگيرند؟

بايد از اصل مال برداشته شود و حجِ ّ او را ادا كنند ولو ميقاتى. وصيّت كرده باشد يا نكرده باشد.

سؤال 246 اگر كسى وصيّت به انجام عمرة مفرده كند، بعد از مرگ او ورثه واجب است به اين وصيّت عمل كنند؟

اگر به ازاء وصيّت مال داشته باشد بايد ورثه به وصيّت عمل كنند مشروط بر اينكه به اندازة ثلث مالش باشد و الّا اجازة ورثه را مى خواهد.

سؤال 247 اگر كسى از مال خود وصيّت به حجّ تمتّع كرد و ورثه مى دانند خمس يا زكات آن مال را بايد پرداخت كنند، در اين صورت وظيفة آن ها چيست؟ در صورتى كه باقيمانده پس از پرداخت خمس يا زكات آن

مال، كافى براى حج نباشد چه بايد بكنند؟

بايد خمس را بدهند و بعد از آن مى توانند تبرّعاً حج با آن باقى مانده به جا آورند ولى واجب نيست و مى توانند آن را قسمت كنند.

سؤال 248 اگر ورثه مال ميّت را قسمت كرده باشند، بعد از مدتى وصيّت او در خصوص انجام حج يا عمرة مفرده را بيابند يا دريابند كه براى حج مستطيع بوده است و پس از تقسيم ارث مال ديگرى نمانده باشد كه به وظيفه عمل كنند، چه بايد بكنند؟

بايد ورثه آن را به جا آورند.

>سؤال 249< شخصى وصيّت كرده كه يكى از فرزندانش حجّ او را به جا آورد، ولى به دليل اينكه آن فرزند را مشخّص نكرده، در اين جهت بين فرزندان اختلاف ايجاد شده است، تكليف آن ها چيست؟

قرعه بزنند به نام هر كدام آمد برود.

>سؤال 250< شخصى وصيّت به حج كرده ولى مشخص نكرده است حجّ او بلدى باشد يا ميقاتى، ورثة او چه وظيفه اى دارند؟

اگر ميقاتى دادند كفايت مى كند و اگر بلدى دادند بهتر است.

>سؤال 251< اگر متوفّى وصيّت كند كه شخص معيّنى حجّ او را به جا آرود، ولى آن شخص اجرت گزافى طلب كند يا از جهات ديگر عمل به اين وصيت براى ورثه مشكل باشد، چه وظيفه اى دارند؟

عمل به آن وصيّت لازم نيست و هر كس به جا آورد كفايت مى كند بلكه اگر گناه كردند و به كس ديگر دادند، حج از او ساقط مى شود.

>سؤال 252< شخصى از دنيا رفته و وصيّت به حج نكرده است، ولى بعضى از ورثه اعتقاد دارند حج بر او مستقر بوده است و از سويى برخى ديگر اين حرف را قبول ندارند، وظيفة آنان چيست؟

كسانى كه يقين

دارند، بايد حجّ او را ولو ميقاتى انجام دهند.

حجِ ّ نذرى

سؤال 253 اگر كسى نذر كند كه اگر حاجتش برآورده شد، حج به جا آورد، ولى قبل از برآورده شدن حاجت شرايط و نوبت عزيمت به حج براى او فراهم شود، آيا مى تواند به عنوان عمل به نذر خود به حج برود؟ در صورتى كه بعد از اتمام حج به حاجت خود برسد آيا بايد دوباره حج به جا آورد؟

آن حج جاى حجّ نذرى را نمى گيرد.

سؤال 254 اگر كسى نذر كند كه حج به جا آورد ولى وقت اداى نذر يا وقتى كه نوبت او مى رسد، قدرت بدنى تشرّف به حج را نداشته باشد، آيا واجب است در زمان حيات نايب بفرستد؟ اگر نفرستد واجب است ورثه بعد از او براى او نايب بگيرند؟

حج از او ساقط مى شود.

سؤال 255 اگركسى نذرِ حج كند ولى قدرت يا استطاعت عزيمت به حج را نداشته باشد، آيا بايد كفّارة عمل نكردن به نذر را بپردازد؟

كفّاره ندارد.

سؤال 256 اگر خانمى قبل از ازدواج نذر كند كه حج به جا آورد، ولى بعد از ازدواج، شوهر او اجازة رفتن به او ندهد، چه تكليفى دارد؟

حج از او ساقط است.

سؤال 257 آيا نذر فرزند براى انجام حج، نياز به اذن پدر و مادر دارد؟ اگر نهى كنند يا رفتن فرزند به حج موجب آزار و اذيّت آنان شود، چه بايد بكند؟ اگر به اين علّت به نذر خود عمل نكرد، آيا بايد كفارة عمل نكردن به نذر بپردازد؟

نياز به اذن آن ها نيست، ولى اگر نهى كنند حج ساقط مى شود و كفّارة نذر هم واجب نمى شود.

سؤال 258 اگر كسى براى اداى حاجتى نذر كند و به حاجت خود برسد

ولى وقتى به جاجت خود مى رسد، قدرت بدنى انجام حج را ندارد و از دنيا مى رود يا قدرت بدنى دارد ولى تا زنده است، نوبت به او نمى رسد، آيا ورثه واجب است بعد از مرگ او نايب به حج بفرستند؟

در كلية صور وجوب حج ساقط است.

سؤال 259 اگر كسى نذر كند كه به حج برود، آيا در هر صورت واجب است نذر خود را عمل كند؟

اگر شرايط حج براى او باشد، بايد به نذر خود وفا كند.

سؤال 260 اگر كسى نذر كند كه به حج مشرّف شود ولى استطاعت رفتن نداشته باشد، يا نوبت به او نرسد، آيا به هر صورتى و با هر مبلغى بايد آن حج را به جا بياورد؟

در فرض مذكور عمل به نذر واجب نيست.

سؤال 261 آيا زن مى تواند بدون اجازة شوهر نذر كند كه به حج برود؟

نمى تواند.

سؤال 262 اگر يك زن نذر كرد كه به حج برود، آيا اين حج براى او حكم حجِ ّ واجب را دارد و مى تواند بدون اجازة شوهر برود؟ اگر شوهر مانع رفتن او شود چه وظيفه اى دارد؟

بايد به نذر خود عمل نكند.

سؤال 263 اگر كسى قبلاً حج به جا آورده و اكنون نذر كند كه به حج مشرّف شود، آيا واجب است به نذر خود عمل كند؟

بايد عمل به نذر كند.

سؤال 264 كسى كه تاكنون حج به جا نياورده است، اگر براى حج نذر كند، چنانچه حج به صورت طبيعى بر او واجب شود، آيا بايد دو مرتبه به حج مشرف شود يا يك مرتبه براى هر دو نيّت كافى است؟

يك حج براى هر دو كافى است.

سؤال 265 اگر كسى نذر حج كند ولى قبل از اداى نذر، از دنيا برود، آيا وليّ او

يا ورثة او واجب است قضاي نذر او را به جا بياورند؟

واجب است.

سؤال 266 اگر كسى براى اداى حاجتى نذر حج كند، ولى قبل از اداى نذر از دنيا برود و بعد از وفات او حاجت او برآورده شود، آيا قضاى نذر او لازم است؟

لازم نيست.

سؤال 267 اگر كسى براى طلب حاجتى نذر حج كند و به حاجت خود برسد، ولى قبل از تشرّف به حج از دنيا برود، آيا قضاى نذر او واجب است؟

واجب است.

حجِ ّ استحبابى

سؤال 268 كسى كه حجّ مستحبّى انجام مى دهد، مى تواند علاوه بر خودش به نيابت از كسانى كه حجّ واجب خود را قبلاً انجام داده اند نيز نيّت حجّ استحبابى كند؟

اشكال ندارد، بلكه خوب است.

سؤال 269 آيا زن براى انجام حجِ ّ مستحبّى نياز به اجازة شوهر دارد؟ آيا اگر اجازه نداد نمى تواند مشرّف شود؟

نياز به اجازه دارد و اگر اجازه نداد نمى تواند برود.

سؤال 270 انجام حجِ ّ مستحبّى براى زنى كه در عدة وفات يا در عدة طلاق رجعى يا در عدة طلاق بائن است چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد، ولى اگر در طلاق رجعى است بايد با اجازه از شوهر باشد.

سؤال 271 آيا كسى كه به قصد حجِ ّ استحبابى به مكّه رفته است، مى تواند پس از انجام عمرة تمتّع، بدون عذر، حج را رها كند و اعمال را ادامه ندهد؟ آيا در اين صورت انجام طواف نساء لازم است؟

بدون عذر جايز نيست، ولى به هر جهت اگر منصرف شد مانعى ندارد و چيزى بر او لازم نيست.

رضايت پدر، مادر و همسر در حجّ و عمره

سؤال 272 آيا مردى كه به حجِ ّ واجب مى رود، بايد رضايت همسر خود را جلب نمايد؟

واجب نيست و همچنين زن لازم نيست جلب رضايت شوهر را بنمايد، مگر مفسده اى در كار باشد كه حج براى هيچ كدام لازم نيست.

سؤال 273 اگر زوج، همسر عقدى خود را از رفتن به عمرة مفرده منع كند، با عنايت به اين كه آن خانم در خانة پدرش زندگى مى كند چه وظيفه اى دارد؟

شنيدن حرف او لازم نيست، ولى بايد مواظب باشد ضربه به محبّت او نزند.

سؤال 274 اگر پدر يا مادر يا هر دوى آنها از رفتن فرد به عمرة مفرده رضايت نداشته باشند، در اين صورت آيا مى تواند به عمره برود و عمرة او

صحيح است؟

بايد نرود، ولى اگر رفت حجِ ّ او و عمرة او و زيارت او صحيح است.

سؤال 275 اگر شوهر بر اثر لجاجت اذن سفر عمرة مفرده را به زن ندهد، وظيفة زن چيست؟

نمى تواند برود، ولى حجِ ّ واجب را مى تواند برود.

سؤال 276 به طور كلّى دختر يا زنى كه مجرّد است يا شوهر ندارد، براى رفتن به حج يا عمره، نياز به اذن كسى دارد؟

نياز به اذن كسى ندارد، ولى اگر نهى پدر يا مادر و يا احتمال مفسده باشد، نمى تواند برود.

سؤال 277 اگر شوهر بر اثر لجاجت اذن انجام حجِ ّ تمتّع را به زن ندهد، در صورتى كه زن واجب الحج باشد، وظيفة او چيست؟

بدون اذن برود، اشكال ندارد.

سؤال 278 خانمى مستطيع نبوده ولى فرزندش مى خواهد او را به مكّه ببرد يا هزينة سفر حجّ را به او بدهد، امّا شوهر اين خانم اعلام عدم رضايت مى كند، آيا اين خانم مستطيع است؟

چون حجّ بذلى است، واجب الحج است و رضايت شوهر لازم نيست.

سؤال 279 خانمى قبل از ازدواج نذر كرده كه حجّ به جا آورد و بعد از ازدواج مى خواهد به نذر خود عمل كند، آيا اذن شوهر لازم است؟ و آيا شوهر حقّ ممانعت دارد؟

اذن شوهر لازم نيست، ولى اگر شوهر مخالفت كند، نذر او منحل مى شود و اين حج بر او واجب نيست.

>سؤال 280< زنى كه با پول خودش ولى بدون اذن شوهرش به عمرة مفرده رفته و اكنون در مدينه حضور دارد. لطفاً با توجّه به اينكه شوهر او هم اذعان بر عدم رضايت دارد، بفرماييد تكليف او در خصوص احرام و صحت احرام چيست؟ آيا مى تواند به مكّه برود يا خير؟ به طور كلّى چه وظيفه اى دارد و در

صورت انجام، عمرة او چه حكمى پيدا مى كند؟

بايد برگردد، ولى اگر عمره به جا آورد عمرة او صحيح است.

حجّ و عمرة كودكان و افراد نابالغ

سؤال 281 آيا افراد نابالغ كه به همراه والدين به عمرة مفرده مشرّف مى شوند، واجب است محرم شوند و اعمال عمرة مفرده را به جا آورند؟

واجب نيست.

سؤال 282 اگر بچة نابالغ محرم شد يا او را محرم نمودند و يكى از محرّمات را انجام داد، خود او يا وليِّ او چه وظيفه اي دارند؟ آيا در اين خصوص بين محرّمات تفاوتى هست؟

وليِّ او بايد جبران كند.

سؤال 283 اگر كسى پيش از بلوغ به مكّه برود و حج به جا آورد، حجِ ّ واجب او محسوب مى شود؟

محسوب مى شود.

سؤال 284 اگر غير بالغ به حج رفت يا او را به حج بردند، بايد در مسائل حج از چه كسى تقليد كند تا حجِ ّ او صحيح باشد؟ آيا بايد مرجع انتخاب كند يا به فتواى مرجع تقليد وليّ خود عمل كند؟

بايد مرجع تقليد انتخاب كند.

سؤال 285 اگر كودكى را براى عمرة مفرده محرم كردند، بايد در طواف و سعى رعايت جا به جا نشدن و برنگشتن و ... را بكند، يا اگر دويد يا به عقب برگشت اشكال ندارد؟

مراعات لازم نيست.

سؤال 286 اگر كودك محرم در هنگام طواف يا سعى در آغوش پدر يا مادر خوابش ببرد و او را طواف دهند، طواف يا سعى او صحيح است يا بايد اعاده كند؟

صحيح است.

سؤال 287 پوشش دختر بچّة نابالغ كه او را محرم مى كنند در طواف و سعى چقدر بايد باشد؟

بايد نظير بالغ عمل كند.

سؤال 288 كودكانى كه محرم مى شوند يا آنها را محرم مى كنند، حتماً بايد صحيح تلبيه بگويند يا بايد وليِّ آنها به نيابت از آنها بگويد؟

به

هر طورى كه مى توانند بگويند و اگر اصلاً نمى توانند، وليِّ آن ها بگويد.

حجّ و عمرة افراد كثيرالشّك و وسواسى

سؤال 289 منظور از افراد كثيرالشّك و وسواسى در اعمال حج چه كسانى هستند و اين افراد براى انجام اعمال حجِ ّ خود چه وظيفه اى دارند؟

اگر از حدِّ متعارف كه مردم بر آن حد هستند تجاوز كند، وسواسى است و بايد در هر چه شك كرد اعتنا نكند.

سؤال 290 در جايى كه مى فرمائيد وسواسى يا كثيرالشّك به شك يا وسوسة خود اعتنا نكند، منظور چيست؟ آيا اگر هميشه بنا را بر نفع خود بگذارد درست است يا آن شك و وسوسه را هر چند به نفع خود باشد بايد اهميّت ندهد؟

فرقى ندارد.

سؤال 291 كثيرالشّك و وسواسى در طواف چه وظيفه اى دارند؟

بايد بى اعتنا باشند.

>سؤال 292< كسانى كه در طهارت و نجاست وسواس دارند، به فتواى حضرتعالى بايد متنجّس را پاك بدانند. حال در ايّام حج و در مورد لباس احرام و مكان و... نيز بايد به همين فتوى عمل شود؟

بلى همين فتوى است.

حجّ و عمرة افراد مسلوس و مبطون

سؤال 293 كسى كه در اثر بيمارى قادر به نگهدارى بول خود نيست و در هنگام عمرة مفرده يا حج، مرتّباً لباس احرام او و بدن او نجس مى شود و نيز وضوى آن باطل مى گردد، چه وظيفه اى دارد؟

يك وضو بگيرد و اعمال را به جا آورد.

سؤال 294 كسى كه در اثر بيمارى قادر به نگهدارى باد معدة خود نيست و در هنگام عمره يا حجِ ّ تمتّع، مرتّباً وضوى او باطل مى گردد، چه وظيفه اى دارد؟

لازم نيست وضو را تكرار كند.

سؤال 295 اخيراً لباسى براى بيمارانى كه قادر به نگهدارى بول خود نيستند دوخته شده كه از نجس شدن لباس احرام و بدن آنها جلوگيرى مى نمايد و بول آنها را نگهدارى مى كند. حال سؤال اين است كه اوّلاً اگر اين لباس اجباراً دوخته

باشد اشكالى دارد؟ ثانياً اين شخص به هنگام طواف طاهر محسوب مى شود يا خير؟

با آن لباس اعمال را به جا آورد اشكال ندارد.

زمان حجّ و عمره

سؤال 296 آيا مى شود عمرة تمتّع را در يك سال و حجّ تمتّع را در سال بعد به جا آورد؟

جايز نيست.

سؤال 297 اگر شرط صحّت حج، به جا آوردن عمرة تمتّع و حجّ تمتّع در يك سال است، منظور در يك سال قمرى است يا اينكه فاصلة آن كمتر از دوازده ماه باشد؟

بايد عمرة تمتّع در شوّال يا ذى القعده و يا در ذى الحجّه باشد و فاصله، بيش از اين جايز نيست.

سؤال 298 اگر كسى در ماه محرّم عمرة تمتّع به جا آورد، در ذى الحجّه مى تواند اعمال حج را به جا آورد؟

نمى تواند.

سؤال 299 به طور كلّى اوّلين زمانى كه انجام عمرة تمتّع براى انجام اعمال حج جايز است، چه زمانى است؟

از اوّل شوّال تا قبل از رفتن به عرفات كه بايد محرم به حج شود.

سؤال 300 اگر كسى در آخر ماه مبارك رمضان محرم به عمرة تمتّع شود و بعضى اعمال را در ماه مبارك رمضان و بعضى را در شوال انجام دهد، براى صحّت حجّ تمتّع مجزى است؟

مجزى نيست.

سؤال 301 در چه زمان هايى نمى توان عمرة مفرده به جا آورد؟

در هر زمانى مى توان عمرة مفرده به جا آورد.

سؤال 302 انجام عمرة مفرده در چه زمانى افضل است؟

ماه رجب.

سؤال 303 آيا كسى كه اهل مكّه يا شهرهاى اطراف آن است و قصد حج ندارد، در ايّام حج مى تواند عمرة مفرده به جا آورد؟

مى تواند، چنانچه كسانى كه اهل مكّه نيستند مى توانند عمرة مفرده به جا آورند و نيّت حج نكنند.

سؤال 304 آيا كسى كه محرم به حجِ ّ تمتّع است، در ايّام حج مى تواند عمرة مفرده به

جا آورد؟

بعد از آنكه مُحِل شد چه قبل از به جا آوردن اعمال حج و چه بعد از آن، مى تواند عمرة مفرده به جا آورد.

سؤال 305 آيا خدمه، مدير يا روحانى و ... كاروان كه در ايّام حج محرم به حجّ تمتّع نيستند، مى توانند عمرة مفرده به جا آورند؟

مى توانند.

سؤال 306 اگر فاصلة ميان دو عمره كمتر از يك ماه باشد، آيا لازم است عمرة دوّم رجاءً قصد شود يا خير و آيا مقصود از يك ماه، سى روز كامل است يا يك ماه قمرى؟

كسى كه در مكّه است، چه براى حج و چه براى عمره، همه روزه مى تواند عمرة مفرده به جا آورد. بلكه در شبانه روز مى تواند چندين عمرة مفرده به جا آورده و قصد رجاء هم لازم نيست.

سؤال 307 آيا زائر حجّ تمتّع پس از پايان اعمال حجّ تمتّع، مى تواند عمرة مفرده به جا آورد؟

مى تواند.

سوال 308 آيا زائر حجّ تمتّع پس از عمرة تمتّع و پيش از فرا رسيدن ايّام حج، مى تواند عمرة مفرده به جا آورد؟

مى تواند.

>سؤال 309< اگر انجام دو عمره با فاصلة كمتر از يك ماه را جايز مى دانيد، آيا تفاوت دارد كه دو عمره مربوط به خود شخص باشد يا يكى را به نيابت انجام دهد؟

تفاوت ندارد.

>سؤال 310< لطفاً وظايف اشخاصى را كه در يك ماه قمرى عمره انجام داده اند و در ماه بعدى براى زيارت به منى و عرفات رفته اند و مراجعت مى كنند بفرماييد؟

وظيفة خاصّى ندارند.

>سؤال 311< آيا ملاك براى احرام خروج از شهر مكّه است يا خروج از محدوده اى كه براى حرم تعيين شده است؟

خروج از حرم موجب مى شود كه در برگشت بايد محرم شود و عمره اى به جا آورد.

>سؤال 312< اشخاصى كه آخر ماه به

مكّه مشرّف شده اند و اوّل ماه شك مى كنند عمره اى كه انجام داده اند در ماه قبل بوده يا در ماه جديد، چه وظيفه اى دارند؟

شكّ آن ها اعتبار ندارد.

>سؤال 313< برخى افراد قصد زيارت دوره دارند و از انجام عمره در ماه قمرى جديد معذورند يا براى آنان مشكل است، وظيفة آنان چيست؟

وظيفة خاصّى ندارند.

اقسام حج

سؤال 314 افرادى كه در مكّه و اطراف آن هستند، مخيّر به انتخاب انجام يكى از دو حجِ ّ إفراد و قِران هستند يا هر كدام تحت شرايطى واجب مى شود؟

مخيّرند هر كدام از دو حج را انتخاب كنند و قِران بهتر است.

سؤال 315 افرادى كه در مكّه ساكن نيستند و فاصلة آن ها تا مكّه بيش از شانزده فرسخ است، براى انجام حجِ ّ استحبابى هم بايد حجّ تمتّع انجام دهند يا مخيّر بين انجام حجّ تمتّع، قِران و إفراد هستند؟

مخيّرند هر كدام را مى خواهند به جا آورند.

سؤال 316 زنى كه به حجِ ّ تمتّع رفته و در مكّه دچار عادت ماهيانه شده است و اگر براى پاك شدن صبر كند، خوف نرسيدن به عرفات را دارد، آيا بايد براى طواف و نماز طواف عمرة تمتّع، نايب بگيرد يا حجّ او مبدّل به حجّ إفراد مى شود؟

حجّ او مبدّل به حجّ إفراد مى شود، ولى اگر بخواهد بر حجّ تمتّع باقى بماند بايد براى طواف و نماز آن نايب بگيرد و سعى و تقصير را خودش انجام دهد.

سؤال 317 زنى كه در حين طواف عمرة تمتّع حائض مى شود و معطّل شدن او تا پاك شدن، خوف نرسيدن به وقوف عرفات را به همراه دارد، چه وظيفه اى دارد؟

براى طواف و نماز آن نايب بگيرد و مابقى اعمال را خود به جا آورد.

سؤال 318 اگر زنى حائض بود

و نمى دانست و اعمال عمرة تمتّع را به جا آورد، بعد از پاك شدن چه وظيفه اى دارد؟

بايد مجدداً عمرة تمتّع را به جا آورد.

سؤال 319 در فرض سؤال قبل اگر آن زن بعد از پاك شدن و قبل از عزيمت به عرفات، براى اعادة عمرة تمتّع وقت نداشته باشد يا فقط براى اعادة طواف و نماز آن وقت داشته باشد، چه وظيفه اى دارد؟

حجّ او مبدّل به حجّ إفراد مى شود.

سؤال 320 انجام عمرة مفرده در حج إفراد تا چه زمانى وقت دارد؟ آيا تأخير آن جايز است؟

فور عرفى بايد باشد، بنابر اين هرچه زودتر بايد انجام شود و تا بعد از آخر ذى الحجّه تأخير نيندازد.

سؤال 321 زنى به تصوّر اينكه مستحاضه است، در ميقات محرم شده و با انجام وظايف مستحاضه، اعمال عمرة تمتّع را به جا آورده و پس از اعمال متوجّه شده كه حائض بوده است، حال وظيفة او نسبت به اعمال عمره و حج چيست؟ لطفاً در صورت وسعت و تنگى وقت جداگانه پاسخ فرماييد.

اگر وقت دارد عمره را اعاده مى كند و اگر وقت ندارد حجّ او مبدّل به حجّ إفراد مى شود.

سؤال 322 اگر كسى از روى عمد و بدون عذر، احرام نبندد تا وقت براى عمرة تمتّع تنگ شود، چه وظيفه اى براى حجِ ّ خود دارد؟

بايد حجِ ّ إفراد به جا آورد.

سؤال 323 آيا در حجِ ّ إفراد، مطلقاً مى شود اعمال مكّه (طواف حج و نماز آن و سعى و طواف نساء و نماز آن) را مقدّم به رفتن عرفات بدارد و زودتر انجام دهد؟ يا در صورت ضرورت جايز است؟

مطلقاً جايز است.

سؤال 324 اگر كسى محرم به احرام عمرة تمتّع شود و بعد به جهتى حجّ او مبدّل به

حجِ ّ إفراد گردد، آيا بايد دوباره برگردد و محرم شود يا مى تواند با همان احرام، اعمال حج إفراد را به جا آورد؟

همان احرام كفايت مى كند.

سؤال 325 كسى كه حج بر او واجب شده است، اگر به هر دليلى دير به مكّه برسد و قبل از احرام حجّ تمتّع، بفهمد كه وقت كافى براى انجام عمرة تمتّع و حجّ تمتّع ندارد، وظيفة او چيست و تكليف حجّ او چه مى شود؟

حجّ إفراد به جا آورد و كفايت از حجّ او مى كند.

سؤال 326 در فرض سؤال قبل، حج بر چنين كسى مستقر مى شود و در سال هاى بعد بايد به هر صورت ممكن انجام دهد يا در صورت احراز مجدّد شرايط وجوب، بايد حج به جا آورد؟

حجِ ّ إفراد به جا آورد كفايت مى كند و اگر نمى تواند و در نتوانستن معذور بوده است، وجوب حج از او ساقط مى شود.

سؤال 327 اگر كسى در حجِ ّ إفراد، اعمال حج را زودتر از رفتن به عرفات انجام دهد، آيا پس از انجام طواف نساء و نماز آن، محرّمات احرام و مخصوصاً لذّت جنسى بر او حلال مى شود يا خير؟

محرّمات احرام بعد از حلق يا تقصير در منى حلال مى شود.

>سؤال 328< تأخير عمرة مفرده در حجّ إفراد تا چه وقتى بلاعذر جايز است؟

تا آخر ذى الحجّه جايز است.

سؤال 329 آيا كسى كه حجِ ّ إفراد به جا آورده، مجدداً بايد براى عمرة مفرده محرم شود؟ اگر چنين است، محلّ احرام وى كجا است؟

بايد از ادنى الحل يا يكى از ميقات ها محرم شود.

سؤال 330 در حجِ ّ «قِران» قربانى واجب است يا مستحب؟

واجب است.

>سؤال 331< آيا در حجّ إفراد هم قربانى واجب است؟

واجب نيست.

احرام

احرام

سؤال 332 آيا محرم با انصراف از احرام، محلّ مى شود يا بايد

حتماً اعمال را به پايان رساند؟

بايد اعمال را به جا آورد.

سؤال 333 در فرض سؤال قبل اگر كسى بعد از احرام بگويد از احرام منصرف شدم و لباس احرام را از تن درآورد، تا وقتى كه محرّمات احرام را انجام مى دهد، كفّاره بر او واجب مى شود؟

كفّاره دارد.

سؤال 334 اگر كسى بعد از خروج از ميقات، به جهتى متوجّه شود كه احرامش صحيح نيست، آيا وظيفه دارد برگردد و مجدّداً محرم شود يا در ادنى الحل مى تواند محرم شود؟ آيا اينكه احرام مربوط به عمرة مفرده يا تمتّع باشد، تفاوتى در حكم مى كند؟

در ادنى الحل محرم شود و فرقى ميان عمرة مفرده و عمرة تمتّع نيست.

سؤال 335 آيا مجنون يا نابالغ مى تواند بدون احرام وارد مكّه شود و اگر وليّ او بخواهد او را محرم كند، چه حكمي دارد؟

بدون احرام وارد شود اشكال ندارد و لازم نيست او را محرم كنند.

سؤال 336 اگر كسى به هر جهت احرام را فراموش كند و تا بعد از اتمام عمرة تمتّع به خاطر نياورد، تكليف حجّ و عمره او چه مى شود؟

بايد برگردد و محرم شود و اگر نمى تواند حجّ افراد به جا آورد.

سؤال 337 اگر كسى به هر جهت احرام عمرة تمتّع را فراموش كند و عمرة تمتّع را تمام كند و پس از آن محرم به احرام حج شود و اعمال حج را به پايان رساند و پس از اتمام اعمال حج بفهمد كه عمرة تمتّع را بدون احرام انجام داده است، چه وظيفه اى دارد؟

حج او باطل است.

سؤال 338 آيا اگر كسى در ميقاتى محرم شد، جائز است پس از احرام به سمت مخالف مكّه رود و در شهرهاى ديگر باشد مثلاً به مدينه برود

و چند روز بماند و بعد به مكّه برود و اعمال عمره را به جا آورد؟

جايز است.

سؤال 339 در فرض سؤال قبل اگر آن شخص پس از اينكه خواست به مكّه برود از ميقات ديگرى عبور كند، نياز به اعادة احرام دارد يا خير؟

ندارد.

سؤال 340 آيا مسئولين اجرايى حج، اگر مستطيع نباشند يا قبلاً حج به جا آوده باشند مى توانند با احرام عمرة مفرده وارد مكّه شوند و بعد براى حج محرم نشوند تا بتوانند به امور اجرايى بپردازند؟

اشكال ندارد.

>سؤال 341< اگر كسى به هر دليلى بدون احرام وارد مكه شود، در مكّه وظيفة خاصّى دارد يا خير؟

بايد برگردد و در ادنى الحل محرم شود و عمره به جا آورد.

>سؤال 342< يكى از زائران قبل از رسيدن به ميقات بيهوش شده و همراهان نمى توانند او را رها كنند، لطفاً بفرماييد وظيفة آنان در قبال احرام آن شخص چيست؟

او را بدون احرام همراه خود ببرند.

نيّت

سؤال 343 آيا نيّت به اين معناست كه قصد انجام عملى را داشته باشيم يا اينكه حتماً بايد بر زبان جارى شود؟

توجّه كفايت مى كند، خطور لازم نيست و تلفّظ هم لازم نيست.

سؤال 344 اگر كسى بخواهد نيّت احرام يا عمره يا حج را به زبان جارى كند، چگونه بايد نيّت كند؟

به زبان جارى كردن لازم نيست و اگر بخواهد به زبان آورد، هر طورى كه بگويد، به عربى يا فارسى و يا به زبان ديگر، و هر چه بگويد كه دلالت بر نيّت كند كفايت مى كند.

سؤال 345 آيا در نيّت احرام، قصد ترك محرّمات احرام هم لازم است يا خير؟

لازم نيست.

سؤال 346 در فرض سؤال قبل اگر كسى بداند كه برخى محرّمات احرام را مرتكب خواهد شد، به صحّت نيّت او

لطمه اى وارد مى شود؟

احرام او صحيح است.

سؤال 347 اگر كسى قبلاً حجّ واجب خود را انجام داده باشد و بخواهد مجدّداً به حج مشرّف شود، مى تواند نيّت كند كه اگر حجّ قبلى او اشكال داشته براى خودش منظور شود و گرنه براى يك منوبٌ عنه مثل پدر يا مادرش منظور گردد؟

براى خود و يا براى ديگران جايز است. ولى خلاف احتياط است.

سؤال 348 آيا در عمرة مفرده يك نيّت از اوّل تا آخر براى انجام اعمال عمره كفايت مى كند يا براى هر عملى بايد جداگانه نيّت كرد؟

لازم نيست.

سؤال 349 آيا نيّت حجّ تمتّع، در هر عملى از حج بايد تكرار شود يا همان نيّت ابتدائى كفايت مى كند؟

كفايت مى كند.

سؤال 350 كسى كه در حجّ تمتّع هنگام نيّت عمرة تمتّع، در نظر داشته است كه عمرة تمتّع به جا مى آورد كه مقدّمة حجّ تمتّع است، حال اگر موقع بستن احرام حج و عزيمت به عرفات، فراموش كند كه نيّت احرام حج كند حتى از دل هم نگذراند، بلكه در خانة خدا محرم شود و به عرفات برود و ساير اعمال را انجام دهد، اشكالى دارد؟

اشكال ندارد.

>سؤال 351< اينكه بيان شده است نيّت احرام بايد براى خدا باشد، اگر اين نيّت براى رفتن به بهشت يا ترس از جهنم يا براى رفع تكليف يا براى سعادت خود و خانواده اش باشد نيّت خدايى محسوب مى شود يا خير؟

اينگونه چيزها همه نيّت خدايى است.

سؤال 352 اگر كسى به دلايلى احتمال دهد حجّى كه قبلاً به جا آورده، صحيح نبوده است، مى تواند احتياطاً دوباره به جا آورد؟ در اين صورت نيّت اين حج بايد چگونه باشد؟

همين مقدار كه توجّه به اين مطلب داشته باشد و در موقع احرام، نيّت حجِ ّ تمتّع

كند، كفايت مى كند و اگر مى خواهد نيّت ما فى الذّمه كند كفايت مى كند.

تلبيه

سؤال 353 حدِّ جواز گفتن لبّيك تا كجاست؟

تا نزديك شهر مكّه، جائى كه شهر به خوبى ديده شود.

سؤال 354 آيا شهر مكّه براى قطع لبّيك، محدودة قديم مكّه است يا شهر جديد؟

شهر جديد.

سؤال 355 كسى كه در مسجد تنعيم يا مسجد جعرانه محرم مى شود، تا كجا بايد لبّيك بگويد؟

تا آنجا كه شهر مكّه به خوبى ديده شود و اگر در ميقاتى نظير مسجد تنعيم كه فعلاً جزو شهر است محرم شود، وقتى از مسجد خارج شد، بايد تلبيه را قطع كند.

سؤال 356 اگر كسى نتواند به درستى و صحيح عبارات عربى تلبيه را بگويد، مى تواند به فارسى يا هر زبان ديگرى بگويد يا بايد نايب بگيرد؟

به هرطورى كه مى تواند عربى بگويد، كفايت مى كند.

سؤال 357 افرادى كه گنگ هستند مى توانند با اشاره تلبيه را بگويند يا بايد نايب بگيرند؟

بايد خود با اشاره بگويند.

سؤال 358 آيا در تلبيه، رعايت قواعد تجويدى واجب است؟

واجب نيست.

>سؤال 359< بلند گفتن تلبيه توسط زنان، به صورتى كه نامحرم صداى آن ها را بشنود، چه حكمى دارد؟ آيا به صحت احرام آنان ضربه مى زند؟

اگر احتمال مفسده باشد حرام است ولى به احرام آن ها ضربه نمى زند.

>سؤال 360< شخصى براى احرام عمره به مسجد رفته و نيّت كرده و به سمت خانة خدا برگشته و در راه به ياد آورده است كه تلبيه نگفته است، اكنون چه وظيفه اى دارد؟

وظيفه اى ندارد.

>سؤال 361< در فرض سؤال قبل اگر آن شخص در حين اعمال عمره يا بعد از اتمام عمره به ياد آورد كه تلبيه نگفته است چه وظيفه اى دارد؟

وظيفه اى ندارد.

>سؤال 362< شخصى هنگام احرام عبارات تلبيه را براى همراهان خود گفته تا آن ها به دنبال او

بگويند ولى فراموش كرده است كه به نيّت احرام خودش تلبيه بگويد، آيا همان تلبيه كه گفته است كافى است يا وظيفة ديگرى دارد؟

كفايت مى كند.

لباس احرام

سؤال 363 آيا در لباس احرام، مى توان به يك جامة بلند اكتفا كرد يا حتماً بايد دو جامه باشد؟

حتماً دو جامه بايد باشد.

سؤال 364 آيا اگر لباس احرام كسى نجس باشد، احرام او باطل است؟

احرام باطل نيست، بايد لباس را تطهير كند.

سؤال 365 به طور كلّى اگر شرايط لباس احرام، احراز نشود، معصيت شده است يا احرام باطل است؟

احرام باطل است.

سؤال 366 آيا محرم مى تواند پارچة ندوخته در زير لنگ يا عباى خود ببندد؟ و آيا اين كار نياز به ضرورت دارد؟

مى تواند بدون ضرورت اين كار را بكند.

سؤال 367 آيا گذاشتن سنگ يا شى ء ديگرى در لباس احرام و وصل كردن دو طرف لباس با نخ يا كش و امثال آن جايز است؟

اشكال ندارد.

سؤال 368 آيا مى شود دو طرف لباس احرام را با سنجاق و امثال آن به هم وصل كرد؟

اشكال ندارد.

سؤال 369 اگر مسئولين اجرايى محرم به احرام حج شوند، ولى به جهت بهتر انجام شدن امور اجرايى لباس دوخته بپوشند، آيا حجّ آن ها صحيح است؟

حجّ آن ها صحيح است.

>سؤال 370< افرادى كه در مدينه لباس احرام مى پوشند و به ميقات مى روند، آيا لازم است هنگام نيّت، لباس را از تن در آورند و مجدداً بپوشند و اندكى لباس را تكان دهند و بعد نيّت كنند؟

لازم نيست.

>سؤال 371< بستن شال به كمر يا به سينه براى محرم چه حكمى دارد؟

جايز است.

>سؤال 372< يكى از حجّاج در حين اعمال متوجّه شده كه شورت خود را در نياورده و در آن حين نيز خجالت كشيده درآورد و اعمال را به همان

صورت ادامه داده است، آيا حج يا عمرة او صحيح است؟

عمره و حجّ او صحيح است.

>سؤال 373< آيا زنان محرم مى توانند لباسى كه توسط تور يا گلدوزى و... تزيين شده است در زير چادر بپوشند؟

مى توانند.

ميقات

سؤال 374 به فتواى حضرتعالى محلِ ّ احرام براى حجِ ّ تمتّع كجاست؟ آيا در هر كجاى مكّه باشد كفايت مى كند يا موضع احرام محدودة خانة خداست؟

از هر كجا از مكّة مكرّمه محرم شود، كفايت مى كند و بهترين جا خانة خداست.

سؤال 375 احرام كسانى كه از راه دور و از سمت جدّه به مكّه مى روند، از ادنى الحل نظير مسجد تنعيم صحيح است؟

صحيح است، ولى عمداً اگر اين كار را بكند، گناه كرده است.

سؤال 376 به طور كلى اگر كسى نذر كند در مكان ديگرى غير از ميقات، محرم شود، آيا واجب است به نذر خود عمل كند و آيا اين احرام صحيح و كافى است؟

نذر منعقد نمى شود و بايد از يكى از ميقات ها محرم شود.

سؤال 377 كداميك از مواقيت احرام افضل از ساير مواقيت است؟

مسجد شجره.

سؤال 378 محاذات مواقيت يعنى چه؟ به عبارت ديگر تا چه فاصله اى از ميقات هاى حج، مى شود محرم شد؟ همچنين محاذات فقط ارضى است يا در هوا مثلاً در هواپيما هم محسوب مى شود؟

در مكانى كه تعيين شده است براى احرام از آنجا بايد محرم شود، ولى اگرعذرى باشد مى تواند درجاهايى نزديك به آن مكان ها محرم شود، چه در زمين و چه در هوا.

سؤال 379 ميقات كسانى كه در مكّه يا شهرهاى اطراف مكّه ساكن هستند، كجاست؟

ادنى الحل؛ نظير تنعيم و جحفه.

سؤال 380 با توجّه به اينكه ساختمان ها و صحن هاى مواقيت در سال هاى اخير گسترش پيدا كرده است، دقيقاً از چه محلّى در اين مواقيت،

نيّت احرام صحيح است؟

در همة آنجا احرام صحيح است.

سؤال 381 اگر عمرة مفرده يا عمرة تمتّع كسى باطل شد، براى اعادة آن بايد به ميقاتى كه از آن محرم شده است برگردد يا مى تواند در «ادنى الحل» مثلاً مسجد تنعيم محرم شود؟

احرام از «ادنى الحل» كفايت مى كند.

سؤال 382 آيا كسى كه قبل از موسم حج با احرام عمرة مفرده، وارد مكّه شده است، براى انجام عمرة تمتّع بايد به مواقيت پنجگانه برود يا احرام در ادنى الحل كفايت مى كند؟

احرام در ادنى الحل كفايت مى كند.

سؤال 383 اگر عمرة تمتّع كسى باطل شد، براى اعاده بايد به ميقاتى كه از آن محرم شده است بر گردد يا احرام در ادنى الحل كفايت مى كند؟

احرام در ادنى الحل كفايت مى كند.

سؤال 384 كسى كه به قصد حجِ ّ تمتّع به مكّه مى رود، اگر بدون عذر در ميقات محرم به احرام عمرة تمتّع نشود و به مكّه برود، چه وظيفه اى دارد؟ آيا مى تواند در ادنى الحل محرم شود يا بايد در هر صورت به ميقات برگردد؟

در يكى از مواقيت محرم شود، كفايت مى كند.

سؤال 385 آيا زن حائض مطلقاً مى تواند در نزديكى مسجد يا در حال عبور، محرم شود يا نياز به نذر و احراز مقدّمات ديگرى دارد؟

مى تواند در نزديكى مسجد محرم شود.

>سؤال 386< كسى براى احرام عمرة مفرده به مسجد جعرانه رفته و با توجه به كم بودن رفت و آمد در آن مسجد، مشاهده كرده است كه درب مسجد بسته است، آيا احرام او از بيرون مسجد صحيح مى باشد؟

در هر يك از مواقيت، احرام از بيرون جايز است.

>سؤال 387< زنى در دومين روزى كه خون ديده است، بايد به همراه كاروان در مسجد شجره براى عمره محرم شود، ولى با توجه به

اينكه مى خواسته با خوردن قرص عادت ماهيانه را عقب بيندازد، بين حائض يا مستحاضه بودن خود شك دارد. حال بفرماييد اوّلاً مى تواند داخل مسجد شجره محرم شود يا خير؟ ثانياً براى طواف خود چه وظيفه اى دارد؟

مى تواند محرم شود و مى تواند داخل مسجد شود و مى تواند عمره به جا آورد ولى اعمال مستحاضه را بايد مراعات كند.

>سؤال 388< با توجه به فتواى حضرتعالى مبنى بر جواز احرام در نزديكى ميقات براى حائض و جنب، آيا نذر در مدينه براى بستن احرام جايگاهى دارد و آيا اين نذر جايز است؟

اين نذر جايز نيست.

>سؤال 389< آيا اگر كسى با هواپيما از روى مواقيت بگذرد مى تواند، در حال پرواز محرم شود؟ آيا اطمينان به قول مسئولين هواپيما مبنى بر اينكه از روى ميقات مى گذرند، كافى است؟

اگر مورد اطمينان باشند، به قول آن ها مى تواند محرم شود.

>سؤال 390< بيماران جسمى يا ذهنى روانى كه ناچارند همراه كاروان به مكّه بروند براى عبور از ميقات و ورود به مكّه چه وظيفه اى دارند؟

نظير اطفال، وظيفه اى ندارند.

محرّمات احرام

سؤال 391 از چه زمانى محرّمات احرام، حرام مى شود؟

به مجرّدى كه با لبّيك لباس احرام مى پوشد.

سؤال 392 چه كسانى مى توانند بدون احرام وارد مكّه شوند؟

افرادى كه زياد رفت و آمد داشته باشند؛ نظير افراد دائم السّفر، راننده ها و تهيه كنندة آذوقه براى حاجيان و افرادى كه كارشان خارج مكّه است.

سؤال 393 آيا در شب مى توان از ميقات تا مكّة مكرّمه را با وسيلة مسقّف طى طريق كرد؟

جايز است.

سؤال 394 اگر كسى بعد از نيّت و پوشيدن لباس احرام ولى قبل از تلبيه يكى از محرّمات احرام را انجام داد، آيا بايد كفّاره بپردازد؟

لازم نيست.

سؤال 395 آيا حنا بستن در حال احرام زينت محسوب مى شود و حرام

است؟

اگر به قصد زينت باشد جايز نيست.

سؤال 396 اگر قسمتى از لباس محرم در هنگام طواف نجس شود يا محرم متوجّه شود كه نجس بوده است، در اين صورت مى تواند آن قسمت از لباس را در دست بگيرد و طواف را ادامه دهد؟

نمى تواند باآن طواف كند، چه پوشيده باشد يا نه.

سؤال 397 اگر محرم قبل از احرام موهاى خود را به قصد زينت ولى نه به قصد زينت احرام، رنگ كرده باشد يا دست يا پا يا صورت يا موى خود را حنا بسته باشد، لازم است براى احرام رنگ يا حنا را پاك كند؟

لازم نيست.

سؤال 398 بانوان محرم هنگامى كه مى خواهند لباس يا مقنعة خود را تعويض نمايند، مقدارى جلوى صورت آن ها پوشيده مى شود، آيا اين امر اشكال دارد؟

اشكال ندارد و همچنين براى مردها.

سؤال 399 آيا بانوان محرم مى توانند به هنگام خواب، پتو يا روانداز را روى صورت خود بكشند؟

اشكال ندارد و همچنين براى مردها.

سؤال 400 آيا زنان محرم مى توانند صورت خود را با حوله يا دستمال پاك كنند؟

زن و مرد هر دو مى توانند.

سؤال 401 اگر در هنگام خواب، روى پاى مردان توسّط پتو و روانداز و... پوشيده شود، اشكال دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 402 اگر لنگ احرام مردان بلند باشد و بعضى اوقات روى پاى آنان را بپوشاند اشكال دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 403 اگر در حالت احرام، مردى عباى احرام خود را جهت استحمام يا تعويض يا ... سهواً از سر بيرون آورد و لحظاتى روى سر او پوشيده شود، اشكال دارد؟

عمداً هم اشكال ندارد.

سؤال 404 كشتن يا انداختن مگس يا پشه يا ساير حشراتى كه روى بدن و لباس محرم مى نشينند، چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 405 اگر پشه و كك و كنه و نظائر آن

كه در لباس يا بدن محرم، ساكن هستند موجب آزار او باشند يا ضررى داشته باشند، باز هم كشتن يا جدا كردن آنها از بدن، حرام است؟

در صورت ضرورت رفع آن اشكال ندارد و كفّاره هم ندارد.

سؤال 406 ملاك در حرمت كشتن و جدا كردن حشرات، اين است كه مثل كنه و شپش، ساكن بدن باشند يا مثل پشه و مگس روى لباس يا بدن بنشينند و بروند؟

كشتن حشراتى كه در بدن ساكن هستند، بدون ضرورت جايز نيست و كفّاره دارد. ولى كشتن و جدا كردن حشراتى مثل مگس و پشه و نظاير آن اشكال ندارد و كفّاره هم ندارد.

سؤال 407 مردى كه معمولاً كلاه گيس يا موى مصنوعى دارد، در هنگام احرام بايد بردارد يا مى تواند طبق معمول آن را بر سر داشته باشد؟

باقى باشد اشكال ندارد.

سؤال 408 اگر مردى سهواً يا جهلاً در حالت احرام لباس دوخته بپوشد و پس از اينكه علم به حرمت اين كار پيدا كرد، فوراً لباس را از تن خارج كند، آيا باز هم بايد كفّاره بپردازد؟ اگر لباس را از سر در آورد بايد كفّاره بپردازد؟

كفّاره لازم نيست.

سؤال 409 آيا مرد محرم مى تواند سر خود را با حوله خشك كند يا با دستمال پاك نمايد؟

اشكال ندارد.

سؤال 410 آيا مرد محرم مى تواند هنگام خوابيدن، پتو يا روانداز را روى سر خود بكشد؟

اشكال ندارد.

سؤال 411 اگر مردى در حالت احرام عمداً و با علم و با اختيار چند بار لباس دوخته بپوشد يا چند لباس دوخته همزمان بپوشد يا يك لباس را چند بار بپوشد و از تن درآورد، در اين صورت يك كفّاره بر او واجب مى شود يا به تعداد دفعات پوشيدن لباس ها

يا به تعداد لباس هايى كه همزمان پوشيده است، بايد كفّاره بپردازد؟

صورت اوّل و سوّم، تعدّد كفّاره لازم است، ولى در صورت دوّم (چند لباس دوخته همزمان) كفّارة متعدّد ندارد.

سؤال 412 آيا مرد محرم مى تواند سر خود را در آب فرو برد؟ آيا مى تواند زير دوش برود؟

اشكال ندارد.

سؤال 413 خوابيدن درون كيسة خواب در حالت احرام براى مردان چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 414 به رو انداختن پتو در حالت احرام براى مردان چه حكمى دارد؟ آيا فرقى مى كند آن پتو روى سر كشيده شود يا خير؟

مطلقاً اشكال ندارد.

سؤال 415 استفاده از شامپو و صابون و خمير دندان معطّر در حالت احرام براى محرم چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 416 آيا زن و مرد محرم مى توانند بدون لذّت، به همديگر نگاه كنند يا در كنار يكديگر بنشينند و يا دست همديگر را بگيرند؟

اشكال ندارد.

سؤال 417 آيا مرد محرم مى تواند بار يا محموله اى را روى سر خود بگذارد و حمل نمايد؟

اشكال ندارد.

سؤال 418 پوشانيدن گوش براى مرد محرم چه حكمى دارد؟ آيا گوش حكم قسمتى از سر را دارد و نبايد آن را پوشاند؟

گوش جزو سر نيست و مثل صورت است و پوشانيدن آن اشكال ندارد.

سؤال 419 خوابيدن زير پشه بند يا خيمه در شب و روز براى مرد محرم چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 420 اگر مرد محرم سر خود را با لباس دوخته بپوشاند، با توجّه به اينكه طبق فتواى حضرتعالى پوشانيدن سر كفّاره ندارد، پرداخت كفّارة لباس دوخته كفايت مى كند؟

كفايت مى كند.

سؤال 421 در لباس احرام، لنگ را نبايد به گردن گره زد، يا به كمر يا هر دو؟

اشكال ندارد، ولى اگر گره نزند بهتر است.

سؤال 422 آيا زن محرم مى تواند از كلاه گيس و موى مصنوعى كه قبلاً داشته

است استفاده كند؟

اشكال ندارد.

سؤال 423 قسم هايى كه محرم بر حسب عادت و به طور روزمرّه مى خورد، اگر در حال احرام تكرار كند چه حكمى دارد؟

حرام نيست، ولى خوب است از آن پرهيز شود.

سؤال 424 آيا مرد محرم مى تواند چتر روى سر خود بگيرد؟

در روز جايز نيست، البته در بين راه. ولى در مكّه و يا در منزل ولو در بين راه، زير سقف رفتن و يا از چتر استفاده كردن اشكال ندارد.

سؤال 425 اگر مرد محرم سهواً يا جهلاً هنگام سفر و در روز به زير سايه برود، در اين صورت بايد كفّاره بپردازد؟ آيا واجب است فوراً سايه را ترك كند و مثلاً در راه از ماشين پياده شود يا خير؟

كفّاره ندارد، ولى بايد به طور متعارف از آنجا خارج شود.

سؤال 426 اگر مرد محرم در روز به شهر جديد مكّه برسد، هرچند فاصلة زيادى از مسجدالحرام داشته باشد ولى آن مكان عرفاً شهر مكّه محسوب شود، در اين صورت مى تواند در ماشين سقف دار بنشيند يا زير سايه برود؟

مى تواند.

سؤال 427 آيا محرم مى تواند آمپول تزريق نمايد؟ خواهشمند است در مورد اينكه خون از بدن او خارج شود يا خير و كفّارة هر كدام جداگانه بيان فرماييد؟

اگر مجبور باشد جايز است و در صورتى كه مجبور نباشد، اگر خون بيرون بيايد، جايز نيست.

سؤال 428 اگر مرد محرم در روز در كنار ديوارى بايستد، يا از كنار آن عبور كند كه ساية ديوار روى سر او باشد، چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 429 اگر در حال احرام خون دادن محرم براى حفظ جان كسى لازم باشد، يا حجامت كردن و خون دادن يا رگ زدن و امثال اين امور، براى سلامتى محرم لازم باشد، وظيفة او

چيست و اگر خون داد، حكم احرام و كفّارة او چه مى شود؟

اشكال ندارد.

سؤال 430 اگر هنگامى كه مرد محرم در هنگام حلق يا تقصير، سرش خون بيايد، صدمه اى به صحّت حج يا عمره يا احرام او وارد مى شود؟ آيا اين كار براى او كفّاره دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 431 آيا جايز است محرم، مسلّح به سلاح گرم يا سرد شود؟ اگر قبل از احرام مسلّح باشد چه بايد كند؟

اگر ضرورت داشته باشد، اشكال ندارد.

سؤال 432 اگر محرم در حال احرام غذاهاى چرب بخورد، به صورتى كه دست و دهان او چرب شود اشكال دارد؟

گرچه بو هم داشته باشد، اشكال ندارد.

سؤال 433 آيا محرم مى تواند دندان ديگرى را بكشد؟ در اين صورت آيا فرقى مى كند كه ديگرى محرم باشد يا نباشد؟

اگر ضرورت باشد براى هر دو مطلقاً اشكال ندارد.

سؤال 434 آيا محرم مى تواند از بدن ديگرى خون بگيرد؟ آيا فرقى مى كند كه ديگرى محرم باشد يا نباشد؟

مى تواند و اگر ديگرى محرم است، او بايد مواظب باشد خون نيايد و در صورت ضرورت براى هر دو اشكال ندارد گرچه خون هم بيرون بيايد.

سؤال 435 اگر دندان محرم شديداً درد بگيرد و باعث آزار او شود، آيا مى تواند خودش يا توسّط ديگرى مثلاً پزشك آن دندان را بكشد؟ در اين صورت آيا فرقى مى كند كه خون بيرون بيايد يا نه؟ آيا اين كار كفّاره دارد يا خير؟

مطلقاً جايز است.

سؤال 436 به فتواى حضرتعالى وجوب كفّارة ارتكاب محرّمات احرام در كداميك از موارد ذيل است؟ از روى علم و عمد، از روى جهل به مسئله، از روى سهو يا از روى نسيان و غفلت؟

البته موارد تفاوت دارد، ولى قاعدة كلّى كفّاره، مربوط به عمد است.

سؤال 437 اگر

محرم در دست يا پاى خود انگشت اضافى داشته باشد، گرفتن ناخن آن انگشت هم حرام است؟

اگر ضرورت باشد، اشكال ندارد.

سؤال 438 در مورد بيرون آوردن خون از بدن، كندن دندان و ناخن گرفتن، اگر همة اين امور توسّط ديگرى براى محرم انجام شود، باز هم حرام است؟

براى ديگرى - خواه محرم باشد يا نباشد- حرام نيست. ولى براى خود محرم حرام است مگر اينكه مجبور يا مضطر باشد.

سؤال 439 اگر بيرون آوردن خون از بدن، كندن دندان و ناخن گرفتن، توسّط ديگرى براى محرم انجام شود، ولى يا به اجبار باشد يا مثلاً در خواب باشد كه محرم متوجّه نشود، در اين صورت اين كارها براى محرم چه حكمى دارد و او چه وظيفه اى خواهد داشت؟

براى هر دو اشكال ندارد.

سؤال 440 اگر كسى در حال احرام از روى فراموشى يا ندانستن مسئله، خون از بدن خود خارج كند، دندان خود را بكشد يا ناخن بگيرد، چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 441 اگر ناخن كسى در حال احرام بشكند و يا به گونه اى در انگشت او فرو رود و ماية آزار او شود، يا ماندن آن ناخن موجب ضرر شود، آيا جايز است آن را بگيرد؟ آيا اين كار كفّاره دارد؟

جايز است و كفّاره ندارد.

سؤال 442 اگر موى بدن محرم، به وسيلة ديگرى گرفته شود خواه آن ديگرى محرم باشد يا نباشد براى محرم چه حكمى دارد؟

حرام است.

سؤال 443 اگر هنگام غسل و وضو هرچند مستحب باشد، مو از سر و صورت و بدن محرم ريخته شود چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 444 اگر كسى مى داند به طور معمول هنگام وضو يا غسل، از بدنش يا از سرش مو ريزش مى كند، در اين صورت جايز است در حال احرام غسل

مستحب كند يا براى استحباب وضو بگيرد؟

اشكال ندارد.

سؤال 445 اگر موى سر يا صورت يا بدن محرم به واسطة شانه كردن مو يا خاراندن بدن، ريزش كند چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 446 اگر محرم مى داند كه معمولاً در اثر شانه كردن مو يا خاراندن بدن، مو ريزش مى كند در اين صورت جايز است موى خود را شانه كند يا بدن خود را بخاراند؟

جايز است.

سؤال 447 آيا محرم مى تواند از بدن ديگرى مو بگيرد و آيا فرقى مى كند كه ديگرى محرم باشد يا نباشد؟

جايز است ولى نكند بهتر است.

سؤال 448 اگر محرم سر محرم ديگرى را با اجازة او بتراشد، كداميك بايد كفّاره بدهند؟

كسى كه سر او تراشيده شده است.

سؤال 449 اگر محرم، قسمتى از موى سر خود را بتراشد يا تعدادى از موى سر يا صورت يا بدن خود را بگيرد، كفّاره دارد؟

كفّاره دارد.

سؤال 450 اگر تراشيدن سر در حال احرام به جهت ضرورتى باشد، در اين صورت كفّارة آن با كفّارة تراشيدن سر در غير ضرورت تفاوتى دارد؟

در صورت ضرورت كفّاره ندارد.

سؤال 451 ازالة موى زير هر دو بغل كفّاره را واجب مى كند يا يكى؟ به عبارت ديگر اگر كسى فقط موى زير يك بغل را ازاله كند بايد كفّاره بپردازد؟

كفّاره دارد و اگر زير هر دو بغل را زائل كند، يك كفّاره كفايت مى كند.

سؤال 452 اگر داشتن مو موجب آزار يا بيمارى محرم گردد، آيا مى تواند موى خود را زائل كند؟ در اين صورت بايد كفّاره بپردازد؟

مى تواند و كفّاره هم ندارد.

سؤال 453 آيا كفّارات محرّمات احرام بايد پس از انجام عمل حرام پرداخت شود يا پس از انجام اعمال حج يا عمره و در مكّه يا اينكه حاجى مى تواند هنگام بازگشت در شهر

خودش كفّاره را بپردازد؟ در صورتى كه مخيّر است، كداميك افضل مى باشد؟

مى تواند هنگام بازگشت كفّاره را بپردازد.

سؤال 454 محدودة روابط زن و مرد در حال احرام در موارد زير چگونه است:

الف) آيا روابط زن و مرد نسبت به همديگر مثل اجنبى و اجنبيّه هستند يا اين كه صرفاً روابط جنسى و استمتاع ممنوع است؟

ب) آيا در حال احرام جنس زن به جنس مرد حرام مى شود يا اين كه مخصوص روابط زن و شوهرى است؟ يعنى ارتباط مادر و پسر، خواهر و برادر، پدر و دختر، دايى و عمو و ساير محارم با محرم هاى خودشان چه حكمى دارند؟

آنچه در حال احرام حرام است، روابط جنسى و استمتاعات جنسى است. ولى روابط معمولى در زن و شوهر، چه رسد در محارم، حتّى در نامحرم، آن حرمت را ندارد.

سؤال 455 اگر محرم با وسيلة نقليه در حال حركت باشد و گياهى يا درختچه اى توسّط آن وسيلة نقليه در محدودة حرم كنده شود، چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 456 پوشيدن لباس مخصوص زينت در حال احرام (از نظر جنس، يا از نظر دوخت و شكل) يا استفاده از انگشتر و دست بند و گردن بند كه نوعاً زن همراه دارد و يا لباس هايى كه زن هميشه مى پوشد ولى زيبا و شيك است، يا داشتن ريش و زلف براى مردان، يا گيس را شانه زدن و مرتّب كردن و استفاده از انگشتر پلاتين سفيد و فيروزه و امثال آن يا استفاده از عينك هاى طلايى و شيك و مانند اينها براى مردان و زنان چه حكمى دارد؟

آنچه حرام است زينت كردن در حال احرام است. بنابراين اگر زن زينت داشته است، مثلاً النگو در دست او بوده

است و يا مرد عينك طلايى هميشه استعمال مى كرده است، لازم نيست در حال احرام استعمال نكند و شانه زدن سر و ريش جزء زينت هاى حرام نيست.

سؤال 457 زن حائض در كجا بايد محرم شود؟

در هر كجا از ميقات ها غير از خود مسجد، مى تواند محرم شود.

سؤال 458 آيا مرد محرم در روز مى تواند داخل مساجد يا قهوه خانه ها و يا ساير مكان هاى مسقّف بين راهى بشود؟ آيا تفاوت مى كند هوا ابرى، آفتابى يا بارانى باشد؟

مى تواند.

سؤال 459 اگر مرد محرم در محلّى بين ميقات و مكّه و يا اصلاً در محلّى خارج از مكّه كه ربطى هم به ميقات نداشته باشد، به دلايلى منزل كند و چند ساعت يا چند روز در آنجا بماند، در اين صورت مى تواند زير سقف برود؟

جايز است.

سؤال 460 مرد محرمى كه از حرارت نور آفتاب شديداً ناراحت مى شود يا تابش آفتاب و يا بارش باران به او زيان مى رساند، مى تواند در روز از ماشين سقف دار براى سفر خود استفاده كند؟ در اين صورت بايد كفّاره بدهد؟

اشكال ندارد، ولى كفّاره دارد.

سؤال 461 آيا به فتواى حضرتعالى روغن ماليدن به بدن جزء محرّمات احرام مى باشد يا خير؟

جزو محرّمات نيست، گرچه بودار هم باشد.

سؤال 462 اگر محرم، قبل از احرام بدن خود را چرب كرده باشد، بايد براى احرام پاك كند يا صبر كند تا از بين برود يا لازم نيست اين كار را بكند؟ آيا فرقى مى كند كه روغن بو داشته باشد يا خير؟

مطلقاً لازم نيست.

سؤال 463 آيا بو داشتن يا بدون بو بودن روغن يا مادّة چرب، تفاوتى در حرمت آن براى محرم مى كند؟

تفاوت ندارد.

سؤال 464 ماليدن پماد يا مادة چرب طبّى براى درمان محرم چه حكمى دارد؟ آيا فرقى مى كند

بودار باشد يا بدون بو؟

مطلقاً اشكال ندارد.

سؤال 465 چنانچه محرم عمداً و با علم و از روى اختيار و بدون عذر، بدن خود را چرب كند، آيا بايد كفّاره بپردازد؟ آيا فرقى مى كند كه مواد چرب بودار يا بدون بو و يا خوشبو يا بدبو باشد؟

آنچه و مانند آن نوشته ايد اشكال ندارد، گرچه بودار هم باشد.

سؤال 466 اگر محرم براى درمان يا اضطرار ديگرى به بدن خود روغن بمالد، بايد كفّاره بپردازد؟

اشكال ندارد، گرچه اضطرار هم در كار نباشد.

سؤال 467 خوردن روغن و مواد چرب، چه بو داشته باشد و چه نداشته باشد براى محرم چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد و همچنين خوردن و آشاميدن هر خوراكى و آشاميدنى گرچه بو هم داشته باشد، اشكال ندارد.

سؤال 468 آيا براى محرم در استعمال مواد چرب مثل روغن و پماد و كرم و نظائر آن تفاوتى وجود دارد؟

حرام نيست، گرچه مثلاً پماد بو هم داشته باشد.

سؤال 469 كفّارة كندن درخت در حرم چيست و به چه كسى بايد پرداخت گردد؟

كفّارة كندن درخت و گياه حرم، قيمت آن است كه بايد به فقرا پرداخت شود.

سؤال 470 قسم خوردن به خداوند براى محرم چه حكمى دارد؟

قسم مجادله اى حرام است و امّا غير از اين مطلقاً از محرّمات نيست.

سؤال 471 قسم خوردن به غير خداوند مثل قسم خوردن به معصومين و يا قسم خوردن به پدر و مادر و ... چه حكمى دارد؟

اگر مجادله باشد، حرام است.

سؤال 472 اگر جدال محرم با قسم همراه نباشد، كفّاره دارد؟

جدال مطلقاً حرام است گرچه توأم با قسم نباشد. جدال حرام با قسم به يكى از اسماء الهى كفّاره دارد.

سؤال 473 آيا فخر فروشى جزء موارد «فسوق» براى محرم محسوب مى شود يا نوعى «جدال» است؟

جزو

موارد فسوق است.

سؤال 474 كسى كه به قصد غسل احرام، به حمّام رفته ولى بعد شك كند كه غسل كرده است يا خير، چه وظيفه اى دارد؟

بنا بگذارد كه غسل كرده است.

>سؤال 475< كسى كه پاى مصنوعى دارد مى تواند در حال احرام جوراب دوخته بپوشد؟

مى تواند.

>سؤال 476< كسى كه ناچار است جوراب بپوشد، آيا بايد كفّارة لباس دوخته بپردازد؟ در اين صورت بايد براى هر جوراب يك كفّاره بدهد يا يكى براى هر دو كافى است؟

بايد يك كفّاره بدهد و براى لباس دوخته گرچه چندين لباس باشد يك كفّاره كفايت مى كند.

>سؤال 477< مردى كه بايد هميشه كلاه بر سر داشته باشد و اگر كلاه خود را بردارد سرما مى خورد (مخصوصاً در اتوبوس كه كولر روشن است) ، هنگام احرام مى تواند كلاه بر سر بگذارد؟

مى تواند.

>سؤال 478< كسى كه به علّت بى مو بودن هميشه كلاه بر سر دارد، در هنگام احرام هم به دليل خجالت مى تواند كلاه بر سر بگذارد؟ اگر گذاشت آيا كفّاره بر او واجب است؟

مى تواند، ولى كفّاره دارد.

>سؤال 479< مرد محرمى سرش زخم شده و مجبور است روى آن را بپوشاند، آيا بايد كفّاره بدهد؟

لازم نيست.

>سؤال 480< كسى كه يك لباس دوخته مانند كلاه يا لباس زير بدون عذر از اوّل تا آخر احرام پوشيده باشد، چند كفّاره بايد بپردازد؟

يك كفّاره كافى است.

>سؤال 481< آيا استعمال بوى درختان و گياهان معطّر خوشبو كه در عرفات است براى محرم حرام مى باشد؟

حرام نيست.

>سؤال 482< اگر محرم قادر به استشمام بو نباشد، آيا مى تواند عطريّات استعمال كند؟

اشكال ندارد.

>سؤال 483< مرد غير محرم همسر خود را كه محرم بوده است، مجبور به نزديكى كرده، آيا كفّاره واجب مى شود؟ اگر واجب است بر عهدة

چه كسى است؟

كفّاره دارد و بر عهدة شوهر است.

>سؤال 484< كسى كه از مسجد تنعيم محرم مى شود، در روز مى تواند در ماشين سقف دار بنشيند؟

مى تواند.

>سؤال 485< آيا محرم مى تواند در عرفات و مشعر و منى زير سايه برود يا چتر روى سر بگيرد؟ آيا فرقى مى كند كه شب باشد يا روز؟

مى تواند و روز و شب تفاوت ندارد.

>سؤال 486< آيا كفّاره بر كسانى كه بايد براى مراقبت و راهنمايى در ماشين زنان مُحرم كه مسقّف است بنشينند، واجب است؟

بايد كفّاره بدهند.

>سؤال 487< كسى كه به هر دليلى در روز با ماشين سقف دار حركت مى كند و در راه چند نوبت براى نماز و استراحت و... پياده و سوار مى شود، در صورت وجوب پرداخت كفّاره، يك كفّاره بدهد يا براى هربار سوار و پياده شدن پرداخت يك كفّاره لازم است؟

يك كفّاره كفايت مى كند.

>سؤال 488< به همراه داشتن حلقة ازدواج، هنگامى كه زن مُحرم است، اشكال داد؟

جائز است و كفّاره هم ندارد.

>سؤال 489< بنده در اثر بوى بد، دچار حالت تهوّع مى شوم. هنگام احرام، هر جائى كه وارد شديم و بوى نامطبوعى مى آمد، بينى خود را مى گرفتم. آيا عمل من اشكال داشته؟ براى جبران چه بايد بكنم؟

جائز است و كفّاره هم ندارد.

>سؤال 490< اگر شخصى در عمره و در حال احرام جماع يا استمناء نمايد، براى جبران معصيت ارتكابى چه وظيفه اى دارد؟

بايد حج يا عمره به جا آورد تا مُحِلّ شود. ولى اگر حجّ واجب بوده است، كفايت نمى كند و بايد كفّاره نيز بدهد.

طواف

طواف

سؤال 491 كسى كه محرم به عمرة مفرده يا تمتّع شده است، پس از ورود به مكّه واجب است فوراً به مسجدالحرام رفته و طواف كند؟ يا تأخير

آن جايز است؟

تأخير جايز است.

سؤال 492 كسى كه محرم به عمرة مفرده يا تمتّع است، پس از ورود به مسجدالحرام بايد فوراً مشغول طواف شود يا مى تواند كمى تأمّل كند و بدون نيّت طواف اطراف خانه كعبه را دور بزند و...؟

كلّية فروض جايز است.

سؤال 493 كسى كه محرم به عمرة مفرده يا تمتّع است، در مرتبة اوّلى كه وارد مسجدالحرام مى شود، واجب است طواف كند يا مى تواند طواف را در دفعات بعدى انجام دهد؟

مى تواند تأخير بيندازد.

سؤال 494 حضرتعالى محدودة طواف واجب در حج را چه قسمتى از مسجدالحرام مى دانيد؟

همة مسجدالحرام مطاف است و جاى مخصوصى ندارد، چه در حجِ ّ واجب و چه مستحب. ولى ميان مقام ابراهيم و خانة خدا بهترين جا براى طواف است.

واجبات طواف

سؤال 495 آيا در نيّت طواف، شخص بايد از اوّل قصد طواف معيّنى را داشته باشد يا مى تواند طواف را شروع كند و در اثناى آن تعيين كند كه طواف واجب او باشد يا نيابتى و... ؟

بايد از اوّل قصد او معيّن باشد.

سؤال 496 اگر كسى از اوّل قصد طواف معيّنى را داشته باشد و شروع به طواف كند، در اثناى آن طواف مى تواند قصد خود را تغيير دهد؟ مثلاً اگر واجب است نيّت مستحب كند يا بالعكس؟

نمى تواند.

سؤال 497 اگر كسى به قصد طواف وارد مطاف شود و از حجرالاسود شروع به طواف كند و در شوط اوّل تصوّر كند چون نيّت را به زبان نياورده، طواف را رها كند و از اوّل شروع كند، طواف او چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 498 كسى كه به جهت عذرى توسّط ديگرى طواف واجب داده مى شود (با چرخ يا تخت يا بر دوش او) ، اگر در بين طواف خوابش

ببرد و نداند از چه شوطى خوابش برده يا نداند قبل از اتمام شوط چهارم بوده يا بعد از آن طواف او چه حكمى دارد؟

طواف او باطل است.

سؤال 499 اگر كسى غسل مسّ ميّت بر عهده داشته باشد و به جهت جهل به مسئله بدون غسل، طواف واجب و نماز آن را به جا آورده باشد، چه بايد بكند؟ آيا فرقى مى كند كه قبل از تقصير مسئله را بفهمد يا بعد از آن؟

طواف باطل است.

سؤال 500 اگر كسى غسل مسّ ميّت بر عهده داشته باشد و قبل از طواف، غسل ديگرى مثل غسل احرام يا زيارت كرده باشد ولى به جهت جهل به مسئله نيّت غسل مسّ ميّت نكرده باشد، طواف و نماز طوافى كه انجام داده است چه حكمى دارد؟

طواف او باطل است.

سؤال 501 اگر كسى كه ختنه نشده است محرم شد، در صورتى كه امكان ختنه شدن او باشد، بايد ختنه كند يا با توجّه به اينكه اين كار باعث خونريزى مى شود، بايد براى طواف نايب بگيرد؟

اگر دكتر متخصّص و متديّن اجازه نمى دهد، مى تواند طواف را به جا آورد.

سؤال 502 اگر كسى سهواً يا جهلاً يا بواسطة عذرى، بدون ختنه طواف كند، پس از پايان اعمال از احرام خارج مى شود يا خير؟چه وظيفه اى دارد؟

طواف او صحيح است.

سؤال 503 اگر كسى غسل جنابت بر عهده داشته باشد و فراموش كند و غسل مستحّبى كند، اين غسل براى انجام طواف و نماز آن كافى است يا بعد كه به ياد آورد بايد غسل و طواف و نماز را اعاده نمايد؟

طواف او باطل است.

سؤال 504 اگر زنى به گمان پاك شدن از حيض، غسل كند و با آن غسل طواف واجب و نماز

آن و ساير اعمال را به جا آورد و پس از آن با مشاهدة خون دريابد كه هنگام طواف و نماز حائض بوده است، چه بايد بكند؟

طواف او باطل است.

سؤال 505 اگر كسى پس از پايان عمرة مفرده متوجّه شود كه طواف و نماز طواف و همچنين طواف نساء و نماز آن را بدون وضو يا غسل انجام داده است، چه وظيفه اى دارد؟

بايد همگى را با وضو انجام دهد و به مُحلّى كه شده است ضرر نمى زند و عمرة او صحيح است.

سؤال 506 طهارت بدن و لباس در طواف براى كودك محرم هم واجب است؟

واجب نيست.

سؤال 507 كسى كه از گرفتن وضو و انجام غسل معذور است و براى انجام طواف واجب هم وقت صبر كردن ندارد، بايد طواف و نماز آن را خودش با تيمّم انجام دهد؟ يا بايد نايب بگيرد؟ يا بين اين دو عمل مخيّر است؟

بايد خود او طواف و نماز آن را انجام دهد، ولى نايب گرفتن با اينكه خود انجام مى دهد به جا است.

سؤال 508 اگر محرم با تيمّم بدل از غسل يا وضو، طواف واجب را انجام دهد و پس از آن ساير اعمال را تا پايان عمره انجام دهد و پس از اتمام اعمال، عذرش برطرف شود، پس از غسل يا وضو در صورتى كه وقت كافى داشته باشد بايد طواف و نماز و سعى و طواف نساء و نماز آن را اعاده كند يا خير؟

اعاده لازم نيست، ولى خوب است.

سؤال 509 كسى كه جنب است يا غسل مسّ ميّت بر او واجب است، اگر براى طواف واجب امكان غسل كردن نداشته باشد و وقت كافى هم براى صبر كردن تا برطرف شدن

عذر نباشد، بايد با تيمّم طواف و نماز طواف را به جا آورد يا بايد نائب بگيرد؟

بايد تيمّم كند و طواف را به جا آورد.

سؤال 510 كسى كه حائض يا نفسا بوده و اكنون پاك شده است ولى براى انجام طواف واجب، امكان غسل ندارد و وقت كافى هم براى صبر كردن ندارد، بايد با تيمّم طواف كند يا بايد نائب بگيرد؟

بايد تيمّم كند.

سؤال 511 اگر طواف كننده پس از اتمام نماز طواف و پيش از سعى، اطمينان پيدا كند كه طواف را ناقص انجام داده است، آيا بايد برگردد و طواف را كامل كند؟ در اين صورت آيا نماز طواف را هم بايد اعاده كند؟

اگر يقين دارد كه چهار شوط به جا آورده است بايد برگردد و سه شوط ديگر و نماز را به جا آورد و اگر يقين ندارد، طواف را با نماز به جا آورد.

سؤال 512 كسى كه براى غسل واجب معذور است و بايد براى انجام نماز يا طواف، تيمّم بدل از غسل كند، بنابر فتواى حضرتعالى اگر براى عمل واجب بعدى، عذرش همچنان باقى بود و تيمّم او باطل شد، بايد وضو بگيرد. حال سؤال اينجاست كه با تيمّم اوّلى حتماً بايد يك عمل واجب انجام داده باشد تا براى واجب بعدى وضو بگيرد؟ يا اينكه اگر تيمّم كرد و قبل از انجام طواف يا نماز، تيمّمش باطل شد، بايد وضو بگيرد. مثلاً كسى كه در غير وقت نماز تيمّم مى كند و تا وقت نماز تيمّم او باطل مى شود، بايد مجدداً تيمّم كند يا وضو بگيرد يا كسى كه براى طواف در منزل تيمّم مى كند و تا مسجدالحرام تيمّم او باطل مى شود، بايد مجدّداً تيمم

كند يا وضو بگيرد؟

تيمّم بدل از غسل اگر باطل شد نظير خود غسل است و بايد براى عبادت بعدى وضو بگيرد و فرقى نيست بعد از تيمّم يا غسل عبادتى انجام داده شده باشد يا نه.

سؤال 513 آيا وجود نجاستى كه در بدن و لباس نماز گزار عفو شده است، مانند خون كمتر از گودى دست، براى طواف و نماز طواف هم اشكال ندارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 514 اگر كودك محرم براى طواف واجب در بغل ديگرى باشد، بايد در حين طواف شانة چپ او به سمت كعبه باشد؟

لازم نيست.

سؤال 515 هنگام طواف در بغل گرفتن طفلى كه لباس يا بدن او نجس است، به طهارت و صحّت طواف لطمه مى زند؟

لطمه نمى زند.

سؤال 516 اگر كسى در طواف يا غير از آن ببيند لباس ديگرى نجس است - هر چند او از نزديكان باشد- آيا بايد به او اطلاع دهد؟

لازم نيست.

سؤال 517 اگر كسى در اثناى طواف واجب شك كند كه وضو يا غسل داشته است، براى ادامة طواف و نماز طواف چه وظيفه اى دارد؟

ادامه دهد ولى اگر بخواهد نماز طواف يا طواف واجب ديگرى به جا آورد، بايد وضو بگيرد.

سؤال 518 اگر كسى در اثناى يك شوط از طواف، اجباراً جا به جا شود يا به طرف كعبه برگردد، طواف او باطل مى شود و بايد از سرگيرد؟

باطل نمى شود.

سؤال 519 اگر زنى هنگام طواف قبل از رسيدن به دور چهارم حائض شود با اينكه عادت او هفت روز است، وظيفة او چيست؟ و چه موقع طواف را انجام دهد و اگر بعد از دور چهارم باشد تكليف چيست؟

بايد طواف را رها كند و فوراً از مسجد بيرون رود وبراى كارهايى كه طهارت مى خواهد نايب بگيرد.

سؤال 520 اگر كسى

در اثناى يكى از اشواط طواف، محدث شده و وضوى او باطل گردد، در اين صورت چه وظيفه اى دارد؟

بايد برود وضو بگيرد و اگر چهار شوط نموده باشد، مى تواند از شوط پنجم شروع كند و بهتر است از سر بگيرد.

سؤال 521 اگر كسى در وطن خود متوجه شود كه سهواً يا از روى جهل به مسئله طواف عمرة تمتّع را ترك يا قسمتى از آن را كم كرده است، در اين صورت چه وظيفه اى دارد؟ آيا محرّمات احرام بر او حرام است؟

اگر طواف نساء را به جا آورده است مُحِلّ شده است و براى آنچه به جا نياورده است، نايب بگيرد ولى اگر طواف نساء را به جا نياورده يا ناقص به جا آورده است تا نايب از طرف او طواف نساء را انجام ندهد، مُحلّ نمى شود.

سؤال 522 اگر كسى در اثناى طواف در صحّت شوط سابق شك كند چه وظيفه اى دارد؟

آن شك را به حساب نياورد.

سؤال 523 زن مستحاضه اگر بخواهد طواف واجب انجام دهد و امكان غسل كردن نداشته باشد و وقت كافى هم براى صبر كردن نباشد، وظيفة او براى انجام طواف و نماز آن تيمّم است يا گرفتن نايب؟

بايد تيمّم كند.

سؤال 524 اگر محرم در عمرة مفرده يا عمرة تمتّع يك قسمت يا همة طواف را عمداً ترك كند و مشغول سعى صفا و مروه شود و قبل از تقصير بخواهد طواف را انجام دهد، مى تواند؟ در اين صورت سعى را هم بايد تكرار كند؟

بايد بعد از طواف سعى را تكرار كند.

سؤال 525 كسى كه عمداً طواف عمرة مفرده را ترك يا قسمتى از آن را كم كرده است و اكنون به وطن خود بازگشته است، براى جبران اين

امر چه وظيفه اى دارد؟ آيا محرّمات احرام بر او حرام است؟

عمرة مفرده او باطل است، ولى چون تقصير كرده است محلّ شده است.

سؤال 526 كسى كه عمداً طواف عمرة تمتّع را ترك يا قسمتى از آن را كم كرده است و اكنون به وطن خود بازگشته است، براى جبران اين امر چه وظيفه اى دارد؟ آيا محرّمات احرام بر او حرام است؟

حجّ او باطل است، ولى به واسطة تقصير محلّ شده است.

سؤال 527 شخصى در عمرة مفرده پس از تقصير و هنگامى كه قصد داشته طواف نساء به جا بياورد به ياد مى آورد كه طواف و نماز آن را بدون وضو يا غسل به جا آورده است. چه وظيفه اى دارد؟

بايد با وضو انجام دهد و كفايت مى كند.

سؤال 528 اگر كسى عمرة تمتّع را انجام دهد و بعد از آن متوجه شود كه طواف او به جهتى باطل بوده است و پس از آن حائض شود، چه وظيفه اى دارد؟ لطفاً در مورد اينكه وقت براى اعادة طواف يا اعمال داشته باشد يا خير جداگانه پاسخ فرماييد.

اگر مى تواند دو مرتبه عمره را به جا آورد و اگر نمى تواند، حجّ تمتّع او مبدّل به حجّ إفراد مى شود.

سؤال 529 زمان نيّت طواف چه زمانى است؟ آيا قبل از رسيدن به حجرالاسود مى شود نيّت كرد يا بايد مقابل حجرالاسود نيّت شود يا فرقى نمى كند؟

فرقى نمى كند ولى بايد توجه داشته باشد كه شروع بايد محاذى حجرالاسود باشد البته عادى نه دقّى.

سؤال 530 شخصى طواف واجب خود را از مقابل درب كعبه آغاز كرده و به همان جا ختم نموده و پس از آن نيز ساير اعمال عمره را تا آخر انجام داده است، در اين صورت چه وظيفه اى دارد؟

آيا بايد فقط طواف را اعاده نمايد يا ساير اعمال نيز نياز به اعاده دارد؟

اعاده طواف كفايت مى كند.

سؤال 531 شخصى لباس احرامش نجس شده است ولى در مقابل افراد كاروان خجالت كشيده است كه بگويد يا لباس خود را تطهير و تعويض نمايد. بنابراين طواف و نماز طواف و سعى و تقصير را با همان لباس نجس انجام داده است و براى طواف نساء و نماز آن لباس خود را تعويض نموده است. حال در مكّه است و مى خواهد بداند چه وظيفه اى دارد؟

بايد عمرة ديگرى انجام دهد.

سؤال 532 در فرض سؤال قبل اگر آن شخص به كشور خود برگشته بود، چه وظيفه اى دارد؟

حجِ ّ او باطل است.

سؤال 533 اگر كسى طواف واجب يا مستحبّ خود را بعد از شوط چهارم به جهتى قطع كند و از مطاف خارج شود، آيا بعداً مى تواند آن چهار شوط را ناديده بگيرد و طواف را از اوّل اعاده كند؟

مى تواند ناديده بگيرد.

سؤال 534 شخصى در شوط پنجم طواف، مى بيند افراد كاروان او طواف را تمام كرده اند و براى نماز طواف مى روند. او هم طواف را رها كرده و با آنها به خواندن نماز طواف مشغول مى شود و اعمال را تا آخر انجام مى دهد و پس از اتمام اعمال متوجّه مى شود كه طواف را ناقص انجام داده است، اكنون چه وظيفه اى دارد؟

اگر مى دانسته بايد عمرة ديگرى انجام دهد و اگر نمى دانسته است، مى تواند باقيماندة طواف را انجام دهد.

سؤال 535 اگر هنگام طواف، شانة چپ طواف كننده مقدارى از سمت كعبه بچرخد، طواف او چه حكمى دارد؟

لازم نيست در همة حالات شانة چپ به طرف كعبه باشد و اگر به واسطة رسيدن به حجر اسماعيل يا رسيدن به گوشه هاى خانة

كعبه و نظاير آن، شانة چپ قدرى از سمت كعبه خارج و يا متمايل به پشت شود، اشكال ندارد. و به طور كلى طواف كننده بايد به طور متعارف و همانطور كه همة مسلمين طواف مى كنند، دور بزند و از كارهايى كه اهل وسوسه مى كنند، پرهيز نمايد.

سؤال 536 دو نفر كه با همديگر طواف مى كرده اند، در آخر كار، در عدد اشواط با هم اختلاف پيدا كرده اند. به صورتى كه يكى از آن ها يقين دارد كه در شوط ششم هستند و ديگرى يقين دارد در شوط هفتم هستند. در اين صورت اين دو نفر چه وظيفه اى دارند؟

هر كدام به وظيفة خود عمل كند.

سؤال 537 طواف در عمره و حجّ مستحبى، طواف واجب محسوب مى شود يا احكام طواف مستحب را دارد؟

طواف واجب محسوب مى شود.

سؤال 538 اگر در حال طواف، كسى در كنار حجر اسماعيل قرار گيرد و دستش را روى حجر بگذارد اشكال دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 539 بعضى اوقات طواف كننده در اثر ازدحام جمعيّت به اختيار خودش جلو نمى رود بلكه فشار جمعيّت او را به جلو مى راند و خودش دخالتى در حركت ندارد، آيا اينگونه طواف صحيح است؟

صحيح است.

سؤال 540 مستحاضة كثيره بايد براى مجموع طواف و نماز طواف يك غسل كند و وضو بگيرد يا بايد براى طواف يك غسل و وضو و براى نماز جداگانه يك غسل و وضو انجام دهد؟

اگر آلوده نشده است، همان غسل اوّل و وضوى اوّل كفايت مى كند.

سؤال 541 كسى كه به نيابت از ديگرى به حج آمده است، اگر در حين طواف شك كند كه طواف را به نيّت منوبٌ عنه شروع كرده يا نه، وظيفه اى دارد؟

وظيفه اى ندارد و براى منوبٌ عنه محسوب مى شود.

سؤال 542 جوانى كه ختنه نشده

است مستطيع شده و مى خواهد به حج برود، ولى به تشخيص پزشكان ختنه براى او مضر است، در اين صورت آيا مى تواند اعمال را بدون ختنه انجام دهد يا وجوب حج از او ساقط مى شود يا بايد نايب بگيرد؟

حج از او ساقط است.

سؤال 543 شخصى طواف را قبل از حجرالاسود شروع كرده و اشتباهاً در شوط هفتم در همان جا ختم كرده و از مطاف خارج شده است و اعمال را به پايان رسانيده است، چنين شخصى اكنون چه وظيفه اى دارد؟ آيا فرقى مى كند كه در مكّه از اشتباه خود مطّلع شود يا در وطن؟

عمره و حجّ او صحيح است.

سؤال 544 شخصى در حال طواف واجب، در چند متر جلوتر يكى از آشنايان را ديده و آن چند متر را تندتر و به قصد ديدن او جلوتر رفته است تا به او برسد، آيا آن مقدار از طواف كه به طواف توجّه نداشته و به قصد ديگرى راه رفته است، بايد اعاده شود؟

اعاده لازم نيست.

سؤال 545 وقتى طواف كسى از جايى قطع شود و بعد بخواهد از همان جا ادامه دهد، آيا بايد دقيقاً از همان نقطه ادامه دهد يا ملاك خط محاذات يا روبروى آن نقطه نسبت به كعبه است؟

ملاك خط محاذات عرفى است.

سؤال 546 آيا مى شود پس از اتمام اشواط طواف، احتياطاً چند دور طواف اضافه انجام داد تا اطمينان از صحّت اشواط حاصل شود؟

لازم نيست، بلكه جايز نيست.

سؤال 547 شخصى هنگام سعى بنابر شواهدى يقين حاصل مى كند كه اشتباهاً طواف را هشت دور انجام داده است، آيا در اين صورت وظيفه اى دارد؟

وظيفه اى ندارد.

سؤال 548 اگر كسى هنگام طواف در صحّت شوط سابق يا در صحّت قسمتى از همين

شوط كه از آن گذشته است، شك كند چه وظيفه اى دارد؟

به شك خود اعتنا نكند.

سؤال 549 يكى از حجّاج در بين اشواطِ طواف خسته مى شود و قدرى استراحت مى كند ولى بعد كه مى خواهد طواف را ادامه دهد شك مى كند كه چند شوط طواف كرده است، تكليف او براى ادامة طواف چيست؟

بايد طواف ديگرى انجام دهد.

>سؤال 550< زنى كه حائض يا نفسا است و امكان صبر كردن او براى انجام طواف واجب پس از پاك شدن نيست، بايد نائب بگيرد؟

بايد نايب بگيرد.

>سؤال 551< اگر زنى به تصوّر اينكه پاك شده است، طواف عمرة تمتّع را انجام دهد و نماز آن را بخواند و در اثناى سعى، متوجّه شود كه هنوز حائض يا نفساء است، در صورت وسعت وقت و تنگى وقت چه وظيفه اى دارد؟

در صورت وسعت بايد صبر كند تا پاك شود و طواف را انجام دهد و در صورت تنگى وقت مى تواند نايب بگيرد.

>سؤال 552< هنگامى كه طفل غير بالغ را محرم مى كنند، آيا بايد از اول تا آخر لباس او را وارسى كنند كه نجس نشده باشد؟ و اگر نجس شد تطهير و تعويض لازم است؟

لازم نيست.

>سؤال 553< كسى كه طفل غير بالغ را طواف مى دهد يا افراد مريض را با صندلى چرخدار طواف مى دهد، خودش هم بايد غسل يا وضو داشته باشد يا فقط طهارت طواف كننده لازم است؟

طهارت براى او لازم نيست.

>سؤال 554< كودكى كه طواف مى كند، اگر به اين سو و آن سو برود يا به عقب و جلو برود و خلاصه مثل ديگران طواف نكند، طواف او چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد.

قطع طواف

سؤال 555 اگر كسى به جهت برآوردن حاجت خود يا مسلمان ديگرى طواف واجب خود را

قطع كند، عمرة او چه حكمى دارد و پس از بازگشت چه وظيفه اى براى طواف دارد؟ اصلاً قطع طواف واجب به اين علت جائز است؟

قبل از اتمام شوط چهارم، جايز بلكه مستحب است و بعد از آن جايز نيست. ولى اگر قطع كرد و بعداً به جا آورد ضرر به عمره و حجّ او نمى زند.

سؤال 556 اگر كسى در اثناى طواف و بعد از اتمام شوط چهارم به جهت عذرى طواف را قطع نمايد و از مطاف خارج شود، هنگام بازگشت ظاهراً سه عمل زير را مى تواند انجام دهد. حال بفرمائيد آيا انجام اين سه عمل جائز است؟ و در صورت جواز كدام افضل است؟

1. طواف را از سر گيرد.

2. از همان جا كه قطع كرده ادامه دهد.

3. از همان جا ادامه دهد تا آخر و پس از اتمام اعاده نمايد.

فرض سوّم بهتر است، ولى فرض اوّل و دوّم هم اشكال ندارد.

سؤال 557 اگر كسى طواف مستحب را به جهت انجام كارى رها كند و برود، هنگام بازگشت مى تواند از همان جا كه رها كرده ادامه دهد؟ آيا فرقى مى كند كه چند شوط قبلاً انجام داده است؟

فرقى نيست ولى از سر گرفتن بسيار به جا است.

سؤال 558 آيا در اثناى اشواط طواف واجب و مستحب مى شود قدرى نشست و استراحت كرد؟

جايز است.

سؤال 559 در مناسك حجّ حضرتعالى، رعايت موالات عرفيه بين اشواط طواف به عنوان يكى از شرايط صحّت طواف ذكر شده است. ولى در مواردى مى بينيم كه اگر محرم مجبور شود براى تجديد طهارت، چند ساعت يا حتى چند روز بين سه شوط آخر طواف فاصله بيندازد، پس از بازگشت مى تواند طواف را از همان جا كه

قطع كرده است ادامه دهد. نظير وقتى كه زن حائض مى شود و مى تواند پس از پاك شدن و تحصيل طهارت به اين صورت عمل كند. حال سؤال اينجاست كه ملاك تشخيص موالات عرفيه چيست؟ اگر ملاك مدّت زمان فاصله است كه حضرتعالى يك هفته فاصله را هم جايز مى دانيد. خواهشمند است در اين خصوص راهنمائى فرمائيد.

راجع به يك شوط بايد مراعات موالات عرفيه باشد و راجع به چهار شوط اوّل بايد مراعات موالات عرفيه باشد ولى راجع به سه شوط ديگر، اتصال ميان آن ها لازم نيست.

سؤال 560 قطع طواف واجب به جهت شركت در نماز جماعت يا براى درك وقت فضيلت نماز چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 561 اگر كسى در جايى از مسجدالحرام كه تداخلى با نماز جماعت ندارد، مشغول طواف واجب باشد و در همان حين نماز جماعت شروع شود، در اين صورت قطع طواف براى اقامة نماز جماعت چه حكمى دارد؟ آيا اينكه او در چهار شوط اوّل طواف باشد يا در سه شوط آخر، تفاوتى در حكم ايجاد مى كند؟

جايز است، تفاوتى هم ندارد.

سؤال 562 اگر كسى در مسجدالحرام و در جايى كه نماز جماعت خوانده مى شود، مشغول انجام طواف واجب باشد و به جهت آغاز نماز جماعت، مجبور به قطع طواف و شركت در نماز شود، پس از اتمام نماز بايد طواف را از سر گيرد يا از همان جا ادامه دهد؟

اگر چهار شوط انجام داده باشد مى تواند سه شوط ديگر را به آن متّصل كند.

سؤال 563 اگر كسى در يكى از اشواط طواف واجب باشد و اقامة نماز در مسجدالحرام شروع شود، چه وظيفه اى دارد؟

بايد طواف را رها كند و اگر تا پايان

شوط چهارم طواف را به جا آورده است، مى تواند بعد از نماز، از شوط پنجم ادامه دهد، ولى بهتر است در هر صورت طواف را از سر گيرد.

سؤال 564 قطع بدون عذر طواف مستحب چه حكمى دارد؟

جايز است.

سؤال 565 اگر كسى در اثناى يك شوط از طواف، بخواهد همان شوط را اعاده كند، بايد همراه طواف كنندگان دور بزند تا دوباره به حجرالاسود برسد يا مى تواند از همان جا كه قرار بر اعاده شد، برگردد تا به حجرالاسود برسد؟

فرق نمى كند.

طواف مستحب

سؤال 566 آيا نماز طواف مستحب هم مستحب است يا هنگام انجام طواف، واجب مى شود؟ و آيا طواف بدون نماز هم مستحب است و فضيلتى دارد؟

طواف چه واجب و چه مستحب نماز دارد، ولى اگر كسى بخواهد دور خانه خدا بچرخد يك مرتبه يا بيشتر فضيلت دارد.

سؤال 567 آيا هميشه مى توان طواف مستحب به جا آورد يا در بعضى از زمان ها مثل بعد از احرام و قبل از سعى در عمره، ترك آن بهتر است؟

همه وقت طواف به جا آوردن اشكال ندارد، بلكه فضيلت دارد.

سؤال 568 آيا به نيابت از كسانى كه در مكّه هستند و عذرى براى انجام طواف ندارند هم مى توان طواف مستحب به جا آورد؟

جايز است، بلكه مستحب است.

سؤال 569 آيا به نيابت از كسانى كه در مكّه هستند و از انجام طواف معذورند، مى شود طواف مستحب به جا آورد؟

جايز است، بلكه فضيلت زياد دارد.

سؤال 570 آيا نماز طواف مستحبّى را مى شود به جماعت خواند؟

جماعت مختصّ نمازهاى واجب است.

سؤال 571 آيا مختون بودن شرط صحّت طواف مستحب هم هست؟

شرط است.

سؤال 572 اگر جايى از مسجدالحرام به مطاف اضافه شود و در آن جا صيغة مسجد خوانده نشود، طواف مستحب زن حائض و نفساء در آن

مكان چه حكمى دارد؟

جايز نيست، ولى چرخيدن نه به قصد طواف فضيلت دارد.

سؤال 573 قران طوافين در دو طواف مستحبّى چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد، بلكه فضيلت هم دارد؛ لذا مى تواند مثلاً ده طواف پشت سر هم به جا آورد.

سؤال 574 آيا نماز طواف مستحب را هم مى شود مثل نوافل و ساير نمازهاى مستحب بدون رعايت آداب يعنى مثلاً نشسته يا در حال راه رفتن و... خواند؟

مى تواند.

سؤال 575 آيا هر شوط از طواف مستحبّى را مى توان به نيابت از يك نفر انجام داد يا همة طواف را بايد براى نيابت يك يا چند نفر، نيّت كرد؟

بايد همة طواف و نماز آن را براى خود يا ديگران انجام داد.

سؤال 576 طواف مستحبّى زن ها هنگامى كه مطاف شلوغ است و آنها بى اختيار ممكن است تماس با نامحرم پيدا كنند يا نگاه حرام داشته باشند، چه حكمى دارد؟

طواف صحيح است، ولى طواف نكنند خيلى بهتر است.

نماز طواف

سؤال 577 اگر نماز طواف به جماعت خوانده شود، حتماً بايد امام هم مشغول نماز طواف باشد يا مأموم مى تواند نماز طواف خود را به هر نمازى كه امام مى خواند، اقتدا نمايد؟

به هر نماز واجبى كه اقتدا كند كفايت مى كند، چنانچه نماز طواف او هم بايد واجب باشد.

سؤال 578 اگر كسى عمداً يا سهواً يا جهلاً نماز طواف را نخواند و بعد از طواف، سعى و تقصير نمايد، آيا براى تدارك آن، خواندن نماز طواف كافى است يا پس از آن بايد سعى و تقصير را اعاده نمايد؟

خواندن نماز طواف كفايت مى كند و اگر در مكّه نباشد، نيابت نيز كفايت مى كند.

سؤال 579 اگر كسى عمداً يا سهواً يا جهلاً نماز طواف را نخواند و در اثناى سعى و پيش از

تقصير بخواهد آن را بخواند، آيا پس از به جا آوردن نماز بايد سعى را اعاده نمايد يا مى تواند ادامه دهد؟ آيا فرقى مى كند كه قبلاً چند شوط از سعى را به جا آورده باشد؟

هر وقت كه يادش آمد نماز طواف را بخواند كفايت مى كند.

سؤال 580 آيا براى صحّت نماز طواف بايد قواعد تجويدى رعايت شود يا همين قدر كه عرفاً گفته شود نمازش صحيح است كفايت مى كند؟

مراعات قواعد تجويد در همة نمازها خوب است، ولى واجب نيست و همين مقدار كه صحيح عرفى باشد، كفايت مى كند.

سؤال 581 آيا در نماز طواف هم خواندن اذان و اقامه مستحب است؟

بايد نخواند زيرا اذان و اقامه مختص به نمازهاى پنجگانه است.

سؤال 582 اگر كسى در حين خواندن نماز طواف در اثر ازدحام جمعيت بى اختيار جا به جا شود، چه وظيفه اى دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 583 آيا مى شود نماز طواف را در هر حال به جماعت خواند؟

نماز طواف واجب را به نماز واجب مى توان اقتدا كرد.

سؤال 584 اگر كسى خارج از مكّه بفهمد نماز طواف واجب را به جا نياورده است و به صورت متعارف امكان بازگشت به مكّه را نداشته باشد، بايد نماز را هر جا كه بود بخواند يا نائب اختيار كند تا در مسجدالحرام بخواند؟

بايد نايب بگيرد تا در مسجدالحرام خوانده شود.

سؤال 585 آيا پس از اتمام نماز طواف، بايد فوراً سعى شروع شود يا تأخير جايز است؟ چنانچه تأخير جايز است چقدر مى تواند باشد؟

تأخير جايز است ولو تأخير فاحش باشد.

سؤال 586 آيا در حال طواف مى شود نماز مستحب خواند؟ در صورتى كه در طواف واجب و مستحب تفاوت مى كند بفرمائيد؟

مى شود و تفاوتى ندارد.

سؤال 587 اگر كسى بعد از طواف عمره، نماز را فراموش كند

و بعد از تقصير به ياد آورد نماز طواف را نخوانده است، چه وظيفه اى دارد؟

نماز را بخواند و اگر خارج از مكّه است و به طور متعارف نمى تواند برگردد، نايب بگيرد تا نماز را بخواند.

سؤال 588 آيا با غسل احرام يا غسل زيارت مى شود نماز طواف را به جا آورد؟

هر نمازى را مى تواند با آن بخواند.

سؤال 589 به فتواى حضرتعالى نماز طواف (طواف واجب و مستحب) در چه مكانى از مسجدالحرام صحيح است؟

در طواف واجب مقابل مقام ابراهيم (عليه السلام) تا آخر مسجد و در طواف مستحب همه جاى مسجد.

سؤال 590 اگر كسى براى غسل احرام يا زيارت به حمّام برود و بعد از بيرون آمدن شك كند كه غسل را به جا آورده يا خير، مى تواند نماز طواف به جا آورد يا بايد وضو بگيرد؟

لازم نيست كه وضو بگيرد، گرچه وضو گرفتن بهتر است.

سؤال 591 در مناسك حج فرموده ايد: نماز طواف واجب بايد پشت مقام ابراهيم و دو طرف آن خوانده شود، منظور از دو

طرف آن چه ميزان فاصله است؟ يعنى خواندن نماز طواف در همة محوطة پشت مقام تا آخر مسجد و سمت راست و چپ آن تا دو ضلع آخر مسجد كه محوطة بزرگى است، جايز است؟

بلى جايز است.

سؤال 592 خانمى تا وقتى نمازش را بلند نخواند، پى به صحّت آن نمى برد. در اين صورت اگر نماز طواف را بلند بخواند و نامحرم صداى آن را بشنود اشكال دارد؟

اشكال ندارد.

سعى بين صفا و مروه

سؤال 593 آيا به نظر حضرتعالى سعى بين صفا و مروه از طبقة دوّم جايز است يا خير؟ آيا اين فتوا براى حالت اختيار و اضطرار تفاوتى دارد؟

مطلقاً جايز است.

سؤال 594 آيا در سعى هم مثل طواف طهارت بدن و

لباس، شرط صحّت است؟

شرط نيست، ولى مراعات طهارت، خيلى به جا است.

سؤال 595 آيا ستر عورت در مردان و رعايت پوشش براى زنان، شرط صحّت سعى مى باشد؟ يا رعايت آن مستحب است؟

شرط صحّت نيست.

سؤال 596 آيا رعايت موالات بين اشواط سعى لازم است؟

موالات عرفى شرط است؛ بنابراين استراحت و حتّى بيرون رفتن وبرگشتن مانع ندارد.

سؤال 597 در سعى صفا و مروه، انتهاى هر شوط كجا است؟ آيا بايد حتماً پاى حاجى به كوه صفا يا مروه برسد يا خير؟

آخر آن اول سربالايى است ولى بهتر است مقدارى از سربالايى طى كند.

سؤال 598 سعى در صندلى چرخدار يا طَبق يا بر دوش ديگران و... حتماً به واسطة عذرى جايز است؟ يا در حالت عادى نيز صحيح است؟

در حال عادى هم جايز است.

سؤال 599 اگر كسى قسمتى از سعى را عمداً يا سهواً يا جهلاً به پهلو يا عقب برود، تدارك همان مقدار از سعى كافى است؟

كفايت مى كند.

سؤال 600 قطع سعى بدون عذر چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 601 اگر كسى به هر دليلى سعى را قطع نمود، پس از بازگشت براى ادامة سعى مى تواند از همان جا كه قطع كرده ادامه دهد؟ آيا فرقى مى كند كه قبلاً چند شوط به جا آورده است؟

فرقى نيست و مثل طواف نيست.

سؤال 602 اگر كسى سهواً يا جهلاً سعى را ترك كند و تقصير نمايد و بعد از تقصير بفهمد، مى تواند برگردد و سعى را تدارك نمايد؟ در اين صورت تقصير را هم بايد اعاده كند؟

بايد سعى را به جا آورد و بعد از آن تقصير هم بكند.

سؤال 603 آيا مختون بودن شرط صحّت سعى هم هست؟

شرط است.

سؤال 604 اگر كسى سهواً يا جهلاً سعى را كمتر از هفت شوط انجام دهد

و تقصير نمايد، بعد كه مى خواهد جبران كند، بايد كمبود اشواط را جبران كند يا از اوّل شروع كند؟ آيا فرقى مى كند قبلاً چند شوط به جا آورده است؟

كمبود را به جا آورد كافى است، مگر موالات عرفى به هم خورده باشد.

سؤال 605 اگر كسى سهواً يا جهلاً سعى را زيادتر از هفت شوط انجام دهد و قبل از تقصير متوجّه شود كه مثلاً در شوط هشتم يا نهم و يا بالاتر است، در اين صورت چه وظيفه اى دارد؟

رها كند و تقصير كند و اگر عمداً بوده است رها كند و تقصير كند، گرچه كار حرامى به جا آورده است.

سؤال 606 اگر كسى بعد از تقصير بفهمد سعى را سهواً يا جهلاً زيادتر از هفت شوط انجام داده است، سعى و عمرة او چه حكمى دارد و اكنون چه وظيفه اى دارد؟

عمرة او صحيح است.

سؤال 607 كسى كه در سعى صفا و مروه تصوّر مى كرده است هر رفت و برگشت يك دور مى شود، اگر قبل از شوط هفتم بفهمد اشتباه مى كرده مى تواند تا شوط هفتم سعى را ادامه دهد و تمام كند يا بايد اعاده نمايد؟ اگر بيش از هفت شوط انجام داده باشد و بفهمد چه بايد بكند؟

سعى را تمام كند كفايت مى كند و در صورت زيادى رها كند و تقصير كند.

سؤال 608 كسى كه به واسطة عذرى مثل عادت ماهيانة زنان، براى طواف و نماز آن نايب گرفته ولى سعى را بايد خودش انجام دهد، آيا مى تواند همزمان با طواف نايب، سعى كند يا بايد رعايت ترتيب نموده و صبر كند تا طواف و نماز طواف نايب تمام شود؟

سعى بايد بعد از تمام شدن طواف باشد و با

هم جايز نيست.

سؤال 609 آيا سعيِ صفا و مروه را هم مي توان به صورت مستحب به جا آورد و ثواب دارد يا بهتر است زائران، محلِ ّ سعى را براى ديگران تخليه كنند؟

اصلاً مستحب نيست، ولى از مستحبّات موكّد، طواف است.

سؤال 610 آيا در سعى صفا و مروه واجب است انسان به سمت جلو و مستقيم حركت كند يا اگر كمى به چپ و راست متمايل شد يا اگر برگشت و دوباره مسير را ادامه داد، اشكال ندارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 611 آيا در وسط اشواط سعى و در بين راه صفا و مروه مى شود نشست و قدرى استراحت كرد يا بايد بدون وقفه به حركت ادامه داد؟

لازم نيست بدون وقفه باشد و استراحت مانع ندارد.

سؤال 612 آيا در بين اشواط سعى مى شود روى صفا و يا مروه نشست و استراحت كرد؟

اشكال ندارد.

سؤال 613 آيا هروله در سعى صفا و مروه در جائى كه به همين منظور مشخص شده است، واجب است يا مستحب؟ و آيا براى مرد و زن فرقى مى كند؟

براى مردها مستحب است.

سؤال 614 اگر كسى در اثناى سعى صفا و مروه در اثر فراموشى، در جاى مخصوص آن هروله نكند و از آن مكان رد شود و بعد براى تدارك هروله برگردد و پس از آن به مسير ادامه دهد، سعى او اشكال پيدا مى كند؟

نمى تواند برگردد.

سؤال 615 اگر كسى مجبور شود بين اشواط سعى و در بين راه صفا و مروه، مسعى را ترك كند مثلاً پاى او خون بيايد، در اين صورت وقتى بر مى گردد بايد سعى را از سر گيرد يا مى تواند ادامه دهد و در صورتى كه مى تواند ادامه دهد، بايد از محلّى كه ترك كرده است

ادامه دهد؟

لازم نيست از اوّل شروع كند.

سؤال 616 اگر كسى گمان كند كه سعى را تمام كرده و تقصير كند و بعد از تقصير بفهمد كه سعى را ناقص انجام داده است، در اين صورت چه وظيفه اى دارد؟ آيا تعداد اشواطى كه يقين مى كند قبلاً انجام داده است در وظيفة بعدى مؤثّر است؟

تتمّة سعى را به جا آورد و دومرتبه تقصير كند.

سؤال 617 آيا بلافاصله بعد از نماز طواف، واجب است سعى شروع شود يا مى شود بين اين عمل مثلاً نصف روز يا يك روز فاصله بيفتد؟

لازم نيست و فاصله حتّى يك روز و بيشتر اشكال ندارد.

سؤال 618 اگر كسى در اشواط سعى شك كند، مى تواند سعى را رها كند و براى اطمينان بيشتر آن را از اوّل شروع كند؟

بنابر اقل بگذارد و سعى را تمام كند.

>سؤال 619< كسى كه مى خواهد در سعى صفا و مروه ديگرى را با صندلى چرخ دار سعى دهد يا او را به دوش بگيرد، مى تواند همزمان براى خود هم نيّت كند؟

مى تواند.

>سؤال 620< كسى كه روى صندلى چرخدار است و او را سعى مى دهند، اگر در بين سعى مقدارى خوابش ببرد، بايد آن مقدار را اعاده كند يا وظيفة ديگرى دارد؟

بايد سعى را اعاده كند.

>سؤال 621< آيا كسى كه مقدارى از سعى را انجام داده و دلچسب او واقع نشده مى تواند آن مقدار را رها كند و از اول سعى را شروع كند؟

مى تواند، ولى اين اين كار خوب نيست.

>سؤال 622< آيا بيمار مى تواند هر مقدار از سعى را كه توان دارد خودش انجام دهد و مابقى را روى صندلى چرخدار يا روى دوش كسى سعى نمايد؟

مى تواند.

>سؤال 623< كسى كه اشتباهاً سعى را از مروه شروع كرده، اگر هنگام رسيدن به

صفا متوجّه اشتباه خود شود، مى تواند سعى اشتباه را رها كند و از همان موقع نيّت سعى كند و از صفا آغاز نمايد؟

مى تواند.

>سؤال 624< اگر كسى در وسط اشواط سعى از ادامة آن عاجز شود و حتى روى صندلى و دوش ديگران هم نتواند سعى نمايد، آيا مى تواند نايب بگيرد؟ در اين صورت آيا نايب بايد سعى را از اوّل شروع كند يا مى تواند ادامه دهد؟

بايد نايب بگيرد و از همان جا شروع كند و مى تواند از سر بگيرد.

>سؤال 625< سعى در مسعاى جديد كه قدرى عريض تر شده و محلّ نيت در آن جلوتر از قبل است چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد.

>سؤال 626< آيا سعى كودك محرم كه هنگام سعى گاهى به جلو و گاهى به عقب مى دود و مستقيم حركت نمى كند، صحيح است؟

اشكال ندارد.

>سؤال 627< اگر كودك محرم هنگام سعى در آغوش ديگران باشد و خوابش ببرد، سعى او حكمى دارد؟

بايد بيدارش كنند و از آن جا كه خوابش برده است اعاده شود.

>سؤال 628< خانم هايى كه دچار عادت ماهيانه شده اند و براى طواف و نماز آن نايب مى گيرند، براى سعى هم مى توانند نايب بگيرند يا بايد خودشان سعى كنند؟

بايد خودشان به جا آورند مگر نتوانند.

>سؤال 629< كسى كه توان بدنى سعى كردن ندارد و توان پرداخت كراية صندلى چرخدار را هم ندارد، آيا مى تواند براى سعى نايب بگيرد؟

مى تواند.

>سؤال 630< آيا كسى مى تواند احتياطاً چند دور بر سعى اضافه نمايد تا مطمئن شود كه هفت دور انجام داده است؟

نمى تواند.

>سؤال 631< كسى كه در نزديكى مروه شك مى كند كه دور هفتم است يا دور نهم چه وظيفه اى دارد؟

سعى او باطل است.

>سؤال 632< كسى كه در نزديكى مروه شك مى كند كه دور پنجم است يا دور هفتم چه

وظيفه اى دارد؟

سعى او باطل است.

حلق يا تقصير

>سؤال 633< آيا حضرتعالى سر تراشيدن در حجِ ّ تمتّع را براى مردان واجب مى دانيد يا تقصير براى آنان كفايت مى كند؟ در صورتى كه كسى سهواً يا جهلاً و يا عمداً در حجِ ّ تمتّع سر نتراشد و فقط قسمتى از موى سر يا ناخن خود را بچيند حجِ ّ او چه حكمى پيدا مى كند؟

لازم نيست و تقصير كفايت مى كند و تفاوتى ميان حجِ ّ اوّل و دفعات بعد نيست، ولى تراشيدن سر مخصوصاً در حجّ اوّل بهتر است.

>سؤال 634< آيا محرم در حجِ ّ تمتّع مى تواند قبل از خود براى ديگرى حلق يا تقصير كند؟

اشكال ندارد.

>سؤال 635< آيا محرم در عمرة مفرده مى تواند قبل از اينكه خود تقصير كند، براى ديگرى تقصير نمايد؟

اشكال ندارد.

>سؤال 636< آيا در عمرة تمتّع پس از تقصير، همة محرّماتى كه به واسطة احرام حرام شده بود حلال مى شود؟

حلال مى شود.

>سؤال 637< آيا حلق يا تقصير كردن شيعه و سنّى براى همديگر اشكالى دارد؟

اشكال ندارد.

>سؤال 638< اگر محرم بعد از حلق يا تقصير شك كند كه صحيح انجام داده است يا نه، چه وظيفه اى دارد؟

به شكّ خود اعتنا نكند.

>سؤال 639< اگر محرم بعد از حلق يا تقصير، يكى از محرّماتى كه بر او حلال شده است را انجام دهد و بعد بفهمد حلق يا تقصير او باطل بوده است، بايد كفّاره بپردازد؟ آيا بين محرّمات در اين خصوص تفاوتى هست؟

كفّاره ندارد.

>سؤال 640< آيا تراشيدن قسمتى از سر به عنوان حلق كفايت مى كند؟

بايد همة سر تراشيده شود.

>سؤال 641< اگر كسى بعد از عمرة مفرده بفهمد كه سهواً يا جهلاً تقصير نكرده است، عمرة او چه حكمى دارد و چه وظيفه اى دارد؟

بايد تقصير كند و اعمال بعدى را اگر مى تواند خود انجام

دهد و اگر نمى تواند نايب بگيرد.

>سؤال 642< آيا تراشيدن سر براى تقصير عمرة تمتّع جايز است؟

جايز نيست و تراشيدن سر مختصّ به حج است.

>سؤال 643< وجوب حلق يا تقصير فورى است يا تأخير آن بعد از اتمام عمل قبلى جايز است؟

تأخير اشكال ندارد.

>سؤال 644< اگر در هنگام تقصير موى سر خانم ها اجباراً در مقابل نامحرم پيدا شود، تقصير آنها چه حكمى دارد؟

صحيح است گرچه عمدى هم باشد.

>سؤال 645< آيا محرم در عمرة مفرده مى تواند به جاى تقصير، سر خود را بتراشد؟

در عمرة مفرده و غير مفرده بايد تقصير كند و تراشيدن سر كه همة آن هم بايد باشد، مربوط به حج است.

>سؤال 646< كسى كه موى سر خود را با عسل يا «صمغ» چسبانيده و كسى كه موى سر خود را جمع كرده و گره زده و درهم پيچيده و بافته است نيز بين حلق و تقصير در حج مخيّر است؟

بين حلق و تقصير مخيّر است.

>سؤال 647< آيا تقصير در عمره، محلّ خاصى دارد؟ يا در هر مكانى مى شود حلق يا تقصير كرد؟

در هر مكانى باشد اشكال ندارد.

>سؤال 648< كسى كه مى خواهد در حجِ ّ واجب سر خود را بتراشد، مى تواند اوّل سر خود را ماشين كند و بعد بتراشد؟

اشكال ندارد.

>سؤال 649< كسى كه به واسطة عذرى مثل فراموشى، در منى حلق يا تقصير نكند و به مكّه برود چنانچه قبل از اعمال مكّه عذر او بر طرف شود، آيا بايد به منى بازگردد يا تقصير در مكّه كافى است؟

حلق يا تقصير در غير منى براى او كافى است.

>سؤال 650< كسى كه موى سر خود را كاشته است - با فرض اينكه موهاى او متعلّق به سر شده و رشد مى كند ولى رشد آن كم است-

آيا در حجّ تمتّع مخيّر بين حلق و تقصير است؟

بين حلق و تقصير مخيّر است.

>سؤال 651< افرادى كه خنثى هستند نيز بين حلق و تقصير مخيرند يا بايد تقصير كنند؟

بين حلق و تقصير مخيّر هستند.

>سؤال 652< اگر كسى بعد از اتمام اعمال مكّه، بفهمد كه سهواً يا جهلاً يا به واسطة عذرى حلق يا تقصير نكرده است، آيا بعد از حلق يا تقصير بايد اعمال مكّه را اعاده نمايد؟

اعمال مكّة او صحيح است.

>سؤال 653< اگر كسى حلق يا تقصير حجّ واجب را خارج از منى يا در مكّه به جا آورد و بعد اعمال مكّه را انجام دهد، آيا لازم است حلق يا تقصير و اعمال مكّه را اعاده كند؟

اعاده لازم نيست.

>سؤال 654< اگر كسى به جهتى خارج از منى حلق يا تقصير كند، آيا لازم است موى سر خود را به منى بفرستد؟

لازم نيست.

>سؤال 655< اگر حج گزار قبل از حلق يا تقصير روز عيد قربان، جبراً به كشورش باز گردد، براى خروج از احرام چه وظيفه اى دارد؟

هر كجا حلق يا تقصير كند كفايت مى كند.

>سؤال 656< آيا مى شود همزمان با سپردن نيابت در ذبح، حلق يا تقصير كرد يا بايد از اتمام ذبح اطمينان حاصل شود؟

بايد اطمينان پيدا شود.

>سؤال 657< اگر كسى به تصوّر اتمام قربانى نايب، حلق يا تقصير كند ولى بعد متوجّه شود كه به جهتى قربانى انجام نشده است، آيا بايد حلق يا تقصير را اعاده كند؟

اعاده لازم نيست.

>سؤال 658< در فرض سؤال قبل اگر حج گزار بعد از اتمام اعمال مكّه بفهمد قربانى بعد از حلق يا تقصير انجام شده و يا هنوز انجام نشده است، آيا اعمال مكّه بعد از تدارك قربانى اعاده دارد؟

اعاده لازم نيست.

>سؤال 659< آيا زن و شوهر

مى توانند براى همديگر تقصير كنند؟

مى توانند.

>سؤال 660< اگر كسى در حجّ واجب موى سر خود را با ماشين كه مثل تيغ كوتاه مى كند، كوتاه نمايد، كفايت از حلق او مى كند؟

ماشين ولو تيغ هم نباشد كفايت مى كند.

>سؤال 661< اگر محرمى قبل از خود سهواً محرم ديگرى را تقصير كند، وضع اعمال هر دو چه حكمى دارد؟

عمداً هم اشكال ندارد.

>سؤال 662< اگر محرم قبل از اينكه از احرام خارج شود (مثلاً در عمرة مفرده پس از سعى و پيش از تقصير) براى ديگرى تقصير نمايد، اولاً فعل حرام انجام داده و بايد كفّاره بپردازد؟ ثانياً تقصير يا حلق كه براى ديگرى كرده است صحيح است و آن ديگرى را از احرام خارج مى كند؟

كار او اشكال ندارد، گرچه نكند بهتر است. ولى ديگرى از احرام خارج مى شود.

>سؤال 663< كسى كه در مسلخ جديد قربانى مى كند، مى تواند در همان مكان حلق يا تقصير كند يا بايد به محلّ اصلى منى برگردد؟

مى تواند.

>سؤال 664< اگر كسى سهواً يا جهلاً در عمرة مفرده تقصير نكند و طواف نساء و نماز آن را به جا آورد، بعد كه مى فهمد، انجام تقصير كفايت مى كند يا بايد طواف نساء و نماز آن را هم اعاده نمايد؟

بايد طواف نساء و نماز آن را دو مرتبه به جا آورد.

>سؤال 665< كسى كه روزة بدل از قربانى مى گيرد، بايد در روز عيد حلق يا تقصير كند، يا بعد از اتمام روزه ها؟

روز عيد بايد حلق يا تقصير كند.

طواف نساء

سؤال 666 اگر كسى عمداً تقصير نكند و پس از آن طواف نساء و نماز آن را به جا بياورد، عمرة او چه حكمى دارد؟ خواهشمند است در خصوص عمرة مفرده و عمرة تمتّع جداگانه پاسخ فرمائيد؟

بايد تقصير كند و

دوباره اعمال بعد از تقصير را به جا آورد و فرقى ميان عمرة مفرده و عمرة تمتّع از اين جهت نيست.

سؤال 667 اگر كسى عمداً طواف نساء به جا نياورد و ازدواج كند و داراى فرزند شود، فرزند حلال زاده است يا حرام زاده و عقد او چه حكمى دارد و اكنون وظيفة او چيست؟

طواف را خود يا ديگرى نيابتاً به جا آورد و عقد را دوباره بخواند ولى بچّه ها ولدالزنا نيستند.

سؤال 668 كسى كه سهواً يا جهلاً طواف نساء را به جا نياورده است و پس از آن ازدواج كرده يا صاحب فرزند شده است، ازدواج او چه حكمى دارد؟ فرزند او حلال زاده است يا حرام زاده و اكنون چه وظيفه اى دارد؟

طواف را خود يا ديگرى نيابتاً به جا آورد و عقد را دوباره بخواند و بچه ها ولدالزّنا نيستند.

سؤال 669 اگر كسى سهواً يا جهلاً طواف نساء را به جا نياورد و با همسر خود نزديكى نمايد، بعد كه متوجّه شد بايد كفاره بپردازد؟

طواف را خود يا ديگرى به جا آورند و كفّاره اى بر او واجب نيست.

سؤال 670 اگر كسى بعد از اتمام اعمال حج، شك كند كه طواف نساء را به جا آورده است يا نه، چه بايد بكند؟ آيا فرقى مى كند هنوز در مكّه باشد يا خارج شده باشد؟

به شكّ خود اعتنا نكند.

سؤال 671 آيا وجوب انجام طواف نساء و نماز آن، بعد از تقصير فورى است يا تأخير جايز است؟

تأخير جايز است.

سؤال 672 اگر كسى طواف نساءهاى متعدّدى را ترك كرده باشد، انجام يك طواف به نيّت همة آن ها كافى است يا بايد تعداد را رعايت كند؟ آيا فرقى مى كند كه عمداً يا سهواً يا جهلاً ترك كرده باشد؟

بايد در

همة موارد به اندازة طوافى كه به جا نياورده، طواف به جا آورد.

احكام فاصلة زمانى بين عمرة تمتّع و حج

سؤال 673 تراشيدن سر بين عمرة تمتّع و حجِ ّ تمتّع چه حكمى دارد؟ حكم كوتاه كردن موى سر چيست؟

اشكال ندارد.

سؤال 674 آيا تراشيدن عمدى سر بين عمرة تمتّع و حجِ ّ تمتّع، موجب بطلان عمره يا حج مى شود يا كفّاره اى واجب مى نمايد؟

موجب بطلان و كفّاره نيست.

سؤال 675 اگر كسى بعد از اتمام عمرة تمتّع، مضطر به ترك حج شود، آيا مى تواند عمره را مفرده قرار دهد؟ در اين صورت آيا كفّاره اى بر او واجب مى شود؟

رها كردن اشكال ندارد و خود به خود عمرة مفرده مى شود، مشروط بر اينكه طواف نساء و نماز آن را كه براى عمرة مفرده است به جا آورد.

سؤال 676 خروج از مكّه بعد از فراغت از عمرة تمتّع و قبل از حج، بدون عذر چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد، ولى بايد در برگشت محرم شود و عمرة مفرده به جا آورد و در ميان عمرة تمتّع و حج، عمرة مفرده ولو مكرراً به جا آورد جايز است، بلكه ثواب عظيم دارد.

سؤال 677 اگر كسى با عذر يا بدون عذر بخواهد بعد از عمرة تمتّع از مكّه خارج شود، اوّلاً آيا به صحّت عمره و حجّ او لطمه وارد مى شود؟ ثانياً آيا بايد با احرام خارج شود و پس از بازگشت با همان احرام، حج انجام دهد؟

مى تواند از مكّه بيرون رود و در برگشت محرم شود به عمرة مفرده و عمره را به جا آورد و ضرر به عمرة تمتّع و حجّ تمتّع ندارد.

سؤال 678 اگر كسى ناچار شود بعد از فارغ شدن از عمرة تمتّع از مكّه خارج شود، خروج او چه حكمى دارد؟

اشكال

ندارد، ولى بايد در برگشت محرم شود و عمرة مفرده به جا آورد.

سؤال 679 در فرض سؤال قبل، اگر آن شخص در راه بازگشت به سمت مكّه از ميقات بگذرد، آيا بايد محرم شود يا بدون احرام به مكّه وارد شود يا وظيفة ديگرى دارد؟ اگر بايد محرم شود، آيا بايد احرام او عمرة مفرده باشد يا تمتّع يا حج؟

بايد در برگشت در يكى از مواقيت محرم شود براى عمرة مفرده و عمرة مفردة او ضرر به عمرة تمتّع او و حجِ ّ تمتّع او ندارد.

سؤال 680 خدمة كاروان و كسانى كه شغل آن ها اقتضا مى كند، آيا مى توانند بعد از عمرة تمتّع از مكّه خارج شوند؟ اگر مى توانند آيا حتماً بايد محرم شوند و خارج شوند يا بدون احرام هم مى توانند خارج شوند؟

آن ها بدون احرام مى توانند رفت وآمد داشته باشند، ولى اگر در برگشت محرم به عمرة مفرده شوند و عمرة مفرده را به جا آورند ثواب عظيم دارند.

سؤال 681 اگر كسى بدون عذر و بدون احرام، بعد از عمرة تمتّع از مكّه خارج شود، چنانچه بازگردد و در مكّه محرم شود و به عرفات برود، آيا حجّ او صحيح است؟

حجِ ّ او صحيح است، ولى گناه كرده است.

سؤال 682 رفتن به غار حراء و مكان هاى نزديك مكّه، در صورتى كه حج گزار اطمينان داشته باشد به موقع باز مى گردد، چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 683 خارج شدن حج گزار بعد از عمرة تمتّع از مكّه و ورود وى، از نظر احكام فرقى مى كند كه در يك ماه قمرى واقع شود يا دو ماه؟

فرقى ندارد.

سؤال 684 آيا زائر حجّ تمتّع پس از عمرة تمتّع و پيش از فرا رسيدن ايّام حج، مى تواند عمرة مفرده به جا آورد

؟

مى تواند.

تعيين روز عرفه و عيد قربان

>سؤال 685< آيا جايز است حج گزار براى تعيين روز عرفه و عيد قربان و... تحقيق و تفحّص كند يا بايد تابع دولت عربستان باشد؟

بايد تحقيق و تفحص نكند و تابع آن ها در اعمال حج باشد.

>سؤال 686< اگر كسى در تعيين روز عرفه و عيد قربان و... گمان يا يقين حاصل كرد كه دولت عربستان اشتباه اعلام كرده است، چه تكليفى براى اعمال حج دارد؟

بايد طبق رفتار آن ها رفتار كند.

>سؤال 687< آيا جايز است حج گزار به جهت احتياط در تعيين وقت روز عرفه وقوف كند و روز عيد اعمال منى را انجام دهد و مجدداً ظهر به عرفات برگردد و وقوف كند و همينطور اعمال را احتياطاً دو بار انجام دهد؟

لازم نيست، بلكه جايز نيست.

>سؤال 688< تبعيّت از اعلام روز عيد از سوى دولت عربستان، وقتى يقين به خلاف آن نداشته باشيم واجب است يا در هر صورت واجب است؟

در هر صورت واجب است.

>سؤال 689< اگر كسى بعد از حج گمان بَرد يا يقين كند كه روز عيد قربان اشتباه اعلام شده است، حّج او چه حكمى دارد؟

حجّ او صحيح است.

>سؤال 690< آيا زائرين در وقت نمازها و وقت افطار روزه هم بايد از اهل مكّه تبعيّت كنند؟

بايد در ماه مبارك رمضان هنگام افطار در منزل بماند و در ميان آن ها نيايد و در نمازها بايد اگر در ميان آن ها است، نماز را بخواند و مستحبِ ّ مؤكّد است در نمازهاى آن ها شركت كند، ولى قبلاً يا بعداً نماز خود را اعاده كند.

سؤال 691 كسانى كه قبل از ماه مبارك رمضان به عمرة مفرده مشرّف مى شوند و در مكّه يا مدينه قصد ده روز دارند، اوّل ماه را بايد به افق و اعلام

عربستان روزه بگيرند يا كشور و مرجع خودشان؟

بايد طبق احكام آن ها عمل كنند.

وقوف در عرفات

>سؤال 692< اگر حج گزار به عرفات برود و قبل از وقوف اختيارى عرفه، بيهوش شود و بعد از غروب روز عرفه به هوش آيد، وقوف او و حجّ او صحيح است؟

صحيح است.

>سؤال 693< اگر كسى در موسم حج و بعد از اتمام عمرة تمتّع به عرفات برود و قبل از وقوف اختيارى عرفه يا وقوف اختيارى مشعر، بيهوش شود و بعد از پايان اعمال حج به هوش بيايد، حجّ او چه صورتى دارد؟

حجِ ّ او صحيح نيست.

>سؤال 694< اگر حج گزار قبل از غروب شرعى روز عرفه عمداً از عرفات خارج شود و تا بعد از غروب باز نگردد، حجِ ّ او چه صورتى پيدا مى كند و وظيفة او از حيث كفّاره و اتمام حج چيست؟

حجّ او صحيح است، گرچه گناه كرده است.

>سؤال 695< اگر وقوفين به واسطة معذور بودن ترك شود، حج باطل است؟

حج باطل است.

>سؤال 696< در فرض سؤال قبل در صورت بطلان حج، در سال هاى بعد اعادة حج لازم است؟

لازم است.

>سؤال 697< در فرض سؤال قبل در صورت وجوب اعاده، شرط استطاعت در سال هاى بعد لازم است يا در هر صورت بايد اعاده شود؟

استطاعت شرط است.

>سؤال 698< اگر حج گزار پيش از غروب آفتاب روز عرفه عمداً عرفات را ترك كند، ولى بعداً نادم شود و باز گردد يا به جهت ديگرى باز گردد و نادم شود و بماند و وقوف اختيارى را به پايان رساند، حجّ او چه صورتى پيدا مى كند و وظيفة او از لحاظ پرداخت كفّاره و اتمام حج چيست؟

حجّ او صحيح است و وظيفه اى هم ندارد.

>سؤال 699< كسى كه به جهت كفارة ترك عمدى وقوف اختيارى عرفات،

وظيفه دارد روزه بگيرد، آيا بايد حتماً روزه ها را پشت سر هم بگيرد و آيا در وطن هم مى شود اين روزه ها را بگيرد يا حتماً بايد در مكّه باشد؟

اگر نتواند هر وقت و هر كجا توانست روزه ها را بگيرد.

>سؤال 700< آيا حج گزار پس از اتمام وقوف عرفات بايد به مشعر برود و تا صبح بماند يا مى تواند چند ساعتى به مكّه يا جاى ديگر برود و در نيمة شب يا قبل از طلوع فجر خود را به مشعر برساند و وقوف كند؟

كفايت مى كند.

>سؤال 701< كسى كه وقوف اختيارى عرفات را عمداً ترك كند و نتواند كفّارة آن را بپردازد، چه وظيفه اى دارد؟

هر وقت و هر كجا بتواند، هجده روز روزه بگيرد.

>سؤال 702< آيا در وقوف اختيارى عرفات واجب است حج گزار هنگام غروب آفتاب در عرفات باشد يا اگر قبل از غروب كوچ كند، اشكال ندارد؟

بايد تا مغرب در عرفات باشد.

>سؤال 703< اگر كسى به واسطة عذرى، شب دهم به عرفات برسد، ولى وقوف اضطرارى او در عرفات، خوف نرسيدن به وقوف اختيارى مشعر را به همراه داشته باشد، وظيفة او چيست؟ آيا بايد وقوف عرفات را رها كند تا به مشعر برسد يا اينكه بايد وقوف اضطرارى عرفات و بعد وقوف اضطرارى دوّم مشعر را درك كند؟

بايد وقوف اضطرارى هر دو را درك كند.

>سؤال 704< اگر صحراى عرفات يا مشعر يا منى به واسطة كثرت جمعيّت براى وقوف و بيتوته تنگ باشد، وقوف و بيتوته در زمين هاى متّصل به اين مواقف، چه حكمى دارد؟ آيا فرقى مى كند كه آن زمين ها مرتفع تر يا پست تر يا هم سطح مواقف اصلى باشند؟

بايد هر كجا مى تواند وقوف كند.

>سؤال 705< اگر كسى تمام مدّت وقوف در عرفات

را خواب باشد، حجِ ّ او چه حكمى دارد؟

صحيح است.

>سؤال 706< آيا وقوف در عرفات واجب است از هنگام ظهر شرعى باشد يا اگر كسى در راه عرفات بوده و در نزديكى عرفات، ظهر شود وكمى با فاصله به عرفات برسد اشكال ندارد؟

اشكال ندارد.

وقوف در مشعرالحرام

>سؤال 719< كسى كه مغرب از عرفات به سمت مشعر حركت مى كند، چقدر وقت دارد تا به مشعر برسد و وقوف كند؟ اگر به دلايلى در راه معطّل شد و دير به مشعر رسيد چه مى شود؟

اشكال ندارد.

>سؤال 720< كسى كه قسمتى از شب عيد را در مشعر به سر برد ولى قبل از طلوع فجر از مشعر خارج شود و تا بعد از طلوع آفتاب باز نگردد، حجّ او چه حكمى پيدا مى كند و از حيث كفّاره و ساير موارد، چه وظيفه اى دارد؟

گناه كرده است، ولى حجّ او صحيح است.

>سؤال 721< اگر حج گزار در اثر جهل به مسئله به وقوف اختيارى مشعر نرسد، حجّ او چه حكمى دارد؟ آيا فرقى مى كند كه جهل آن در اثر تقصير باشد يا قصور؟

حجّ او صحيح است، ولى در صورت تقصير گناه كرده است.

>سؤال 722< آيا وقوف اضطرارى مشعر مطلقاً جايز است يا حتماً بايد به واسطة عذرى باشد؟ و آيا براى زن و مرد تفاوتى دارد؟

مطلقاً جايز است.

>سؤال 723< اگر معذور، وقوف به عرفات و وقوف به مشعر را در وقت اضطرارى درك كند، حجّ او چه حكمى دارد و از جهت كفّاره يا خروج از احرام چه وظيفه اى دارد؟

حجّ او صحيح است و وظيفة ديگرى هم ندارد.

>سؤال 724< اوّلين زمانى كه مى شود از مشعرالحرام كوچ كرد، هنگام طلوع آفتاب است يا كمى قبل از طلوع آفتاب هم جايز است؟

طلوع آفتاب بايد در

مشعرالحرام باشد، ولو آخر آن.

>سؤال 725< آيا هنگام وقوف در مشعر، رعايت طهارت ظاهرى (با وضو يا غسل بودن) لازم است؟

لازم نيست.

>سؤال 726< آيا افرادى كه به دلائلى نظير پيرى، بيمارى و... معذورند و در اثر كثرت جمعيّت نمى توانند به موقع مشعر را ترك كنند، مى توانند زودتر خارج شوند؟ از چه زمانى؟

هر وقت خارج شوند اشكال ندارد.

>سؤال 727< خدمه و مسئولان اجرايى كاروان يا همراهان افراد پير و مريض كه ناچارند افرد معذور را زودتر از مشعر كوچ دهند، آيا بايد براى درك وقوف اختيارى به مشعر باز گردند؟

لازم نيست.

>سؤال 728< آيا مسئولين كاروان و همراهان و پرستاران افراد معذور نيز مى توانند با آنان زودتر از مشعر خارج شوند؟ در اين صورت لطمه اى به حجّ آنان وارد نمى شود؟

مى توانند و ضررى ندارد.

>سؤال 729< اگر نايب حج معذور باشد يا همراهى افراد معذور را بر عهده داشته باشد، مى تواند زودتر از مشعر خارج شود؟

مى تواند.

>سؤال 730< تشخيص معذور بودن حج گزار براى وقوف اضطرارى مشعر بر عهدة خود اوست يا پزشك و مدير و وليّ و...؟

بر عهدة خود او است.

>سؤال 731< وقت خروج از مشعر هنگامى است كه مقدارى هوا روشن مى شود و مى شود بدون چراغ راه رفت، يا هنگام طلوع آفتاب؟

بايد بعد از طلوع آفتاب باشد.

>سؤال 732< اگر كسى بين الطّلوعين روز عيد را در مشعر درك كرد، مى تواند قبل از روشن شدن هوا يا طلوع آفتاب، كوچ كند؟

رمى جمره

سؤال 738 آيا رمى تمامى ديوار 25 مترى كه اكنون در جمرات ساخته اند، صحيح است؟

صحيح است.

سؤال 739 آيا رمى جمرات از طبقة فوقانى جايز است؟

جايز است.

سؤال 740 آيا كسى كه سالم است و براى رمى جمرات عذرى ندارد، مى تواند براى اين امر نايب بگيرد؟

نمى تواند.

سؤال 741 آيا كسى كه خود مشغول رمى

است مى تواند به نيابت از كسانى كه بقية اعمال حج را انجام داده اند ولى قادر به رمى نيستند، رمى جمرات كند؟

مى تواند.

سؤال 742 آيا سنگ بايد حتماً با دست پرتاب شود يا با پا و ساير اجزاء بدن هم كفايت مى كند؟

بايد با دست باشد، ولى اگر نتواند با اجزاء بدن مجزى است.

سؤال 743 رمى جمرات فرقى مى كند كه در شب انجام شود يا روز؟

بايد در روز باشد، مگر نتواند در روز انجام دهد.

سؤال 744 آيا در رمى جمرات بايد حاجى ببيند كه سنگ به محل رمى مى خورد يا همين مقدار كه به طرف آن پرتاب كند كافى است؟

بايد بداند كه سنگ به محلِ ّ رمى خورده است.

سؤال 745 اگر حاجى در رمى جمرات سنگ را پرتاب كرد، ولى مطمئن نشد كه به محل رمى خورده است يا خير چه بايد بكند؟

بايد اعاده كند.

سؤال 746 اگر پس از اتمام رمى، حاجى يقين حاصل كرد كه يكى از سنگ ها به محل رمى اصابت نكرده است، چه بايد بكند؟

بايد اعاده كند.

سؤال 747 آيا رمى جمرات فقط با دست جايز است يا اگر از راه دورتر با وسيله اى مثل قلاّب، سنگ پرتاب شود اشكال ندارد؟

بايد با دست باشد.

سؤال 748 كسى كه براى رمى جمرات نايب ديگرى است، اوّل بايد رمى خودش را انجام دهد يا اگر اوّل، رمى نايب را انجام داد اشكال ندارد؟

فرق نمى كند.

سؤال 749 آيا رمى كننده حتماً بايد ايستاده باشد يا نشسته يا سوار بر حيوان يا روى صندلى چرخدار هم مى شود رمى كرد؟

به هر حالت باشد اشكال ندارد.

سؤال 750 آيا در رمى جمرات مى شود براى بيش از يك نفر نايب شد؟

اشكال ندارد، ولى بايد براى هركدام جداگانه رمى كند.

سؤال 751 كسى كه خودش در حجِ ّ تمتّع

نايب ديگرى است، مى تواند در رمى جمرات، علاوه بر رمى منوبٌ عنه، نايب ديگران هم بشود؟

جايز است.

سؤال 752 آيا لازم است فاصلة زمانى بين اصابت سنگ قبلى به جمره و پرتاب سنگ بعدى ايجاد شود يا مى توان سريعاً سنگ بعدى را پرتاب كرد؟

اشكال ندارد.

سؤال 753 اگر كسى از اوّل قصد كند كه احتياطاً بيشتر از هفت سنگ به جمره پرتاب كند، اشكال دارد؟

اشكال ندارد، بايد كمتر نباشد.

سؤال 754 آيا بايد پرتاب هر سنگ به جمره، پس از پرتاب سنگ قبلى صورت گيرد يا پس از اصابت سنگ قبلى به جمره؟

فرقى ندارد و مناط خوردن هفت ريگ است به جمره.

سؤال 755 آيا مى شود براى اطمينان بيشتر از اصابت سنگ در هر مرتبه چند سنگ با هم پرتاب كرد و در صورت اصابت همه را يك مرتبه محسوب نمود؟

اشكال ندارد.

سؤال 756 كسانى كه براى رمى روز عيد عذر دارند، آيا در هر وقت شب عيد از مغرب تا طلوع آفتاب مى توانند رمى كنند يا وقت خاصّى دارد؟

وقت خاصى ندارد.

سؤال 757 آيا همراهان معذورين هم مى توانند در شب عيد رمى كنند؟

اشكال ندارد.

سؤال 758 كسى كه خوف ازدحام جمعيّت دارد، براى درك وقوفين يا رمى جمره، معذور محسوب مى شود يا بايد حتماً مريض يا پير باشد؟

معذور محسوب مى شود.

سؤال 759 آيا معذورين و همراهان آن ها مى توانند شب يازدهم رمى كنند و روز يازدهم قربانى و تقصير نمايند؟

اشكال ندارد.

سؤال 760 آيا براى برداشت ريگ بايد تحقيق شود كه از حرم است يا اگر در مشعر بود كافى است؟

كفايت مى كند.

سؤال 761 اگر رمى جمرة عقبه سهواً يا جهلاً تا غروب آفتاب روز عيد انجام نشود، حج گزار بايد چه كند؟ در اين صورت ذبح قربانى و ساير اعمال را چه وقت بايد به جا

آورد؟

هر وقت مى تواند رمى جمره كند و بعداً ساير اعمال را به جا آورد و اگر تأخير از اعمال بيندازد اشكال ندارد.

سؤال 762 آيا سنگى كه ديگرى براى رمى خودش جمع كرده، متعلّق به او مى شود و ديگرى نمى تواند با آن سنگ ها رمى كند؟

بدون اجازة او نمى تواند.

سؤال 763 آيا مى شود در شب عيد رمى جمرة عقبه را انجام داد؟ آيا در اين مسئله اختيار و اضطرار تفاوت دارد؟

در صورت اضطرار اشكال ندارد.

سؤال 764 اگر كسى اعمال منى در روز عيد را جا به جا انجام دهد و ترتيب آن را رعايت نكند، حجّ او چه حكمى پيدا مى كند و چه وظيفه اى دارد؟ خواهشمند است در صورت عمد، يا سهو و يا جهل جداگانه پاسخ فرماييد؟

در صورت جهل و سهو اشكال ندارد، بلكه در صورت عمد حجّ او باطل نيست.

سؤال 765 چگونه مى توان تشخيص داد سنگ هايى كه در مشعر يا اطراف منى موجود است، بكر است؟ چگونه بايد اطمينان حاصل شود؟

به طور متعارف سنگ بردارد و تفحّص هم لازم نيست، بلكه جايز نيست.

سؤال 766 آيا ريگ يا سنگ كه براى رمى جمع مى شود بايد پاك باشد؟

بايد پاك باشد ولى تفحّص در اين گونه چيزها لازم نيست، بلكه جايز نيست.

سؤال 767 اگر سنگ دو نفر كه در حال رمى هستند به هم اصابت كند و با هم به جمره برسد يا شتاب يكى موجب پرتاب ديگرى به جمره شود، اشكال دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 768 آيا هنگام رمى، داشتن وضو يا غسل لازم است؟

لازم نيست، ولى بسيار به جا است.

سؤال 769 اگر سنگ رمى كننده به جايى اصابت كند و كمانه كند و به جمره بخورد، كافى است؟

كافى است.

سؤال 770 اگر كسى احتياطاً بيش از هفت سنگ پرتاب كند،

اشكال دارد؟

اشكال ندارد، مگر حالت وسواسى گرى پيدا كند كه بايد ترك كند.

سؤال 771 وقتى به واسطة عذرى براى رمى جمرة عقبه نايب گرفته مى شود، آيا نايب هم مى تواند در شب رمى كند يا حتماً بايد در روز عيد رمى كند؟

بايد در روز باشد.

سؤال 772 با توسعة اخير جمرات، اگر قسمتى از ستون توسعه يافته جمرة عقبه خارج از منى باشد با فرض صدق جمره بر مجموع ديوار، آيا رمى آن قسمت صحيح است؟

صحيح است.

سؤال 773 با توجّه به اينكه بانوان و معذورين و همراهان آنان مى توانند رمى روزِ دهم را شب انجام دهند، آيا حتماً بايد شب عيد باشد يا شب يازدهم هم جايز است؟ و در فرض جواز در صورتى كه نايب (براى جمره) باشند نيز جايز است؟

بايد شب عيد باشد و نايب اگر مى تواند در روز انجام دهد بايد در روز انجام دهد.

سؤال 774 شخصى اذعان دارد وقتى كه به حج مشرّف شده است، براى انجام رمى خودش و نيابت رمى چند نفر از زنان همراه، هفت سنگ را با هم به جمره پرتاب كرده است، در اين صورت آيا حجّ او و همراهان صحيح است؟ براى جبران اين اشتباه چه بايد بكند؟

حج صحيح است و بايد براى كسرى، يا خودش يا ديگرى جبران كند.

سؤال 775 آيا استنابه در صبح عيد براى كسى كه بعد از ظهر عيد قربان در خلوتيِ جمرة عقبه، خودش مي تواند رمي كند، جايز است و آيا براى اينكه روز عيد بتواند قربانى كند، مى تواند در صبح براى رمى جمره نايب بگيرد؟

اگر مشقّت ندارد بايد خود او رمى جمره كند.

سؤال 776 اگر ريگ مستعملى با سنگ هاى بكر جمع آورى شده مخلوط و متشبّه شود، آيا همين كه هشت ريگ

به جمره رمى شود كافى است؟ يا علم تفصيلى لازم است و بايد معلوم باشد كدام ريگ بكر و كدام مستعمل است؟

زدن هشت ريگ كفايت مى كند.

سؤال 777 اگر منوبٌ عنه در حين رمى نايب يا بعد از اتمام رمى او، عذرش برطرف شود، خودش بايد رمى را اعاده كند؟

در صورت دوّم لازم نيست، ولى در وسط بايد خودش باقيمانده را رمى كند و بهتر است رمى جمره را كلاً انجام دهد.

سؤال 778 اگر نايب رمى جمره، عصياناً رمى در روز را ترك كند، نيابت او چه حكمى دارد؟

نيابت او باطل مى شود.

سؤال 779 اگر نايب رمى جمره، به تصوّر اينكه مى تواند به منى برگردد، به مكّه آمد و روز دوازدهم نتوانست براى رمى به منى برود، نيابتش چه حكمى دارد و وظيفه اش چيست؟

نيابت او باطل مى شود و بايد به منوبٌ عنه بگويد تا او به وظيفه عمل كند.

سؤال 780 آيا مباح بودن سنگ ها براى صحّت رمى جمره، شرط است؟ يا با سنگ غصبى يا سنگى كه ديگرى جمع كرده، بدون رضايت او، مى توان رمى كرد؟

بايد مباح باشد.

سؤال 781 اگر شخصى رمى جمرة عقبه را در روز عيد غلط انجام داده و در روز دوازدهم متوجّه شود، بعد از قضاى جمرة عقبه، لازم است رمى روز يازدهم را نيز تكرار كند؟

بايد تكرار كند.

سؤال 782 اگر در رمى جمره، سنگ ها به ستون اصابت نكند و داخل حوضچة اطراف آن بيفتد، كافى است؟

كافى نيست.

سؤال 783 اگر در رمى جمره، سنگ ها به ستون اصابت نكند و به سنگ هايى كه اطراف جمره و گرداگرد آن است بخورد، كافى است؟

كافى نيست.

سؤال 784 آيا تفاوتى مى كند كه جمرات را از كدام طرف رمى كنند و آيا پشت به قبله بودن يا رو به قبله بودن هنگام

رمى براى صحّت آن تفاوتى دارد؟

تفاوت ندارد.

سؤال 785 آيا رمى جمرات سه گانه در روز يازدهم و دوازدهم، حتماً بايد در روز باشد يا مطلقاً در شب هم جايز است؟

بايد در روز باشد، مگر معذور باشد.

سؤال 786 كسى كه شب دوازدهم رمى جمرات سه گانه را انجام مى دهد، آيا بايد روز دوازدهم تا ظهر در منى بماند يا مى تواند قبل از ظهر به مكّه برود؟

مى تواند بعد از رمى از منى كوچ كند.

سؤال 787 آيا حج گزار مى تواند صبح دوازدهم، قبل از رمى به مكّه برود و اعمال پنج گانه را به جا آورد و پيش از ظهر به منى برگردد و تا بعد از ظهر در منى بماند و رمى جمرات سه گانه را انجام دهد و قبل از غروب از منى كوچ كند؟ آيا اين حكم در حال اختيار و اضطرار تفاوتى دارد؟

مى تواند و تفاوتى ندارد.

سؤال 788 كسى كه شب دوازدهم، نيمة اوّل شب را بيتوته مى كند و به مكّه مى رود، واجب است روز دوازدهم به منى برگردد و تا ظهر بماند؟ چنين كسى رمى جمرات روز دوازدهم را بايد بعد از بيتوتة نيمة اوّل شب انجام دهد يا بعد از ظهر روز دوازدهم يا وقت ديگرى؟

بايد به منى برگردد و قبل از ظهر رمى جمرات كند.

سؤال 789 اگر كسى رمى جمرات را ولو عمداً ترك نمايد، حجّ او چه حكمى دارد و چه وظيفه اى براى جبران پيدا مى كند؟

حجّ او صحيح است و بايد تدارك كند.

سؤال 790 اگر كسى ابتدا جمرة اولى و بعد عقبى و پس از آن وسطى را رمى نمايد، براى تدارك آن بايد از اوّل رمى را اعاده كند يا اگر جمرة وسطى و بعد عقبى را رمى كند، كافى است؟

بايد از

سر بگيرد.

سؤال 791 آيا در حالت اختيار رمى جمرات سه گانه را مى شود در شب انجام داد؟

جايز نيست.

سؤال 792 اگر زن در حين انجام رمى جمرات حائض شود، چه وظيفه اى دارد؟ آيا رمى او صحيح است؟

صحيح است.

سؤال 793 اگر كسى به واسطة عذرى روز يازدهم و روز دوازدهم نتوانست جمرات سه گانه را رمى كند، آيا بايد شب همان روزها رمى را قضاء كند يا روز بعد يا وقت ديگرى؟

هر روز كه توانست قضا كند.

سؤال 794 كسى كه به جهت ازدحام جمعيّت روز عيد نتوانسته رمى جمرة عقبه را انجام دهد، آيا مى تواند شب يازدهم رمى كند و در همان موقع به جهت خوف از ازدحام روز يازدهم، رمى روز يازدهم را هم به جا آورد؟

مى تواند.

سؤال 795 آيا كسى كه سالم است و براى رمى جمرات عذرى ندارد، مى تواند براى اين امر نايب بگيرد؟

نمى تواند.

سؤال 796 آيا به فتواى حضرتعالى رعايت موالات در پرتاب هفت سنگ رميِ هر جمره لازم است؟

موالات عرفى شرط است.

سؤال 797 كسى كه در ازدحام جمعيّت معذور از رمى جمرات است، بهتر است نايب بگيرد يا در وقت ديگرى كه ازدحام نيست، رمى كند؟ و اگر به اين منظور نايب گرفت او حتماً بايد در وقت رمى كند يا مى تواند در شب رمى نمايد؟

او مختار است، ولى نايب حتماً بايد در روز رمى كند مگر نايب هم معذور باشد كه مختار مى شود در نيابت و يا وقتى كه جمعيّت كمتر است.

سؤال 798 اگر كسى در رمى جمره و در اثناى پرتاب سنگ ها، به دلائلى رمى خود را قطع كند، بعد از چند ساعت بخواهد رمى را ادامه دهد، بايد رمى جمره را از سر گيرد يا مى تواند ادامه دهد؟ آيا فرقى مى كند كه چند

سنگ پرتاب كرده باشد؟

از سر بگيرد.

سؤال 799 اگر كسى در رمى جمره احتياطاً بيشتر از هفت سنگ پرتاب كند كه مثلاً اگر يكى از آنها اصابت نكرده است، جبران شود، اشكال دارد؟

اشكال ندارد.

سؤال 800 آيا خانم ها براى اينكه محلِ ّ رمى شلوغ است و براى جلوگيرى از برخورد با نامحرم مى توانند براى اين كار نايب بگيرند؟

مى توانند.

>سؤال 801< بعضى از حجّاج كه بعد از ظهر روز دوازدهم قصد كوچ از منى را دارند، در اثر راه بندان و ازدحام جمعيت، هنگام مغرب در آخر منى واقع مى شوند، در اين صورت آيا بايد برگردند و بيتوته كنند يا وظيفة ديگرى دارند؟

وظيفه اى ندارند.

سؤال 802 كسى كه در رَمى جمرات نايب چند نفر است مى تواند سنگ ها را به نيابت از همه پرتاب كند يا بايد براى هر نفر جدا رَمى كند؟

بايد براى هر نفر جداگانه رمى كند.

>سؤال 803< اشخاص نابينا كه به حج رفته اند، براى رمى جمره چه وظيفه اى دارند؟

اگر مى توانند ناظرى داشته باشند ناظر بگيرند و الّا نايب بگيرند.

>سؤال 804< كسى كه به جهتى موفّق به ذبح و تقصير نشده است، مى تواند روز يازدهم و دوازدهم رمى جمرات سه گانه را به جا آورد و بعد ذبح يا تقصير را انجام دهد؟

مى تواند.

>سؤال 805< در فرض سؤال قبل اگر آن شخص به كشور خودش برگشته باشد چه وظيفه اى دارد؟

بايد در سال بعد اگر خودش آن جا نيست نايب بگيرد.

>سؤال 806< شخصى تصوّر كرده است كه بدون عذر هم مى شود براى رمى جمره نايب گرفت. بنابراين نايب گرفته و بقية اعمال را خودش انجام داده است و بعد از اتمام اعمال حكم مسئله را فهميده است، اكنون چه وظيفه اى دارد؟

بايد رمى را به جا آود.

>سؤال 807< يكى از حجّاج بعد از پرتاب

چند سنگ به جمره، از ادامة رمى عاجر شده است. در اين صورت چه وظيفه اى دارد؟

نايب بگيرد.

>سؤال 808< اگر يك زن از جانب يك زن ديگر براى رمى جمره نايب شود، آيا مى تواند در شب رمى كند يا حتماً رمى او بايد در روز باشد؟

مى تواند.

قربانى

قربانى

سؤال 809 آيا قربانى را مى شود با پول غير مخمّس خريد؟ اگر كسى بخرد، آيا قربانى او و حجِ ّ او صحيح است؟

اين كار حرام است و حقّ الناس، و چنين حجّى را خداوند قبول نمى كند.

سؤال 810 استفاده از وسايل ماشينى براى ذبح قربانيِ حجّ واجب، چه حكمى دارد؟

جايز است.

سؤال 811 ذبح قربانى حجّ واجب يا ذبح كفّارات با كاردهاى استيل كه معلوم نيست آهن است يا نه، چه حكمى دارد؟

جايز است.

سؤال 812 آيا واجب است كه ذابح، قربانى افرادى كه ذبح براى آن ها انجام مى شود را يكى يكى نام ببرد و قربانى كند؟ يا مى تواند بگويد مثلاً اين صد گوسفند براى اين صد نفر و همه را قربانى كند؟

بايد نام هر كدام برده شود.

سؤال 813 اگر در هنگام ذبح، لباس احرام حج گزار نجس شد، آيا بايد فوراً تطهير يا تعويض نمايد؟ اگر نتوانست آيا كفاره دارد؟

هرچه زودتر تطهير كند، ولى اگر نكرد كفّاره ندارد.

سؤال 814 اگر به هر دليلى قربانى انجام نشد و ماه ذى الحجّه به پايان رسيد، تدارك آن در ماه هاى ديگر جايز است يا بايد در سال بعد و در ماه ذى الحجّه باشد؟

بايد در منى و در ايّام حج باشد.

سؤال 815 مباشرين امر ذبح در صورتى كه بدانند لباس آنان نجس مى شود و نمى توانند تطهير يا تعويض نمايند، آيا مى توانند به ذبح يا نظارت آن بپردازند؟

مى توانند.

>سؤال 816< كسى كه حجّ تمتّعِ او مبدّل به حجّ افراد شده است، در خصوص قربانى چه وظيفه اى

دارد؟

وظيفه اى ندارد.

نيابت در قربانى

سؤال 817 كسى كه براى قربانى نايب ديگران مى شود، منظور از نيابت ذبح قربانى است يا مى تواند نظارت بر قربانى داشته باشد و ذبح را به ديگران كه اهل اين كار هستند بسپارد؟ به عبارت ديگر آيا مى شود نايب قربانى، نايب ديگرى براى ذبح اختيار كند؟

جايز است.

سؤال 818 كسى كه حجِ ّ نيابتى انجام مى دهد، مى تواند براى ذبح نايب ديگرى اختيار كند؟

مى تواند.

سؤال 819 نيابت در ذبح در حال اختيار و بدون عذر هم مجزى است؟

مجزى است.

سؤال 820 آيا كسى مى تواند بدون اجازة ديگرى به نيابت از او قربانى كند؟ اگر بداند آن شخص قلباً راضى است يا راضى مى شود چطور؟

جايز نيست.

سؤال 821 آيا كسى كه براى قربانى كردن نايب مى شود، بايد به فتواى مرجع خود قربانى كند يا مرجع منوبٌ عنه؟

نايب بايد به فتواى مرجع خود عمل كند.

سؤال 822 آيا نايب قربانى مى تواند ديگرى را براى قربانى منوبٌ عنه، نايب كند؟ اگر منوبٌ عنه شرط كرده باشد كه حتماً نايب قربانى كند چطور؟

اگر بعداً از منوبٌ عنه اجازه بگيرد كفايت مى كند.

سؤال 823 شخصى با پول هايى كه حجّاج به يك اندازه به او داده اند گوسفند مى خرد و در وقت ذبح، هر گوسفند را براى يكى از آنان قربانى مى كند. حال با فرض اينكه مبالغ گوسفندها با هم تفاوت دارد ولى خريدار همة آن ها را به جمع مبلغى كه نزد او بوده است خريدارى كرده، چه وظيفه اى دارد؟ آيا بايد مبلغ هر گوسفند مشخّص شود و از حاجى گرفته شود يا بايد حجّاج رضايت دهند؟ يا آن شخص مى تواند بدون در نظر گرفتن تفاوت قيمت، هر گوسفند را به نيابت از يك نفر ذبح نمايد؟

بايد از اوّل از حجّاج رضايت و وكالت تام بگيرد.

سؤال 824 اگر كسى براى رمى نايب بگيرد

و به تصوّر اينكه رمى انجام شده قربانى و بعد تقصير نمايد و پس از آن بفهمد رمى انجام نشده يا ناقص انجام شده است، چه وظيفه اى در خصوص تدارك رمى و ذبح و تقصير دارد؟

تكليف او ساقط شده است و ضررى به حجّ او نمى زند.

سؤال 825 كسى كه قربانى را براى انسان ذبح مى كند، شرط خاصّى بايد داشته باشد؟

چون نيّت را خود بايد بكند شرط خاصّى ندارد، مگر نيابت در ذبح بدهد كه بايد نايب شيعه باشد.

سؤال 826 آيا حج گزار مى تواند قبل از قربانى خود، به نيابت از ديگران قربانى نمايد؟

مى تواند.

شرايط قربانى

سؤال 827 اگر قربانى بعد از خريد مريض يا معيوب شود، ذبح او كافى است يا بايد تعويض نمايد؟

كافى است.

سؤال 828 اگر كسى بعد از قربانى بفهمد حيوانى كه براى او ذبح شده و او گمان مى كرده سالم است، معيوب بوده و شرايط لازم را نداشته است، حجِ ّ او چه صورتى دارد؟ آيا وظيفه اى پيدا مى كند؟

حجِ ّ او صحيح است و وظيفة ديگرى ندارد.

سؤال 829 آيا ذبح گاو ميش در حجّ واجب كفايت مى كند؟

كفايت مى كند.

سؤال 830 آيا قربانى كردن بز براى حجّ واجب جايز است؟

جايز است.

زمان و مكان قربانى

سؤال 831 آيا ذبح قربانى فقط روز عيد قربان مجزى است يا تأخير آن تا بعد از مغرب عيد يا روزهاى بعد جايز است؟

در صورت ضرورت تأخير جايز است.

سؤال 832 اگر حج گزار به دلائلى نتواند روز عيد قربانى كند و مجبور شود آن را به تأخير بيندازد، آيا تقصير را هم بايد تأخير بيندازد و بعد از قربانى انجام دهد يا مى تواند روز عيد حلق يا تقصير كند و بعد قربانى نمايد؟

در صورت اضطرار مى تواند مقدّم بيندازد.

سؤال 833 اگر حج گزار به دلائلى روز عيد قربانى نكرد، اداى آن بعد از روز عيد، فورى است يا تا آخر ايّام حج فرصت دارد؟

هر چه زودتر بايد انجام دهد.

سؤال 834 آيا تأخير قربانى از روز عيد، كفاره دارد؟ آيا عمدى يا سهوى يا جهلى بودن تأخير، تغييرى در حكم ايجاد مى كند؟

كفاره ندارد.

سؤال 835 اوّل و آخر زمان ذبح در روز عيد چه زمانى است؟

از طلوع آفتاب تا مغرب.

سؤال 836 اگر كسى روز عيد قربانى نكرد، بايد روزهاى بعد قربانى كند يا ذبح در شب يازدهم نيز جايز است؟

جايز است.

سؤال 837 كسى كه براى رمى نايب مى گيرد، مى تواند همزمان قربانى نمايد يا بايد از اتمام رمى نايب

اطمينان حاصل كند؟

بايد اطمينان پيدا شود.

سؤال 838 كسى كه به جهت عذرى رمى جمرة عقبه را شب عيد انجام مى دهد، آيا قربانى را هم مى تواند همان شب انجام دهد يا بايد تا روز عيد صبر كند؟

بايد صبر كند.

سؤال 839 اگر كسى در اثر جهل به مسئله وقت قربانى را اشتباه كند و در وقت ديگرى قربانى نمايد، بايد قربانى را اعاده نمايد يا كافى است؟

كفايت مى كند.

سؤال 840 آيا ذبح در تمام مسلخ فعلى كه گفته مى شود كمى در وادى مسحّر ساخته شده مجزى است؟

در همة آن جا كه دولت سعودى مسلخ قرار داده است مجزى است.

سؤال 841 آيا قربانى را مى شود در همان زمان معيّن ولى در مكان ديگرى غير از منى انجام داد؟ آيا اين حكم تابع شرايطى همچون استفاده كردن يا نكردن از گوشت قربانى است؟ يا حكم آن مطلق است؟

بايد در قربانگاه منى باشد و در غير از آن جا مجزى نيست چه از گوشت استفاده آن بشود يا نشود.

سؤال 842 شخصى در زمان حيات حضرت امام خمينى و در حالى كه مقلّد ايشان بوده است به حج مشرّف شده است و با توجه به اينكه در آن زمان گوشت قربانى از بين مى رفته است، بنابر سفارش ديگران و به تصوّر اينكه اشكال ندارد، در منى قربانى نكرده و در همان زمان در شهر خودش قربانى را به نيابت از او انجام داده اند؛ حال با توجّه به اينكه آن شخص مقلّد حضرتعالى است، بفرمائيد حجّى كه انجام داده چه حكمى دارد و چه وظيفه اى براى جبران قربانى دارد؟

حجّ او صحيح است و اگر با تقليد چنين كرده است، قربانى او نيز صحيح بوده است و الاّ بايد يك قربانى در منى

ذبح كند.

بدل قربانى

سؤال 843 كسى كه روزة بدل از قربانى مى گيرد، اگر بعد از اتمام حج و بعد از گرفتن سه روز روزه، در مكّه قصد اقامت ده روز كند، مى تواند هفت روز روزه را بگيرد؟ يا حتماً بايد در وطن باشد؟

مى تواند آن هفت روزه را در آنجا بگيرد.

سؤال 844 در حالت اضطرار شركت چند حج گزار در يك قربانى افضل است يا روزه گرفتن؟

بايد روزه بگيرد و شركت جايز نيست.

سؤال 845 كسى كه روزة بدل از قربانى مى گيرد، اگر در شهر ديگرى غير از وطن و مكّه، اقامت ده روز داشته باشد، مى تواند هفت روز روزه را يا تعدادى از آن را بگيرد؟ آيا فرقى مى كند كه آن شهر در كشور خودش باشد يا حجاز؟

هر كجا قصد ده روز كرد، مى تواند آن روزه ها را بگيرد.

سؤال 846 كسى كه از اوّل مى داند پول قربانى را ندارد يا قربانى پيدا نمى شود، مى تواند به نيّت روزه گرفتن بدل از قربانى، محرم شود و حجِ ّ واجب به جا آورد؟

مى تواند.

سؤال 847 وقتى كه قربانى داراى شرايط پيدا نشود ولى قربانى ناقص موجود باشد، وظيفة حج گزار قربانيِ ناقص است يا روزه گرفتن؟

قربانى ناقص را بايد ذبح كند.

سؤال 848 كسى كه پول قربانى را ندارد ولى مى تواند قرض كند و در وطن ادا نمايد، واجب است با قرض قربانى كند يا مى تواند روزه بگيرد؟

بايد قرض كند.

سؤال 849 اگر كسى روزة بدل از قربانى بگيرد و در روز دوّم متمكّن شود يا ديگرى به او پول قرض دهد، وظيفة او اتمام روزه ها است يا قربانى؟

مى تواند اتمام روزه كند.

سؤال 850 كسى كه روزة بدل از قربانى مى گيرد، مى تواند روز هشتم و نهم ذى الحجّه را روزه بگيرد و روزة سوّم را بعد از ايّام تشريق

بگيرد؟

مى تواند.

سؤال 851 كسى كه پول قربانى دارد ولى قربانى پيدا نكرده است، بهتر است تا آخر ذى الحجّه براى يافتن قربانى صبر كند يا روزه بگيرد؟

صبر كند.

سؤال 852 كسى كه پول قربانى ندارد ولى متاعى در وطن يا همراه دارد كه اگر بفروشد، پول قربانى تأمين مى شود، واجب است بفروشد و قربانى بخرد يا مى تواند روزه بگيرد؟

بايد بفروشد و قربانى تهيه كند.

سؤال 853 آيا گرفتن سه روز روزة بدل از قربانى قبل از احرام عمرة تمتّع جايز است؟

جايز نيست.

ذبح كفّارات

سؤال 854 آيا بدون عذر و بدون اضطرار و در حالت عادى، مى شود ذبح كفّارات را در وطن انجام داد؟ آيا فرقى مى كند كه كفّارات مربوط به عمرة تمتّع باشد يا حجّ تمتّع؟

مطلقاً ذبح كفّارات در وطن جايز، بلكه در زمان ما بهتر است.

سؤال 855 آيا كفّاره دهنده يا خانوادة او مى توانند از گوشت كفّارة ذبح شده، تناول كنند؟

به اندازة متعارف مى توانند.

اعمال مكّه

سؤال 856 اگر اعمال مكّه روز عيد انجام نشود، در روز يازدهم يا دوازدهم ذى الحجّه انجام اعمال مكّه مقدّم است يا رمى جمرات؟

رمى جمرات مقدّم است.

سؤال 857 انجام اعمال مكّه بعد از ايّام تشريق و در روز سيزدهم ذى الحجّه و بعد از آن اشكال دارد؟ آيا اضطرار و اختيار حج گزار تفاوتى در حكم ايجاد مى كند؟

اشكال ندارد.

سؤال 858 كسانى كه مجازند اعمال مكّه را پيش از رفتن به عرفات انجام دهند، آيا بايد براى آن اعمال محرم شوند؟

بايد محرم شوند.

سؤال 859 اگر حج گزار در شب يازدهم براى انجام اعمال مكّه از منى خارج شود و بعد از بازگشت مقدارى از بيتوتة او فوت شود، چه وظيفه اى در خصوص جبران يا كفّاره دارد؟

وظيفه اى ندارد.

سؤال 860 آيا رعايت ترتيب در اعمال پنج گانة مكّه واجب است؟

بايد ترتيب مراعات شود.

سؤال 861 آيا عدم رعايت ترتيب اعمال مكّه در موارد اضطرار، مثل وقتى زن خوف حيض را دارد و طواف نساء و نماز آن را بر سعى مقدّم مى دارد، جايز است؟ آيا كفّاره يا وظيفة ديگرى دارد؟

جايز است و كفّاره اى هم ندارد.

سؤال 862 اگر زنى خوف حائض شدن در بين اعمال مكّه را داشته باشد، بهتر است طواف نساء و نماز آن را قبل از سعى انجام دهد يا بهتر است سعى را در جاى خود انجام دهد و اگر

حائض شد و وقت نداشت، براى طواف نساء و نماز آن نايب بگيرد؟

بايد نايب بگيرد.

سؤال 863 كسانى كه اعمال مكّه را به جهت عذرى مقدّم مى دارند، اگر اتّفاقاً عذر آنان برطرف شد يا به آنچه كه خوف آن را داشتند، مثل خوف حيض يا ازدحام و... مبتلا نشدند، آيا بعد از اعمال منى بايد اعمال مكّه را اعاده كنند؟

لازم نيست.

سؤال 864 كسى كه خوف حائض شدن بعد از اعمال منى را دارد، براى تقديم اعمال مكّه، سعى را هم با وجود اينكه انجام آن بعداً مانعى ندارد بايد انجام دهد؟

بايد همة اعمال را به جا آورد.

سؤال 865 آيا مى شود پس از تقصير در منى، اعمال پنج گانة مكّه جداى از هم و با فاصله انجام شود؟ مثلاً حج گزار در وقت كمى كه دارد سريعاً به مكّه برود و طواف حج و نماز آن را به جا آورد و براى بيتوته به منى برگردد و در روز بعد سعى و بعد از آن طواف نساء و نماز آن را به جا آورد؟

اشكال ندارد.

سؤال 866 كسانى كه در حجّ تمتّع، به واسطة عذرى نظير پيرى يا خوف حيض، اعمال مكّه را بر وقوفين مقدّم داشته اند، آيا بعد از طواف نساء، محرّمات احرام بر آنها حلال مى شود؟

محرّمات بعد از حلق يا تقصير حلال مى شود.

>سؤال 867< زن هايى كه ترس آن دارند كه در برگشت از منى دچار عادت ماهيانه شوند و نتوانند بمانند تا پاك شوند، انجام اعمال مكّه قبل از وقوف به عرفات واجب است يا جايز؟

جايز است نه واجب.

>سؤال 868< محلّ احرام كسى كه مى خواهد اعمال مكّه را به جهت عذرى قبل از رفتن عرفات انجام دهد، كجا است؟

محلّ احرام او در مكّه

است.

بيتوته در منى

سؤال 869 مقدار واجب بيتوته در منى چه مقدار از شب است؟ آيا بايد از غروب آفتاب تا صبح بيتوته كند يا يكى از دو نيمة شب (نيمة اوّل و نيمة دوّم) كفايت مى كند؟

نيمه اى از شب كفايت مى كند.

سؤال 870 اگر كسى مقدارى از بيتوته يا همة آن را در يك شب ترك كند، كفّاره بر او واجب مى شود؟ و اين كفّاره در صورت وجوب براى هر شبى جداگانه بايد پرداخت شود؟

يك كفّاره كفايت مى كند.

سؤال 871 اگر كسى دو ساعت بعد از مغرب به منى برسد، بيتوتة او تا دو ساعت بعد از نيمة شب كافى است يا بايد همة نيمة شب را بيتوته كند؟

بايد تا صبح در منى بماند.

سؤال 872 بيتوته در منى عمل واجبِ خاصّى دارد يا صرف ماندن كفايت مى كند؟

صرف ماندن كافى است، ولى از اين فرصت ها خيلى بايد استفاده شود.

سؤال 873 اگر كسى شب يازدهم يا دوازدهم در منى بماند ولى به طور كامل بخوابد، آيا حجّ او و بيتوتة او اشكال پيدا مى كند؟

اشكال ندارد، ولى از خيلى ثواب ها محروم شده است.

سؤال 874 اگر حج گزار بدون عذر يكى از دو نيمة شب را در منى بيتوته كند و ديگرى را ترك نمايد، اشكال دارد؟ آيا كفّاره بر او واجب مى شود؟

اشكال ندارد و كفّاره هم ندارد.

سؤال 875 اگر كسى با اعتقاد به منى بودنِ مكانى، حجّاج را به آن مكان براى بيتوته راهنمايى كند و بعداً بفهمد كه آن زمين جزو منى نبوده است، خودش و حجّاج از حيث جبران بيتوته، كفّاره و... چه وظيفه اى دارند و حجّ آن ها چه صورتى پيدا مى كند؟

حجّ آن ها صحيح است و كفّاره هم ندارد.

سؤال 876 آيا حدودى كه براى منى مشخّص شده است، مورد اطمينان

است يا بايد در اين خصوص تحقيق شود؟

مورد اطمينان است و بايد تحقيق نكرد و بايد شبهه افكنى نكرد و بايد آن طور كه مردم عمل مى كنند عمل كرد.

سؤال 877 اگر كسى بعد از ظهر دوازدهم ذى الحجّه از منى كوچ كند ولى بعد از مغرب به جهت كارى دوباره به منى برگردد، آيا واجب است شب سيزدهم بيتوته و روز سيزدهم رمى كند يا خير؟

واجب نيست.

سؤال 878 ماندن در مكّه و عبادت كردن، مطلقاً مى تواند بدل بيتوته در منى باشد يا تحت شرايطى جايز است؟

مى تواند بدون عذر تبديل كند.

سؤال 879 اگر كسى بعد از تقصير در منى براى اعمال پنج گانه به مكّه برود ولى اعمال او تا شب طول بكشد، مى تواند در مسجدالحرام بماند و به عبادت مشغول شود يا حتماً بايد براى درك نيمة دوّم شب به منى باز گردد؟

مى تواند به منى بر نگردد.

سؤال 880 اگر كسى بعد از طواف حج و نماز آن، دريابد كه در صورت انجام سعى، اوّل شب به منى نمى رسد، آيا بايد سعى و طواف نساء و نماز آن را به جا آورد و به بيتوتة نيمة دوّم شب برسد يا بايد براى بيتوته به منى برود و ادامة اعمال مكّه را در روزهاى بعد انجام دهد؟

مخيّر است و هر كدام از دو عمل را انجام دهد جايز است.

سؤال 881 اگر ماندن و عبادت كردن در مسجدالحرام بدل بيتوته در منى شد، آيا همة شب (از مغرب تا اذان صبح) بايد بماند يا نيمى از شب كافى است؟

بايد به طور متعارف همة شب را در خانة خدا باشد.

سؤال 882 آيا ذبح گوسفند بدل بيتوته بايد در منى صورت پذيرد يا در وطن هم اشكال ندارد؟

در وطن نيز جايز است.

سؤال 883

كسى كه مى داند اگر براى اعمال پنج گانه بعد از تقصير به مكّه برود، نمى تواند تا شب برگردد، آيا مى تواند برود و اعمال مكّه را به جا آورد و نيمة دوّم شب را در منى بيتوته كند؟

اشكال ندارد.

سؤال 884 اگر كسى كه به جاى بيتوته در مكّه به عبادت مشغول مى شود، مقدارى از شب را به خواب فرو رود، آيا بايد كفّاره بدهد يا وظيفة ديگرى دارد؟

وظيفه اى ندارد و كفّاره هم ندارد.

سؤال 885 منظور از عبادت در مكّه به جاى بيتوته در منى، عبادت در خانة خدا است يا هرجاى مكّة مكرّمه مجزى است؟

بايد در مسجدالحرام باشد.

>سؤال 886< يكى از حجّاج دو ساعت اوّل شب دوازدهم را در منى بيتوته كرده و بعد به جهتى از منى خارج شده و مجدّداً دو ساعت آخر شب را در منى بيتوته كرده است و جمع حضور او به اندازة يك نيمة شب بوده است، در اين صورت آيا بيتوتة او صحيح است يا وظيفة ديگرى دارد؟

بايد به وظيفة كسى عمل كند كه اصلاً بيتوته نكرده است.

>سؤال 887< اگر كسى شب يازدهم را به علّت راه بندان يا گم كردن راه يا ساير موارد، در راه بماند و نتواند بيتوته را درك كند، چه وظيفه اى دارد؟

وظيفه اى ندارد.

>سؤال 888< آيا وقتى عبادت در خانة خدا بدل از بيتوته مى شود، منظور مطلق عبادات است يا بعضى از عبادات مثل نماز و قرآن و... بايد حتماً باشد؟

هر عبادتى باشد كفايت مى كند.

>سؤال 889< كسى كه به جاى بيتوته مى خواهد در خانةخدا عبادت كند، آيا مى تواند در همان شب اعمال مكّه را انجام دهد يا خير؟

مى تواند.

احكام محدود و محصور

>سؤال 890< اگر محدود و محصور به وظيفه عمل كنند و از احرام خارج شوند، حجّ آن ها

كفايت از حجِ ّ واجب مى كند؟

كفايت نمى كند.

>سؤال 891< اگر حجّ مصدود و محصور، در سال اوّل استطاعت باشد، آيا انجام حج در سال هاى بعد مستلزم احراز شرايط وجوب حج است يا در هر صورت واجب است انجام شود؟

وجوب حج در سال هاى بعد بستگى به احراز شرايط دارد.

>سؤال 892< اگر كسى كه حج بر او مستقر بوده و انجام نداده است، به حج مشرّف شود و مصدود يا محصور گردد و به وظيفه عمل نمايد و از احرام خارج شود، آيا وجوب انجام حج در سال هاى بعد، بستگى به احراز شرايط وجوب دارد يا در هر صورت بايد انجام شود؟

در هر صورت بايد حج انجام دهد.

>سؤال 893< آيا حكم كسى كه قبل از ورود به مكّه، مصدود و محصور مى شود با كسى كه بعد از ورود به مكّه و در آن شهر مصدود و محصور مى شود، تفاوت دارد؟

تفاوت ندارد.

>سؤال 894< اگر كسى از راهى براى حج مصدود شود، ولى از راه ديگرى بتواند به حج برود ولى احتمال بدهد كه بعد از وقت به مكّه برسد، آيا بايد در همان مكانى كه مصدود شده، احكام مصدود انجام دهد يا با آن احتمال از راه ديگر خود را به مكّه برساند؟

بايد از راه ديگر برود، مگر احتمال عقلايى نباشد.

>سؤال 895< در فرض سؤال قبل اگر مصدود از راه ديگر به مكّه برود، ولى دير برسد و حجّ او فوت شود، چه وظيفه اى براى خروج از احرام و انجام حج دارد؟

بايد عمرة مفرده به جا آورد و حج براى سال هاى بعدى باشد.

>سؤال 896< اگر كسى را بعد از اتمام اعمال مكّه، براى بازگشت به منى و انجام اعمال تشريق، منع نمودند، چه وظيفه اى براى اتمام حجِ ّ خود

دارد؟ آيا چنين كسى مصدود است؟

اگرمى تواند نايب بگيرد و الاّ حكم مصدود را به جا آورد.

>سؤال 897< اگر مصدود اميد به باز شدن راه داشته باشد، تا چه زمانى بايد محرم بماند و اعمال مصدود را انجام ندهد؟

تا زمانى كه مأيوس شود.

>سؤال 898< كسى كه به نيّت حجِ ّ استحبابى محرم شده است، اگر مصدود يا محصور شود، بايد به همان وظيفه عمل كند يا خير؟

بايد عمل كند.

متفرّقه

>سؤال 899< خروج از مكّه يا خروج از منى و رفتن به شهرهاى ديگر در صور ذيل چه حكمى دارد:

الف) پس از اعمال روز عيد قربان و پيش از اعمال مكّه

اگر ضرورت شغلى باشد، اشكال ندارد و اگر ضرورت شغلى نيست و دو سه ساعت است، اشكال ندارد. ولى بهتر است بيرون نرود.

ب) در روز يازدهم پس از رمى جمرات

اشكال ندارد.

ج) پس از بيتوتة نيمة اوّل شب يازدهم يا دوازدهم

اشكال ندارد.

د) پس از اعمال ايام تشريق و پيش از اعمال مكّه

اشكال ندارد.

>سؤال 900< آيا با توجّه به نوبت هاى طولانى حج و اينكه اگر كسى مكرّراً حجّ مستحبّى به جا بياورد، ممكن است نوبت ديگران را تضييع نمايد، باز هم ترك حج به مدت پنج سال مكروه است؟

بهتر است در اين زمان عمرة مفرده برود.

>سؤال 901< در مواردى كه وظايفى براى وليّ حج گزار در حج معيّن مى شود، مراد سرپرست او در سفر حج است يا وليّ شرعيِ او؟

هر كدام كه در حج حاضرند او سرپرست است.

>سؤال 902< آيا براى يافتن حدود محلّ عرفات و مشعر و منى و... مى توان به تابلوهايى كه مسئولين كشور عربستان تعبيه كرده اند و حدود را معيّن كرده اند، اعتماد كرد يا بايد به طريق ديگرى حدود اين مكان ها را پيدا كرد؟

بايد اعتماد

كرد، بلكه تفحّص جايز نيست.

>سؤال 903< آيا اعتكاف در مسجدالنّبى و مسجدالحرام مطلقاً جايز است يا نياز به قصد ده روز يا نذر دارد؟

مطلقاً جايز است.

>سؤال 904< در بيرون مسجدالحرام و مسجدالنّبى اتّصالى ميان صفوف جماعت وجود ندارد، اگر كسى در اين مكان ها در نماز جماعت شركت كرد آيا صحيح است؟

به هر طريقى كه آنها نماز را صحيح مى دانند عمل شود، اشكال ندارد. ولى به نماز آنها نبايد اكتفا كرد و به عبارت ديگر با آنها نماز خواندن با ترتيبى كه آنها دارند فضيلت زياد دارد، ولى اكتفا به آن نماز هم جايز نيست.

>سؤال 905< آيا مى توان عمرة مفرده را به كار خير نظير جهيزيّه و... تبديل كرد؟ كدام عمل افضل است؟ آيا اين موضوع در مورد عمرة اوّل و دفعات بعدى فرقى مى كند؟

در دفعة اوّل عمره را برود و در دفعات بعد، حتماً رسيدگى به كار ديگران افضل است.

>سؤال 906< در جايى كه عدّه اى منتظر نوبتشان براى رفتن به حجّ واجب هستند، آيا جايز است براى مرتبة دوّم و بيشتر به حج رفت و جاى آنها را گرفت؟

اگر به جاى آنها است، جايز نيست.

>سؤال 907< در صورتى كه كسى نذر يا عهد كند يا قسم بخورد، عمرة مفرده بر او واجب مى شود؟ اگر نتواند به جا بياورد چه وظيفه اى دارد؟

چيزى براى او واجب نيست، ولى اگر بتواند و نرود بايد كفّارة آن را بدهد.

>سؤال 908< ميزان حجاب زن در طواف و سعى چه اندازه است؟

تفاوتى ميان طواف و سعى و ساير زمان ها و مكان ها نيست.

>سؤال 909< به زائران سفارش شده در نمازهاى جماعت اهل سنّت از مهر استفاده نكنند، ولى متأسّفانه مشاهده شده در اثر عدم توجيه مناسب توسّط مديران يا روحانيون

كاروان ها، در هتل ها، در مساجد عادى، در مسير راه نيز برخى از زائران بدون مهر يا حصير يا چيزى كه سجده بر آن صحيح است، نماز مى خوانند آيا نمازشان صحيح است؟

سفارش بسيار به جاست، ولى اعاده نيز لازم است و در فرض مسئله متابعت از سنّى ها جايز نيست.

>سؤال 910< در عمرة مفرده طواف كردن بيشتر فضيلت دارد يا عمرة مجدّد به جا آوردن؟

عمرة مجدّد خيلى بهتر است.

>سؤال 911< برخى از زائران زن يا مرد ايرانى با وضعيّت غيراسلامى و غيراخلاقى در سرزمين وحى حضور پيدا مى كنند و آبروى ايران و شيعه را مخدوش مى سازند، آيا زمينه سازى براى حضور چنين افرادى و عدم برخورد با رفتارهاى غير اسلامى آنان توسّط مسئولان و متولّيان امر چه صورت دارد؟ توصية حضرتعالى در اين زمينه چه مى باشد؟

اين زوّار ننگ براى جمهورى اسلامى هستند و حجّ آن ها اصلاً ارزش ندارد. مسئولين بلكه همه مخصوصاً رئيس كاروان ها و روحانيون كاروان ها بايد جلوگيرى كنند و اينجانب بارها به مسئولين مربوطه گفته ام ولى اثرى نداشته است.

>سؤال 912< كسانى كه حجّ واجب خود را انجام داده اند و سال هاى بعد به مكّه مشرّف مى شوند، آيا مى توانند عمره و حجّ تمتّع به جا نياورند و به يك عمرة مفرده اكتفا كنند؟

اشكال ندارد.

>سؤال 913< اگر مسلمانى غير شيعه، شيعه شود، وظيفه اش نسبت به نماز و روزه و حجّى كه قبل از شيعه شدن انجام داده چيست؟

اگر به وظيفه رفتار نموده باشد، قضا ندارد.

>سؤال 914< هرگاه كسى بعد از اتمام عمرة تمتّع بيهوش شود و بعد از ايّام تشريق به هوش آيد و نتواند كسى را نايب كند حجّ او چه صورتى دارد؟

بايد حجّ خود را دوباره به جا آورد.

>سؤال 915< بعضى اوقات كف مسجدالحرام يا

بخش هايى از مسجدالنّبى مرطوب يا خيس است، اگر بدن يا لباس زائران با اين رطوبت خيس شد، چه حكمى دارد؟

پاك است.

>سؤال 916< آيا كسى كه مى خواهد به حج مشرّف شود، مى تواند پول آن را براى جهيزيّه، مدرسه سازى، امور خير، اشتغال زايى جوانان و... هزينه كند؟

جايز نيست. هر كار واجبى به جاى خود نيكو و لازم است.

>سؤال 917< توصية حضرتعالى براى حجاب بانوانى كه به حجِ ّ تمتّع يا عمرة مفرده مشرّف مى شوند و در مكّه يا مدينه حضور دارند چيست؟

بايد با چادر و روگرفته باشند و با چادرهاى رنگى هم نباشند و تماس آن ها با نامحرم به اندازة متعارف باشد و شخصيّت ايرانى بايد محفوظ بماند.

>سؤال 918< آيا به فتواى حضرتعالى مسافر مى تواند در مكّه يا مدينه بدون نذر يا عهد قبلى و بدون قصد ده روز، روزة مستحبّى بگيرد؟ در صورتى كه روزة قضا به عهدة او باشد باز هم مى تواند روزه مستحبّى بگيرد؟

مى تواند.

>سؤال 919< اگر كسى در عمرة تمتّع كارى كه موجب فساد عمره است انجام دهد و عمرة او باطل شود، در اين صورت براى صحّت حج خود چه بايد بكند؟ خواهشمند است پاسخ را در دو صورت وقت داشتن براى بقية اعمال حج و وقت نداشتن بيان فرماييد.

اگر وقت دارد عمره را به جا آورد و اگر وقت نيست حجّ او حجّ اِفراد مى شود.

>سؤال 920< اينجانب تا كنون دو مرتبه سفر حجّ واجب مشرّف شده ام و بسيار علاقه مندم در كار حج و مديريّت حج خدمتگزار زائران بيت الله الحرام باشم. براى اين امر استخاره كردم پيگير اين مسأله باشم، بسيار خوب آمد و استخاره كردم بگذارم به حال خودش كه خود به خود سفر حج قسمت من شود استخاره بد بود،

ولى چون يك مادر بيمار و محروم از زندگى موفّق دارم كه من تنها فرزند او مى باشم اصرار دارد كه من ديگر سفر حج نروم. استدعا دارم بفرماييد آيا به طور كلّى از اين مسأله منصرف شوم بهتر است يا پيگير آن باشم يا اگر خود به خود درست شد بروم؟

اگر مادرتان از رفتن به حج جدّاً ناراحت مى شود، بايد نرويد؛ ولى اگر ناراحت نمى شود، رفتن شما به حج به هر طريقى كه نوشته ايد اشكال ندارد.

>سؤال 921< محدودة حرم، براى ترك محرّمات و رعايت احكام و آداب، محدودة مسجدالحرام است يا شهر مكّه يا محدودة ديگرى؟ اگر منظور از حرم مسجدالحرام است، با توجّه به توسعة روزافزون و تغيير هر سالة محدودة آن مسجد، به كدام محدوده حرم گفته مى شود؟

حرم اطراف مكّه است و محدود به حدودى است كه در مناسك حج مشخص شده است.

سؤال 922 اگر كسى در عمرة مفرده كارى انجام دهد كه موجب فساد عمره شود؛ مثلاً بعد از تقصير بفهمد كه عمداً يا به واسطة جهل به مسئله طواف را ترك يا از آن كم كرده است، بنابراين آيا واجب است به ميقات برگردد و عمره را از سر گيرد يا مى تواند عمره را رها كند و به وطن خود برگردد؟

اگر در جايى عمره باطل شد، لازم نيست دو مرتبه عمره به جا آورد، ولى بدون عمره از مكّه بيرون رود سزاوار نيست، مگر ضرورتى جلو بيايد.

>سؤال 923< دست كشيدن يا بوسيدن نرده هاى قبرستان بقيع يا درب هاى ورودى حرمين شريفين يا ضريح پيامبر اكرم و... چه حكمى دارد؟

جايز نيست.

سؤال 924 اگر كسى نذر كرده باشد كه در ايّام حج در مكانى باشد، مثل اينكه نذر كرده باشد

در روز عرفه به كربلا برود، در اين صورت اگر همان سال مستطيع شود و بتواند به حج برود، كدام مقدّم است؟ عمل به نذر يا انجام حجِ ّ واجب؟

نذر او باطل مى شود و بايد به حج برود.

سؤال 925 در فرض سؤال فوق، در صورتى كه به حج برود، آيا بايد كفارة عمل نكردن به نذر را بپردازد؟

لازم نيست.

>سؤال 926< آيا كوتاه نكردن شارب هم مثل كوتاه موى سر و ريش، قبل از حج و عمره مستحب است؟

اگر وضع غير عادى پيدا كند، حتّى در سر يا ريش مستحب نيست.

>سؤال 927< يكى از حجّاج وصيّت كرده است كه در صورت فوت او در مكّه يا مدينه، جنازه اش به شهر خودش منتقل شود، حال اگر اين كار مستلزم كالبد شكافى و پرداخت هزينه هاى گزاف باشد، عمل به اين وصيّت چه حكمى دارد؟

لازم نيست.

>سؤال 928< در برخى موارد كفش هاى حجّاج در مسجدالحرام و مسجدالنّبى گم مى شود و در عوض تعدادى كفش كه صاحب آن مشخّص نيست، در همان مكان مى ماند و در اكثر موارد آن كفش ها را دور مى ريزند و مى شود گفت كه احتمالاً كسى كفش ها را اشتباه پوشيده است. در اين صورت كسى كه كفش او گم شده است مى تواند يكى از آن كفش ها را بپوشد و برود؟

مى تواند.

>سؤال 929< ورود به حرم و ورود به مسجدالحرام و طواف، هر كدام غسل مستحبّى جداگانه دارد، آيا يك غسل به هر سه نيّت كفايت مى كند؟

كفايت مى كند.

>سؤال 930< آيا كسى كه روزة قضا بر عهده دارد مى تواند در مدينه يا مكه روزة مستحبى بگيرد؟

مى تواند.

>سؤال 931< كسى كه در ماه مبارك رمضان در مكه و مدينه است و قصد ده روز ندارد، مى تواند روزة مستحبى بگيرد؟

مى تواند.

>سؤال 932< شخصى در

ماه مبارك رمضان اتفاقاً موقع افطار در مسجدالحرام بوده و از باب تقيّه و بنابر اصرار اهل مكه، روزة خود را با آنان افطار نموده است، اكنون چه وظيفه اى در خصوص قضا و كفارة روزه دارد؟

اولاً بايد در آن موقع آنجا نرود و ثانياً اگر مى تواند با عذرى روزه را نخورد و ثالثاً اگر مجبور شد، بايد بعداً قضا كند ولى كفّاره ندارد.

>سؤال 933< فتواى حضرتعالى در خصوص شركت زائران مكّه و مدينه در نماز جماعت اهل سنّت چيست؟ آيا اعادة نماز را لازم مى دانيد؟

شركت مستحب است، ولى بايد اعاده كند.

>سؤال 934< كسانى كه در مكّه و مدينه به نماز جماعت اهل سنّت اقتدا مى كنند، آيا لازم است بر چيزى كه سجده بر آن جايز است سجده نمايند يا مى توانند مانند ديگران بر فرش و... سجده كنند؟ در اين صورت تكليف نماز آنها چه مى شود؟

بايد مثل آنها نماز بخوانند، ولى بايد اعاده كنند.

>سؤال 935< اگر كسى در مسجدالحرام و مسجدالنّبى بخواهد نماز فرادى بخواند، آيا در حال اختيار، مى تواند روى فرش سجده كند يا خير؟

نمى تواند، ولى استفاده از مهر وامثال آن نيز جايز نيست.

>سؤال 936< بعضى از زائران در مكّه و مدينه در نماز جماعت از مهرهاى كوچك يا حصير يا بادبزن و كاغذ و نظائر آن براى سجده استفاده مى كنند، نظر مبارك حضرتعالى در اين خصوص چيست؟

جايز نيست.

>سؤال 937< در كف مسجدالحرام و مسجدالنّبى انواع سنگ ها به كار برده شده است، آيا به فتواى حضرتعالى سجده چه در حال اختيار و چه در حال اضطرار بر همة آن سنگ ها صحيح است؟

صحيح است.

>سؤال 938< آيا اتّصال نماز در طبقة دوّم و پشت بام مسجدالنّبى و مسجدالحرام صحيح است و نماز جماعت در

آنجا كفايت از نماز واجب مى كند؟

رفتار طبق روش آن ها در هر چيز نماز صحيح است. ولى كلاً نماز با آن ها كه مستحب است كافى از نماز نيست و بايد اعاده كند.

>سؤال 939< آيا زائر مكّه و مدينه مى تواند در تمام شهر جديد و فعلى مكّه و مدينه، نماز خود را تمام بخواند؟ آيا مناطقى كه بعداً به اين دو شهر افزوده مى شود هم تابع همين فتوى است؟

كلاً مى تواند تمام بخواند.

>سؤال 940< آيا با غسل زيارت پيامبر گرامى مى شود نماز واجب خواند؟

با هر غسلى مى شود نماز خواند مگر غسل استحاضه كه وضو دارد.

>سؤال 941< آيا ثواب نماز در مسجدالحرام و مسجدالنّبى و كلّاًً احكام اين دو مسجد شريف، شامل مكان هاى توسعه يافته و جديد نيز مى شود؟

مى شود.

>سؤال 942< آيا مقلّد حضرتعالى مى تواند هنگام عزيمت به مكّه و مدينه در مورد نماز جماعت اهل تسنّن از مرجع تقليد ديگرى تقليد نمايد و به نماز جماعتى كه در مسجدالحرام و مسجدالنّبى مى خواند، اكتفا كند؟ يا بايد حتماً اعاده كند؟

نماز با آنها بسيار خوب است، حتّى امام صادق فرموده است نماز با آنها نظير نماز با پيامبر گرامى است. بنابر اين نماز را به طرز آنها بخوانيد؛ مثلاً احتياج به مهر ندارد و... ولى چون از جهاتى نماز آنها باطل است، بايد نماز خود را بخوانيد و تقاضا دارم در اين باره طفره نرويد و در اين مكان هاى مقدّس كه يك ركعت نماز ثواب بيش از هزار ركعت نماز را دارد، خود را از اين ثواب محروم نكنيد.

>سؤال 943< خواندن دو ركعت نماز به نيابت افراد زنده در مسجدالحرام و مسجدالنّبى چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد.

>سؤال 944< شخصى جهت اقامة نماز به مسجدالحرام وارد شده

و مى بيند كه نماز جماعت تمام شده ولى صف هاى نماز به هم نخورده است، آيا اذان و اقامه از او ساقط مى شود؟

ساقط مى شود.

>سؤال 945< نماز حجّاج در عرفات و مشعر و منى قصر است يا تمام؟

قصر است.

>سؤال 946< آيا خواندن نماز واجب و مستحب در حجر اسماعيل اشكال دارد؟

اشكال ندارد.

>سؤال 947< خروج حجّاج ايرانى از مسجدالحرام يا مسجدالنّبى هنگام اقامة نماز جماعت چه حكمى دارد؟

اگر برداشت بد مى شود، حرام است.

>سؤال 948< گاهى اوقات ديده مى شود كه حجّاج هنگام اقامة نماز جماعت پشت درب مغازه ها مى نشينند تا صاحب مغازه از نماز برگردد، نظر حضرتعالى در اين خصوص چيست؟

جايز نيست.

>سؤال 949< نماز خواندن در حالى كه نمازگزار رو به قبله و پشت به قبر مبارك پيامبر گرامى باشد، چه حكمى دارد؟

اشكال ندارد، ولى اين كار را نكند خيلى بهتر است.

>سؤال 950< بعضى اوقات در راه رفتن يا برگشتن سفر حج، همة وقت نماز (مخصوصاً صبح) در هواپيما مى گذرد. در چنين حالتى بعضى از زوّار مى ايستند و اگر در راهِ رفتن باشند به سمت جلوى هواپيما و اگر در راه برگشت باشند به سمت عقب هواپيما نماز مى خوانند تا مراعات ايستادن و قبله را كرده باشند، ولى اين امر با مخالفت مهمانداران و مسئولين هواپيما مواجه مى شود. چون نظم و كنترل هواپيما در آن زمان به هم مى خورد. حال در صورت صلاحديد بفرمائيد زوّار چه وظيفه اى براى نماز خود دارند؟

روى صندلى نماز بخوانند كفايت مى كند، ولى مصيبت بزرگ اينجاست كه در جمهورى اسلامى چرا بايد چنين چيزها باشد كه متأسّفانه در هواپيما، در قطار، در اتومبيل ديده مى شود.

حج سلوك خدا جويان

مقدّمه

مسلمانان به منزلة يك خانواده هستند كه در نقاط مختلف زمين زندگى مى كنند و شايسته است همة

آنان از هر نژاد و طبقه اى كه هستند، با يكديگر مودّت، برادرى و اتّحاد داشته باشند. خداوند با وضع احكام و قوانينى كه ضامن سعادت مسلمانان است، برنامه هاى خاصّى براى تحكيم برادرى و اتّحاد آنان ترتيب داده كه به صورت هاى گوناگون از جمله نماز جماعت، نماز جمعه، نمازهاى عيد و مانند آن ها اجرا مى شود و حج از همة اين موارد عمومى تر و سودمندتر است.

«حج» در لغت به معناى قصد و آهنگ كردن است و در اصطلاح فقهى مسافرتى است كه مسلمانان در صورت توانايى مالى و جسمى به آن اقدام مى كنند و در ايّام خاصّى، در مكان مقدّسى گرد هم مى آيند و اعمال و مناسك مخصوصى انجام مى دهند و ضمن عبادت پروردگار، روابط اجتماعى جهانى خود را تحكيم مى بخشند.

حج يك سفر عرفانى است و بنابر نظر علماى اخلاق، سفرى است كه انسان به قصد نزديك شدن به خداوند آن را انجام مى دهد تا به مقام «لقاء الله» برسد. مسلمان در راه سفر حج سه منزل را طى مى كند، منزل نخست آن «سِيرِ مِنَ الخَلقِ إلَى الحقّ» نام دارد كه در آن مسلمان خود را براى سفر حج و حضور در پيشگاه خداوند آماده و از دنيا و مردم قطع علاقه مى كند.

مرحلة دوّم «سِيرِ مِنَ الحَقِ ّ فِى الحَقّ» است كه از لحظة محرم شدن حاجى در يكى از ميقات ها تا پايان اعمال حج ادامه دارد. در اين مرحله، مسلمان خود را به طور كامل در محضر ربوبى احساس مى كند و به كسى و چيزى جز حقّ تعالى توجّه نمى كند.

وقتى اعمال حج تمام مى شود، مرحلة سوّم سفر عرفانى حاجى شروع مى شود؛ آن زمان به وطن خود بر مى گردد تا

از دستاوردهاى سفر معنوى خود استفاده كند و به راهنمايى مردم بپردازد، اين مرحله «سِيرِ مِنَ الحَقِ ّ فِى الخَلق» نام دارد.

اگر كسى بتواند حقيقتاً اين منزل ها را طى كند، حالتى در او به وجود مى آيد كه گوش شنوا پيدا مى كند، همانند حضرت موسى كه كلام خداوند را شنيد، شخص هم هنگام لبّيك گفتن مى تواند پاسخ دلنشين خداوند را بشنود. شنيدن سخن خداوند براى همه كس ميسّر نيست، اما انسان مى تواند به حالتى دست يابد كه از طريق الهامات و واردات غيبى و با زبان حال سخن حقّ را بشنود و قرآن كريم اين وعده را داده است و مى فرمايد:

>إِن تَتَّقُوا اللهَ يَجعَل لَكُم فُرقَاناً<

اگر تقواى الهى را پيشة خود سازيد، خداوند به شما فرقان (وسيلة تميز حقّ و باطل) عطا مى كند.

اگر انسان متّقى باشد و تقوا در عمق جان او نفوذ كرده باشد، حالتى در او به وجود مى آيد كه ناخودآگاه بين حقّ و باطل تميز مى دهد و الهامات رحمانى را از وسوسه هاى شيطانى تشخيص مى دهد.

اهميّت حج

حج يكى از پايه هاى دين اسلام و عامل تحكيم پيوند و دوستى ميان مسلمانان است. خداوند در قرآن كريم در وجوب حج مى فرمايد:

>...وَ لِلَّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيهِ سَبيِلاً وَ مَن كَفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِيٌّ عَنِ العَالَمِينَ<

و حقّ خداوند بر مردم، حجّ آن خانه است، بر كسانى كه استطاعت رفتن به آنجا را داشته باشند، واجب است. و هركس راه كفر پيش گيرد، بداند كه خداوند از جهانيان بى نياز است.

بنابر اين آية شريفه، كسانى كه مستطيع باشند؛ يعنى از نظر مالى و جسمى توانايى رفتن به مكّه را داشته باشند و هنگام بازگشت از مكّه نيز

بتوانند زندگى خود را اداره كنند، حج بر آنان واجب مى شود.

البته، انجام دادن فريضة حج در تمام طول زندگى فقط يك بار بر مستطيع واجب مى شود كه به آن «حجّةالاسلام» مى گويند. قرآن شريف بر عمل به اين فريضة الهى تأكيد فراوان مى كند، تا اندازه اى كه اگر مسلمانى به فرض استطاعت، از رفتن به حج سر باز زند، در زمرة كافران قرار مى گيرد. در فرهنگ قرآن، تنها به منكران خداوند كافر گفته نمى شود، بلكه بى توجّهى به هر يك از احكام مهمِ ّ دين اسلام انسان را از مدار ايمان خارج مى كند و در مسير كفر و الحاد قرار مى دهد.

در روايات آمده است، كسانى كه تا لحظة مرگ حج را رها كنند و اين وظيفة مهم را انجام ندهند و از دنيا بروند، روز قيامت با كافران محشور مى شوند. از سوى ديگر، براى حجّ واجب و مستحبّ ثواب و پاداش بسيارى در روايات ذكر شده است.

امام صادق فرمودند: «مردى اعرابى رسول خدا (صلى الله عليه و اله ) را ملاقات نمود و عرض كرد: اى رسول خدا! من به قصد حج از ديار خود خارج شدم، اما توفيق انجام دادن آن را نيافتم. من مردى ثروتمند هستم، چه كارى انجام دهم تا به اندازة حاجيان پاداش ببرم؟ رسول خدا (صلى الله عليه و اله ) روى به او كردند و فرمودند: به كوه ابى قبيس بنگر! اگر به اندازة اين كوه طلاى سرخ در راه خداوند انفاق كنى، به پاداش حاجيان دست نمى يابى. سپس حضرت فرمودند: همانا مسلمان هنگامى كه تصميم مى گيرد تا وسايل سفر حج را آماده كند، در حالى كه هنوز برنداشته است، براى او ده حسنه

نوشته مى شود، ده بدى از نامة اعمال او پاك مى گردد و ده درجه به مقام او افزوده مى شود. هنگامى كه بر مركب خود سوار و آمادة حركت مى شود، همانند آنچه گفتم براى او مقرّر مى شود. هنگامى كه دور خانة خدا طواف مى كند، از گناهان خود پاك مى شود. وقتى سعى صفا و مروه انجام مى دهد، بار ديگر گناهان او محو مى شود. زمانى كه در عرفات وقوف مى كند، از گناهان مبرّى مى گردد. هنگامى كه به رمى جمرات مى پردازد، باز از گناهان پاك مى شود. همين طور رسول خدا (صلى الله عليه و اله ) مواقف حج را يكى پس از ديگرى برشمردند و فرمودند: در آن موقف حاجى از گناهان پاك مى شود. سپس به آن اعرابى فرمودند: چگونه مى توانى به پاداشى دست يابى كه حاجيان بدان نايل مى شوند؟ امام صادق (عليه السلام) در پايان حديث فرمودند: چهار ماه بر حاجى گناه نوشته نمى شود و يكسره نيكويى هاى او ثبت مى گردد، مگر آنكه گناه كبيره اى مرتكب شود.»

در حديث ديگرى از حضرت على (عليه السلام) نقل شده كه مى فرمايند: «... حجّ خانة خدا و عمره، فقر را از آدمى مى زدايد، گناهان را پاك مى كند و بهشت را واجب مى گرداند.»

حج عبادتى كامل است و از عبادت هاى ديگر نيز نشانه اى در خود دارد، مانند نماز داراى ذكر و حركات خاصّى است، همانند روزه با ترك امورى همراه است، نظير جهاد مبارزه با شيطان (رمى جمرات) و تحمّل سختى ها را در خود دارد و مانند خمس و زكات مستلزم انفاق مال در راه خدا و دادن هديه (قربانى) در پيشگاه حقّ است. در اهميّت حج همين بس كه در حديثى نقل شده: «الحَجّ لَهُ وَ هُوَ جَزَائه حج براى خداست

و او پاداش آن را خواهد داد.»

مقدّمات حج

هنگامى كه مسلمان براى اين سفر روحانى آماده مى شود، بايد از تعلّقات دنيوى چشم بپوشد و به خداوند متّصل شود تا به مقام قرب الهى برسد.

نخستين قدم در اين راه، توبه است. توبه به معناى برگشت از شياطين و طاغوت ها به الله، برگشت از هوا و هوس به عقل و دين، برگشت از دنيا به آخرت و سرانجام برگشت از گناه به ثواب است. كسى كه مى خواهد عازم مكّه شود، هيچ گناهى نبايد در نامة اعمال او بماند. اگر شخص در تمام عمر از شيطان و هواهاى نفسانى پيروى كرده و گناهان بى شمارى را مرتكب شده باشد، چنانچه حقيقتاً توبه كند و به سوى خداوند برگردد، حتماً پروردگار عالم توبة او را مى پذيرد. قرآن كريم مى فرمايد:

>إِلاَّ مَن تَابَ وَ آمَنَ عَمِلَ عَمَلاً صَالِحًا فَاُولَئِكَ يُبَدِّلُ اللهُ سَيِّئَاتِهِم حَسَنَاتٍ وَ كَانَ اللهُ غَفُوراً رَحِيماً<

مگر آن كسانى كه توبه كنند و ايمان آورند و كارهاى شايسته انجام دهند. خدا گناهانشان را به نيكى ها بدل مى كند و خدا آمرزنده و مهربان است.

رسول اكرم (صلى الله عليه و اله ) مى فرمايند:

«التَّائِبُ مِنَ الذَّنبِ كَمَن لاَ ذَنبَ لَهُ»

توبه كنندة از گناه، مانند كسى است كه گناه نكرده است.

در توبه دو لطف وجود دارد و هر دو لطف از سوى خداوند است؛ نخستين لطف او اين است كه به بنده توفيق توبه عطا مى كند و دوّمين لطف او آن است كه توبة او را مى پذيرد.

بر اثر توبه، حالت يقظه در انسان به وجود مى آيد؛ يقظه به معناى بيدارى است. در اين بيدارى انسان بايد با خود بينديشد كه اگر به جاى سفر حج به

عالم برزخ وارد مى شدم، وضع من چگونه بود؟ آيا در محضر خداوند مى توانم جواب كارهايم را بدهم يا خير؟ آيا پروردگار از من راضى است يا خير؟

اگر به راستى حالت يقظه در انسان به وجود بيايد و به اين نكته توجّه پيدا كند، قبل از حج و قبل از مرگ به جايى مى رسد كه خداوند او را مخاطب قرار داده و مى فرمايد:

>يَا أيَّتُهَا النَّفسُ المُطمَئِنَّةُ ارجِعِى إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرضِيَّةً فَادخُلِى فِى عِبَادِى وَ ادخُلِى جَنَّتِى<

اى جان آرامش يافته، خشنود و پسنديده به سوى پروردگارت بازگرد و در زمرة بندگان من داخل شو و به بهشت من وارد شو!

قدم دوّم، محاسبة نفس است. كسى كه مى خواهد به حج برود، بايد هدف از اين سفر مقدّس را براى خود تبيين كند. آيا اعمال عبادى نظير نماز، روزه، خمس و ساير عبادت هاى او به نحو صحيح انجام شده است؟ آيا مال او حلال است؟ اگر مالى كه انسان در راه حج صرف مى كند، حلال نباشد، حجّ او مورد قبول حقّ تعالى قرار نمى گيرد. امام صادق (عليه السلام) مى فرمايند:

«إِذَا اكتَسَبَ الرَّجُلُ مَالاً مِن غَيرِ حِلِّهِ ثُمَّ حَجَّ فَلَبَّى نُودِيَ لاَ لَبَّيكَ وَ لاَ سَعدَيكَ»

وقتى كسى با مالى كه حلال نيست به حج برود، هنگامى كه لبّيك گويد خداوند لبّيك او را نمى پذيرد.

امام باقر (عليه السلام) نيز در اين زمينه مى فرمايند:

«لاَيقبَل الله عَزَّوَجَل حَجًّا وَ لاَعُمرَة مِن مَال حَرَام»

خداوند متعال حجّ و عمره اى را كه از مال حرام انجام شود، قبول نمى كند.

محاسبة نفس اين است كه انسان قبل از حج متوجّه اعمال خود شود. نماز و روزه اش را مورد بررسى قرار دهد، اگر خمس و زكاتى

بر عهدة اوست، پرداخت كند، چنانچه به كسى بدهكار است، دِين خود را ادا كند و اگر به مسلمانى ستم كرده است، رضايت او را جلب كند. خلاصه بكوشد تا همة كارهاى خود را اصلاح و نقاط ضعف آن را جبران كند. بنابراين، كسى كه به حج مى رود، درست مانند كسى كه در لحظة مرگ قرار دارد و خود را براى رفتن مهيّا مى كند، بايد به تمام اعمال خود رسيدگى كند. حجّى كه با آمادگى كامل همراه باشد، ارزشمند است و ذخيره اى براى آخرت مى شود.

قدم سوّم، خالص كردن نيّت است. كسى كه عازم سفر حج مى شود بايد ناخالصى ها را از نيّت و قصد خود پاك كند. نخستين شرط صحيح بودن تمام عبادت ها اين است كه براى رضاى خداوند باشد. هدف از مكّه رفتن تنها اطاعت از فرمان الهى و انجام دادن وظيفه است و براى به دست آوردن عنوان، تجارت، استراحت و تفريح و... نمى باشد. در روز قيامت كه وجهة ملكوتى اعمال انسان ها آشكار مى شود، اگر حج براى خدا نباشد، ظلمت و آتش به همراه دارد و اگر خالص و لِلّه باشد، نورانى و درخشنده است.

پيامبراكرم (صلى الله عليه و اله ) در آخرين سفر حجِ ّ خود فرمودند:

«يَأتِى عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ يَكُونُ فِيهِ حَجُّ المُلُوكِ نُزهَةً وَ حَجُّ الأغنِيَاءِ تِجَارَةً وَ حَجُّ المَساكِينِ مَسألَةً»

زمانى مى رسد كه بزرگان امّت من براى تفريح و ثروتمندان براى تجارت و فقيران نيز براى ريا و به دست آوردن عنوان و اعتبار به حج مى روند.

و نيز امام صادق (عليه السلام) فرمودند: «حج دو گونه انجام مى شود: براى خدا و براى مردم. پس كسى كه براى خداوند حج انجام

دهد، پاداش او رضاى پروردگار و بهشت اوست و كسى كه براى مردم به حج برود، در قيامت پاداش خود را از مردم بايد بگيرد.»

قدم چهارم، كسب آمادگى روحى است و مقصود از آن، آماده ساختن خود براى حضور در مكان هاى مقدّس، از نظر پاكى روح و روان به منظور اتصال به عالم غيب و درك حقايق معنوى است. حضور در اماكن مقدّسه و مشاهد مشرّفه مانند مكّه، مدينه، كربلا، نجف، مشهد و ساير قبور مطهّر ائمة اطهار مستلزم آمادگى روحى است.

كسى كه مى خواهد به ديدار يك انسان مهذب و بندة مقرب الهى برود، پيش از ملاقات خود را آماده مى كند و با خود مى انديشد كه چگونه با آن بزرگوار گفتگو كند و تمام فكر و ذهن او به اين ديدار متوجّه مى شود. او از نظر جسمى نيز خود را مهيّا مى كند، بدن خود را شستشو مى دهد، لباس پاكيزه مى پوشد و با ظاهرى تميز و آراسته به خدمت آن انسان كامل و وارسته مى رود و در حضور او ادب را مراعات مى كند. اين همه آمادگى و ادب حضور براى آن است كه به ديدار بندة مقرّب خداوند مى رود. پس حاضر شدن در خانة خدا و حضور در پيشگاه الهى آمادگى و ادب حضور بيشترى را مى طلبد.

حضور در بارگاه ملكوتى پيامبراكرم (صلى الله عليه و اله ) و ائمة طاهرين نيز بايد با آمادگى قبلى باشد. چنانچه انسان با آمادگى كامل در اين مكان هاى مقدس حضور يابد، با رعايت ادب حضور و برقرارى ارتباط معنوى با آن بزرگواران از طريق خواندن دعا، مى تواند فيض كاملى ببرد. در احاديث نقل شده براى حضور در مسجد نيز بايد آمادگى كسب

كرد؛ يعنى بايد وضو گرفت، لباس تميز پوشيد، بوى خوش استفاده كرد و با ظاهرى آراسته به مسجد وارد شد. قرآن كريم مى فرمايد:

>خُذُوا زِينَتَكُم عِندَ كُلِ ّ مَسجِدٍ<

زينت هاى خود را در هنگام ورود به هر مسجد همراه خود كنيد.

مسجد خانة خداست و انسان در آنجا در محضر ربوبى قرار مى گيرد و با خواندن نماز مى تواند عروج كند و به لقاء الله برسد. لذا انسان بايد در مسجد ادب حضور را مراعات كند. ادب حضور نزد عرفا و علماى اخلاق اهميّت بسيارى دارد و آنان در تربيت شاگردان خود به اين امر بسيار توجّه كرده اند.

از سيرة پيامبراكرم (صلى الله عليه و اله ) و ائمة اطهار شواهد و نمونه هاى زيادى در اين باره نقل شده است. عايشه، همسر پيامبر (صلى الله عليه و اله ) نقل مى كند: «هنگامى كه مؤذّن تكبير مى گفت، تلاطمى در پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و اله ) پديد مى آمد و رنگ صورتشان تغيير مى كرد. آن حضرت ديگر به كسى توجّهى نداشت، گويى كسى را نمى شناخت و فقط زير لب زمزمه مى كرد كه هنگام اداى امانت الهى و خواندن نماز فرا رسيده است. سپس آن حضرت وضو مى گرفت و در حالى كه از خوف خداوند مى لرزيد، به طرف مسجد مى رفت.»

دربارة امام حسن مجتبى (عليه السلام) نيز نقل شده است، هنگامى كه آن حضرت مى خواست به مسجد برود، غسل مى كرد، وضو مى گرفت، بوى خوش استفاده مى كرد و بعد از پوشيدن لباس هاى تميز، با قدم هاى آهسته به سوى مسجد مى رفت و هنگام داخل شدن به مسجد، پاى مبارك آن حضرت مى لرزيد.

بنابر اين، آنچه براى رفتن به مكّه و مدينه و حضور در پيشگاه قدسى

و بارگاه ملكوتى پيامبراكرم (صلى الله عليه و اله ) و زيارت امامان معصوم در بقيع لازم است، آمادگى و رعايت ادب حضور مى باشد.

علماى دين نيز براى حضور در مكان هاى مقدّس خود را از قبل آماده مى كردند و با آمادگى كامل در آن مكان هاى روحانى و پر فضيلت حاضر مى شدند. علامة مجلسى (ره) حكايت مى كرده كه روزى قصد كردم به عتبات عاليات بروم، ابتدا به نجف اشرف رفتم. وقتى خواستم به حرم حضرت على (عليه السلام) بروم، آمادگى روحى لازم براى حضور در آن مرقد مطهر را در خود احساس نكردم. بنابر اين، تصميم گرفتم تا ده شبانه روز با توسّل و راز و نياز به درگاه الهى، آمادگى لازم را كسب كنم.

روزها در حالى كه روزه بودم، در وادى السّلام مقام امام زمان (عليه السلام) به دعا و راز و نياز با پروردگار مى پرداختم و شب ها در رواق مطهر حضرت على (عليه السلام) عبادت مى كردم. بدين ترتيب، در اين مدّت به حرم حضرت على (عليه السلام) داخل نشدم و ادب حضور را مراعات كردم و فقط از دور به آن حضرت سلام مى دادم. بعد از گذشت نُه روز، در شب دهم حالت كشف براى من حاصل شد. ديدم در سامرا هستم و امام زمان (عليه السلام) بر مزار پدر بزرگوارشان زيارت مى خوانند. وقتى حالت كشف تمام شد، در همان موقع، پياده از نجف به سوى سامرا حركت كردم. پس از چند روز زيارت و عبادت در آنجا، به زعم اينكه آمادگى لازم را به دست آورده بودم، مى خواستم به سوى نجف اشرف حركت كنم كه در يك حالت روحانى چشمم به جمال امام زمان

(عليه السلام) روشن شد و آن حضرت را ديدم كه بر مزار پدرشان به خواندن دعا و زيارت مشغول اند. همانجا ايستادم و به شيوة مداحان، زيارت جامعه را خواندم. سپس آقا فرمودند: «بيا اينجا!» ابهّت و شكوه آقا مرا گرفته بود، به طورى كه نمى توانستم قدم بردارم. حضرت با دست مبارك اشاره كردند و فرمودند: «بيا بنشين!» من هم آهسته خدمت امام رسيدم. آن بزرگوار دست مبارك خود را روى كتف من گذاشتند و فرمودند: «نِعمَ الزِّيارَة هَذه؛ چه زيارت خوبى است!» عرض كردم: «آقا اين زيارت از جد بزرگوارتان، امام هادى (عليه السلام) است؟» امام زمان (عليه السلام) در حالى كه به مزار مبارك عسكريين اشاره كردند، فرمودند: «بله!» در آن موقع سؤال هايم را از آن حضرت پرسيدم و تلطّف ها ديدم و لذّت بردم و بعد از آن با آمادگى كامل به زيارت حرم حضرت على (عليه السلام) شتافتم.

اين حكايت و امثال آن حاكى از آن است كه حضور در مكان هاى مقدّس، به خصوص مكّه و مدينه و انجام مناسك، با آمادگى كامل بسيار ارزشمند است.

طواف، نماز طواف و حتّى نگاه كردن به مطاف ثواب بسيارى دارد، اما بدون آمادگى لازم نتيجة كامل به دست نمى آيد! كسى كه با آمادگى به حج برود، آن گاه كه لبّيك بگويد، پاسخ خداوند را مى شنود.

اعمال حج و اسرار آن

حج نيز مانند تمام عبادت هاى ديگر داراى ظاهر و اسرار باطنى است. اعمال ظاهرى آن مناسكى است كه حاجى بايد در ايّامى خاص به جا آورد و در هر يك از آن ها اسرارى نهفته است. مراسم حج در حقيقت مرورى نمادين بر مبارزات حضرت ابراهيم (عليه السلام) و منزلگاه هاى مختلف توحيد، سلوك عرفانى و اخلاص

در بندگى است. اگر مسلمانان هنگام انجام مناسك حج، به روح و اسرار آن واقف باشند و به جنبه هاى نمادين آن نيز توجّه كنند، مى توانند درس هاى تربيتى ارزنده اى در زمينه هاى خداشناسى، پيامبرشناسى و انسان شناسى از آن فرا گيرند.

احرام

اعمال حج با احرام بستن در يكى از ميقات ها شروع مى شود. در آنجا مسلمانان لباس معمولى خود را كه نشانه اى از فرهنگ ملّى و قومى آن هاست، از تن بيرون مى آورند و لباس مخصوص احرام به تن مى كنند. با پوشيدن اين لباس، بسيارى از كارها بر شخص محرم حرام مى شود. پوشيدن لباس يكرنگ و يكدست مى تواند موجب تحكيم وحدت ميان مسلمانان شود. مسلمانان با نژادها، زبان ها و مليّت هاى گوناگون از كشورهاى مختلف، براى انجام مناسك حج در مكّه گرد هم مى آيند و با پوشيدن لباسى يكرنگ، اتّحاد و همبستگى خود را ثابت مى كنند.

نكتة ديگر آنكه لباس احرام شبيه كفن است و حكمت آن شايد اين باشد كه انسان هنگام محرم شدن، به روز قيامت و جهان آخرت بينديشد و توجّه او به امور دنيوى معطوف نشود و نيز متوجّه اين امر باشد كه در روز رستاخيز با اين شكل و حالت وارد محشر مى شود و در پيشگاه خداوند متعال قرار مى گيرد.

حاجيان هنگام پوشيدن لباس احرام، لبّيك مى گويند؛ يعنى خالصانه ابراز مى دارند كه خدايا با دعوت تو به زيارت خانه ات شتافتيم و با تمام وجود به سوى تو آمديم، از تعلّقات دنيوى دل بريديم و از صميم قلب به تو روى آورديم. لبّيك گفتن براى اهل دل خيلى مشكل است. نقل كرده اند امام سجاد (عليه السلام) هنگام لبّيك گفتن زبانش بند مى آمد. به ايشان عرض مى كردند: «اى فرزند رسول خدا! لباس

احرام پوشيديد، پس لبّيك و سعديك بگوييد!» امام (عليه السلام) مى فرمودند: «از آن بيم دارم كه خداوند خطاب كند كه لالبّيك و لا سعديك، ما تو را دعوت نكرده بوديم، براى چه آمدى؟»

اگر انسان بخواهد خداوند او را به خانه اش دعوت كند و هنگام لبّيك گفتن به او خوش آمد بگويد، بايد صفات رذيله را از دل خود خارج و فضيلت ها را جايگزين آن كند. خداوند انسان فاسق، ظالم، بد اخلاق و پرخاشگر را به خانه اش دعوت نمى كند و اگر چنين كسى، عمل مستحبّى را بدون داشتن تقوا و اخلاص انجام دهد، از او نمى پذيرد. قرآن كريم مى فرمايد:

>إنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللهُ مِنَ المُتَّقِينَ<

همانا خداوند فقط از تقوا پيشگان مى پذيرد.

با گفتن لبّيك، از نظر فقهى برخى از امور بر حاجى حرام مى شود، ولى از نظر اخلاقى و عرفانى، تمام دلبستگى هاى دنيوى بر او حرام مى شود و حاجى بايد توجّه خود را صرفاً متوجّه ذات بارى تعالى بكند.

لبّيك گفتن هنگام احرام و در آغاز اعمال حج، مانند گفتن تكبيرةالاحرام در ابتداى نماز است. از نظر فقهى با گفتن تكبيرةالاحرام در نماز، كارهايى مانند صحبت كردن، به اطراف نگاه كردن، خوردن، آشاميدن و... بر انسان حرام مى شود. از نظر اخلاقى نيز وقتى مسلمان تكبير مى گويد، توجّه به كارهاى دنيايى بر او حرام مى شود و شخص بايد با حضور قلب كامل، خود را در محضر خداوند احساس كند و به غير او توجّهى نداشته باشد. در حج نيز چنين است. وقتى مسلمان لباس احرام مى پوشد و لبّيك مى گويد، امورى مانند نگاه كردن در آينه، كشتن حيوانات، استعمال بوى خوش و ... بر او حرام مى شود. از نظر علماى اخلاق نيز انسان با

لبّيك گفتن در پيشگاه ربوبى قرار مى گيرد و توجّه به غير حقّ بر او حرام مى گردد.

انسان بايد در تمام اعمال حج حضور قلب داشته باشد؛ يعنى از هنگام بستن احرام تا پايان مراسم حج، خود را در محضر پروردگار عالم احساس كند. از نظر علماى اخلاق، حضور قلب در تمام عبادت ها شرطى اساسى است و همة اعمال عبادى را بايد با قصد تقرّب و خلوص انجام داد؛ در حج نيز انسان با داشتن حضور قلب مى تواند به خداوند تقرّب جويد. چنانچه در اعمال حج حضور قلب نباشد، مورد قبول خداوند متعال قرار نمى گيرد. البته از نظر فقهى كسى كه مناسك حج را درست انجام دهد، حجّ او صحيح است و موجب رفع تكليف از او مى شود.

علماى اخلاق عقيده دارند، همان طور كه در نماز گاهى يك دهم، گاهى ثلث و گاهى نصف آن قبول مى شود؛ يعنى همان مقدارى كه با حضور قلب انجام مى شود، در حج نيز بخش هايى از آن كه با حضور قلب انجام شده باشد، مورد قبول خداوند قرار مى گيرد. ممكن است از يك حاجى فقط احرام او و از حاجى ديگر طواف، نماز و سعى او پذيرفته شود.

گفتن لبّيك در فاصلة بين ميقات تا شهر مكّه مستحبّ است، علّت اين امر شايد اين باشد كه توجّه حاجى به خداوند لحظه اى قطع نشود و پيوسته ذكر خدا را بر لب داشته باشد تا نور الهى بر دل او بتابد. دل مؤمن به منزلة عرش الهى و خانة اوست، همان طور كه در خانة انسان جز خانواده و بستگانش نمى توانند وارد شوند و افراد غريبه و نامحرم اجازة ورود به خانة او را ندارند،

دل مسلمان هم در زمان احرام بايد چنين باشد و غير خدا در آن راه نيابد.

هنگامى كه كسى توفيق مى يابد خانة خدا را زيارت كند، خانواده، خويشان و دوستان خود را در زمان احرام فراموش مى كند. مادرى كه به فرزند خود بسيار علاقه مند است، در هنگام انجام دادن مناسك حج، به خصوص در حال احرام، فرزند خود را فراموش مى كند و توجّه او به طور كامل به اين فريضة دينى معطوف مى شود.

داشتن حضور قلب هنگام انجام دادن اعمال حج از الطاف بزرگ الهى است و اگر كسى بتواند از اين لطف خداوند بهره بردارى كند و اعمال حج را با توجّه كامل به خداوند انجام دهد، به سرّ حج دست يافته است.

طواف و نماز آن

دوّمين عمل در حج، طواف است. مسلمانان بعد از احرام بستن در يكى از ميقات ها به سوى مكّه حركت مى كنند و پس از رسيدن به مسجد الحرام و زيارت كعبة مقدس به طواف خانه مى پردازند. طواف به معنى گرديدن به دور خانة خداست؛ طواف هفت دور انجام مى شود و از نقطه اى مشخص (مقابل حجرالاسود) شروع و به همان نقطه ختم مى شود.

از نظر فقهى، طواف اين است كه حاجيان بايد در محدودة مشخص و جهت معينى به دور خانة خدا حركت كنند و در هنگام طواف به اطراف، به خصوص پشت سر خود نگاه نكنند. اما از نظر اخلاقى، طواف فدا كردن همه چيز براى خداست؛ طواف كننده با زبان حال و با تار و پود وجود خود مى گويد: «خدايا من آمده ام تا خود را و همة دلبستگى ها، دارايى ها و عزيزترين نزديكان خود را در راه تو فدا كنم تا به قرب تو نايل شوم.»

يكى

از اسرار طواف اين است كه انسان بتواند از جان و مال خود در راه خداوند بگذرد، ولى اگر كسى در طواف چنين احساسى نداشته باشد، طواف او ارزش حقيقى ندارد و او فقط طوافى ظاهرى به جا آورده است. البته، اگر حاجى مناسك حج را مطابق نظر فقها انجام دهد، طواف او صحيح است.

شايد حكمت هفت دور طواف اين باشد كه فرصت مناسبى براى حج كننده است كه اگر در دور اوّل نتوانست خود را در محضر ربوبى احساس كند و همه چيز را فداى او نمايد، در دورهاى بعدى جبران كند و سرانجام در دور هفتم طواف، حاجى احساس كند كه فقط خداوند در دل او جاى دارد و از اعماق وجود به سوى حقّ تعالى توجّه كند.

طواف نزد خداوند ثواب بسيارى دارد. امام صادق (عليه السلام) فرمودند:

«مَن طَافَ بِالبَيتِ اُسبُوعاً كَتَبَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ سِتَّةَ آلاَفِ حَسَنَةٍ وَ مَحَا عَنهُ سِتَّةَ آلاَفِ سَيِّئَةٍ»

اگر كسى هفت بار طواف به جا آورد، خداوند شش هزار حسنه به او عنايت مى فرمايد و شش هزار گناه او را مى آمرزد.

بعد از طواف، دو ركعت نماز طواف در پشت مقام ابراهيم (عليه السلام) خوانده مى شود. طواف حقيقى آن است كه انسان پس از انجام دادن آن، آمادگى عروج به محضر ربوبى را پيدا كرده باشد و نماز طواف به منزلة مركب عروج او به عرش الهى است. پيامبراكرم (صلى الله عليه و اله ) فرمودند:

«الصَّلاةُ مِعرَاجُ المُؤمِن»

نماز سبب عروج مؤمن است.

متأسّفانه عدّه اى در حج، هدف اصليِ انجامِ اعمال را فراموش كرده و به ظاهر احكام آن تمسّك مى جويند. مثلاً هنگام احرام بستن به درست بودن تلفّظ لبّيك بيش از حد

توجّه مى كنند و براى آنكه اين الفاظ را درست ادا كنند، به معناى آن توجّهى ندارند. توجّه افراطى به ظواهر احكام فقهى موجب ايجاد وسواس در بعضى از حاجيان مى شود. در طواف نيز وقتى نگرانى حاجى در اين است كه شانة او به اطراف منحرف و از محدودة معيّنى خارج نشود، ديگر محلّى براى توجّه او به معنا و اسرار طواف باقى نمى گذارد. چه نيكوست همان طور كه در اعمال حج به مسائل فقهى توجّه مى كنيم، به اسرار اعمال و نكات اخلاقى و عرفانى آن نيز توجّه كنيم تا اين اعمال باعث تحوّل معنوى در وجود ما باشد.

چه خوب است كه فقهاى معاصر شرايط كنونى را در نظر بگيرند و با توجّه به جمعيّت حج گزار، به ويژه در ايّام حجِ ّ واجب، فتاواى خود را به نحوى بيان كنند كه حجّاج به زحمت نيفتند و در شرايط ازدحام بتوانند در محدودة وسيع ترى طواف كنند و هر كجاى مسجد كه مقدور بود، نماز طواف را به جا آورند.

سعى صفا و مروه

بعد از طواف و نماز آن، سعى بين صفا و مروه است. صفا و مروه دو كوه كوچك در مكّه است كه در ضلع شرقى مسجدالحرام، در سمتى كه درِ خانة كعبه و مقام ابراهيم است، قرار دارد. اين دو كوه با فاصلة حدود 420 متر در مقابل هم قرار گرفته اند و اكنون فاصلة ميان آن دو به صورت سالن بزرگ سر پوشيده اى در آمده است. حاجيان حركت خود را از كوه صفا شروع مى كنند و به سوى كوه مروه مى روند، اين حركت هفت بار انجام مى شود و در مروه به پايان مى رسد.

سعى صفا و مروه يادآور خاطره اى است كه در آن

گذشت، ايثار، فداكارى، تلاش و عشق وجود دارد. حضرت ابراهيم (عليه السلام) در ايّام پيرى صاحب فرزندى به نام اسماعيل شد و به فرمان خداوند فرزند و مادرش، هاجر را به مكّه برد كه در آن زمان بيابانى خشك و بى آب و علف بود. حضرت ابراهيم (عليه السلام) هنگام خارج شدن از مكّه فرمودند:

>رَبَّنَا إِنِّى أسكَنتُ مِن ذَرِّيَّتِى بِوَادٍ غَيرِ ذِى زَرعٍ عِندَ بَيتِكَ المُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلَوةَ فَاجعَل أفئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهوِى إلَيهِم وَارزُقهُم مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُم يَشكُرُونَ<

پروردگارا! همانا من بعضى از فرزندانم را در درّه اى بى كِشت و زرع، در نزد خانة محترم و مصون تو ساكن كردم. پروردگارا! تا نماز را برپا دارند. پس چنان كن كه دل هايى از مردم به سوى آنها ميل كنند و از محصولات گوناگون روزى آنان گردان، باشد كه سپاس گزارند.

حضرت ابراهيم (عليه السلام) با اين دعا از مكّه بيرون رفت و هاجر و اسماعيل در آن بيابان ماندند. طولى نكشيد كه آب و غذاى آن ها تمام شد، اسماعيل از تشنگى و گرسنگى بى تابى مى كرد، مادرش با اضطراب به جستجوى آب برخاست. او ابتدا به سوى كوه صفا آمد، در آنجا اثرى از آب نديد، سرابى از كوه مروه نظر او را به خود جلب كرد، به گمان آب به سوى آن كوه شتافت، اما آنجا نيز آبى نيافت. دوباره به كوه صفا نگاه كرد، سراب را در آنجا ديد و به سوى آن بازگشت. بدين ترتيب، هاجر هفت بار فاصلة كوه صفا و مروه را به اميد پيدا كردن آب طى نمود، ولى اثرى از آب پيدا نكرد. سپس با اضطراب و ناراحتى به سوى فرزند خود بازگشت، ناگهان متوجّه شد كه

از زير پاى كودك چشمه اى فوران كرد. اين چشمة مقدس كه به پاس سعى خالصانة هاجر در آن سرزمين بى آب و علف از زمين جوشيد به نام «زمزم» معروف گرديد.

سعى صفا و مروه يادآور گذشت و فداكارى حضرت ابراهيم (عليه السلام) و همسرش هاجر و نيز الهام بخش سعى و تلاش براى زندگى و نشانة اميدوارى به حقّ تعالى است. انسان مى تواند در سعى صفا و مروه از خداوند بخواهد كه گذشت و فداكارى به او عنايت كند. يكى از اسرار سعى صفا و مروه اين است كه با خدا عهد ببنديم در گفتار و كردار خود صداقت و در زندگى حسن خلق داشته باشيم. به عهد خود وفا و قانون مواسات را بر زندگى خود حكمفرما كنيم.

تقصير

هنگامى كه سعى صفا و مروه به پايان رسيد، حاجيان در كوه مروه تقصير مى كنند. تقصير از نظر فقهى آن است كه حاجى از سر و صورت خود مويى بچيند يا ناخنى از انگشتان خود بگيرد. با اين كار حاجيان از احرام خارج و كارهايى كه در مدت احرام بر آن ها حرام بود، برايشان حلال مى شود.

تقصير از نظر عرفانى و اخلاقى تأكيد بر دو بعدى بودن انسان است؛ يعنى در حالى كه انسان روح خود را تعالى مى بخشد، بايد به جسم خود نيز توجّه داشته باشد. يكى از معانى تقصير اين است كه حاجى به خداوند مى گويد: «خدايا به مطلوب و مقصود خود رسيدم و اكنون به سوى دنيا و مردم برمى گردم، زيرا مسلمان همان گونه كه بايد رابطه اش را با خداوند محكم كند، با مردم نيز بايد رابطه اى استوار داشته باشد.» مسلمان در حالى كه به آخرت توجّه مى كند، بايد

متوجّه دنياى خود نيز باشد. قرآن كريم مى فرمايد:

>وَ ابتَغِ فِى مَا آتَاكَ اللهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَ لاَ تَنسَ نَصيِبَكَ مِنَ الدُّنيَا<

و از آنچه خداوند به تو ارزانى داشته است، سراى آخرت را جويا باش و بهره ات را از دنيا فراموش مكن.

امام صادق (عليه السلام) در اين زمينه مى فرمايد:

«لَيسَ مِنَّا مَن تَرَكَ دُنيَاهُ لآِخِرَتِهِ وِ لاَ آخِرَتَهُ لِدُنيَاهُ»

از ما نيست كسى كه دنيا را فداى آخرت و آخرتش را فداى دنيا كند.

شايسته است همة مسلمانان علاوه بر مسائل و احكام دينى، به امور دنيا از جمله خانواده و اجتماع خود نيز توجّه كنند. كسى كه همة همّ و غم خود را بر امور اخروى مصروف مى دارد و از زندگى خانوادگى و اجتماعى خود غافل مى ماند، در اسلام مطرود است و عكس آن نيز چنين است. كسى نبايد فقط به امور دنيوى مشغول شود و از آخرت غفلت ورزد.

پس يكى از معانى ديگر تقصير اين است كه مسلمان با خداوند پيمان مى بندد كه مانند مؤمن واقعى در حالى كه به خداوند توجّه دارد، به مردم و جامعة خود نيز توجّه داشته باشد؛ در حالى كه به آخرت فكر مى كند، به دنيا نيز بينديشد.

امام حسن (عليه السلام) به جناده فرمودند:

«إعمَل لِدُنيَاكَ كَأنَّكَ تَعِيشُ أبَدًا وَ اعمَل لآِخِرَتِكَ كَأنَّكَ تَمُوتُ غَداً»

براى دنيايت چنان عمل كن كه گويى تا قيامت زنده هستى و براى آخرتت چنان باش كه گويى فردا از دنيا مى روى.

اين پنج عمل؛ يعنى احرام بستن، طواف، نماز طواف، سعى بين صفا و مروه و تقصير را «عمره» مى گويند. در اينجا اعمال عمره تمام مى شود و حاجى از احرام بيرون مى آيد.

وقوف در عرفات

كسانى كه به حجّ

تمتّع مى روند، علاوه بر عمره بايد اعمال ديگرى نيز انجام دهند. يكى از اين اعمال، وقوف در عرفات است. شب نهم ذى الحجّه، حاجيان از مسجد الحرام براى دوّمين بار احرام مى بندند.

احرام دوّم نكتة مهمّى را به انسان ها مى آموزد و آن اينكه همان گونه كه جسم به غذا نياز دارد و لازم است به طور مكرّر به بدن غذا رسانده شود، روح نيز چنين است. براى تغذية روح امر شده كه به طور مرتّب نماز بخوانيم و براى كامل شدن اين تغذيه، نماز مستحبّى و نماز شب هم بخوانيم. همان طور كه اگر به جسم ما غذا نرسد يا به مقدار لازم نرسد، جسم ضعيف مى شود يا از بين مى رود، به روح نيز اگر غذا نرسد يا كم برسد، به ضعف مبتلا مى شود يا حتى ممكن است بميرد. انسانى كه روحش بميرد، مشكلات زيادى براى او و اجتماعش به وجود مى آيد. نماز، رابطة با خدا، خدمت به خلق خدا با انگيزة نزديكى به خداوند، حج و ساير عبادات اسلامى به منزلة غذاى روح هستند.

احرام بستن براى بار دوّم از مسجدالحرام انجام مى شود و بعد از آن مسلمانان به سوى سرزمين عرفات حركت مى كنند. حاجيان در عرفات نصف روز مى مانند و در اين مدت كم مى توانند راه صد ساله را طى كنند. به ذلّ عبوديت و عزّ ربوبيت معرفت پيدا كنند و ربط حادث به قديم را بشناسند. عرفه شناخت اين حقيقت است كه موجودى جز خداوند در اين جهان نيست و بقية موجودات جلوه اى از وجود بارى تعالى هستند. در عرفات انسان به حقيقت قرآن، نبوت، امامت و معاد عرفان پيدا مى كند. در آنجا همه چيز يافتنى است، نه دانستنى! و

آنچه براى انسان مفيد است، يافتنى هاست.

درك معارف دين تقليدى نيست و ما بايد آن را استدلالى بياموزيم. كسانى كه به وجود خداوند يقين دارند و به قرآن، نبوت، امامت و معاد معتقد هستند، اعتقادات آنان بايد با استدلال همراه باشد؛ يعنى عقل آن ها اين معتقدات را باور كند و به اين، علم يا دانستنى مى گويند. اگر از هر انسان با ايمان و تحصيل كرده اى سؤال شود كه به چه دليل خداوند عادل است؟ او بايد پاسخى براى اين سؤال داشته باشد، وگرنه در مشكلات زندگى، خود را گم مى كند و ممكن است با دل و زبان عدالت خداوند را منكر شود.

كسانى كه ايمان تقليدى دارند، ممكن است در عدالت خداوند شك كنند و اگر در اين زمينه تلاش علمى نكنند، ايمان تقليدى آنان را نابود مى كند تا جايى كه در عقايدى چون نبوّت، امامت و معاد نيز شك مى كنند.

بنابر اين، اصول دين را بايد با استدلال قبول كنيم. اينها همه «دانستنى» است و اين معارف دانستنى در تعالى انسان اثر چندانى ندارد و نمى تواند انسان را در جزر و مدهاى زندگى حفظ كند. آن چيزى كه انسان را در برابر مشكلات حفظ مى كند، يافتنى هاست!

«يافتنى» اين است كه انسان از عمق جان به خداوند معرفت پيدا كند و او را باور نمايد و اين داراى مراتبى است. مرتبة نخست آن «علم اليقين» است كه دانش استدلالى است؛ مرتبة بالاتر آن «عين اليقين» است كه يافتن از راه حواس است و مرحلة سوّم كه بالاترين مرتبة معرفت است، «حقّ اليقين» نام دارد. اين مراحل مانند مراتب نور است، همان طور كه نور شمع، نور لامپ و نور خورشيد هر سه

نور و روشنى بخش هستند، اما هر كدام با ديگرى متفاوت است، مراحل شناخت خداوند نيز همين طور است. يافتنى ها در نهايت به عصمت منتهى مى شود. عصمتى كه ما براى اولياى دين خود قائل هستيم، از يافتنى ها ناشى مى شود.

بر اثر يافتنى هاست كه انسان از نظر روحى از قدرتى برخوردار مى شود كه از پيشامدهاى ناگوار نه تنها ناراحت نمى شود، بلكه از آن ها در جهت زندگى صحيح استفاده مى كند و هيچ گاه در برابر مشكلات لب به شكوه نمى گشايد و در برابر مشيّت الهى ناشكرى و ناسپاسى نمى كند. نمونة چنين انسانى حضرت زينب (سلام الله عليها) است. آن حضرت در حادثة عاشورا مصائب زيادى را تحمل كرد؛ فرزندان، برادران و خويشان خود را از دست داد و همراه زنان و كودكان خاندان پيامبر (صلى الله عليه و اله ) به اسارت دشمن درآمد. با وجود اين، آن بانوى بزرگوار در مجلس يزيد در جواب دشمن كه به او گفت: «ديدى خداوند بر سر شما چه آورد؟» با شجاعت و شهامت پاسخ مى دهد: «ما رأيت الا جميلاً؛ من جز خوبى از خداوند نديدم.» اين همه شجاعت و سلحشورى حاصل يافتنى هاست، نه دانستنى ها.

حجّ واقعى يافتنى هاى انسان را افزايش مى دهد، به ويژه در عرفات و مشعر انسان مى تواند به يافتنى هاى بيشترى دست يابد. عرفات و مشعرالحرام مكان هايى هستند كه حاجى در آن ها به تأمل در رابطة خود با خداوند مى پردازد. وقوف در عرفات و مشعرالحرام از اركان حج به شمار مى رود. اگر انسان متوجّه باشد، در عرفات و مشعر مى تواند يافتنى ها را بيابد و در آنجا با تمام وجود خود با خداوند راز و نياز كند و با چشم و گوش دل حقايقى را

ببيند يا بشنود. اگر كسى توفيق آن را نيافت كه در مكّه و عرفات حضور يابد، بهترين جا براى يافتنى ها نماز است. البته، نمازهايى كه روح داشته باشد و با حضور قلب خوانده شود. در ساير عبادات نيز اگر با حضور قلب و توجّه به خداوند همراه باشد، يافتنى ها را مى توان به دست آورد. اگر روزه با حضور قلب باشد و انسان در هنگام روزه دارى مرتكب گناهى نشود، مى تواند به يافتنى هاى زيادى دست پيدا كند. اين يافتنى ها در وقت افطار و سحر بيشتر است. بزرگترين يافتة روزه دار اين است كه در روز عيد فطر حاكميّت خداوند را بر دل خود احساس كند.

حاصل وقوف در عرفات اين است كه انسان به آنچه از شناخت ها و يافتنى ها نيازمند است، دست مى يابد. حاجيان از ظهر تا غروب روز نهم در سرزمين عرفات وقوف مى نمايند و سپس با دلى نورانى و سرشار از معرفت الهى به سوى سرزمين مشعرالحرام حركت مى كنند.

وقوف در مشعرالحرام

سرزمين مشعرالحرام تقريباً در ده كيلومترى عرفات و در مسير مكّه قرار دارد. صدها هزار نفر از سراسر جهان با لباس احرام، در حالى كه در بيابان عرفات مورد لطف و بخشايش پروردگار قرار گرفته اند، براى ادامة اعمال حج به سرزمين مقدّس مشعر مى روند.

زمان وقوف در مشعر، فاصلة زمانى بين طلوع فجر و طلوع خورشيد است. در اين زمان روحانى كه براى عبادت مناسب ترين زمان است، حاجيان در بيابان ملكوتى مشعر به عبادت مى پردازند، نماز و دعا مى خوانند و رابطة خود را با خداوند محكم مى كنند.

مشعر از ريشة شعور به معناى آگاهى است. انسان در آن سرزمين شعور پيدا مى كند؛ يعنى آنچه را دل در عرفات يافته است،

به چشم، گوش و ديگر اعضاى بدن مى دهد. در حديثى نقل شده است:

«مَا أخلَصَ عَبَدَلله عَزَّوَجَل اَربَعِينَ صَبَاحاً ِالاَّ جَرَت يَنَابيِعَ الحِكمَةِ مِن قَلبِهِ عَلَى لِسَانِه»

كسى كه چهل روز با خلوص كامل براى خدا باشد، چشمه هاى حكمت از قلب او به زبانش جارى مى شود.

بنابر اين حديث، اگر كسى چهل روز خودش را براى خدا خالص كند؛ يعنى نه تنها گفتار و كردار، بلكه دل او نيز خدايى شود، چشمه هايى از حكمت و معرفت در دل او مى جوشد؛ به عبارت ديگر، يافتنى ها را مى يابد، سپس حكمت هايى كه دل شخص به دست آورده است، بر زبان او جارى مى شود؛ يعنى دل معرفت را به تمام اعضاى بدن مى دهد و چشم، گوش، زبان، دست و پاى انسان خداگونه مى شود.

زمانى كه حاجى از مشعرالحرام بيرون مى رود، روز عيد است و اين چنين استنباط مى شود كه خداوند مى خواهد به او عيدى بدهد. اگر انسان شايستگى يافته باشد كه در عمره، عرفات و مشعر خودش را به خدا بدهد؛ يعنى تمام وجود خود را فداى حقّ كند، خداوند نيز خودش را به او عيدى مى دهد و دل حاجى عرش الهى مى شود و خداوند بر دل او حاكم مى گردد.

وقوف در منى

صبح روز عيد قربان، هنگام طلوع آفتاب، حاجيان از مشعرالحرام به سوى منى مى روند. اين سرزمين جاذبه هاى بسيارى دارد. سرزمينى است پر رمز و راز كه نويدبخش رجا و رحمت الهى براى حاجيان است. حاجيان با اميد فراوان به رحمت و غفران الهى به سرزمين منى وارد مى شوند.

با ورود به سرزمين منى، نخستين وظيفة حاجيان رمى جمره است. رمى جمره؛ يعنى پرتاب كردن سنگ به ستونى كه نماد شيطان است. فلسفة رمى جمره به حكايتى از زندگى پيامبر

بزرگ توحيد، حضرت ابراهيم (عليه السلام) بر مى گردد.

حضرت ابراهيم (عليه السلام) از طرف خداوند فرمان يافت تا فرزند خود، حضرت اسماعيل (عليه السلام) را قربانى كند. حضرت ابراهيم (عليه السلام) فرمان حقّ را پذيرفت و تصميم گرفت تا دستور الهى را اجرا كند. آن حضرت به فرزند خود فرمودند:

>إِنِّى أرَى فِى المَنَامِ أنِّى أذبَحُكَ فَانظُر مَاذَا تَرَى<

در خواب از سوى پروردگار به من وحى شده است كه تو را در راه حقّ قربانى كنم، تا نظر تو چه باشد؟

حضرت اسماعيل (عليه السلام) در جواب پدر عرض كرد:

>يَا أبَتِ افعَل مَا تُؤمَرُ سَتَجِدُنِى إن شَاءَ اللهُ مِنَ الصَّابِرِينَ<

اى پدر! آنچه به آن امر شده اى، انجام بده! به اميد خداوند مرا از صابران خواهى يافت.

حضرت ابراهيم (عليه السلام) به محل جمرة اولى رفت. شيطان هم براى وسوسة او به آنجا رفت تا او را به سرپيچى از فرمان الهى تشويق كند، ولى حضرت ابراهيم (عليه السلام) با پرتاب كردن سنگ هايى به شيطان، او را از خود دور كرد. آن حضرت در جمرة دوّم نيز شيطان را ديد و به سوى او سنگ انداخت، سرانجام در جمرة عقبه نيز شيطان را با پرتاب كردن سنگ از خود دور كرد و عمل آن حضرت در تاريخ به صورت سنت درآمد.

در روز عيد قربان، حاجيان فقط رمى جمرة عقبه مى كنند و با سنگريزه هايى كه در مشعر جمع كرده اند، به طرف ستون سوّم كه از دو ستون ديگر بزرگتر است، هفت سنگ پرتاب مى كنند؛ به عبارت ديگر، در آنجا بت بزرگ را رمى مى كنند و آن را مى شكنند. جمرة عقبه سمبل بزرگ بت و بزرگترين بت،

نفس اماره است كه انسان را به انجام دادن بدى ها امر مى كند. سرسخت ترين دشمن انسان هم اوست. چنان كه در حديث آمده است:

«أعدِّى عَدُوَّكَ نَفسَكَ الَّتِى بَينَ جَنبَيكَ»

بزرگترين دشمن تو نفس توست كه در نهاد تو قرار دارد.

هنگامى كه انسان به جمرة عقبه سنگ پرتاب مى كند، بايد با اراده و معرفت اين كار را انجام دهد و از صميم قلب بر نفس امّاره حمله كند، سرّ سنگ زدن به جمرة عقبه اين است كه خدايا بت درونى خود و نفس امّاره را مى شكنم يا آن را كنترل و مهار مى كنم. نفس امّاره را كه مانند اسب چموش و سركشى است، مى توان با زدن دهنه مهار كرد و بر آن تسلّط يافت.

آزاد گذاشتن نفس امّاره موجب بروز مصيبت هاى زيادى براى انسان مى شود و اين نفس مانند مركبى سركش انسان را به هرجا كه مى خواهد، مى برد. مهمترين عامل در كنترل نفسِ امّاره، تقويت ايمان و معرفت به مبدأ و معاد است.

هنگام رمى جمره، حاجى بايد خاطرة سنگ زدن حضرت ابراهيم (عليه السلام) به شيطان را در نظر بياورد و مانند آن حضرت، بر شياطين درون و برون سنگ بزند و آنان را از خود براند. بعد از رمى جمرة عقبه، حاجى بايد دو عمل واجب ديگر نيز انجام دهد؛ يكى «قربانى» و ديگرى «حلق».

قربانى كردن نيز مانند سعى صفا و مروه از شعائر الهى است و از روزگاران قديم، از زمان حضرت آدم (عليه السلام) وجود داشته است. قرآن شريف دربارة هابيل و قابيل، دو پسر حضرت آدم (عليه السلام) مى فرمايد:

>إذ قَرَّبَا قُربَاناً فَتُقُبِّلَ مِن أحَدِهِمَا وَ لَم يُتَقَبَّل مِنَ الآخَرِ قَالَ لَأقتُلَنَّكَ قَالَ إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللهُ مِنَ المُتَّقيِنَ<

آن گاه كه آن دو قربانى كردند، قربانى يكى از آن ها پذيرفته شد و از ديگرى پذيرفته نشد. گفت: تو را مى كُشم. گفت: خدا قربانى پرهيزگاران را مى پذيرد.

بنابراين، از همان ابتداى خلقت انسان، يعنى از زمان حضرت آدم (عليه السلام) و پسرانش، قربانى رواج يافت و قربانى كردن نشانة آن بود كه صاحب قربانى حاضر است همه چيز خود را در راه حقّ فدا كند.

حضرت ابراهيم (عليه السلام) نيز مى خواست فرزندش را در راه حقّ قربانى نمايد. آن حضرت به امر پروردگار به سرزمين منى رفت تا دستور خدا را به انجام برساند. وقتى كارد را به گلوى فرزند كشيد، كارد گلوى اسماعيل (عليه السلام) را نبريد. حضرت ابراهيم (عليه السلام) كارد را تيزتر كرد و دوباره بر گلوى فرزند كشيد، باز كارد نبريد، در آن هنگام جبرئيل نازل شد و فرمود:

>قَد صَدَّقتَ الرُّءيَا إنَّا كَذَلِكَ نَجزِى المُحسِنِينَ إِنَّ هَذَا لَهُوَ البَلاَءُ المُبِينُ وَ فَدَينَاهُ بِذِبحٍ عَظِيمٍ<

به راستى كه خوابت را به حقيقت پيوستى و ما نيكوكاران را چنين پاداش مى دهيم. اين آزمايشى آشكارا بود و او را به ذبحى بزرگ باز خريديم.

آن گاه جبرئيل فرمود: «از امتحان موفّق بيرون آمدى و قربانى تو پذيرفته شد. اين گوسفند را به جاى فرزندت ذبح كن!» اين عمل در دين اسلام سنّت شد و مسلمانان براى يادآورى آن خاطرات و فداكارى ها روز عيد قربان در منى قربانى مى كنند. در حجّةالوداع، پيامبراكرم (صلى الله عليه واله) ، حضرت على (عليه السلام) و اطرافيانشان نزديك به هفتاد شتر ذبح كردند و اين نشانة ايمان و عشق حقيقى به خداوند است.

ذبح حيوان در منى، نماد گذشت و فداكارى است. رمزى براى ذبح

هوى و هوس است. قربانى به معناى اين است كه خدايا از بهترين مالم در راه تو مى گذرم و حاضرم همه چيزم را فداى تو كنم. در اسلام سفارش شده است كه حاجيان در منى سالمترين و فربه ترين حيوان هاى حلال گوشت مانند شتر، گاو و گوسفند را ذبح كنند. در قربانى، هدف اصلى گذشت از مال و دارايى و اظهار عشق و علاقه به خداوند است. قرآن كريم مى فرمايد:

>لَن يَنَالَ اللهَ لُحُومُهَا وَ لاَدِمَاؤُهَا وَ لَكِن يَنَالُهُ التَّقوَى مِنكُم<

گوشت و خون اين شتران به خدا نمى رسد. آنچه به او مى رسد، پرهيزكارى شماست.

هدف از قربانى كردن، شكوفايى روح ايثار و فداكارى، قرب به حقّ تعالى و به دست آوردن تقوا براى حاجيان است. گذشت از مال در راه خداوند و به قصد قربت، عامل شكوفايى روحية تقوا و پرهيزگارى در انسان هاست. در روايات آمده است كه با ريختن اوّلين قطرة خون قربانى، خداوند گناهان صاحب آن را مى آمرزد. رمى جمره و قربانى كردن، خاطراتى از آزمايش ها و فداكارى هاى حضرت ابراهيم (عليه السلام) است كه در دين اسلام آمده تا مسلمانان اين خاطره ها را فراموش نكنند و از آن ها پندهاى فراوان بگيرند.

بعد از قربانى كردن، وظيفة حاجى انجام دادن حلق يا تقصير در منى است. حلق؛ يعنى تراشيدن موى سر و تقصير به معناى كوتاه كردن موى سر، صورت يا گرفتن ناخن است.

در مورد حلق و تقصير در ميان فقها اختلاف نظر وجود دارد. عدّه اى از آنان معتقدند، كسانى كه براى اوّلين بار به حجّ تمتّع مى روند، بايد حلق و بقيه تقصير كنند. برخى ديگر عقيده دارند كه مطلقاً تقصير براى همة حاجيان كفايت مى كند و تراشيدن موى

سر لازم نيست. بنابر اين، لازم است هر يك از مسلمانان در اين زمينه و در ساير مناسك حج از مرجع تقليد خود تبعيّت كنند.

تراشيدن موى سر علامت عبوديّت، ذلّت و خوارى بنده و اظهار بندگى در برابر حقّ تعالى است؛ به عبارت ديگر، حاجى با عمل حلق به خداوند اظهار مى دارد كه خدايا! بندة خالص تو هستم و بردة شيطان و هوى و هوس نيستم. خدايا! ديگر هيچ كس و هيچ چيز را جز تو پرستش نمى كنم. خدايا! ديگر در برابر طاغوت و نفس امّاره سر فرود نمى آورم.

بعد از حلق يا تقصير، كارهايى كه در زمان احرام بر حاجى حرام بود، به جز چند عمل، براى او حلال مى شود. وقتى اعمال منى در روز عيد تمام مى شود، حاجيان دو شب ديگر هم لازم است در منى بيتوته كنند و از غروب تا نيمه هاى شب در آن سرزمين مقدس بمانند و به عبادت بپردازند.

توقّف در منى براى حاجى خيلى لذّت بخش است، به ويژه انجام دادن عبادت هاى مستحبّى در نيمه هاى شب خيلى ارزشمند است. در روز يازدهم و دوازدهم حاجيان بار ديگر رمى جمره انجام مى دهند. در اين دو روز آنان سه ستون را كه نمادهاى مختلف شيطان و طاغوت است، سنگباران مى كنند. در رمى جمرة اولى زبان حال حاجى اين است: «خدايا! از اين پس شيطان را از خود مى رانم و از او متابعت نمى كنم.» در رمى جمرة دوّم مى گويد: «خدايا! از كافران و مردم شيطان صفت پيروى نمى كنم» و سرانجام در رمى جمرة عقبه سخن حاجى اين است:«خدايا! از شياطين جنّى و انسى بدتر، نفس امّارة من است كه او را كنترل و مهار خواهم كرد

و به دنبال خواهش هاى نفس امّاره نخواهم رفت.»

ماندن در منى، به دست آوردن رحمت الهى است كه مقدمة آن سنگ زدن به شيطان هاى جنّى و انسى و نفس امّاره است. تكرار پرتاب كردن سنگ به شيطان در سه روز متوالى نشانة مبارزة مستمر با شيطان به منظور حاكم كردن خداوند بر وجود انسان است.

با تمام شدن اعمال منى، آرزوها نيز در آنجا پايان مى يابد و حاجى بايد سعى كند تا اميدش به يأس مبدل نشود. بهترين دستاورد حاجى از وقوف در منى، حاكم كردن خدا بر دل و جان خويش است. اگر حاجى به اين امر موفق نشد، بايد دست كم سعى كند محبت خدا را در دل خود جاى دهد، اگر اين هم ميسر نشد، بايد بكوشد اخلاق نيكو در خود ايجاد كند. اگر حاجى نتوانست در منى اين فضايل را كسب كند، حجّ او برايش بهره اى نداشته است.

نشانة اينكه اعمال حاجى در منى دستاورد معنوى داشته، اين است كه وجود او از رذايلى چون غيبت، تهمت، پرخاشگرى، ربا و رشوه خوارى و ظلم به مردم و مانند آن پاك مى شود و به جاى آن فضايلى چون خيرخواهى، نوع دوستى، حقّ طلبى، عدالت جويى و مانند آن در وجود او پا مى گيرد.

اعمال پايانى حج

پس از آنكه حاجيان در منى حلق يا تقصير كردند، همة امورى كه بر آنان حرام بود، به جز همسر، بوى خوش و شكار بر آنان حلال مى شود. حاجيان بعد از منى به سوى مكّه رهسپار مى شوند تا بقية اعمال حج را در آنجا انجام دهند.

حاجيان با ورود به مكّه، طواف، نماز طواف، سعى صفا و مروه، طواف نساء و نماز طواف نساء را

انجام مى دهند و بدين ترتيب از احرام خارج مى شوند. طريقة انجام دادن اين مناسك مانند اعمال عمره است.

انجام دادن اين اعمال، آمادگى روحى در حاجى به وجود مى آورد تا بتواند بر غرايز حيوانى خود مسلّط شود. طواف كردن خانة خدا براى دوّمين بار، به دليل آن است كه حاجى دوباره رابطة خود را با خداوند محكم كند و همه چيز را در راه دوست فدا كند تا خداوند به او پاسخ دهد. اگر پروردگار لبّيك حاجى را اجابت كند، او به مقصود خود رسيده است. بدين ترتيب، اعمال حج به پايان مى رسد، در حالى كه حاجى به هدف هاى با ارزشى دست يافته و فضيلت هاى زيادى را به دست آورده است و مى تواند با دستانى پربار از معنويّت و چهره اى تابناك از نور الهى به وطن خود باز گردد.

اعمال و ادعيه مكّه مكرّمه

پيشگفتار

دعا و اقسام آن

مركز تحقيقات حج

دعا در لغت به معناى خواندن و در اصطلاح، درخواست حاجت از خداوند مى باشد.

دعا بر دو قسم است:

1 . گاه دعا كننده مطالب و نيازهاى خود را به زبان خود و به هر بيانى كه قدرت بر آن دارد در پيشگاه خداوند اظهار مى كند، اين قسم را «دعاهاى غير وارده» مى نامند.

2 . وگاه دعا كننده مطالب و خواسته هاى خود را با الفاظ مخصوصى كه از معصومين (عليهم السلام) رسيده است اظهار مى نمايد، اين قسم ادعيه را «دعاهاى وارده» يا «ادعيه مأثوره» مى نامند.

ادعيه مأثوره نيز بر دو قسم است:

الف ادعيه اى كه بايد در شرايط خاصّى خوانده شود، مثلاً در وقت مخصوص يا محل معلوم، و بالاخره آداب و شرايط ويژه اى از زبان معصوم (عليه السلام) براى آن ذكر شده

باشد.

ب دعاهايى كه از معصوم رسيده ولى براى آنها هيچ گونه شرطى ذكر نشده است.

البته هر نوع دعا و درخواست از پروردگار يكتا، مطلوب شارع است، و در روايت وارد شده: «الدُّعاءُ مُخُّ العِبادة» ( بحار، ج 93، ص 300) مغز و روح عبادت همان دعا است. همچنين در قرآن كريم در مناسبت هاى مختلف از زبان پيامبران و اولياى الهى دعاهايى نقل شده است، لكن ثواب و فضيلت دعاهاى مأثوره وارده از معصوم (عليه السلام) براى كسى كه آشنا به معانى آنها باشد، به مراتب بيش از دعاهاى معمولى است، زيرا معصومين (عليهم السلام) به امراض روحى فرد و جامعه آشناتر و به كيفيّت راز و نياز با حق تعالى آگاه تر هستند، و ساير انسان ها گاهى به جاى خير خويش شرّ، و گاهى به جاى سود و سعادت، زيان و شقاوت مى طلبند: " وَيَدْعُ الاِْنسانُ بِالشَّرِّ دُعاءَهُ بِالْخَيْرِ وَ كانَ الاْنْسانُ عَجُولاً " . ( اِسراء: 11، ترجمه: «انسان (بر اثر شتابزدگى) بديها را طلب مى كند آنگونه كه نيكى ها را مى طلبد و انسان هميشه عجول بوده است.) »بنابر اين سزاوار است دعا كننده چگونگى درخواست مطالب و حاجات خود را از معصوم فرا گيرد.البته تشخيص دادن دعاهاى وارده و آگاهى از سخن معصوم كار آسانى نيست. اگر كسى بتواند از مدارك موجود، و با موازين علمى صحّت صدور دعا از معصوم را به دست آورد، مى تواند آن را به قصد ورود بخواند ، ولى اگر دليل معتبر و مدرك قابل اعتمادى پيدا نكند و در پژوهش ها و بررسى هاى خود به اين نتيجه برسد كه سند فلان دعا ضعيف و غير

قابل اعتماد است، نبايد آن را به طور جزم به معصوم نسبت دهد، بلكه به اميد درك ثواب و رسيدن به پاداش آن را بخواند، در اين صورت حتّى اگر در تشخيص خود به خطا رفته باشد، به ثواب آن خواهد رسيد.

رجاء مطلوبيت

گاهى دعا يا عملى كه سند معتبر هم دارد مربوط به زمان يا مكان خاصّى است، مانند دعاهاى ماه رمضان يا مناجات مسجد كوفه، در چنين مواردى اگر كسى بخواهد آنها را در غير آن زمان يا آن مكان انجام دهد بايد آنها را فقط به عنوان رجاء و احتمال مطلوبيت بجا آورد، نه به قصد استحباب يا ثواب ثابت، يعنى چنين نيت كند: «اين دعا را مى خوانم و اين عمل را انجام مى دهم به اميد آنكه مطلوب باشد و مأجور باشم».

شرايط استجابت و قبولى دعا:

در احاديث و روايات ما براى اجابت دعا شرايط متعدّدى بيان شده كه براى آگاهى از آنها مى توان به كتاب هاى مفصّل روايى مراجعه كرد كه ما در اينجا به برخى از آنها اشاره مى كنيم (نك : بحار، ج 93 طبع ايران.) :امام صادق (عليه السلام) درجواب قومى كه عرض كردند:ما دعا مى كنيم ولى مستجاب نمى شود، فرمودند: چون كسى را مى خوانيد كه نمى شناسيد: «لاَِنَّكُمْ تَدْعُونَ مَنْ لا تَعْرِفُونَهُ». ( بحار، ج 90، ص 368) شرط اوّل استجابت دعا معرفت پروردگار است، زيرا هر كس را به قدر معرفتش مزد مى دهند.از حضرت على (عليه السلام) سؤال شد: «فَما بالُنا نَدْعُوا فَلا نُجابُ؟» چرا دعاى ما مستجاب نمى شود؟ حضرت فرمود:«إِنَّ قُلُوبَكُمْ خانَتْ بِثَمَانِ خِصال: أَوَّلُها أَنَّكُمْ عَرَفْتُمُ اللَّهَ فَلَمْ تُؤَدُّوا حَقَّهُ كَما أَوْجَبَ عَلَيْكُمْ...» . (

بحار، ج 90، ص 376) اوّلين علّت آن است كه نسبت به خداوند معرفت و شناخت پيدا كرديد، ولى حقّ معرفت را عملاً پياده نكرديد.رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) فرمود: هر كس مى خواهد دعايش مستجاب شود بايد لقمه و كارش حلال باشد. ( همان، ص 372) امام باقر (عليه السلام) فرمود: خداوند دعاى بنده اى را كه برعهده اش، مظالم و حقوق مردم باشد يا غذاى حرام بخورد، قبول نمى كند. ( . همان، ص 372) رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) فرمود: خداوند دعاى كسى را كه حضور قلب ندارد، قبول نمى كند. ( همان، ص 321)

امام صادق (عليه السلام) فرمود: خداوند به عزّت و جلال خود قسم ياد كرده كه من دعاى مظلومى را كه خود در حقّ ديگرى چنين ظلمى نموده است، مستجاب نمى كنم. ( بحار، ج 90، ص 320) رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) فرمود: دعايى كه اوّلش «بِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحِيمِ» باشد، رَد نمى شود. ( همان، ص 313) رسول گرامى (صلى الله عليه وآله) فرمود: صلوات شما بر من مايه اجابت دعاى شما خواهد بود. ( بحار، ج 91، ص 54) امام صادق (عليه السلام) فرمود: هر كس پيش از خود به چهل مؤمن دعا كند، دعايش مستجاب مى شود. ( بحار، ج 90، ص 317) در حديث قُدسى وارد شده است: خداوند به حضرت عيسى (عليه السلام) فرمود: اى عيسى مرا بخوان همانند خواندن شخص اندوهناك و غرق شده اى كه هيچ فريادرسى ندارد (همان، ص 314) .

ملاحظه مى كنيد كه براى اجابت دعا شرايطى بيان شده است، و از همه بيشتر بر روى خود سازى و آمادگى براى ضيافت پروردگار و شناخت ميزبان حقيقى تكيه شده است.

آثار پذيرفته شدن دعا و زيارت در زندگى انسان

قبولى دعا و زيارت از دو جهت قابل بررسى است:الف: صحيح خواندن و قصد قربت داشتن ادعيه و زيارات و اگر غلط خوانده شود معناى آن به كلّى تغيير يافته و انسان را از رسيدن به اهداف آن دور مى كند.

ب: قبولى دعا و زيارت و پذيرفته شدن عند الله. يعنى علاوه بر اينكه قربةً إلَى الله انجام داده است، حضور قلب و معرفت الهى هم داشته و توانسته از تمايلات نفسانى رهايى پيدا كند، و باخضوع و خشوع دعا و زيارت را انجام دهد، و در طول سفر خصلت هاى زشت درونى را يكى پس از ديگرى ترك كرده و از سفره گسترده حق تعالى بهره مند شود، يعنى در مهمانى رسول خدا (صلى الله عليه وآله) و زهراى مرضيه (عليها السلام) و ائمه بقيع (عليهم السلام) شركت نمايد و به قدر توان از غذاهاى معنوى تناول كند. چنين فردى توانسته است درجاتى از تقوا را به دست آورد. قرآن كريم مى فرمايد: گوشت و خون قربانى به خدا نمى رسد، " ...وَ لكِنْ يَنالُهُ التَّقْوى مِنْكُمْ... " (حج : 37) بلكه تقواى حاصل از قربانى است كه انسان را بالا مى برد و به خدا نزديك مى كند. در آيه ديگر مى فرمايد: در روزهاى مشخّص به ياد خدا باشيد (اشاره به مَناسك منا) .آنگاه مى فرمايد: " ...وَاتَّقُوا اللهَ... " ؛ ( بقره : 203) (از خدا پروا كنيد.» اگر زائر حرمين شريفين به ياد خدا باشد، خود را از گناه حفظ نمايد، تمرين ترك معاصى داشته باشد، و حالت تقوا و پرهيزكارى پيدا كند، پس از حج مرتكب گناه نمى شود، و خصلت هاى

خدايى در درونش جوانه مى زند، رسول گرامى اسلام (صلى الله عليه وآله) مى فرمايد: «آيَةُ قَبُولِ الْحَجِّ تَرْكُ ما كانَ عَلَيْهِ الْعَبْدُ مُقِيماً مِنَ الذُّنُوبِ»، ( مستدرك الوسائل، ج 10، ص 165، ح 11767) نشانه قبولى حج، ترك گناهان گذشته است.بنابراين نشانه قبولى اعمال، دستيابى به تقوا و مراعات حدود الهى، پرهيز از گناه، و دورى از خصلت هاى زشت است، و اين معنا امكان ندارد مگر اينكه انسان هميشه خود را در محضر حق سبحانه و تعالى ببيند، و مراقب اعمال و رفتار خود باشد، هر كارى را جهت رضاى پروردگار انجام دهد، با مردم آن گونه رفتار نمايد كه دوست دارد مردم با او رفتار كنند، بندگان خدا از دست و زبانش در امان باشند، در سختى ها و گرفتارى ها تكيه گاه محكمى براى نزديكان به حساب آيد، به اعمال عبادى بويژه نماز اهميّت دهد، و سعى كند نمازهاى واجب را اوّل وقت و به «جماعت» برگزار نمايد.

چند توصيه در زمينه وحدت امّت اسلامى

اشاره

اگرچه درباره توصيه هاى لازم به حجّاج محترم كتاب هاى جداگانه اى نوشته شده و به طور مفصّل نكاتى را تذكّر داده اند، و ما هم در همين كتاب به مناسبت هاى مختلف به بعضى از آنها اشاره كرده ايم، لكن به خاطر اهمّيّت موضوع سزاوار است برخى از نكات يادآورى شود:

الف اهميّت وحدت امّت اسلامى

يكى از اسرار اعمال و مناسك حج و زيارت مَشاهد مشرّفه، تمرين تواضع و اخلاص، متخلّق شدن به اخلاق الهى، نمايش وحدت و عزّت امّت اسلامى و ارتباط نزديك با برادران دينى، و همدلى و تبادل نظر با آنها است. از اين رو زائر بيت الله الحرام و حرم نبوى (صلى الله عليه وآله) بايد به همه ميهمانان خانه خدا با هر مليّت و مذهب و از هر سرزمينى كه باشند، با چشم عزّت و برادرى بنگرد، و با برخورد مودّت آميز، آنگونه كه مايل است بندگان خدا با او رفتار نمايند، با ديگران رفتار كند، و با اقتدا به پيشوايان دينى خود مايه عزّت و زينت اسلام و رسول الله (صلى الله عليه وآله) و ائمّه اطهار (عليهم السلام) باشد، و در يك سخن اختلاف در مذهب نبايد موجب بدبينى و تشتّت گردد؛ زيرا مشتركات موجود ميان ما و مسلمانان فراوان است، و بايد تمام مسلمين در برابر دشمنان قرآن و انسانيّت يَد واحده باشند، و از عظمت و عزّت قرآن و اسلام دفاع كنند، و شايد به همين دليل است كه در روايات ما توصيه هاى مؤكّد درباره شركت در جماعات برادران دينى شده است.پس زائران محترم از انجام كارهايى كه موجب بدبينى و تفرقه وجدايى امّت بزرگ اسلامى مى شود بايد

پرهيز نمايند.

ب ميهمانان خدا در سفر الهى حج

زيارت خانه خداوقبر مطهرپيامبراكرم وائمّه بقيع صلوات الله عليهم اجمعين سفر الهى و داراى ابعاد گوناگون مى باشد، و چه بسا در زندگى تنها يك بار توفيق اين سفر معنوى نصيب انسان گردد، لذا سزاوار است به اهميّت و سازندگى آن بيش از پيش توجّه كنيم، و از هنگام تصميم و عزم به مسافرت تا پايان آن قدم به قدم، الهى بودنِ اين ميهمانى را مدّ نظر داشته باشيم، و از ارزش و منزلت همسفران و رعايت حقوق آنها غفلت نكنيم، و در مواقع ازدحام و شلوغى روحيه عفو و اغماض و چشم پوشى از خطاى ديگران را پيشه خود سازيم، و از كمك و همراهى و خدمت به ميهمانان خانه خدا غفلت نورزيم، و اين سنّت ارزشمند پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) و ائمّه معصومين (عليهم السلام) را زنده نگه داريم.

ج فرصت را مغتنم بشماريم

عمر سفر كوتاه، و ايّام زيارت به زودى سپرى مى گردد، بايد با برنامه ريزى منظم بهترين استفاده را از اوقات شبانه روز خود بنماييم، و به جاى وقت گذرانى براى كارهاى بى نتيجه يا كم نتيجه، بيشترين وقت خود را صرف شناخت احكام و آداب و اسرار حج و زيارت و بهره مندى از مَشاهد شريفه و مواقف كريمه نماييم، كه از جمله آنها، حضور و شركت به موقع در نمازهاى جماعت مسجدالحرام و مسجدالنبى (صلى الله عليه وآله) و قرائت قرآن در اين دو مسجد با عظمت (حداقل يك ختم قرآن در مسجدالحرام و يك ختم در مسجدالنبى (صلى الله عليه وآله» و خواندن دعاها و مناجات هاى وارده از طرف معصومين (عليهم السلام) در ايّام و مناسبت هاى مختلف مى باشد.

د كيفيّت عبادت را فداى كميّت آن نكنيم

همان گونه كه قبلاً تذكّر داديم، روح و عظمت دعا و عبادت و مناسك حجّ به معرفت و اخلاص و رعايت ادب و حضور در محضر خداوند متعال بستگى دارد. لذا بايد تنها به مقدار و كميّت اعمال و عبادات خود اكتفا نكرده، بيشتر به كيفيّت آن بپردازيم؛ زيرا اگر يك دعا يا زيارت و يا نماز، از روى معرفت واخلاص باشد، موجب شكستن دل و تحوّل درونى انسان مى گردد، و باعث نجات از عذاب الهى و دست يافتن به بهشت جاويد خواهد شد. «رَزَقَنَا اللهُ وَإِيّاكُمْ إِنْ شاءَ اللهُ تَعالى».

جايگاه حج

حج درلغت به معناى: «قصد» ودر اصطلاح شرع به معناى: قصد زيارت خانه خدا وانجام اعمال ومناسك مخصوص مى باشد.حجّ به معناى زيارت خانه خدا وانجام اعمال مخصوصه و يكى از اركان پنج گانه اسلام است، و به اتفاق نظر علماى فريقين، از ضروريات دين، ومنكر آن كافر مى باشد ولذا تارك حج مورد تهديد شديد خداوند واقع شده است.و رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) فرموده:«مَنْ سَوَّفَ الْحَجَّ حَتّى يَمُوتَ بَعَثَهُ اللهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَهُودِيّاً «كسى كه حجّ رابه تأخير اندازد تا مرگ او فرا رسد، خداوند در روز رستاخيز اورا يهودى وياأَوْ نَصْرانِيّاً». ( وسائل الشيعه، ج 5، ص 21 چاپ اسلاميه تهران.) نصرانى محشور سازد.»و اميرالمؤمنين (عليه السلام) در وصيّت نامه خود مى فرمايد: وَ اللهَ، اللهَ فِى بَيْتِ رَبِّكُمْ لا تُخَلُّوهُ ما بَقِيتُمْ فَإِنَّهُ إِنْ تُرِكَ لَمْ تُناظَرُوا» . ( نهج البلاغه، نامه 47 ؛ وسائل الشيعه، ج 5، ص 15) وخدا را، خدا را، در مورد خانه خدا «كعبه» تا هستيد، مبادا آن را خالى بگذاريد، كه اگر ترك شود مهلت داده نمى شويد.»

فلسفه تشريع حجّ

دستور وجوب حجّ، بعد از هجرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) به مدينه نازل گرديده، واز هر مسلمان مستطيعى در تمام دوران عمر يك بار به عنوان حج واجب (حَجَّةُ الإسلام) خواسته شده است. (صرف نظر از عناوين ديگرى كه موجب وجوب حج مى شود مانند نذر و...) .حجّ گرچه جزو فروع دين به حساب مى آيد، ولى از افضل عبادات است. وداراى فوايد وآثار بسيار عظيم دنيوى، اُخروى، فردى، اجتماعى، سياسى ومعنوى است كه در كمتر عبادتى ديده مى شود.حجّ نمايش تعبّد محض وعبادت خالص خدا واظهار بندگى وايجاد ارتباط

قلبى با خداوند است.حجّ كلاس تعليم و تربيت است، زمينه اى است براى تحصيل علم زندگى و حسن معاشرت، وتحكيم مبانى اخلاق اسلامى در عمل.حجّ درس جهاد و فداكارى بامال و جان و گسستن ازخود و خودخواهى ها، و جدا شدن از تعلّقات و جذبات زندگى مادّى، و رو آوردن به عالم معنا، و حركت به سوى خدا است.حجّ به ما آموزش توحيد در عقيده ووحدت در رويّه و ضرورت تبادل افكار و آرا و همكارى هاى اجتماعى، علمى، فرهنگى، اقتصادى وسياسى را مى دهد، و خلاصه حجّ در مجموعه اعمال ومناسك، تابلويى از تماميّت دين مقدس اسلام وحيات دنيا وآخرت را به نمايش مى گذارد، وانسان حج گزار را از عالَم خاكى به اوج مى برد، وبه عالَم قدس وملكوت پرواز مى دهد، وحياتى نوين از معنويت وارتباط با حقّ وحضور نزد ربّ، در كالبد خسته حاجى مى دمد.امام صادق (عليه السلام) در بيان آداب باطنى حجّ مى فرمايند:«إِذا أَرَدْتَ الْحَجَّ فَجَرِّدْ قَلْبَكَ لِلّهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ قَبْلِ عَزْمِكَ مِنْ كُلِّ شاغِل وَحِجابِ كُلِّ حاجِب، وَفَوِّضْ أُمُورَكَ كُلَّها إِلى خالِقِكَ، وَتَوَكَّلْ عَلَيْهِ فِى جَمِيعِ ما يَظْهَرُ مِنْ حَرَكاتِكَ وَسَكَناتِكَ، وَسَلِّمْ لِقَضائِهِ وَحُكْمِهِ وَقَدَرِهِ، وَوَدِّعِ الدُّنْيا وَالرّاحَةَ وَالْخَلْقَ ... ثُمَّ اغْتَسِلْ بِماءِ التَّوْبَةِ الْخالِصَةِ مِنَ الذُّنُوبِ، وَ الْبَسْ كِسْوَةَ الصِّدْقِ وَالصَّفاءِ وَ الْخُضُوعِ وَ الْخُشُوعِ، وَ أَحْرِمْ عَنْ كُلِّشَيْ ء يَمْنَعُكَ مِنْ ذِكْرِاللهِ عَزَّ وَجَلَّ وَيَحْجُبُكَ عَنْ طاعَتِهِ، وَلَبِّ بِمَعْنى إِجابَة صافِيَة خالِصَة زاكِيَة لِلّهِ عَزَّ وَجَلَّ فِى دَعْوَتِكَ، مُتَمَسِّكاً بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى، وَطُفْ بِقَلْبِكَ مَعَ الْمَلائِكَةِ حَوْلَ الْعَرْشِ كَطَوافِكَ مَع الْمُسْلِمِينَ بِنَفْسِكَ حَوْلَ الْبَيْتِ...». ( مصباح الشريعه، ص 16 و 17) (هنگامى كه اراده حج نمودى، پيش از هر تصميم دل خود

را از هر چه غير خدا است خالى،وهرحجابى راكه ميان تو و او حاجب وحائل شده است برطرف كن، وتمام امورخويش رابه آفريدگارت واگذار.در تمام حركات وسكنات خود، بر او تو كّل كن،وبر قضا و قدر الهى وحكم وتقدير او تسليم باش، و از آسايش دنيا و مردم منقطع شو...،سپس با آب زلال وخالص توبه گناهانت را شستشو كن، ولباسصداقت وراستى ، پاكى، صفا، خضوع وخشوع را بر تن نما، واز آنچه كه تو را از ياد وذكر خدا باز مى دارد ومانع تو از اطاعت او ميگردد، «اِحرام» بند، ولبّيكهايت،شفافترين وخالصانه ترين پاسخ واجابت دعوت خداى متعال باشد. در حالى كهبه ريسمان محكم الهى تمسّك جسته (ازغيراودل بريده اى) . ازصميم قلب ودرعالَم دل،به همراهى فرشتگان عرش الهى طواف كن، هم چنان كه خود با مسلمانان، دور كعبه طواف مى كنى».

حضور قلب در دعا در مراسم حج

قبلاً اشاره كرديم كه حجّ از اعظم عبادات اسلامى است، ومى دانيم كه هر عبادتى را ظاهرى است وباطنى.

وباطن عبادات را، توجّه خالص وارتباط دائم قلبى ومراقبت ومواظبت هميشگى تشكيل مى دهد.كه بنده خود را در محضر ربّ العالمين مشاهده كند.بر اين اساس، دعا در لسان پيشوايان بزرگوار اسلام به «مُخُّ الْعِبادَةِ»، «أَفْضَلُ الْعِبادَةِ»، «سِلاحُ الْمُؤْمِنِ»، «عَمُودُ الدِّينِ»، «نُورُ السَّماواتِ وَالاَْرْضِ»، «تُرْسُ الْمُؤْمِنِ»، «سِلاحُ الاَْنْبِياءِ»، «مَفاتِيحُ النَّجاحِ» و«مَقالِيدُ الْفَلاحِ» تعبير شده است. ( بحار، ج 93)

يعنى دعا مغز عبادت، برترين نيايش، سلاح مؤمن، ستون دين، فروغ آسمان و زمين، سپر مؤمن، سلاح انبيا، كليد پيروزى و رستگارى مى باشد.و مرحوم كلينى در «اصول كافى» به اسناد خود از زراره از امام باقر (عليه السلام) ذيل آيه شريفه " إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِى سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ

" . ( مؤمن : 60 ، ترجمه: «آنانى كه از عبادت من تكبّر ورزند به زودى با خفت و خوارى وارد دوزخ گردند.) »آورده كه حضرت فرمودند: منظور از عبادت در آيه شريفه دعا است. وبعد فرمودند: «وَأَفْضَلُ الْعِبادَةِ الدُّعاءُ»، «وبهترين عبادتها، دعا است». ( اصول كافى، ج 2، ص 467) و آنچه از شيوه زندگى معنوى پيامبران الهى وائمه معصومين وبزرگان اسلام به ما رسيده نيز اين معنا را تصديق و تأييد مى كند، كه بالاترين مقام انسان، مقام عبوديّت است كه توفيق بندگى حضرت ذوالجلال نصيبش مى گردد، و اصلى ترين مرتبه و شيرين ترين مرحله عبادت، مرحله دعا و ايجاد ارتباط بنده با خدا، وتوفيق تضرّع و توبه، واظهار خضوع وخشوع، واعلان تقديس وتسبيح وتحميد حقّ است، كه اگر بنده اهل دعا نباشد مورد توجّه خدا نخواهد بود: "...قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّى لَوْ لا دُعاؤُكُمْ... " . ( فرقان : 77، ترجمه: «بگو: اگر دعاى شما نبود، پروردگار من چه اعتنا وتوجهى به شما مى كرد؟) »و حاجى بايد بداند كه گرچه در عتبات عاليات ومَشاهد مشرّفه واماكن وازمنه حجّ، عرض حاجت دنيوى واُخروى به محضر حضرت حقّ بردن خلاف نيست ولى نزد اولياى خدا وشيفتگان جمال ذوالجلالش دعا براى رسيدن به مرحله «كمال الانقطاع» وتحصيل نورانيّت، بصيرت قلوب و وصول و اتّصال به معدن عظمت، وكنار زدن حجاب هاى ظلمت، وسر بر آستانش سودن، و آسودن است.اى برادران وخواهران، اينك كه به توفيق حقّ عازم حريم حرم امن «الهى» وراهى سرزمين مقدّس وحى، گشته ايد.به آواى آن شب زنده دار معصوم؛ حضرت سالار شهيدان، گوش فرا دهيد، كه در مناجات شعبانيه اش به درگاه

واهب المواهب عرض مى كند:«...إِلهِى هَبْ لِى كَمالَ الاِْنْقِطاعِ إِلَيْكَ، وَ أَنِرْ أَبْصارَ قُلُوبِنا بِضِياءِ نَظَرِها إِلَيْكَ، حَتّى تَخْرِقَ أَبْصَارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ،فَتَصِلَ إِلى مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ، وَ تَصِيرَ أَرْواحُنا مُعَلَّقَةً بِعِزِّ قُدْسِكَ...». «بار الها كمال انقطاع وبريدن از ديگران وپيوستن به خويش رابه من عنايت فرما، وديدگان دل هاى ما را به نور ديدارت روشن گردان. تا آنجا كه ديدگان و بصيرت دل، حجاب هاى مانع نور را پاره كنند،وبه معدن عظمت واصل گردند، و روح وجان ما (تنها وتنها) به پيشگاه مقدّس تو تعلّق و وابستگى بيابند، وبه مقام قدس تو بياويزند».وبه دعاى امام حسين (عليه السلام) كه در سرزمين عرفات به درگاه خداوند مى نالد، توجه كنيد:

«إِلهِى تَرَدُّدِى فِى الاْثارِ يُوجِبُ بُعْدَ الْمَزارِ، فَاجْمَعْنِى عَلَيْكَ بِخِدْمَة تُوصِلُنِى إِلَيْكَ، كَيْفَ يُسْتَدَلُّ عَلَيْكَ بِما هُوَ فِى وُجُودِهِ مُفْتَقِرٌ إِلَيْكَ، أَ يَكُونُ لِغَيْرِكَ مِنَ الظُّهُورِ ما لَيْسَ لَكَ ،حَتّى يَكُونَ هُوَ الْمُظْهِرُ لَكَ، مَتى غِبْتَ حَتّى تَحْتاجَ إِلى دَلِيل يَدُلُّ عَلَيْكَ، وَ مَتى بَعُدْتَ حَتّى تَكُونَ الاْثارُ هِيَ الَّتِي تُوصِلُ وَمَرْفُوعَ الْهِمَّةِ عَنِ الاِْعْتِمادِ عَلَيْها، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ء قَدِيرٌ».تَجْعَلْ لَهُ مِنْ حُبِّكَ نَصِيباً، إِلهِى أَمَرْتَ بِالرُّجُوعِ إِلَى الاْثارِ، فَارْجِعْنِى إِلَيْكَ بِكِسْوَةِ الاَْنْوارِ وَ هِدايَةِ الاِْسْتِبْصارِ، حَتّى أَرْجِعَ إِلَيْكَ مِنْها كَما دَخَلْتُ إِلَيْكَ مِنْها، مَصُونَ السِّرِّ عَنِ النَّظَرِ إِلَيْها، إِلَيْكَ، عَمِيَتْ عَيْنٌ لا تَراكَ عَلَيْها رَقِيباً، وَ خَسِرَتْ صَفْقَةُ عَبْد لَمْ «خداوندا جستجويم در آثار قدرت و عظمت تو، موجب دوريم از زيارت جمالت مى گردد، پس مرا خدمتى فرماتا به مقام وصلت نايل گردم. چگونه براى قرب وجودت، به آثارى استدلال شود كه خود در وجود خويش نيازمند تو مى باشند. آيا ظهور وپيدايش براى غير تو

هست كه آن ظهور، از تو و براى تو نباشد تا در نتيجه دليل ظهور تو گردد؟ چه وقت غايب از نظر بوده اى تا براى ظهورت نياز به دليل و برهان باشد؟ و چه وقت دور بوده اى تا آثار وپديده هايت دليل نزديكى و وصلت باشند؟ كور است ديده اى كه تو را نبيند، در صورتى كه همواره مراقب او، با او و در كنار او هستى در خسران و زيان است بنده اى كه از عشق ومحبت تو نصيبى ندارد معبودا! همگان را امر كردى كه به آثار قدرت وعظمتت رجوع كنند، ولى مرا به تجلّيات انوار خودت رجوع ده، وبا مشاهده واستبصار، هدايتم فرما، تا از آثار بگذرم و به تو واصل گردم، همچنان كه از آنها گذشته ودر سِرّ درونم بدون توجّه به آنها، بر تو وارد گشته. همّتم را چنان بلند گردان كه نياز واعتماد بر پديده و آثار نداشته باشم كه تنها تو بر همه چيز توانايى...» وشما زائران محترم خانه خدا در تمام مراحل ومواقيت ومواقف ودر ضمن اعمال ومناسك، اذكار وادعيه اى داريد كه سزاوار است آنها را با توجّه وخلوص كامل بخوانيد، و بدانيد كه روح حجّ، تزكيه وتعالى روحى است كه با انجام مناسك حجّ و ملازمت بر دعوات و اذكار وارده وقرائت قرآن كريم ودقّت در ثمرات معنوى واسرار باطنى و عمل به واجبات و مستحبّات، حاصل مى گردد.

بخش اول اعمال وآداب حجّ

واجبات عمره تمتّع

در عمره تمتع پنج چيز واجب است:

1 . اِحرام.

2 . طواف كعبه.

3 . نماز طواف.

4 . سعى بين صفا و مروه.

5 . تقصير (گرفتن قدرى از مو يا ناخُن) .

احكام مربوط به عمره تمتع را در

مناسك بخوانيد، وادعيه واذكار در همين كتاب خواهد آمد.

واجبات عمره مفرده

در عمره مفرده هفت چيز واجب است:

1 . احرام.

2 . طواف كعبه.

3 . نماز طواف.

4 . سعى بين صفا ومروه.

5 . تقصير (كوتاه كردن ناخن يا مو) .

6 . طواف نساء.

7 . نماز طواف نساء.

احكام مربوط به واجبات عمره مفرده را در كتاب هاى مناسك، وادعيه واذكار مربوطه را در همين كتاب بخوانيد.

ميقات هاى احرام

كسانى كه به قصد حج يا عمره عازم بيت الله الحرام مى باشند، بايد با احرام وارد مكّه شوند. محلّى كه براى احرام بستن معيّن شده «ميقات» ناميده مى شود. وميقات حجّاج به اختلاف راههايى كه از آنها به طرف مكّه مى روند مختلف مى شود، وآن پنج محلّ است:

1 . ميقات كسانى كه از طرف مدينه به مكه عازم

هستند «ذو الْحُلَيْفَه» است كه همان «مسجد شجره»

مى باشد.

2 . و براى كسانى كه از طرف شام مى آيند «جُحفه» است.

3 . و براى كسانى كه از عراق ونجد عازمند «وادى عقيق» است.

4 . وبراى كسانى كه از طرف طائف مى آيند «قَرْنُ المنازل» است.

5 . و براى كسانى كه از سوى يمن عازم هستند «يَلَمْلَم» مى باشد.

واجبات احرام:

براى مُحرِم شدن سه امر واجب است.

1 . پوشيدن دو قطعه لباس اِحرام (لنگ و رِدا) .

2 . نيّت: در نيّت بايد به سه نكته توجّه شود:

الف: قربةً الى الله باشد.

ب: همراه با شروع پوشيدن لباس احرام باشد.

ج: تعيين نوع احرام كه براى عمره، حجّ، براى خود يا به نيابت است.

3 . تلبيه: كه گفتن اين ذكر شريف مى باشد:

«لَبَّيْكَ اللّهُمَّ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ لا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ، اِنَّ الْحَمْدَ وَالنِّعْمَةَ لَكَ وَالْمُلْكَ، لا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ». «اجابت كردم خداوند را! اجابت كردم، اجابت كردم، شريكى برايت نمى باشد، اجابت كردم، سپاس و نعمت و ملك هستى ترا است، شريكى برايت نيست، اجابت كردم.»

مستحبّات احرام

1 . غسل: مستحب است قبل از اِحرام، به قصد اِحرام غسل كنند، وبهتر است كه بعد از اداى نماز فريضه اِحرام ببندند.شيخ صدوق فرموده: مستحب است اين دعا هنگام غسل اِحرام خوانده شود: «بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ. اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ لِى نُوراً وَطَهُوراً وَحِرْزًا وَأَمْنًا مِنْ كُلِّ خَوْف، وَشِفاءً مِنْ كُلِّ داء وَسُقْم. اَللّهُمَّ طَهِّرْنِى وَطَهِّرْ لِى قَلْبِى، وَاشْرَحْ لِى صَدْرِى، وَ أَجْرِ عَلى لِسانِى مَحَبَّتَكَ وَمِدْحَتَكَ وَ الثَّناءَ عَلَيْكَ، فَإِنَّهُ لا قُوَّةَ لِى إِلاّ بِكَ، وَقَدْ عَلِمْتُ أَنَّ قِوامَ دِينِى التَّسْلِيمُ لاَِمْرِكَ، وَالاِْتِّباعُ لِسُنَّةِ نَبِيِّكَ، صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَآلِهِ».

سپس جامه هاى احرام را پوشيده واين دعا را بخواند: «اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى رَزَقَنِى ما أُوارِى بِهِ عَوْرَتِى، وَأُؤَدِّى بِهِ فَرْضِى، وَأَعْبُدُ فِيهِ رَبِّى، وَأَنْتَهِى فِيهِ إِلى ما أَمَرَنِى، اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى قَصَدْتُهُ فَبَلَّغَنِى، وَأَرَدْتُهُ فَأَعانَنِى وَقَبِلَنِى، وَلَمْ يَقْطَعْ بِى، وَوَجْهَهُ أَرَدْتُ فَسَلَّمَنِى، فَهُوَ حِصْنِى وَكَهْفِى وَحِرْزِى وَظَهْرِى ومَلاذِى وَمَلْجَئِيوَمَنْجايَوذُخْرِيوَعُدَّتِى فِى شِدَّتِى وَرَخائِى».

و مستحب است بعد از تلبيه واجب بگويد: «لَبَّيْكَ ذَا الْمَعارِجِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ داعِيًا إِلى دارِ

السَّلامِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ غَفّارَ الذُّنُوبِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ أَهْلَ التَّلْبِيَةِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ ذَا الْجَلالِ وَالاِْكْرامِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ تُبْدِئُ وَ الْمَعادُ إِلَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ تَسْتَغْنِى وَيُفْتَقَرُ إِلَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ مَرْهُوباً وَمَرْغُوباً إِلَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ إِلهَ الْحَقِّ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ ذَا النَّعْماءِ وَالْفَضْلِ الْحَسَنِ الْجَمِيلِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ كَشّافَ الْكُرَبِ الْعِظامِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ عَبْدُكَ وَابْنُ عَبْدَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ يا كَرِيمُ لَبَّيْكَ.»

و خوب است اين جملات را نيز بگويد:

لَبَّيْكَ أَتَقَرَّبُ إِلَيْكَ بِمُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ بِحَجَّة وَعُمْرَة مَعاً لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ هذِهِ عُمْرَةُ مُتْعَة إِلَى الْحَجِّ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ أَهْلَ التَّلْبِيَةِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ تَلْبِيَةً تَمامُها وَبَلاغُها عَلَيْكَ.»

مستحبات ورود به حرم:

1 . غسل كردن.

2 . پياده شدن از وسيله نقليّه.

3 . خواندن اين دعا:

«اَللّهُمَّ إِنَّكَ قُلْتَ فِى كِتابِكَ الْمُنْزَلِ وَقَوْلُكَ الْحَقُّ: " وَأَذِّنْ فِى النّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالاً وَعَلى كُلِّ ضامِر يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجّ عَمِيق " ،اَللّهُمَّ إِنِّى أَرْجُو أَنْ أَكُونَ مِمَّنْ أَجابَ دَعْوَتَكَ، وَقَدْ جِئْتُ مِنْ شُقَّة بَعِيدَة وَ مِنْ فَجّ عَمِيق، سامِعاً لِنِدائِكَ، وَمُسْتَجِيباً لَكَ، مُطِيعًا لاَِمْرِكَ، وَكُلُّ ذلِكَ بِفَضْلِكَ عَلَيَّ وَإِحْسانِكَ إِلَيَّ، فَلَكَ الْحَمْدُ عَلى مَا وَفَّقْتَنِى لَهُ،أَبْتَغِى بِذلِكَ الزُّلْفَةَ عِنْدَكَ،وَالْقُرْبَةَ إِلَيْكَ، وَ الْمَنْزِلَةَ لَدَيْكَ، وَالْمَغْفِرَةَ لِذُنُوبِى، وَالتَّوْبَةَ عَلَيَّ مِنْها بِمَنِّكَ، اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَحَرِّمْ بَدَنِى عَلَى النّارِ، وَ آمِنِّى مِنْ عَذابِكَ وَعِقابِكَ، بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ».

آداب ورود به مسجد الحرام

1 . غسل كردن.

2 . پاى برهنه با حالت متانت ووقار قدم برداشتن.

3 . ورود از باب بنى شيبه كه مقابل باب السّلام كنونى مى باشد.

ومستحب است بر در مسجدالحرام ايستاده، بگويد:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ، بِسْمِ اللهِ

وَبِاللهِ وَمِنَ اللهِ وَماشاءَ اللهُ، اَلسَّلامُ عَلى رَسُولِ اللهِ وَ آلِهِ، اَلسَّلاَمُ عَلى اِبْراهِيمَ وَآلِهِ، وَالسَّلامُ عَلى أَنْبِياءِاللهِ وَرُسُلِهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ

رَبِّ الْعالَمِينَ».

و در روايت ديگر وارد است كه نزد در مسجد بگويد:

«بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ وَمِنَ اللهِ وَإِلَى اللهِ وَما شاءَ اللهُ وَعَلى مِلَّةِ رَسُولِ اللهِ، صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَخَيْرُ الاَْسْماءِ لِلّهِ،

وَالْحَمْدُ لِلّهِ، وَالسَّلامُ عَلى رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلى مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلى أَنْبِياءِ اللهِ وَرُسُلِهِ، اَلسَّلامُ عَلى إِبْراهِيمَ خَلِيلِ الرَّحْمانِ، اَلسَّلامُ عَلَى الْمُرْسَلِينَ، وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْنا وَعَلى عِبادِ اللهِ الصّالِحِينَ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَبارِكْ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَارْحَمْ مُحَمَّداً وَآلَ مُحَمَّد، كَماصَلَّيْتَ وَبارَكْتَ وَتَرَحَّمْتَ عَلى إِبْراهِيمَ وَآلِ إِبْراهِيمَ، إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد عَبْدِكَ وَرَسُولِكَ، وَعَلى إِبْراهِيمَ خَلِيلِكَ وَعَلى أَنْبِيائِكَ وَرُسُلِكَ وَسَلِّمْ عَلَيْهِمْ، وَسَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ، وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ، اَللّهُمَّ افْتَحْ لِى أَبْوابَ رَحْمَتِكَ، وَاسْتَعْمِلْنِى فِى طاعَتِكَ وَمَرْضاتِكَ، وَاحْفَظْنِى بِحِفْظِ الاِْيمانِ أَبَداً ما أَبْقَيْتَنِى، جَلَّ ثَناءُ وَجْهِكَ، اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى جَعَلَنِى مِنْ وَفْدِهِ وَزُوّارِهِ، وَجَعَلَنِى مِمَّنْ يَعْمُرُ مَساجِدَهُ،وَجَعَلَنِى مِمَّنْ يُناجِيهِ.اَللّهُمَّ إِنِّى عَبْدُكَ وَزائِرُكَ فِى بَيْتِكَ، وَعَلى كُلِّ مَأْتِيّ حَقٌّ لِمَنْ أَتاهُ وَزارَهُ، وَأَنْتَ خَيْرُ مَأْتِىّ وَأَكْرَمُ مَزُور، فَأَسْأَلُكَ يا اَللهُ يا رَحْمانُ بِأَنَّكَ أَنْتَ اللهُ الَّذِى لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، وَحْدَكَ لا شَرِيكَ لَكَ ، بِأَنَّكَ واحِدٌ أَحَدٌ صَمَدٌ، لَمْ تَلِدْ وَلَمْ تُولَدْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ لَكَ كُفُواً أَحَدٌ، وَأَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُكَ وَرَسُولُكَ، صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَعَلى أَهْلِ بَيْتِهِ، يا جَوادُ يا كَرِيمُ يا ماجِدُ يا جَبّارُ يا كَرِيمُ، أَسْأَلُكَ أَنْ تَجْعَلَ تُحْفَتَكَ إِيّايَ بِزِيارَتِي إِيّاكَ أَوَّلَ شَيْ ء تُعْطِيَنِى فَكاكَ رَقَبَتِى مِنَ النّارِ».

پس سه مرتبه بگويد: «اَللّهُمَّ فُكَّ رَقَبَتِى مِنَ النّارِ».

آنگاه چنين ادامه دهد:

«وَ أَوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ الطَيِّبِ، وَادْرَأْ عَنِّي شَرَّ شَياطِينِ

الاِْنْسِ وَالْجِنِّ وَشَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ». «اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ فِى مَقامِى هذا، فِى أَوَّلِ مَناسِكِى أَنْ تَقْبَلَ تَوْبَتِى، وَ أَنْ تَجاوَزَ عَنْ خَطِيئَتِى وَ تَضَعَ عَنِّى وِزْرِى، اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى بَلَّغَنِى بَيْتَهُ الْحَرامَ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَشْهَدُ أَنَّ هذا بَيْتُكَ الْحَرامُ الَّذِى جَعَلْتَهُ مَثابَةً لِلنّاسِ وَأَمْناً مُبارَكاً وَ هُديً لِلْعالَمِينَ. اَللّهُمَّ إِنِّي عَبْدُكَ، وَالْبَلَدَ بَلَدُكَ، وَالْبَيْتَ بَيْتُكَ، جِئْتُ أَطْلُبُ رَحْمَتَكَ ، وَأَؤُمُّ طاعَتَكَ ، مُطِيعًا لاَِمْرِكَ، راضِياً بِقَدَرِكَ، أَسْأَلُكَ مَسْأَلَةَ الْمُضْطَرِّ إِلَيْكَ الْخائِفِ لِعُقُوبَتِكَ. اَللّهُمَّ افْتَحْ لِى أَبْوابَ رَحْمَتِكَ، وَاسْتَعْمِلْنِى بِطاعَتِكَ وَمَرْضاتِكَ».

بعد خطاب كند به كعبه و بگويد:

«اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى عَظَّمَكِ وَشَرَّفَكِ وَكَرَّمَكِ وَجَعَلَكِ مَثابَةً لِلنّاسِ وَأَمْناً مُبارَكاً وَهُديً لِلْعالَمِينَ».

ومستحب است وقتى به محاذى «حجر الأسود» رسيد، بگويد: «أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ،

وَأَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ، آمَنْتُ بِاللهِ، وَكَفَرْتُ بِالْجِبْتِ وَالطّاغُوتِ وَبِاللاّتِ وَالْعُزّى، وَعِبادَةِ الشَّيْطانِ، وَعِبادَةِ كُلِّ نِدّ يُدْعى مِنْ دُونِ اللّهِ».

امام صادق (عليه السلام) به ابوبصير فرمود: هنگامى كه داخل مسجد شدى جلو برو تا روبروى «حجرالأسود» كه رسيدى متوجّه آن شده، اين دعا را بخوان:

«اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى هَدانا لِهذا وَما كُنّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلا أَنْ هَدانَا اللهُ، سُبْحانَ اللهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ وَلا إِلهَ إلاَّ اللهُ وَاللهُ أَكْبَرُ، أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِهِ، وَأَكْبَرُ مِمّا أَخْشى وَأَحْذَرُ، لا إِلهَ إلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُوَلَهُ الْحَمْدُ،يُحْيِيوَيُمِيتُ، وَيُمِيتُ وَيُحْيِى، بِيَدِهِ الْخَيْرُ، وَهُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ء قَدِيرٌ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَبارِكْ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، كَأَفْضَلِ ما صَلَّيْتَ وَ بارَكْتَ وَتَرَحَّمْتَ عَلى إِبْراهِيمَ وَآلِ إِبْراهِيمَ، إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ، وَسَلامٌ عَلى جَمِيعِ النَّبِيِّينَ وَالْمُرْسَلِينَ، وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ. اَللّهُمَّ إِنِّى أُومِنُ بِوَعْدِكَ، وَأُصَدِّ قُ رُسُلَكَ ، وَأَتَّبِعُ كِتابَكَ». و در روايت معتبر

وارد است كه وقتى نزديك حجرالأسود رسيدى دست هاى خود را بلند كن، وحمد وثناى الهى را بجا آور، وصلوات بر پيغمبر بفرست، واز خداوندِ عالَم بخواه كه حجّ تو را قبول كند، پس از آن حَجَر را بوسيده واستلام نما. واگر بوسيدن ممكن نشد لمس كن، واگر آن هم ممكن نشد اشاره به آن كن، وبگو: «اَللّهُمَّ أَمانَتِى أَدَّيْتُها وَمِيثاقِى تَعاهَدْتُهُ لِتَشْهَدَ لِى بِالْمُوافاةِ، اَللّهُمَّ تَصْدِيقاً بِكِتابِكَ وَعَلى سُنَّةِ نَبِيِّكَ، أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، وَأَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ، آمَنْتُ بِاللهِ، وَكَفَرْتُ بِالْجِبْتِ وَالطّاغُوتِ وَبِاللاّتِ وَالْعُزّى، وَعِبادَةِ الشَّيْطانِ، وَعَبادَةِ كُلِّ نِدّ يُدْعى مِنْ دُونِ اللهِ». اَللَّهُمَّ إِلَيْكَ بَسَطْتُ يَدِى وَ فِيما عِنْدَكَ عَظُمَتْ رَغْبَتِى فَاقْبَلْ سُبْحَتِى، وَاغْفِرْ لِى وَارْحَمْنِى،اَللّهُمَّ إِنِّى أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْكُفْرِ وَالْفَقْرِ وَمَواقِفِ الْخِزْيِ فِي الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ».

مستحبات طواف

مستحب است حاجى در حال طواف، با كمال خلوص وتوجّه به خدا، در هر دورى از طواف هاى هفت گانه، راز و نيازى آهسته و آرام، با حضرت حق داشته باشد، پس علاوه بر اذكارى كه دارد، مى تواند در هر شوط اين ادعيه را بخواند:

دعاى اشواط طواف

اشاره

براى اينكه طواف كننده در تعداد دورهاى طواف شك نكند، مى تواند دعاهاى وارده را تقسيم كرده و در هر دور طواف بخشى از آن را به قصد رجاء بخواند، واگر تكرار شد مانعى ندارد.

دعاى دور اوّل

«اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِى يُمْشى بِه عَلى طَلَلِ الْماءِ،كَما يُمْشى بِه عَلى جَدَدِ الاَْرْضِ، وَأَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِى يَهْتَزُّلَهُ عَرْشُكَ، وَأَسْأَلُكَ بِاِسْمِكَ الَّذِى تَهْتَزُّ لَهُ أَقْدامُ مَلائِكَتِكَ،وَأَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِى دَعاكَ بِهِ مُوسى مِنْ جانِبِ الطُّورِ، فَاسْتَجَبْتَ لَهُ، وَأَلْقَيْتَ عَلَيْهِ مَحَبَّةً مِنْكَ، وَأَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِى غَفَرْتَ بِهِ لِمُحَمَّد صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَما تَأَخَّرَ، وَأَتْمَمْتَ عَلَيْهِ نِعْمَتَكَ ، أَنْ تَرْزُقَنِى خَيْرَ الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ» و حاجات خود را مى خواهى.

دعاى دور دوم

«اَللّهُمَّ إِنِّى إِلَيْكَ فَقِيرٌ، وَإِنِّى خائِفٌ مُسْتَجِيرٌ، فَلا تُغَيِّرْ جِسْمِى وَلا تُبَدِّلِ اسْمِى».

سپس مى گويى:سائِلُكَ فَقِيرُكَ مِسْكِينُكَ بِبابِكَ، فَتَصَدَّقْ عَلَيْهِ بِالْجَنَّةِ. اَللّهُمَّ الْبَيْتُ بَيْتُكَ، وَالْحَرَمُ حَرَمُكَ، وَالْعَبْدُ عَبْدُكَ، وَهذا مَقامُ الْعائِذِ الْمُسْتَجِيرِ بِكَ مِنَ النّارِ، فَأَعْتِقْنِى وَ والِدَيَّ وَ أَهْلِي وَوُلْدِى وَإِخْوانِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنَ النّارِ، يا جَوادُ يا كَرِيمُ».

دعاى دور سوم

«اَللّهُمَّ أَدْخِلْنِى الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِكَ، وَأَجِرْنِى بِرَحْمَتِكَ مِنَ النّارِ، وَعافِنِى مِنَ السُّقْمِ، وَأَوْسِعْ عَلَيَّ مِنَ الرِّزْقِ الْحَلالِ، وَادْرَأْ عَنِّي شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ، وَشَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ، يا ذَا الْمَنِّ وَالطَّوْلِ، وَالْجُودِ وَالْكَرَمِ، اِنَّ عَمَلِى ضَعِيفٌ فَضاعِفْهُ لِى، وَتَقَبَّلْهُ مِنِّى، إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ».

دعاى دور چهارم

«يا اَللهُ يا وَلِيَّ الْعافِيَةِ، وَخالِقَ الْعافِيَةِ، وَرازِقَ الْعافِيَةِ، وَالْمُنْعِمَ بِالْعافِيَةِ، وَ الْمَنَّانَ بِالْعَافِيَةِ، وَالْمُتَفَضِّلُ بِالْعافِيَةِ عَلَيَ

وَعَلى جَمِيعِ خَلْقِكَ، يا رَحْمانَ الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ وَرَحِيمَهُما، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَارْزُقْنا الْعافِيَةَ، وَ دَوَامَ الْعَافِيَةِ، وَتَمامَ الْعافِيَةِ، وَشُكْرَ الْعافِيَةِ فِى الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ».

دعاى دور پنجم

«اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى شَرَّفَكِ وَعَظَّمَكِ، وَالْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى بَعَثَ مُحَمَّداً نَبِيّاً، وَجَعَلَ عَلِيّاً إِماماً. اَللّهُمَّ اهْدِ لَهُ خِيارَ خَلْقِكَ، وَجَنِّبْهُ شِرارَ خَلْقِكَ».

آنگاه مى گويى:" رَبَّنا آتِنا فِى الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِى الاْخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النّارِ " .

دعاى دور ششم

«اَللّهُمَّ الْبَيْتُ بَيْتُكَ، وَالْعَبْدُ عَبْدُكَ، وَ هذا مَقامُ الْعائِذِ بِكَ مِنَ النّارِ. اَللّهُمَّ مِنْ قِبَلِكَ الرَّوْحُ وَالْفَرَجُ وَالْعافِيَةُ. اَللّهُمَّ اِنَّ عَمَلِى ضَعِيفٌ فَضاعِفْهُ لِى، وَاغْفِرْ لِى مَا اطَّلَعْتَ عَلَيْهِ مِنِّى وَ خَفِيَ عَلي خَلْقِكَ، أَسْتَجِيرُ بِاللهِ مِنَ النّارِ».

دعاى دور هفتم

«اَللّهُمَّ إِنَّ عِنْدِى أَفْواجاً مِنْ ذُنُوب، وَ أَفْواجاً مِنْ خَطايا وَعِنْدَكَ أَفْواجٌ مِنْ رَحْمَة، وَ أَفْواجٌ مِنْ مَغْفِرَة، يا مَنِ اسْتَجابَ لاَِبْغَضِ خَلْقِهِ إِلَيْهِ إِذْ قالَ أَنْظِرْنِى إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ، اِسْتَجِبْ لِى». سپس حاجاتت را بخواه و آنگاه بگو:

«اَللّهُمَّ قَنِّعْنِى بِما رَزَقْتَنِى، وَبارِكْ لِى فِيما آتَيْتَنِى». و هنگامى كه مقابل مقام حضرت ابراهيم رسيدى، بگو:«اَللّهُمَّ أَعْتِقْ رَقَبَتِى مِنَ النّارِ، وَوَسِّعْ عَلَيَّ مِنَ الرِّزْقِ الْحَلالِ، وَادْرَأْ عَنِّي شَرَّفَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ وَشَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ». وامام سجّاد (عليه السلام) هنگام طواف، به ناودان نگاه مى كرد، و عرضه مى داشت:

«اَللّهُمَّ أَدْخِلْنِى الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِكَ، وَأَجِرْنِى بِرَحْمَتِكَ مِنَ النّارِ، وَعافِنِى مِنَ السُّقْمِ، وَأَوْسِعْ عَلَيَّ مِنَ الرِّزْقِ الْحَلالِ، وَادْرَأْ عَنِّي شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ، وَشَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ».

مستحبات نماز طواف

در نماز طواف مستحب است بعد از حمد، در ركعت اوّل سوره «توحيد» ودر ركعت دوّم سوره " قُلْ يا أَيُّهَا الْكافِرُونَ " را بخواند، وپس از نماز، حمد وثناى الهى را بجا آورده وصلوات بر محمّد وآل محمّد بفرستد، واز خداوند عالم طلب قبول نمايد، وبگويد:«اَللّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنِّى، وَلا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنِّى، اَلْحَمْدُ لِلّهِ بِمَحامِدِهِ كُلِّها عَلى نَعْمائِهِ كُلِّها، حَتّى يَنْتَهِيَ الْحَمْدُ إِلي ما يُحِبُّ رَبِّى وَيَرْضى. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ، وَتَقَبَّلْ مِنِّى، وَطَهِّرْ قَلْبِى، وَزَكِّ عَمَلِى». و در روايت ديگر چنين آمده است: «اَللّهُمَّ ارْحَمْنِى بِطَواعِيَتِى إِيّاكَ، وَطَواعِيَتِى رَسُولِكَ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ. اَللّهُمَّ جَنِّبْنِى أَنْ أَتَعَدّى حُدُودَكَ، وَاجْعَلْنِى مِمَّنْ يُحِبُّكَ وَيُحِبُّ رَسُولَكَ وَمَلائِكَتَكَ وَعِبادَكَ الصّالِحِينَ».

و در بعضى از روايات است كه حضرت صادق (عليه السلام) بعد از نماز طواف به سجده رفته و چنين مى گفت: «سَجَدَ وَجْهِى لَكَ تَعَبُّداً وَرِقّاً، لاإِلهَ إِلاّ أَنْتَ حَقّاً حَقّاً،

اَلاَْوَّلُ قَبْلَ كُلِّ شَيْ ء، وَالاْخِرُ بَعْدَ كُلِّ شَيْ ء، وَها أَنَا ذا بَيْنَ يَدَيْكَ ناصِيَتِي بِيَدِكَ، فَاغْفِرْ لِى، إِنَّهُ لا يَغْفِرُ الذَّنْبَ الْعَظِيمَ غَيْرُكَ، فَاغْفِرْ لِى، فَإِنِّى مُقِرٌّ بِذُنُوبِى عَلى نَفْسِى، وَلا يَدْفَعُ الذَّنْبَ الْعَظِيمَ غَيْرُكَ». و بعد از سجده، روى مبارك آن حضرت از گريه چنان بود كه گويا در آب فرو رفته باشد.

مستحبّات سعى

مستحب است پس از خواندن نماز طواف وپيش از سعى، مقدارى از آب زمزم بياشامد و به سر و پشت و شكم خود بريزد و بگويد:«اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْماً نافِعاً، وَرِزْقاً واسِعاً، وَشِفاءً مِنْ كُلِّ داء وَسُقْم». پس از آن نزديك حجرالأسود بيايد، ومستحب است از درى كه روبروى حجرالأسود است به سوى صفا متوجه شود، و با آرامش دل وبدن بالاى صفا رفته، وبه خانه كعبه نظر كند، و به ركنى كه حجرالأسود در آن است رو نمايد، وحمد وثناى الهى را بجا آورد، ونعمت هاى الهى را به خاطر بياورد، آنگاه اين ذكر را بگويد: «اَللهُ أَكْبَرُ» هفت مرتبه.

«اَلْحَمْدُ لِلّهِ» هفت مرتبه. «لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ» هفت مرتبه. «لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، يُحْيِى وَيُمِيتُ، وَهُوَ حَيٌّ لا يَمُوتُ، بِيَدِهِ الْخَيْرُ، وَهُوَ عَلي كُلِّ شَيْ ء قَدِيرٌ» (سه مرتبه) .پس صلوات بر محمّد وآل محمّد بفرستد، وسه مرتبه بگويد: «اَللهُ أَكْبَرُ عَلى ما هَدانا، وَالْحَمْدُ لِلّهِ عَلى ما أَبْلانا، وَالْحَمْدُ

لِلّهِ الْحَىِّ الْقَيُّومِ، وَالْحَمْدُ لِلّهِ الْحَىِّ الدّائِمِ».

پس سه مرتبه بگويد:

«أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ، لا نَعْبُدُ إِلاّ إِيّاهُ، مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ، وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ».

پس سه مرتبه بگويد:

«اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ الْعَفْوَ وَالْعافِيَةَ وَالْيَقِينَ فِى الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ».

و سه مرتبه بگويد:

«اَللّهُمَّ

آتِنا فِى الدُّنْيا حَسَنَةً وَفِى الاْخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنا عَذابَ النّارِ».

پس بگويد:

«اَللهُ أَكْبَرُ» صد مرتبه. «لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ» صد مرتبه. «اَلْحَمْدُ لِلّهِ» صد مرتبه. «سُبْحانَ اللهِ» صد مرتبه.

پس بگويد:«لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ، أَنْجَزَ وَعْدَهُ، وَنَصَرَ عَبْدَهُ، وَغَلَبَ الاَْحْزابَ وَحْدَهُ، فَلَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ وَحْدَهُ. اَللّهُمَّ بارِكْ لِى فِى الْمَوْتِ وَفِيما بَعْدَ الْمَوتِ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَعُوذُ بِكَ مِنْ ظُلْمَةِ الْقَبْرِ وَوَحْشَتِهِ. اَللّهُمَّ أَظِلَّنِى فِى ظِلِّ عَرْشِكَ يَوْمَ لا ظِلَّ إِلاّ ظِلُّكَ».

و بسيار دعاى بعد را كه سپردن دين و نفس و اهل و مال خود به خداوند عالم است، تكرار كند، بگويد:

«اَسْتَوْدِعُ اللهَ الرَّحْمنَ الرَّحِيمَ الَّذِى لا تَضِيعُ وَدائِعُهُ دِينِى وَنَفْسِى وَأَهْلِى . اَللّهُمَّ اسْتَعْمِلْنِى عَلى كِتَابِكَ وَسُنَّةِ نَبِيِّكَ، وَتَوَفَّنِى عَلى مِلَّتِهِ، وَاَعِذْنِى مِنَ الْفِتْنَةِ». پس «اَللهُ أَكْبَرُ» سه مرتبه بگويد.

بعد دعاى سابق را دو مرتبه تكرار كند، آنگاه يك بار ديگر تكبير ودعا را بخواند، واگر تمام اين عمل رانتواند انجام دهد هر قدر كه مى تواند بخواند. و مستحب است كه رو به كعبه نمايد، واين دعا را بخواند:

«اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِى كُلَّ ذَنْب أَذْنَبْتُهُ قَطُّ ، فَإِنْ عُدْتُ فَعُدْ عَلَيَّ بِالْمَغْفِرَةِ، فَإِنَّكَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ. اَللّهُمَّ افْعَلْ بِى ما أَنْتَ أَهْلُهُ، فَإِنَّكَ إِنْ تَفْعَلْ بِى ما أَنْتَ أَهْلُهُ تَرْحَمْنِى، وَإِنْ تُعَذِّبْنِى فَأَنْتَ غَنِيٌّ عَنْ عَذابِى، وَأَنَا مُحْتَاجٌ إِلى رَحْمَتِكَ، فَيا مَنْ أَنَا مُحْتاجٌ إِلى رَحْمَتِهِ اِرْحَمْنِى. اَللّهُمَّ لا تَفْعَلْ بِى ما أَنَا أَهْلُهُ، فَإِنَّكَ إِنْ تَفْعَلْ بِى ما أَنَا اهْلُهُ تُعَذِّبْنِى، وَلَمْ تَظْلِمْنِى، أَصْبَحْتُ أَتَّقِى عَدْلَكَ ، وَلا أَخافُ جَوْرَكَ، فَيا مَنْ هُوَ عَدْلٌ لا يَجُورُ اِرْحَمْنِى».

پس بگويد: «يا مَنْ لا يَخِيبُ سائِلُهُ، وَلا يَنْفَدُ نائِلُهُ، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَأَعِذْنِى مِنَ النّارِ بِرَحْمَتِكَ».

و در حديث

شريف وارد شده است: ايستادن بر صفا را طول دهد، وهنگامى كه از صفا پايين مى آيد رو به خانه كعبه كند و بگويد: «اَللّهُمَّ إِنِّى أَعُوذُ بِكَ مِنْ عَذابِ الْقَبْرِ وَفِتْنَتِهِ وَغُرْبَتِهِ وَوَحْشَتِهِ وَظُلْمَتِهِ وَضِيقِهِ وَضَنْكِهِ. اَللّهُمَّ اَظِلَّنِى فِى ظِلِّ عَرْشِكَ يَوْمَ لا ظِلَّ إِلاّ ظِلُّكَ».

سپس مى گويى:

«يا رَبَّ الْعَفْوِ، يا مَنْ أَمَرَ بِالْعَفْوِ، يا مَنْ هُوَ أَوْلى بِالْعَفْوِ،يامَنْ يُثِيبُ عَلَى الْعَفْوِ، اَلْعَفْوَ اَلْعَفْوَ اَلْعَفْوَ، يَا جَوادُ يَاكَرِيمُ يَا قَرِيبُ، يَا بَعِيدُ، اُرْدُدْ عَلَيَّ نِعْمَتَكَ ، وَاسْتَعْمِلْنِي بِطاعَتِكَ وَمَرْضاتِكَ». و مستحب است پياده سعى نمايد، و از صفا تا مناره ميانه، راه رود، واز آنجا تا جايى كه محل بازار عطاران بوده است (اين فاصله با چراغ سبز مشخص شده) ، (هَرْوَلَه كند) ، و اگر سوار باشد اين فاصله را كمى تند نمايد، و از براى زنها هَرْوَلَه نيست، و مستحب است در هنگامى كه به اين محل مى رسد، بگويد:

«بِسْمِ اللهِ وَاللهُ أَكْبَرُ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، اَللّهُمَّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَتَجاوَزْ عَمّا تَعْلَمُ، إِنَّكَ أَنْتَ الاَْعَزُّ الاَْكْرَمُ، وَاهْدِنِى لِلَّتِى هِيَ أَقْوَمُ. اَللّهُمَّ إِنَّ عَمَلِي ضَعِيفٌ فَضاعِفْهُ لِي، وَتَقَبَّلْ مِنِّى. اَللّهُمَّ لَكَ سَعْيِى، وَبِكَ حَوْلِى

وَقُوَّتِى، تَقَبَّلْ عَمَلِى، يا مَنْ يَقْبَلُ عَمَلَ الْمُتَّقِينَ».

و چون از اين قسمت گذشتى بگو:

«يا ذَا الْمَنِّ وَالْفَضْلِ وَالْكَرَمِ وَالنَّعْماءِ وَالْجُودِ، اِغْفِرْ لِى ذُنُوبِى، إِنَّهُ لا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاّ أَنْتَ».

و هنگامى كه به مروه رسيد بالاى آن برود، وبجا آورد آنچه را كه در صفا بجا آورد، وبخواند دعاهاى آنجا را به ترتيبى كه ذكر شد. وپس از آن بگويد:

«يا مَنْ أَمَرَ بِالْعَفْوِ، يا مَنْ يُحِبُّ الْعَفْوَ، يا مَنْ يُعْطِى عَلَى الْعَفْوِ، يا مَنْ يَعْفُو عَلَى الْعَفْوِ، يارَبَّ الْعَفْوِ،

اَلْعَفْوَ اَلْعَفْوَ اَلْعَفْوَ». و مستحب است در گريه كردن بكوشد و خود را به گريه وا دارد، ودر حال سعى دعا بسيار كند، وبخواند اين دعا را:

«اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ حُسْنَ الظَّنِّ بِكَ عَلى كُلِّ حَال، وَصِدْقَ النِّيَّةِ فِى التَّوَكُّلِ عَلَيْكَ».

آداب تقصير عمره

واجب است پس از اتمام دور سعى بين صفا و مروه، قسمتى از مو يا ناخن خود را به نيّت تقصير كوتاه كند، وبهتر آن است كه اكتفا به گرفتن ناخن نكند بلكه از موى خود هم قدرى كوتاه كند، كه موافق احتياط است، وتراشيدن سر در تقصير عمره تمتع كفايت نمى كند، بلكه حرام مى باشد.و هنگام تقصير مناسب است اين دعا را بخواند:«اَللّهُمَّ أَعْطِنِى بِكُلِّ شَعْرَة نُوراً يَوْمَ الْقِيامَةِ».

اقسام حج

حجّ بر سه قسم است:

1 . (حجّ تمتّع» وآن وظيفه كسانى است كه 48 ميل (يعنى شانزده فرسخ) از مكّه دور باشند، وحجّ تمتع همراه عمره تمتع است.

2 . (حجّ افراد» كه عين حجّ تمتع است با اين فرق كه در حجّ تمتّع قربانى واجب است و در حجّ إفراد واجب نيست.

3 . (حجّ قِران» مانند حجّ افراد است با اين تفاوت كه در حجّ قِران، همراه آوردن قربانى لازم است. تفصيل مسائل اقسام حجّ را در مناسك مطالعه كنيد.

واجبات حجّ تمتع

واجبات حجّ تمتّع 13 عمل است:

1 . احرام بستن در مكّه.

2 . وقوف در عرفات.

3 . وقوف در مشعرالحرام.

4 . زدن سنگ بر جمره عقبه در روز عيد.

5 . قربانى در منا.

6 . تراشيدن سر يا تقصير كردن در منا.

7 . طواف زيارت در مكّه.

8 . دو ركعت نماز طواف.

9 . سعى بين صفا ومروه.

10 . طواف نساء.

11 . دو ركعت نماز طواف نساء.

12 . ماندن در منا شب يازدهم ودوازدهم (ودر بعضى موارد شب سيزدهم) .

13 . رمى جمرات در روز يازدهم ودوازدهم.

ودعاهاى وارده ضمن اين اعمال از قرار زير مى باشد:

مستحبات إحرام حجّ تا وقوف به عرفات

امورى كه در احرام عمره مستحب بود در احرام حجّ نيز مستحب است، وپس از اين كه شخص احرام بست واز مكه بيرون آمد، همين كه بر «أَبْطَح» مشرِف شد، به آواز بلند تلبيه

گويد، وچون متوجّه منا شود بگويد:

«اَللّهُمَّ إِيّاكَ أَرْجُو وَإِيّاكَ أَدْعُو، فَبَلِّغْنِى أَمَلِى، وَأَصْلِحْ لِى عَمَلِى».

و با وقار و دل آرام، و در حال گفتن سبحان الله و ذكر حق تعالى حركت كند، وچون به منا رسيد بگويد:

«اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى أَقْدَمَنِيها صالِحاً فِى عافِيَة وَبَلَّغَنِى هذَا الْمَكانَ».

پس بگويد:

«اَللّهُمَّ هذِهِ مِنًى وَهِيَ مِمّا مَنَنْتَ بِهِ مِنَ الْمَناسِكِ، فَأَسْأَلُكَ أَنْ تَمُنَّ عَلَيَّ فِيها بِما مَنَنْتَ بِهِ عَلي أَوْلِيائِكَ، فَإِنَّما أَنَا عَبْدُكَ وَفِي قَبْضَتِكَ».

ومستحب است شب عرفه را در منا بوده، وبه اطاعت الهى مشغول باشد، وبهتر آن است كه عبادات وخصوصاً نمازها را در مسجد خَيفْ بجا آورد، وچون نماز صبح را خواند تا طلوع آفتاب تعقيب نماز بخواند، پس به سوى عرفات روانه شود، واگر خواسته باشد بعد از طلوع صبح برود مانعى ندارد، ولى سنّت آن است كه تا آفتاب طلوع نكرده از وادى مُحَسَّر رد

نشود، وروانه شدن پيش از صبح مكروه است، وچون به عرفات متوجّه شود، اين دعا را بخواند:«اَللّهُمَّ إِلَيْكَ صَمَدْتُ، وَإِيّاكَ اعْتَمَدْتُ، وَوَجْهَكَ أَرَدْتُ، أَسْأَلُكَ أَنْ تُبارِكَ لِى فِى رِحْلَتِى ، وَأَنْ تَقْضِيَ لِي حاجَتِي، وَأَنْ تَجْعَلَنِي مِمَّنْ تُباهِي بِهِ الْيَوْمَ مَنْ هُوَ أَفْضَلُ مِنِّى».

مستحبات واعمال شب عرفه

شب نهم ذى حجه كه شب عرفه است در فضيلت و احيا و دعا وعبادت مانند روز عرفه است، و مستحب است كه در آن شب اين دعاها خوانده شود.

دعاى شب عرفه

«اَللّهُمَّ يا شاهِدَ كُلِّ نَجْوى، وَمَوْضِعَ كُلِّ شَكْوى، وَعالِمَ كُلِّ خَفِيَّة، وَمُنْتَهى كُلِّ حاجَة، يا مُبْتَدِئاً بِالنِّعَمِ عَلَى الْعِبادِ،يا كَرِيمَ الْعَفْوِ، يا حَسَنَ التَّجاوُزِ، يا جَوادُ، يا مَنْ لا يُوارِى مِنْهُ لَيْلٌ داج، وَلا بَحْرٌ عَجّاجٌ، وَلا سَماءٌ ذاتُ أَبْراج، وَلا ظُلَمٌ ذاتُ ارْتِتاج، يا مَنِ الظُّلْمَةُ عِنْدَهُ ضِياءٌ،أَسْأَلُكَ بِنُورِ وَجْهِكَ الْكَرِيمِ، الَّذِى تَجَلَّيْتَ بِهِ لِلْجَبَلِ، فَجَعَلْتَهُ دَكّاً وَخَرَّ مُوسى صَعِقاً، وَبِاسْمِكَ الَّذِى رَفَعْتَ بِهِ السَّماواتِ بِلا عَمَد، وَسَطَحْتَ بِهِ الاَْرْضَ عَلى وَجْهِ ماء جَمَد، وَبِاسْمِكَ الْمَخْزُونِ الْمَكْنُونِ الْمَكْتُوبِ الطّاهِرِ الَّذِى إِذا دُعِيتَ بِهِ اَجَبْتَ، وَإِذا سُئِلْتَ بِهِ أَعْطَيْتَ، وَبِاسْمِكَ السُّبُّوحِ الْقُدُّوسِ الْبُرْهانِ الَّذِى هُوَ نُورٌ عَلى كُلِّ نُور، وَنُورٌ مِنْ نُور، يُضِيْ ءُ مِنْهُ كُلُّ نُور، إِذا بَلَغَ الاَْرْضَ انْشَقَّتْ، وَإِذا بَلَغَ السَّماواتِ فُتِحَتْ، وَإِذا بَلَغَ الْعَرْشَ اهْتَزَّ، وَبِاسْمِكَ الَّذِى تَرْتَعِدُ مِنْهُ فَرائِصُ مَلائِكَتِكَ، وَأَسْأَلُكَ بِحَقِّ جَبْرَئِيلَ وَمِيكائِيلَ وَاِسْرافِيلَ، وَبِحَقِّ مُحَمَّد الْمُصْطَفى صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَعَلى جَمِيعِ الاَْنْبِياءِ وَجَمِيعِ الْمَلائِكَةِ، وَبِالاِْسْمِ الَّذِى مَشى بِهِ الْخِْضرُ عَلى طَلَلِ الْماءِ كَما مَشى بِهِ عَلى جَدَدِ الاَْرْضِ، وَبِاسْمِكَ الَّذِى فَلَقْتَ بِهِ الْبَحْرَ لِمُوسى، وَأَغْرَقْتَ فِرْعَونَ وَقَوْمَهُ، وَأَنْجَيْتَ بِهِ مُوسَى بْنَ عِمْرانَ مِنْ جانِبِ الطُّورِ الاَْيْمَنِ، فَاسْتَجَبْتَ لَهُ وَاَلْقَيْتَ عَلَيْهِ مَحَبَّةً مِنْكَ، وَبِاسْمِكَ الَّذِى بِهِ أَحْيا عِيسَى بْنُ مَرْيمَ الْمَوْتى، وَتَكَلَّمَ فِى المَهْدِ صَبِيّاً، وَأَبْرَءَ الاَْكْمَهَ وَالاَْبْرَصَ بِإِذْنِكَ، وَبِاسْمِكَ الَّذِى دَعاكَ بِهِ حَمَلَةُ عَرْشِكَ وَجَبْرَئِيلُ وَمِيكائِيلُ وَأِسْرافِيلُ، وَحَبِيبُكَ مُحَمَّدٌ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَمَلائِكَتُكَ الْمُقَرَّبُونَ، وَأَنْبِياؤُكَ الْمُرسَلُونَ، وَعِبادُكَ الصّالِحُونَ مِنْ أَهْلِ السَّماواتِ وَالاَْرَضِينَ، وَبِاسْمِكَ الَّذِى دَعاكَ بِهِ ذُوالنُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِبِاً

فَظَنَّ أَنْ لَنْ تَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنادى فِى الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّى كُنْتُ مِنَ الظّالِمِينَ، فَاسْتَجَبْتَ لَهُ وَنَجَّيْتَهُ مِنَ الْغَمِّ، وَكَذلِكَ تُنْجِى الْمُؤْمِنِينَ، وَبِاسْمِكَ الْعَظِيمِ الَّذِى دَعاكَ بِهِ داوُدُ وَخَرَّ لَكَ ساجِداً، فَغَفَرْتَ لَهُ ذَنْبَهُ، وَبِاسْمِكَ الَّذِى دَعَتْكَ بِهِ آسِيَةُ امْرَاَةُ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِ

ابْنِ لِى عِنْدَكَ بَيْتاً فِى الْجَنَّةِ وَنَجِّنِى مِنْ فِرْعَونَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِى مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِينَ، فَاسْتَجَبْتَ لَها دُعاءَها، وَبِاسْمِكَ الَّذِى دَعاكَ بِهِ أَيُّوبُ إِذْحَلَّ بِهِ الْبَلاءُ، فَعافَيْتَهُ وَآتَيْتَهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِكَ وَذِكْرى لِلْعابِدِينَ، وَبِاسْمِكَ الَّذِى دَعاكَ بِهِ يَعْقُوبُ، فَرَدَدْتَ عَلَيْهِ بَصَرَهُ وَقُرَّةَ عَيْنِهِ يُوسُفَ، وَجَمَعْتَ شَمْلَهُ، وَبِاسْمِكَ الَّذِى دَعاكَ بِهِ سُلَيمانُ، فَوَهَبْتَ لَهُ مُلْكاً لا يَنْبَغِى لاَِحَد مِنْ بَعْدِهِ، إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهّابُ، وَبِاسْمِكَ الَّذِى سَخَّرْتَ بِهِ الْبُراقَ لِمُحَمَّد صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَآلِه، إِذْ قالَ تَعالى: " سُبْحانَ الَّذِى اَسْرى بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الاَْقْصى " ، وَقَوْلُهُ: "سُبْحانَ الَّذِى سَخَّرَ لَنا هذا وَما كُنّا لَهُ مُقْرِنِينَ وَاِنّا إِلى رَبِّنا لَمنُقَلِبُونَ " ، وَبِاسْمِكَ الَّذِى تَنَزَّلَ بِهِ جَبْرَئِيلُ عَلى مُحَمَّد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَباِسْمِكَ الَّذِى دَعاكَ بِهِ آدَمُ، فَغَفَرْتَ لَهُ ذَنْبَهُ وَاَسْكَنْتَهُ جَنَّتَكَ ، وأَسْأَلُكَ بِحَقِّ الْقُرْآنِ الْعَظِيمِ، وَبِحَقِّ مُحَمَّد خاتَمِ النَّبِيِّينَ، وَبِحَقِّ اِبراهِيمَ وَبِحَقِّ فَصْلِكَ يَوْمَ الْقَضاءِ، وَبِحَقِّ الْمَوازِينِ إِذا نُصِبَتْ، وَ الصُّحُفِ إِذا نُشِرَتْ، وَبِحَقِّ الْقَلَمِ وَما جَرى وَاللَّوْحِ وَما أَحْصى، وَبِحَقِّ الاِْسْمِ الَّذِى كَتَبْتَهُ عَلى سُرادِقِ الْعَرْشِ قَبْلَ خَلْقِكَ الْخَلْقَ وَالدُّنْيا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ بِأَلْفَيْ عام، وَأَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، وَأَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ،وأَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الْمَخْزُونِ فِى خَزائِنِكَ الَّذِى خَلْقِكَ، لا مَلَكٌ مُقَرَّبٌ وَلا نَبِيٌّ مُرْسَلٌ وَلا عَبْدٌ مُصْطَفيً، وَأَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِى شَقَقْتَ بِهِ الْبِحارَ،

وَقامَتْ بِهِ الْجِبالُ، وَاخْتَلَفَ بِهِ اللَّيْلُ وَالنَّهارُ، وَبِحَقِّ السَّبْعِ الْمَثانِى وَالْقُرْآنِ الْعَظِيمِ، وَبِحَقِّ الْكِرامِ الْكاتِبِينَ، وَبِحَقِّ «طا ها» وَ «يا سِينِ» وَ «كاف ها يا

عين صاد» وَ«حا ميم عين سين قاف»،وَبِحَقِّ تَوْراةِ مُوسى، وَإِنْجِيلِ عِيسى، وَزَبُورِ داوُدَ، وَفُرْقانِ مُحَمَّد، صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَعَلى جَمِيعِ الرُّسُلِوَبِ آهِيّاًوَشَراهِيّاً.اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِحَقِّ تِلْكَ الْمُناجاةِ الَّتِى كانَتْ بَيْنَكَ وَبَيْنَ مُوسَى بنِ عِمْرانَ فَوْقَ جَبَلِ طُورِ سَيْناءَ،وأَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِى عَلَّمْتَهُ مَلَكَ الْمَوْتِ لِقَبْضِ الاَْرْواحِ، وأَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِى كُتِبَ عَلى وَرَقِ الزَّيْتُونِ، فَخَضَعَتِ النِّيرانُ لِتِلْكَ الوَرَقَةِ، فَقُلْتَ: " يا نارُ كُونِى بَرْداً وَسَلاماً "، وَأَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِى كَتَبْتَهُ عَلى سُرادِقِ الْمَجْدِ وَالْكَرامَةِ، يامَنْ لايُحْفِيهِ سائِلٌ وَلا يَنْقُصُهُ نائِلٌ، يا مَنْ بِه ِيُسْتَغاثُ وَإِلَيْهِ يُلْجَاُ،أَسْأَلُكَ بِمَعاقِدِ الْعِزِّ مِنْ عَرْشِكَ، وَمُنْتَهَى الرَّحْمَةِ مِنْ كِتابِكَ، وَبِاسْمِكَ الاَْعْظَمِ، وَجَدِّكَ الاَْعْلى، وَكَلِماتِكَ التّامّاتِ الْعُلى. اَللّهُمَّ رَبَّ الرِّياحِ وَما ذَرَتْ، وَالسَّماءِ وَما أَظَلَّتْ، وَالاَْرْضِ وَما أَقَلَّتْ، وَالشَّياطِينِ وَما اَضَلَّتْ، وَالْبِحارِ وَما جَرَتْ، وَبحَقِّ كُلِّ حَقّ هُوَ عَلَيْكَ حَقٌّ، وَبِحَقِّ الْمَلائِكَةِ الْمُقَرَّبِينَ وَالرَّوْحانِيِّينَ وَالْكَرُّوبِيِّينَ

وَالْمُسَبِّحِينَ لَكَ بِاللَّيْلِ وَالنَّهارِ لا يَفْتُرُونَ، وَبِحَقِّ اِبْراهِيمَ خَلِيلِكَ، وَبِحَقِّ كُلِّ وَلِىّ يُنادِيكَ بَيْنَ الصَّفا وَالْمَرْوَةِ،

وَتَسْتَجِيبُ لَهُ دُعاءَهُ يا مُجِيبُ، أَسْأَلُكَ بِحَقِّ هذِهِ الاَْسْماءِ وَبِهذِهِ الدَّعَواتِ أَنْ تَغْفِرَ لَنا ما قَدَّمْنا وَما اَخَّرْنا وَما أَسْرَرْنا وَما أَعْلَنّا وَما أَبْدَيْنا وَما أَخْفَيْنا وَما أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنّا، إِنَّكَ عَلى كُلِّشَيْ ء قَدِيرٌ، بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ، يا حافِظَ كُلِّ غَرِيب، يا مُونِسَ كُلِّ وَحِيد، يا قُوَّةَ كُلِّ ضَعِيف، يا ناصِرَ كُلِّ مَظْلُوم، يا رازِقَ كُلِّ مَحْرُوم، يا مُونِسَ كُلِّ مُسْتَوْحِش، يا صاحِبَ كُلِّ مُسافِر، يا عِمادَ كُلِّ حاضِر، يا غافِرَ كُلِّ ذَنْب وَخَطِيئَة، يا غِياثَ الْمُسْتَغِيثِينَ، يا صَرِيخَ الْمُسْتَصْرِخِينَ، يا كاشِفَ كَرْبِ الْمَكْرُوبِينَ، يا فارِجَ هَمِّ

الْمَهْمُومِينَ،يا بَدِيعَ السَّماواتِ وَالاَْرَضِينَ، يا مُنْتَهى غايَةِ الطّالِبِينَ، يا مُجِيبَ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّينَ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ، يا رَبَّ الْعالَمِينَ، يا دَيّانَ يَوْمِ الدِّينِ، يا أَجْوَدَ الاَْجْوَدِينَ، يا أَكْرَمَ الاَْكْرَمِينَ، يا أَسْمَعَ السّامِعِينَ، يا أَبْصَرَ النّاظِرِينَ، يا أَقْدَرَ الْقادِرِينَ، اِغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِى تُغَيِّرُ النِّعَمَ، وَاغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تُورِثُ النَّدَمَ، وَاغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِى تُورِثُ السَّقَمَ، وَاغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تَهْتِكُ الْعِصَمَ، وَاغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تَرُدُّ الدُّعاءَ، وَاغْفِرْ ليَ ِ الذُّنُوبَ الَّتِى تَحْبِسُ قَطْرَ السَّماءِ، وَاغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تُعَجِّلُ الْفَناءَ، وَاغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تَجْلِبُ الشَّقاءَ، وَاغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تُظْلِمُ الْهَواءَ، وَاغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تَكْشِفُ الْغِطاءَ، وَاغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِى لا يَغْفِرُها غَيْرُكَ يا اَللهُ، وَاحْمِلْ عَنِّى كُلَّ تَبِعَة لاَِحَد مِنْ خَلْقِكَ، وَاجْعَلْ لِى مِنْ أَمْرِى فَرَجاً وَمَخْرَجاً وَيُسْراً، وَأَنْزِلْ يَقِينَكَ فِى صَدْرِى، وَرَجاءَكَ فِى قَلبِْى، حَتّى لا أَرْجُوَ غَيْرَكَ. اَللّهُمَّ احْفَظْنِى، وَعافِنِى فِى مَقامِى، وَاصْحَبْنِى فِى لَيْلِى وَنَهارِى وَمِنْ بَيْنِ يَدَيَّ وَمِنْ خَلْفِي وَعَنْ يَمِينِي وَعَنْ شِمالِي وَمِنْ فَوْقِى وَمِنْ تَحْتِى، وَيَسِّرْ لِيَ السَّبِيلَ، وَأَحْسِنْ لِيَ التَّيْسِيرَ، وَلا تَخْذُلْنِى فِى الْعَسِيرِ، وَاهْدِنِى يا خَيْرَ دَلِيل، وَلا تَكِلْنِى إِلى نَفْسِى فِى الاُْمُورِ، وَلَقِّنِى كُلَّ سُرُور، وَاقْلِبْنِى إِلى أَهْلِى بِالْفَلاِح وَالنَّجاحِ مَحْبُوراً فِى الْعاجِلِ وَالاْجِلِ، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ء قَدِيرٌ، وَارْزُقْنِى مِنْ فَضْلِكَ، وَأَوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ طَيِّباتِ رِزْقِكَ، وَاسْتَعْمِلْنِى فِى طاعَتِكَ، وَأَجِرْنِى مِنْ عَذابِكَ وَنارِكَ، وَاقْلِبْنِى إِذا تَوَفَّيْتَنِى إِلى جَنَّتِكَ بِرَحْمَتِكَ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَعُوذُ بِكَ مِنْ زَوالِ نِعْمَتِكَ، وَمِنْ تَحْوِيلِ عافِيَتِكَ، وَمِنْ حُلُولِ نَقِمَتِكَ، وَمِنْ نُزُولِ عَذابِكَ، وَأَعُوذُ بِكَ مِنْ جَهْدِ الْبَلاءِ، وَدَرَكِ الشَّقاءِ، وَمِنْ سُوءِ الْقَضاءِ وَشَماتَةِ الاَْعْداءِ، وَمِنْ شَرِّ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ، وَمِنْ شَرِّ ما فِى الْكِتابِ الْمُنْزَلِ. اَللّهُمَّ لا تَجْعَلْنِى مِنَ الاَْشْرارِ،

وَلا مِنْ أَصْحابِ النّارِ، وَلا تَحْرِمْنِى صُحْبَةَ الاَْخْيارِ، وَأَحْيِنِى حَياةً طَيِّبَةً، وَتَوَفَّنِى وَفاةً طَيِّبَةً تُلْحِقُنِى بِالاَْبْرارِ، وَارْزُقْنِى مُرافَقَةَ الاَْنْبِياءِ فِى مَقْعَدِ صِدْق عِنْدَ مَلِيك مُقْتَدِر. اَللّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ عَلى حُسْنِ بَلائِكَ وَصُنْعِكَ، وَلَكَ الْحَمْدُ عَلَى الاِْسْلامِ، وَاتِّباعِ السُنَّةِ، يا رَبِّكَما هَدَيْتَهُمْ لِدِينِكَ، وَعَلَّمْتَهُمْ كِتابَكَ ، فَاهْدِنا وَعَلِّمْنا، وَلَكَ الْحَمْدُ عَلى حُسْنِ بَلائِكَ، وَصُنْعِكَ عِنْدِى خاصَّةً، كَما خَلَقْتَنِى فَأَحْسَنْتَ خَلْقِى ، وَعَلَّمْتَنِى فَأَحْسَنْتَ تَعْلِيمِى، وَهَدَيْتَنِى فَأَحْسَنْتَ هِدايَتِى ، فَلَكَ الْحَمْدُ عَلى إِنْعامِكَ عَلَيَّ قَدِيماً وَحَدِيثاً، فَكَمْ مِنْ كَرْب يا سَيِّدِى قَدْ فَرَّجْتَهُ، وَكَمْ مِنْ غَمّ يا سَيِّدِى قَدْ نَفَّسْتَهُ، وَكَمْ مِنْ هَمّ يا سَيِّدِى قَدْ كَشَفْتَهُ، وَكَمْ مِنْ بَلاء يا سَيِّدِى قَدْ صَرَفْتَهُ، وَكَمْ مِنْ عَيْب يا سَيِّدِى قَدْ سَتَرْتَهُ، فَلَكَ الْحَمْدُ عَلى كُلِّ حال فِى كُلِّ مَثْويً وَزَمان، وَمُنْقَلَب وَمَقام، وَعَلي هذِهِ الْحالِ وَكُلِّ حال. اَللّهُمَّ اجْعَلْنِى مِنْ أَفْضَلِ عِبادِكَ نَصِيباً فِى هذَا الْيَوْمِ، مِنْ خَيْر تَقْسِمُهُ، أَوْ ضُرّ تَكْشِفُهُ، أَوْ سُوء

تَصْرِفُهُ، أَوْ بَلاء تَدْفَعُهُ، أَوْ خَيْر تَسُوقُهُ، أَوْ رَحْمَة تَنْشُرُها، أَو عافِيَة تُلْبِسُها، فَإِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ء قَدِيرٌ، وَبِيَدِكَ خَزائِنُ السَّماواتِ وَالاَْرْضِ، وَأَنْتَ الْواحِدُ الْكَرِيمُ الْمُعْطِى الَّذِى لا يُرَدُّ سائِلُهُ، وَلا يُخَيَّبُ آمِلُهُ، وَلا يَنْقُصُ نائِلُهُ، وَلا يَنْفَدُ ما عِنْدَهُ، بَلْ يَزْدادُ كَثْرَةً وَطِيباً وَعَطاءً وَجُوداً، وَارْزُقْنِى مِنْ خَزائِنِكَ الَّتِى لا تَفْنى، وَمِنْ رَحْمَتِكَ الْواسِعَةِ، اِنَّ عَطاءَكَ لَمْ يَكُنْ مَحْظُوراً، وَأَنْتَ عَلى كُلِّشَيْ ء قَدِيرٌ، بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ».

ونيز اين دعا را كه جمعى از بزرگان علما آن را، از جمله اعمال شب و روز جمعه وعرفه ذكر كرده اند بخواند. دعا به نقل مرحوم كفعمى در مصباح اين است: «اَللّهُمَّ مَنْ تَعَبَّأَ وَتَهَيَّأَ وَأَعَدَّ وَاسْتَعَدَّ لِوِفادَة إِلى مَخْلُوق، رَجاءَ رِفْدِهِ وَطَلَبَ نائِلِهِ وَجائِزَتِهِ، فَإِلَيْكَ يارَبِّ تَعْبِيَتِى وَاسْتِعْدادى، رَجاءَ عَفْوِكَ،

وَطَلَبَ نائِلِكَ وَجائِزَتِكَ، فَلا تُخَيِّبْ دُعائِى، يا مَنْ لا يَخِيبُ عَلَيْهِ سائِلٌ وَلا يَنْقُصُهُ نائِلٌ، فَإِنِّى لَمْ آتِكَ ثِقَةً بِعَمَل صالِح عَمِلْتُهُ، وَلا لِوِفادَة إِلى مَخْلُوق رَجَوْتُهُ، أَتَيْتُكَ مُقِرّاً عَلى نَفْسِى بِالاِْساءَةِ وَالظُّلْمِ، مُعْتَرِفاً بِأَنْ لا حُجَّةَ لِى وَلا عُذْرَ، أَتَيْتُكَ أَرْجُو عَظِيمَ عَفْوِكَ، الَّذِى عَفَوْتَ بِهِ عَنِ الْخاطِئِينَ ، فَلَمْ يَمْنَعْكَ طُولُ عُكُوفِهِمْ عَلى عَظِيمِ الْجُرْمِ، أَنْ عُدْتَ عَلَيْهِمْ بِالرَّحْمَةِ، فَيا مَنْ رَحْمَتُهُ واسِعَةٌ وَعَفْوُهُ عَظِيمٌ، يا عَظِيمُ يا عَظِيمُ يا عَظِيمُ، لا يَرُدُّ غَضَبَكَ إِلاّ حِلْمُكَ، وَلا يُنْجِى مِنْ سَخَطِكَ إِلاَّ التَّضَرُّعُ إِلَيْكَ، فَهَبْ لِى يا إِلهِى فَرَجاً بالقُدْرَةِ الَّتِى تُحْيِى بِها مَيْتَ الْبِلادِ، وَلا تُهْلِكْنِى غَمّاً حَتّى تَسْتَجِيبَ لِى، وَتُعَرِّفَنِى الاِْجابَةَ فِى دُعائى، وَأَذِقْنِى طَعْمَ الْعافِيَةِ إِلى مُنْتَهى أَجَلِى، وَلا تُشْمِتْ بِى عَدُوِّى، وَلا تُسَلِّطْهُ عَلَيَّ، وَلا تُمَكِّنْهُ مِنْ عُنُقِى. اَللّهُمَّ إِنْ وَضَعْتَنِى فَمَنْ ذَا الَّذِى يَرْفَعُنِى،وَإِنْ رَفَعْتَنِى فَمَنْ ذَا الَّذِى يَضَعُنِى، وَإِنْ أَهْلَكْتَنِى فَمَنْ ذَا الَّذِى يَعْرُضُ لَكَ فِى عَبْدِكَ، أَوْ يَسْأَلُكَ عَنْ أَمْرِهِ، وَقَدْ عَلِمْتُ أَنَّهُ لَيْسَ فِى حُكْمِكَ ظُلْمٌ، وَلا فِى نَقِمَتِكَ عَجَلَةٌ، وَإِنَّما يَعْجَلُ مَنْ يَخافُ الْفَوْتَ، وَإِنَّما يَحْتاجُ إِلَى الظُّلْمِ الضَّعِيفُ، وَقَدْ تَعالَيْتَ يا إِلهِى عَنْ ذلِكَ عُلُوّاً كَبِيراً. اَللّهُمَّ إِنِّى أَعُوذُ بِكَ فَأَعِذْنِى، وَاَسْتَجِيرُ بِكَ فَأَجِرْنِى، وَاَسْتَرْزِقُكَ فَارْزُقْنِى، وَ أَتَوَكَّلُ عَلَيْكَ فَاكْفِنِى، وَاَسْتَنْصِرُكَ عَلى عَدُوِّى فَانْصُرْنِى، وَاَسْتَعِينُ بِكَ فَأَعِنِّى، وَاَسْتَغْفِرُكَ يا إِلهِى فَاغْفِرْ لِى، آمِينَ آمِينَ آمِينَ».

مستحبات وقوف به عرفات

در هنگام وقوف در عرفات چند چيز مستحب است.

1 . با طهارت بودن.

2 . غسل نمودن وبهتر است نزديك ظهر باشد.

3 . توجه قلبى به خدا، واز خود دور ساختن چيزهايى كه موجب تفرقه حواس مى شود.

4 . وقوف در طرف چپ جبل الرّحمه.

5 . وقوف در زمين هموار.

6 . خواندن نماز

ظهر وعصر با يك اذان ودو اقامه.

7 . خواندن دعاهاى وارده وتضرع به درگاه خداوند.

ادعيه وقوف به عرفات

وآنها بسيار است از جمله گفتن «اَللهُ أَكْبَرُ» صد مرتبه، و «لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ» صد مرتبه، و«اَلْحَمْدُ لِلّهِ» صد مرتبه، و«سُبْحانَ اللهِ» صد مرتبه، و«ما شاءَ اللهُ وَلا قُوَّةَ إِلاّ بِاللهِ» صد مرتبه، و«اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد» صد مرتبه.

نيز صد مرتبه بگويد:

«أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، لَه الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، يُحْيِى وَيُمِيتُ، وَيُمِيتُ وَيُحْيِى، وَهُوَ حَيٌّ لا يَمُوتُ، بِيَدِهِ الْخَيْرُ، وَهُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ء قَدِيرٌ».

هر كدام از سوره " قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ " و «آية الْكُرْسِى» و سوره "إِنّا أَنْزَلْناهُ فِى لَيْلَةِ الْقَدْرِ " را صد مرتبه بخواند.

ومستحب است خواندن اين دعا:

«أَسْأَلُ اللهَ بِأَنَّهُ هُوَ اللهُ الَّذِى لا إِلهَ إلاّ هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبّارُ الْمُتَكَبِّرُ، سُبْحانَ اللهِ عَمّا يُشْرِكُونَ، هُوَ اللهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الاَْسْماءُ الْحُسْنى، يُسَبِّحُ لَهُ ما فِى السَّماواتِ وَالاَْرْضِ، وَهُوَ الْعَزِيْزُ الْحَكِيمُ».

پس بگو: «اَللّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ عَلى نَعْمائِكَ الَّتِى لا تُحصى بِعَدَد، وَلا تُكافَأُ بِعَمَل».

پس بخوان اين دعا را:

«أَسْأَلُكَ يا اَللهُ يا رَحْمانُ بِكُلِّ اسْم هُوَ لَكَ ، وَأَسْأَلُكَ بِقُوَّتِكَ وَقُدْرَتِكَ وَعِزَّتِكَ وَبجَمِيعِ ما أَحاطَ بِهِ عِلْمُكَ

وَبِأَرْكانِكَ كُلِّها، وَبِحَقِّ رَسُولِكَ صَلَواتُ اللهِ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَبِاسْمِكَ الاَْكْبَرِ الاَْكْبَرِ، وَبِاسْمِكَ الْعَظِيمِ الَّذِى مَنْ دَعاكَ بِهِ كانَ حَقّاً عَلَيْكَ أَنْ لا تُخَيِّبَهُ، وَبِاسْمِكَ الاَْعْظَمِ الاَْعْظَمِ الاَْعْظَمِ الَّذِى مَنْ دَعاكَ بِهِ كانَ حَقّاً عَلَيْكَ أَنْ لا تَرُدَّهُ، وَأَنْ تُعْطِيَهُ ما سَئَلَ، أَنْ تَغْفِرَ لِى ذُنُوبِى فِى جَمِيعِ عِلْمِكَ فِيَّ»

و اين دُعا را نيز بخوان:

«اَللّهُمَّ فُكَّنِى مِنَ النّارِ، وَأَوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ الطَّيِّبِ، وَادْرَأْ عَنِّى

شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ، وَشَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ»،

وبخواند اين دُعا را:

«اَللّهُمَّ إِنِّى عَبْدُكَ، فَلا تَجْعَلْنِى مِنْ أَخْيَبِ وَفْدِكَ، وَارْحَمْ مَسِيرِى إِلَيْكَ مِنَ الْفَجِّ الْعَمِيقِ. اَللّهُمَّ رَبَّ الْمَشاعِرِ كُلِّها، فُكَّ رَقَبَتِى مِنَ النّارِ، وَأَوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ، وَادْرَأْ عَنِّي شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ. اَللّهُمَّ لا تَمْكُرْ بِى، وَلا تَخْدَعْنِى، وَلا تَستَدْرِجْنِى. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِحَوْلِكَ وَجُودِكَ وَكَرَمِكَ وَمَنِّكَ وَفَضْلِكَ، يا أَسْمَعَ السّامِعِينَ، وَيا أَبْصَرَ النّاظِرِينَ، وَيا أَسْرَعَ الْحاسِبِينَ، وَيا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ، أَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد. (وَأَنْ تَرْزُقَنِى خَيْرَ الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ». پس حاجت خود را بخواهد، آنگاه دست به آسمان بردارد واين دُعا را بخواند:

اَللّهُمَّ حاجَتِى إِلَيْكَ الَّتِى إِنْ أَعْطَيْتَنِيها لَمْ يَضُرَّنِى ما مَنَعْتَنِى، وَالَّتِى إِنْ مَنَعْتَنِيها لَمْ يَنْفَعْنِى ما أَعْطَيْتَنِى، أَسْأَلُكَ خَلاصَ رَقَبَتِى مِنَ النّارِ، اَللّهُمَّ إِنِّى عَبْدُكَ، وَمِلْكُ يَدِكَ ناصِيَتِى بِيَدِكَ، وَأَجَلِى بِعِلْمِكَ، أَسْأَلُكَ أَنْ تُوَفِّقَنِى لِما يُرْضِيكَ عَنِّى، وَأَنْ تُسَلِّمَ مِنِّى مَناسِكِى الَّتِى اَرَيْتَها خَلِيلَكَ اِبراهِيمَ عَلَيْهِ السَّلامُ، وَدَلَلْتَ عَلَيْها نَبِيَّكَ مُحَمَّداً صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ. اَللّهُمَّ اجْعَلْنِى مِمَّنْ رَضِيتَ عَمَلَهُ، وَأَطَلْتَ عُمُرَهُ، وَأَحْيَيْتَهُ بَعْدَ الْمَوْتِ حَياةً طَيِّبَةً».

ونيز مُستحبّ است در روز عَرَفه هنگام غرُوب آفتاب اين دُعا خوانده شود:

«اَللّهُمَّ إِنِّى أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْفَقْرِ، وَمِنْ تَشَتُّتِ الاْمْرِ، وَمِنْ شَرِّ ما يَحْدُثُ بِاللَّيْلِ وَالنَّهارِ، أَمْسى ظُلْمِى مُسْتَجِيراً بِعَفْوِكَ، وَأَمْسى خَوْفِى مُسْتَجِيراً بِأَمانِكَ، وَأَمْسى ذُلِّى مُسْتَجِيراً بِعِزِّكَ، وَأَمْسى وَجْهِيَ الْفانِي مُسْتَجِيراً بِوَجْهِكَ

الْباقِى، يا خَيْرَ مَنْ سُئِلَ، وَيا أَجْوَدَ مَنْ أَعْطى، يا أَرْحَمَ مَنِ اسْتُرْحِمَ، جَلِّلْنِى بِرَحْمَتِكَ، وَأَلْبِسْنِى عافِيَتَكَ ، وَاصْرِفْ عَنِّى شَرَّ جَمِيعِ خَلْقِكَ وَارْزُقْنِى خَيْرَ الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ».

ونيز مُستحبّ است بعد از غرُوب آفتاب اين دُعا خوانده شود:

«اَللّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ هذَا الْمَوْقِفِ، وَارْزُقْنِيهِ أَبَداً ما أَبْقَيْتَنِى، وَاقْلِبْنِى الْيَوْمَ مُفْلِحاً مُنْجِحاً مُسْتَجاباً لِى،مَرْحُوماً مَغْفُوراً

لِى، بِأَفْضَلِ ما يَنْقَلِبُ بِهِ الْيَوْمَ أَحَدٌ مِنْ وَفْدِكَ، وَحُجّاجِ بَيْتِكَ الْحَرامِ، وَاجْعَلْنِى الْيَوْمَ مِنْ أَكْرَمِ وَفْدِكَ عَلَيْكَ، وَأَعْطِنِى أَفْضَلَ ما أَعْطَيْتَ أَحَداً مِنْهُمْ مِنَ الْخَيْرِ وَالْبَرَكَةِ وَالْعافِيَةِ وَالرَّحْمَةِ وَالرِّضوانِ وَالْمَغْفِرَةِ، وَبارِكْ لِى فِيما أَرْجِعُ إِلَيْهِ مِنْ أَهْل أَوْ مال أَوْ قَلِيل أَوْ كَثِير، وَبارِكْ لَهُمْ فِيَّ».

دعاى امام حسين (ع) در روز عَرَفه

دعاى امام حسين (عليه السلام) در روز عَرَفه: «اَلْحَمْدُ للهِ ِ الَّذِى لَيْسَ لِقَضائِهِ دافِعٌ ، وَلا لِعَطائِهِ مانِعٌ ، وَلا كَصُنْعِهِ صُنْعُ صانِع ، وَهُوَ الْجَوادُ الْواسِعُ ، فَطَرَ أَجْناسَ الْبَدائِعِ ، وَأَتْقَنَ بِحِكْمَتِهِ الصَّنائِعَ ، لا تَخْفى عَلَيْهِ الطَّلائِعُ ، وَلا تَضِيعُ عِنْدَهُ الْوَدائِعُ، جازِى كُلِّ صانِع، وَرائِشُ كُلِّ قانع ، وَراحِمُ كُلِّ ضارِ ع، وَمُنْزِلُ الْمَنافِعِ ، وَالْكِتابِ الْجامِعِ ، بِالنُّورِالسّاطِعِ ، وَهُوَلِلدَّعَواتِ سامِعٌ ، وَلِلْكُرُباتِ دافِعٌ ، وَلِلدَّرَجاتِ رافِعٌ ، وَلِلْجَبابِرَةِ قامِعٌ ، فَلا إِلهَ غَيْرُهُ ، وَلا شَيْ ءَ يَعْدِلُهُ ، وَلَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ ، وَهُوَالسَّمِيعُ الْبَصِيرُ ، اَللَّطِيفُ الْخَبِيرُ ، وَهُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ء قَدِيرٌ . اَللّهُمَّ إِنِّي أَرْغَبُ إِلَيْكَ ، وَأَشْهَدُ بِالرُّبُوبِيَّةِ لَكَ ، مُقِرّاً بِأَنَّكَ رَبِّى ، وَإِلَيْكَ مَرَدِّ ى ، اِبْتَدَأْتَنِى بِنِعْمَتِكَ قَبْلَ أَنْ أَكُونَ شَيْئاً مَذْكُوراً ، وَخَلَقْتَنِى مِنَ التُّرابِ ، ثُمَّ أَسْكَنْتَنِى الاَْصْلابَ ، آمِناً لِرَيْبِ الْمَنُونِ ، وَاخْتِلافِ الدُّهُورِ والسِّنِينَ ، فَلَمْ أَزَلْ ظاعِناً مِنْ صُلْب إِلى رَحِم ، فِى تَقادُم مِنَ الاَْيّامِ الْماضِيَةِ ، وَالْقُرُونِ الْخالِيَةِ ، لَمْ تُخْرِجْنِى ِرَأْفَتِكَ بِى ، وَلُطْفِكَ لِى، وَإِحْسانِكَ إِلَيَّ ، فِي دَوْلَةِ أَئِمَّةِ الْكُفْرِ ، اَلَّذِينَ نَقَضُواعَهْدَكَ، وَكَذَّبُوا رُسُلَكَ، لكِنَّكَ أَخْرَجْتَنِى رَأْفَةً مِنْكَ وَتَحَنُّناًعَلَيَّ لِلَّذِي سَبَقَ لِى مِنَ الْهُدى،الَّذِى لَهُ يَسَّرْتَنِى،وَفِيهِ أَنْشَأْتَنِى، َمِنْ قَبْلِ ذلِكَ رَؤُفْتَ بِى بِجَمِيلِ صُنْعِكَ،وَسَوابِغِ نِعَمِكَ، فَابْتَدَعْتَ خَلْقِى مِنْ مَنِيّ يُمْني ، وَأَسْكَنْتَنِي فِي ظُلُمات ثَلاث ،

مِنْ بَيْنَ لَحْم وَدَم وَجِلْد ، لَمْ تُشْهِدْنِى خَلْقِى ، وَلَمْ تَجْعَلْ لِى شَيْئاًمِنْ أَمْرِى، ثُمَّ أَخْرَجْتَنِى لِلَّذِى سَبَقَ لِى مِنَ الْهُدى إِلَى الدُّنْيا تامّاً سَوِيّاً،

وَحَفِظْتَنِى فِى الْمَهْدِ طِفْلاً صَبِيّاً ، وَرَزَقْتَنِى مِنَ الْغِذاءِ لَبَناً مَرِيّاً ، وَعَطَفْتَ عَلَيَّ قُلُوبَ الْحَواضِنِ ، وَكَفَّلْتَنِي الاُْمَّهاتِ الرَّواحِمَ ، وَكَلاَْتَنِى مِنْ طَوارِقِ الْجانِّ ، وَسَلَّمْتَنِى مِنَ الزِّ يادَةِ وَالنُّقْصانِ ، فَتَعالَيْتَ يا رَحِيمُ يا رَحْمانُ . حَتّى إِذَا اسْتَهْلَلْتُ ناطِقاً بِالْكَلامِ ، أَتْمَمْتَ عَلَيَّ سَوابِغَ الاِْنْعامِ ، وَرَبَّيْتَنِي زائِداً فِي كُلِّ عام ، حَتّي إِذَا اكْتَمَلَتْ فِطْرَتِى ، وَاعْتَدَلَتْ مِرَّتِى ، أَوْجَبْتَ عَلَيَّ حُجَّتَكَ، بِأَنْ أَلْهَمْتَنِى مَعْرِفَتَكَ، وَرَوَّعْتَنِى بِعَجائِبِ حِكْمَتِكَ ، وَأَيْقَظْتَنِى لِما ذَرَأْتَ فِى سَمائِكَ وَأَرْضِكَ مِنْ بَدائِعِ خَلْقِكَ، وَنَبَّهْتَنِى لِشُكْرِكَ وَذِكْرِكَ ، وَأَوجَبْتَ عَلَيَّ طاعَتَكَ وَعِبادَتَكَ ، وَفَهَّمْتَنِي ما جاءَتْ بِهِ رُسُلُكَ ، وَيَسَّرْتَ لِى تَقَبُّلَ مَرْضاتِكَ ، وَمَنَنْتَ عَلَيَّ فِي جَمِيعِ ذلِكَ بِعَونِكَ وَلُطْفِكَ . ثُمَّ إِذْ خَلَقْتَنِى مِنْ حَرِّ الثَّرى، لَمْ تَرْضَ لِى يا إِلهِى نِعْمَةً دُونَ أُخْرى ، وَرَزَقْتَنِى مِنْ أَنْواعِ الْمَعاشِ ، وَصُنُوفِ الرِّ ياشِ بِمَنِّكَ الْعَظِيمِ الاَْعْظَمِ عَلَيَّ، وَإِحْسانِكَ الْقَدِيمِ إِلَيَّ. حَتّي إِذا أَتْمَمْتَ عَلَيَّ جَمِيعَ النِّعَمِ ، وَصَرَفْتَ عَنِّي كُلَّ النِّقَمِ ، لَمْ يَمْنَعْكَ جَهْلِى وَجُرْأَتِى عَلَيْكَ أَنْ دَلَلْتَنِى إِلى ما يُقَرِّبُنِى إِلَيْكَ ، وَوَفَّقْتَنِى لِما يُزْلِفُنِى لَدَيْكَ ، فَإِنْ دَعَوْتُكَ أَجَبْتَنِى ، وَإِنْ سَأَلْتُكَ أَعْطَيْتَنِى ، وَإِنْ أَطَعْتُكَ شَكَرْتَنِى ، وَإِنْ شَكَرْتُكَ زِدْتَنِى ، كُلُّ ذلِكَ إِكْمالٌ لاَِنْعُمِكَ عَلَيَّ ، وَإِحْسانِكَ إِلَيَّ ، فَسُبْحانَكَ سُبْحانَكَ ، مِنْ مُبْدِئ مُعِيد حَمِيد مجِيد ، تَقَدَّسَتْ أَسْماؤُكَ ، وَعَظُمَتْ آلاؤُكَ ، فَأَيُّ نِعَمِكَ يا إِلهِي أُحْصِي عَدَداًوَذِكْراً، أَمْ أَيُّ عَطاياكَ أَقُومُ بِهاشُكْراً، وَهِيَ يا رَبِّ أَكْثَرُ مِنْ أَنْ يُحْصِيَهَا الْعادّوُنَ ،

أَوْ يَبْلُغَ عِلْماً بِهَا الْحافِظُونَ، ثُمَّ ما صَرَفْتَ وَدَرَأْتَ عَنِّى اَللّهُمَّ مِنَ الضُرِّ وَالضَّرّاءِ أَكْثَرُ مِمّا ظَهَرَ لِى مِنَ الْعافِيَةِ وَالسَّرّاءِ . فَأَنَا أَشْهَدُ يا إِلهِى بِحَقِيقَةِ إِيمانِى ، وَعَقْدِ عَزَماتِ يَقِينِى ، وَخالِصِ صَرِيحِ تَوْحِيدِى ،

وَباطِنِ مَكْنُونِ ضَمِيرِى ، وَعَلائِقِ مَجارِى نُورِ بَصَرِى ، وَأَسارِيرِ صَفْحَةِ جَبِينِى ، وَخُرْقِ مَسارِبِ نَفَسِى ، وَخَذارِيفِ مارِنِ عِرْنِينِى، وَمَسارِبِ صِماخِ سَمْعِى ، وَما ضُمَّتْ وَأَطْبَقَتْ عَلَيْهِ شَفَتايَ ، وَحَرَكاتِ لَفْظِ لِسانِي ، وَمَغْرَزِ حَنَكِ فَمِي وَفَكِّي ، وَمَنابِتِ أَضْراسِى ، وَمَساغِ مَطْعَمِى وَمَشْرَبِى ، وَحِمالَةِ أُمِّ رَأْسِى ، وَبُلُوغِ فارِغِ حَبائِلِ عُنُقِى . وَمَا اشْتَمَلَ عَلَيْهِ تامُورُ صَدْرِى ، وَحَمائِلِ حَبْلِ وَتِينِى ، وَنِياطِ حِجابِ قَلْبِى ، وَأَفْلاذِ حَواشِى كَبِدِى. وَما حَوَتْهُ شَراسِيفُ أَضْلاعِى ، وَحِقاقُ مَفاصِلِى ، وَقَبضُ عَوامِلِى ، وَأَطرافُ أَنامِلِى وَلَحْمِى وَدَمِى ، وَشَعْرِى وَبَشَرِى ، وَعَصَبِى وَقَصَبِى ، وَعِظامِى وَمُخِّى وَعُرُوقِى ، وَجَمِيعُ جَوارِحِى ، وَمَا انْتَسَجَ عَلى ذلِكَ أَيّامَ رِضاعِى ، وَما أَقَلَّتِ الاَْرْضُ مِنِّى ، وَنَوْمِى وَيقْظَتِى وَسُكُونِى ، وَحَرَكاتِ رُكُوعِى وَسُجُودِى ، أَنْ لَوْ حاوَلْتُ وَاجْتَهَدْتُ مَدَى الاَْعصارِ وَالاَْحْقابِ لَوْ عُمِّرْتُها أَنْ أُؤَدِّيَ شُكْرَ واحِدَة مِنْ أَنْعُمِكَ مَا اسْتَطَعْتُ ذلِكَ ، إِلاّ بِمَنِّكَ ، اَلْمُوجَبِ عَلَيَّ بِهِ شُكْرُكَ أَبَداً جَدِيداً ، وَثَناءً طارِفاً عَتِيداً . أَجَلْ ، وَلَوْ حَرَصْتُ أَنَا وَالْعادُّونَ مِنْ أَنامِكَ ، أَنْ نُحْصِيَ مَدي إِنْعامِكَ ، سالِفِهِ وَآنِفِهِ ما حَصَرْناهُ عَدَداً ، وَلا أَحْصَيناهُ أَمَداً . هَيْهاتَ أَنّى ذلِكَ وَأَنْتَ الْمُخْبِرُ فِى كِتابِكَ النّاطِقِ ، وَالنَّبَأِ الصّادِقِ : وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللهِ لا تُحْصُوها ، صَدَقَ كِتابُكَ اللّهُمَّ وَ نَبَؤُكَ ، وَبَلَّغَتْ أَنْبِياؤُكَ وَرُسُلُكَ ، ما أَنْزَلْتَ عَلَيْهِمْ مِنْ وَحْيِكَ ، وَشَرَعْتَ لَهُمْ وَبِهِمْ مِنْ دِينِكَ . غَيْرَ

أَنِّى يا إِلهِى أَشْهَدُ بِجُهْدِى وَجِدِّى ، وَمَبْلَغِ طاقَتِى وَوُسْعِى ، وَأَقُولُ مُؤْمِناً مُوقِناً ، اَلْحَمْدُ للهِ ِ الَّذِى لَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً فَيَكُونَ مَوْرُوثاً ، وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِى الْمُلْكِ فَيُضادَّهُ فِيمَا ابْتَدَعَ ، وَلا وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ فَيُرْفِدَهُ فِيما صَنَعَ ، فَسُبْحانَهُ سُبْحانَهُ ، لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللهُ لَفَسَدَتا وَتَفَطَّرَتا . سُبْحانَ اللهِ الْواحِدِ الاَْحَدِ الصَّمَدِ الَّذِى لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ ، وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ ، اَلْحَمْدُ للهِ ِ حَمْداً يُعادِلُ حَمْدَ مَلائِكَتِهِ الْمُقَرَّبِينَ ، وَأَنْبِيائِهِ الْمُرْسَلِينَ . وَصَلَّى اللهُ عَلى خِيَرَتِهِ مُحَمَّد خاتَمِ النَّبِيِّينَ ، وَآلِهِ الطَّيِّبِينَ الطّاهِرِينَ الْمُخْلَصِينَ».

آنگاه حضرت شروع كرد به درخواست از پيشگاه خداوند متعال و سعى و اهتمام نمود در دعا و اشك از ديدگان مباركش جارى بود، پس گفت: «اَللّهُمَّ اجْعَلْنِى أَخْشاكَ كَأَنِّى أَراكَ ، وَأَسْعِدْنِى بِتَقْواكَ ، وَلا تُشْقِنِى بِمَعْصِيَتِكَ ، وَخِرْ لِى فِى قَضائِكَ ، وَبارِكْ لِى فِى قَدَرِكَ ، حَتّى لا أُحِبَّ تَعْجِيلَ ماأَخَّرْتَ ، وَلا تَأْخِيرَ ما عَجَّلْتَ .

اَللّهُمَّ اجْعَلْ غِنايَ فِي نَفْسِي ، وَالْيَقِينَ فِي قَلْبِي ، وَالاِْخْلاصَ فِي عَمَلِى ، وَالنُّورَ فِى بَصَرِى ، وَالْبَصِيرَةَ فِى دِينِى ، وَمَتِّعْنِى بِجَوارِحِى ، وَاجْعَلْ سَمْعِى وَبَصَرِيَ الْوارِثَيْنِ مِنِّي ، وَانْصُرْنِى عَلى مَنْ ظَلَمَنِى ، وَأَرِنِى فِيهِ ثارِى وَمَ آرِبِى ، وَأَقِرَّ بِذلِكَ عَيْنِى . اَللَّهُمَّ اكْشِفْ كُرْبَتِى ، وَاسْتُرْ عَوْرَتِى، وَاغْفِرْ لِى خَطِيئَتِى، وَاخْسَأْ شَيْطانِى ، وَفُكَّ رِهانِى ، وَاجْعَلْ لِى يا إِلهِى الدَّرَجَةَ الْعُلْيا فِى الاْخِرَةِ وَالاُْولى . اَللّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ كَما خَلَقْتَنِى فَجَعَلْتَنِى سَمِيعاً بَصِيراً ، وَلَكَ الْحَمْدُ كَما خَلَقْتَنِى فَجَعَلْتَنِى خَلْقاً سَوِيّاً رَحْمَةً بِى ، وَقَدْ كُنْتَ عَنْ خَلْقِى غَنِيّاً ، رَبِّ بِمابَرَأْتَنِْى فَعَدَّلْتَ فِطْرَتِى ، رَبِّ بِما أَنْشَأْتَنِى فَأَحْسَنْتَ صُورَتِى ، رَبِّ

بِما أَحْسَنْتَ إِلَيَّ وَفِي نَفْسِي عافَيْتَنِي ، رَبِّ بِما كَلاَْتَنِي وَوَفَّقْتَنِي، رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَهَدَيْتَنِي ، رَبِّ بِما أَوْلَيْتَنِي وَمِنْ كُلِّ خَيْر أَعْطَيْتَنِي ، رَبِّ بِما أَطْعَمْتَنِى وَسَقَيْتَنِى ، رَبِّ بِما أَغْنَيْتَنِى وَأَقْنَيْتَنِى ، رَبِّ بِما أَعَنْتَنِى وَأَعْزَزْتَنِى ، رَبِّ بِما أَلْبَسْتَنِى مِنْ سِتْرِكَ الصّافِى ، وَيَسَّرْتَ لِى مِنْ صُنْعِكَ الْكافِى ، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد ، وَأَعِنِّى عَلى بَوائِقِ الدُّهُورِ ، وَصُرُوفِ اللَّيالِى وَالاَْيّامِ ، وَنَجِّنِى مِنْ أَهْوالِ

الدُّنْيا وَكُرُباتِ الاْخِرَةِ ، وَاكْفِنِى شَرَّ ما يَعْمَلُ الظّالِمُونَ فِى الاَْرْضِ . اَللّهُمَّ ما أَخافُ فَاكْفِنِى ، وَما أَحْذَرُ فَقِنِى ، وَفِى نَفْسِى وَدِينِى فَاحْرُسْنِى ، وَفِى سَفَرِى فَاحْفَظْنِى ، وَفِى أَهْلِى وَمالِى فَاخْلُفْنِى ، وَفِى ما رَزَقْتَنِى فَبارِكْ لِى ، وَفِى نَفْسِى فَذَلِّلْنِى ، وَفِى أَعْيُنِ النّاسِ فَعَظِّمْنِى ، وَمِنْ شَرِّ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ فَسَلِّمْنِى ، وَبِذُ نُوبِى فَلا تَفْضَحْنِى وَبِسَرِيرَتِى فَلا تُخْزِنِى ، وَبِعَمَلِى فَلا تَبْتَلِنِى ، وَنِعَمَكَ فَلا تَسْلُبْنِى ، وَإِلى غَيْرِكَ فَلا تَكِلْنِى، إِلهِى إِلى مَنْ تَكِلُنِى، إِلى قَرِيب فَيَقْطَعُنِى ، أَمْ إِلى بَعيد فَيَتَجَهَّمُنِى، أَمْ إِلَى الْمُسْتَضْعَفِينَ لِى، وَأَنْتَ رَبِّيوَمَلِيكُ أَمْرِى، أَشْكُو إِلَيْكَ غُرْبَتِى، وَبُعْدَ دارِى ، وَهَوانِى عَلى مَنْ مَلَّكْتَهُ أَمْرِى . إِلهِى فَلا تُحْلِلْ عَلَيَّ غَضَبَكَ ، فَإِنْ لَمْ تَكُنْ غَضِبْتَ عَلَيَّ فَلا أُبالِي سِواكَ ، سُبْحانَكَ غَيْرَ أَنَّ عافِيَتَكَ أَوْسَعُ لِى ، فَأَسْأَ لُكَ يا رَبِّ بِنُورِ وَجْهِكَ الَّذِى أَشْرَقَتْ لَهُ الاَْرْضُ وَالسَّماواتُ ، وَكُشِفَتْ بِهِ الظُّلُماتُ ، وَصَلُحَ بِهِ أَمْرُ الاَْوَّلِينَ وَالاْخِرِينَ ، أَنْ لا تُمِيتَنِى عَلى غَضَبِكَ ، وَلا تُنْزِلْ بِى سَخَطَكَ ، لَكَ الْعُتْبى حَتّى تَرْضى قَبْلَ ذلِكَ . لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ ، رَبَّ الْبَلَدِ الْحَرامِ وَالْمَشْعَرِ الْحَرامِ ، وَالْبَيْتِ الْعَتِيقِ ، الَّذِى أَحْلَلْتَهُ الْبَرَكَةَ ، وَجَعَلْتَهُ لِلنّاسِ أَمْنَاً ،

يا مَنْ عَفا عَنْ عَظِيمِ الذُّنُوبِ بِحِلْمِهِ ، يا مَنْ أَسْبَغَ النَّعْماءَ بِفَضْلِهِ ، يا مَنْ أَعْطَى الْجَزِيلَ بِكَرَمِهِ ، يا عُدَّتِى فِى شِدَّتِى ، يا صاحِبِى فِى وَحْدَتِى ، يا غِياثِى فِى كُرْبَتِى ، يا وَلِيِّى فِى نِعْمَتِى ، يا إِلهِى وَإِلهَ آبائِى إِبْراهِيمَ وَإِسْماعِيلَ وَإِسْحاقَ وَيَعْقُوبَ، وَرَبَّ جَبْرَئِيلَ وَمِيكائِيلَ وَإِسْرافِيلَ ، وَربَّ مُحَمَّد خاتَمِ النَّبِيِّينَ وَآلِهِ الْمُنْتَجَبِينَ ، وَمُنْزِلَ التَّوْراةِ وَالاِْنْجِيلِ ، وَالزَّبُورِ وَالْفُرْقانِ ، وَمُنَزِّلَ كهيعص ، وَطه وَيس، وَالْقُرْآنِ الْحَكِيمِ، أَنْتَ كَهْفِى حِينَ تُعِْيينِى الْمَذاهِبُ فِى سَعَتِها ، وَتَضِيقُ بِيَ الاَْرْضُ بِرُحْبِها ، وَلَوْلا رَحْمَتُكَ لَكُنْتُ مِنَ الْهالِكِينَ ، وَأَنْتَ مُقِيلُ عَثْرَتِى ، وَلَوْلا سَتْرُكَ إِيّايَ لَكُنْتُ مِنَ الْمَفْضُوحِينَ ، وَأَنْتَ مُؤَيِّدِى بِالنَّصْرِ عَلى أَعْدائِى ، وَلَوْلا نَصْرُكَ إِيّايَ لَكُنْتُ مِنَ الْمَغْلُوبِينَ . يا مَنْ خَصَّ نَفْسَهُ بِالْسُّمُوِّ وَالرِّفْعَةِ ، فَأَوْلِياؤُهُ بِعِزِّهِ يَعْتَزُّونَ ، يا مَنْ جَعَلَتْ لَهُ الْمُلُوكُ نِيرَ الْمَذَلَّةِ عَلى أَعْناقِهِمْ ، فَهُمْ مِنْ سَطَواتِهِ خائِفُونَ ،

يَعْلَمُ خائِنَةَ الاَْعْيُنِ وَما تُخْفِى الصُّدُورُ ، وَغَيْبَ ما تَأْتِى بِهِ الاَْزْمِنَةُ وَالدُّهُورُ ، يا مَنْ لا يَعْلَمُ كَيْفَ هُوَ إِلاّ هُوَ ، يا مَنْ لا يَعْلَمُ ماهُوَ إِلاّ هُوَ، يامَنْ لايَعْلَمُ مايَعْلَمُهُ إِلاّهُوَ، يامَنْ كَبَسَ الاَْرْضَ عَلَى الْماءِ ، وَسَدَّ الْهَواءَ بِالسَّماءِ ، يا مَنْ لَهُ أَكْرَمُ الاَْسْماءِ ، يا ذَا الْمَعْرُوفِ الَّذِى لا يَنْقَطِعُ أَبَداً ، يا مُقَيِّضَ الرَّكْبِ لِيُوسُفَ فِى الْبَلَدِ الْقَفْرِ ، وَمُخْرِجَهُ مِنَ الْجُبِّ وَجاعِلَهُ بَعْدَ الْعُبُودِيَّةِ مَلِكاً ، يا رآدَّهُ عَلى يَعْقُوبَ بَعْدَ أَنِ ابْيَضَّتْ عَيْناهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَكَظِيمٌ، يا كاشِفَ الضُّرِّ وَالْبَلْوى عَنْ أَيُّوبَ ، وَمُمْسِكَ يَدَيْ إِبْراهِيمَ عَنْ ذَبْحِ ابْنِهِ بَعْدَ كِبَرِ سِنِّهِ ، وَفَناءِ عُمُرِهِ ، يا مَنِ اسْتَجابَ لِزَكَرِيّا فَوَهَبَ لَهُ يَحْيى، وَلَمْ يَدَعْهُ فَرْداً وَحِيداً

، يامَنْ أَخْرَجَ يُونُسَ مِنْ بَطْنِ الْحُوتِ ، يا مَنْ فَلَقَ الْبَحْرَ لِبَنِى إِسْرائِيلَ فَأَنْجاهُمْ ، وَجَعَلَ فِرْعَوْنَ وَجُنُودَهُ مِنَ الْمُغْرَقِينَ ، يا مَنْ أَرْسَلَ الرِّياحَ مُبَشِّرات بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ ، يا مَنْ لَمْ يَعْجَلْ عَلى مَنْ عَصاهُ مِنْ خَلْقِهِ ، يا مَنِ اسْتَنْقَذَ السَّحَرَةَ مِنْ بَعْدِ طُولِ الْجُحُودِ ، وَقَدْ غَدَوْا فِى نِعْمَتِهِ يَأْكُلُونَ رِزْقَهُ، وَيَعْبُدُونَ غَيْرَهُ،وَقَدْ حادُّوهُ وَنادُّوهُ وَكَذَّبُوا رُسُلَهُ . يا اَللهُ يا اَللهُ يا بَدِيُ يا بَدِيعُ ، لا نِدَّ لَكَ ، يا دائِمُ لا نَفَادَ لَكَ ، يا حَيُّ حِينَ لا حَيَّ ، يا مُحْيِيَ الْمَوْتي ، يا مَنْ هُوَ قائِمٌ عَلي كُلِّ نَفْس بِما كَسَبَتْ ، يا مَنْ قَلَّ لَهُ شُكْرِى فَلَمْ يَحْرِمْنِى ، وَعَظُمَتْ خَطِيئَتِى فَلَمْ يَفْضَحْنِى ، وَرَآنِى عَلَى الْمَعاصِى فَلَمْ يَشْهَرْنِى ، يا مَنْ حَفِظَنِى فِى صِغَرِى ، يا مَنْ رَزَقَنِى فِى كِبَرِى ، يا مَنْ أَيادِيهِ عِنْدِى لاتُحْصى، وَنِعَمُهُ لاتُجازى، يامَنْ عارَضَنِى بِالْخَيْرِ وَالاِْحْسانِ، وَعارَضْتُهُ بِالاِْساءَةِ وَالْعِصْيانِ، يامَنْ هَدانِى لِلاِْيمانِ مِنْ قَبْلِ أَنْ أَعْرِفَ شُكْرَ الاِمْتِنانِ ، يا مَنْ دَعَوْتُهُ مَرِيضاً فَشَفانِى ، وَعُرْياناً فَكَسانِى ، وَجائِعاً فَأَشْبَعَنِى ، وَعَطْشانَ فَأَرْوانِى، وَذَلِيلاً فَأَعَزَّنِى ، وَجاهِلاً فَعَرَّفَنِى ، وَوَحِيداً فَكَثَّرَنِى ، وَغائِباً فَرَدَّنِى ، وَمُقِلاًّ فَأَغْنانِى ، وَمُنْتَصِراً فَنَصَرَنِى ، وَغَنِيّاً فَلَمْ يَسْلُبْنِى ، وَأَمْسَكْتُ عَنْ جَمِيعِ ذلِكَ فَابْتَدَأَنِى. فَلَكَ الْحَمْدُ وَالشُّكْرُ، يامَنْ أَقالَ عَثْرَتِى، وَنَفَّسَ كُرْبَتِى ، وَأَجابَ دَعْوَتِى ، وَسَتَرَ عَوْرَتِى ،وَغَفَرَ ذُ نُوبِى ، وَبَلَّغَنِى طَلِبَتِى ، وَنَصَرَنِى عَلى عَدُوِّى ، وَإِنْ أَعُدَّ نِعَمَكَ وَمِنَنَكَ وَكَرائِمَ مِنَحِكَ لاأُحْصِيها. يامَوْلايَ أَنْتَ الَّذِي مَنَنْتَ ، أَنْتَ الَّذِى أَنْعَمْتَ ، أَنْتَ الَّذِى أَحْسَنْتَ ، أَنْتَ الَّذِى أَجْمَلْتَ ، أَنْتَ الَّذِى أَفْضَلْتَ ، أَنْتَ الَّذِى أَكْمَلْتَ ، أَنْتَ الَّذِى رَزَقْتَ ،

أَنْتَ الَّذِى وَفَّقْتَ ، أَنْتَ الَّذِى أَعْطَيْتَ ، أَنْتَ الَّذِى أَغْنَيْتَ ، أَنْتَ الَّذِى أَقْنَيْتَ ، أَنْتَ الَّذِى آوَيْتَ، أَنْتَ الَّذِى كَفَيْتَ ، أَنْتَ الَّذِى هَدَيْتَ،أَنْتَ الَّذِى عَصَمْتَ،أَنْتَ الَّذِى سَتَرْتَ،أَنْتَ الَّذِى غَفَرْتَ ، أَنْتَ الَّذِى أَقَلْتَ ، أَنْتَ الَّذِى مَكَّنْتَ ، أَنْتَ الَّذِى أَعْزَزْتَ ، أَنْتَ الَّذِى أَعَنْتَ ، أَنْتَ الَّذِى عَضَدْتَ ، أَنْتَ الَّذِى أَيَّدْتَ ، أَنْتَ الَّذِى نَصَرْتَ ، أَنْتَ الَّذِى شَفَيْتَ ، أَنْتَ الَّذِى عافَيْتَ، أَنْتَ الَّذِى أَكْرَمْتَ،تَبارَكْتَ وَتَعالَيْتَ، فَلَكَ الْحَمْدُدائِماً ، وَلَكَ الشُّكْرُ واصِباً أَبَداً . ثُمَّ أَنَا يا إِلهِى اَلْمُعْتَرِفُ بِذُ نُوبِى فَاغْفِرْها لِى ، أَنَا الَّذِى أَسَأْتُ ، أَنَا الَّذِى أَخْطَأْتُ ، أَنَا الَّذِى هَمَمْتُ،أَنَاالَّذِى جَهِلْتُ،أَنَاالَّذِى غَفَلْتُ،أَنَاالَّذِى سَهَوْتُ ، أَنَاالَّذِى اعْتَمَدْتُ ، أَنَا الَّذِى تَعَمَّدْتُ ، أَنَا الَّذِى وَعَدْتُ ، أَنَا الَّذِى أَخْلَفْتُ ، أَنَا الَّذِى نَكَثْتُ ، أَنَا الَّذِى أَقْرَرْتُ ، أَنَا الَّذِى اعْتَرَفْتُ بِنِعْمَتِكَ عَلَيَّ وَعِنْدِي ، وَأَبُوءُ بِذُ نُوبِي فَاغْفِرْها لِي . يا مَنْ لا تَضُرُّهُ ذُنُوبُ عِبادِهِ ، وَهُوَ الْغَنِيُّ عَنْ طاعَتِهِمْ ، وَالْمُوَفِّقُ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْهُمْ بِمَعُونَتِهِ وَرَحْمَتِهِ ، فَلَكَ الْحَمْدُ إِلهِى وَسيِّدِى ، إِلهِى أَمَرْتَنِى فَعَصَيْتُكَ ، وَنَهَيْتَنِى فَارْتَكَبْتُ نَهْيَكَ ، فَأَصْبَحْتُ لا ذا بَراءَة لِى فَأَعْتَذِرُ ، وَلاذا قُوَّة فَأَنْتَصِرُ، فَبِأَىِّ شَيْ ء أَسْتَقْبِلُكَ يامَوْلايَ ،أَبِسَمْعِى أَمْ بِبَصَرِى ، أَمْ بِلِسانِى ،أَمْ بِيَدِى، أَمْ بِرِجْلِى، أَ لَيْسَ كُلُّها نِعَمَكَ عِندِى ، وَبِكُلِّها عَصَيْتُكَ يا مَوْلايَ ، فَلَكَ الْحُجَّةُ وَالسَّبِيلُ عَليَّ ، يا مَنْ سَتَرَنِي مِنَ الاْباءِ وَالاُْمَّهاتِ أَنْ يَزْجُرُونِي ، وَمِنَ الْعَشائِرِ وَالاِْخْوانِ أَنْ يُعَيِّرُونِى ، وَمِنَ السَّلاطِينِ أَنْ يُعاقِبُونِى، وَلَوِاطَّلَعُوا يامَوْلايَ عَلي مَا اطَّلَعْتَ عَلَيْهِ مِنِّي إِذاً ما أَنْظَرُونِي ، وَلَرَفَضُونِى وَقَطَعُونِى . فَها أَنَا ذا يا إِلهِى ، بَيْنَ يَدَيْكَ يا سَيِّدِى ، خاضِعٌ ذَلِيلٌ حَصِيرٌحَقِيرٌ، لا ذُو بَراءَة فَأَعْتَذِرُ

، وَلا ذُو قُوَّة فَأَنْتَصِرُ ، وَلا ذُوحُجَّة فَأَحْتَجُّ بِها ، وَلا قائِلٌ لَمْ أَجْتَرِحْ ، وَلَمْ أَعْمَلْ سُوءًا ، وَما عَسَى الْجُحُودُ لَوْ جَحَدْتُ يامَوْلايَ يَنْفَعُنِي، كَيْفَ وَأَنّي ذلِكَ وَجَوارِحِى كُلُّها شاهِدَةٌ عَلَيَّ بِما قَدْ عَمِلْتُ، وَقَدْ عَلِمْتُ يَقِيناً غَيْرَ ذِى شَكٍّ أَنَّكَ سائِلِى مِنْ عَظائِمِ الاُْمُورِ ، وَأَنَّكَ الْحَكَمُ الْعَدْلُ الَّذِى لا تَجُورُ ، وَعَدْلُكَ مُهْلِكِى ، وَمِنْ كُلِّ عَدْلِكَ مَهْرَبِى ، فَإِنْ تُعَذِّبْنِى يا إِلهِى فَبِذُ نُوبِى بَعْدَ حُجَّتِكَ عَلَيَّ ، وَإِنْ تَعْفُ عَنِّي فَبِحِلْمِكَ وَجُودِكَ وَكَرَمِكَ . لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّى كُنْتُ مِنَ الظّالِمِينَ ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّى كُنْتُ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِينَ ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّى كُنْتُ مِنَ الْمُوَحِّدِينَ ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّى كُنْتُ مِنَ الْخائِفِينَ ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّى كُنْتُ مِنَ الْوَجِلِينَ ، لاإِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّى كُنْتُ مِنَ الرّاجِينَ ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّى كُنْتُ مِنَ الرّاغِبِينَ ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّى كُنْتُ مِنَ الْمُهَلِّلِينَ ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّى كُنْتُ مِنَ السّائِلِينَ ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّى كُنْتُ مِنَ الْمُسَبِّحِينَ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّى كُنْتُ مِنَ الْمُكَبِّرِينَ ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَكَ رَبِّيوَرَبُّ آبائِيَ الاَْوَّلِينَ. اَللّهُمَّ هذا ثَنائِي عَلَيْكَ مُمَجِّداً ، وَإِخْلاصِى لِذِكْرِكَ مُوَحِّداً ، وَإِقْرارِى بِ آلائكَ مَعَدِّداً ، وَإِنْ كُنْتُ مُقِرّاً أَنِّى لَمْ أُحْصِها لِكَثْرَتِها وَسُبُوغِها ، وَتَظاهُرِهاوَتَقادُمِهاإِلى حادِث،مالَمْ تَزَلْ تَتَعَهَّدُنِى بِهِ مَعَهامُنْذُخَلَقْتَنِى وَبَرَأْتَنِى مِنْ أَوَّلِ الْعُمُرِ مِنَ الاِْغْناءِ مِنَ الْفَقْرِ ، وَكَشْفِ الضُّرِّ ، وَتَسْبِيبِ الْيُسْرِ ، وَدَفْعِ الْعُسْرِ ، وَتَفرِيجِ الْكَرْبِ ، وَالْعافِيَةِ فِى الْبَدَنِ ، وَالسَّلامَةِ فِى الدِّينِ . وَلَوْ

رَفَدَنِى عَلى قَدْرِ ذِكْرِ نِعْمَتِكَ جَمِيعُ الْعالَمِينَ مِنَ الاَْوَّلِينَ وَالاْخِرِينَ ، ، ما قَدَرْتُ وَلاهُمْ عَلى ذلِكَ . تَقَدَّسْتَ وَتَعالَيْتَ مِنْ رَبٍّ كَرِيم ، عَظِيم رَحِيم ، لا تُحْصى آلاؤُكَ ، وَلا يُبْلَغُ ثَناؤُكَ ، وَلا تُكافَأُ نَعْماؤُكَ ، صَلِّعَلى مُحَمَّدوَآلِ مُحَمَّد،وَأَتْمِمْ عَلَيْنانِعَمَكَ،وَأَسْعِدْنابِطاعَتِكَ . سُبْحانَكَ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ ، أَللَّهُمَّ إِنَّكَ تُجِيبُ الْمُضْطَرَّ ، وَتَكْشِفُ السُّوءَ ، وَتُغِيثُ الْمَكْرُوبَ ، وَتَشْفِى السَّقِيمَ ، وَتُغْنِى الْفَقِيرَ ، وَتَجْبُرُ الْكَسِيرَ ، وَتَرْحَمُ الصَّغِيرَ ، وَتُعِينُ الْكَبِيرَ ، وَلَيْسَ دُونَكَ ظَهِيرٌ ، وَلا فَوْقَكَ قَدِيرٌ ، وَأَنْتَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ . يا مُطْلِقَ الْمُكَبَّلِ الاَْسِيرِ ، يا رازِقَ الطِّفْلِ الصَّغِيرِ ، يا عِصْمَةَ الْخائِفِ الْمُسْتَجِيرِ ، يا مَنْ لا شَرِيكَ لَهُ وَلا وَزِيرَ ، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَأَعْطِنِى فِى هذِهِ الْعَشِيَّةِ، أَفْضَلَ ما أَعْطَيْتَ وَأَنَلْتَ أَحَداً مِنْ عِبادِكَ ، مِنْ نِعْمَة تُولِيها ، وَآلاء تُجَدِّدُها ، وَبَلِيَّة تَصْرِفُها ، وَكُرْبَة تَكْشِفُها ، وَدَعْوَة تَسْمَعُها ، وَحَسَنَة تَتَقَبَّلُها ، وَسَيِّئَة تَتَغَمَّدُها، إِنَّكَ لَطِيفٌ بِما تَشاءُ خَبِيرٌ ، وَعَلى كُلِّ شَيْ ء قَدِيرٌ . أَللَّهُمَّ إِنَّكَ أَقْرَبُ مَنْ دُعِيَ ، وَأَسْرَعُ مَنْ أَجابَ ، وَأَكْرَمُ مَنْ عَفا ، وَأَوْسَعُ مَنْ أَعْطى ، وَأَسْمَعُ مَنْ سُئِلَ ، يا رَحْمانُ الدُّنْيا والاْخِرَةِ وَرحِيمَهُما ، لَيْسَ كَمِثْلِكَ مَسْؤُولٌ ، وَلا سِواكَ مَأْمُولٌ ، دَعَوْتُكَ فَأَجَبْتَنِى ، وَسَأَلْتُكَ فَأَعْطَيْتَنِى ، وَرَغِبْتُ إِلَيْكَ فَرَحِمْتَنِى ، وَوَثِقْتُ بِكَ فَنَجَّيْتَنِى ، وَفَزِعْتُ إِلَيْكَ فَكَفَيْتَنِى . اَللّهُمَّ فَصَلِّعَلى مُحَمَّد عَبْدِكَ وَرَسُولِكَ وَنَبِيِّكَ ، وَعَلى آلِهِ الطَّيِّبِينَ الطّاهِرِينَ أَجْمَعِينَ، وَتَمِّمْ لَنا نَعْماءَكَ، وَهَنِّئْناعَطاءَكَ، وَاكْتُبْنا لَكَ شاكِرِينَ ، وَلاِلائِكَ ذاكِرِينَ ، آمِينَ آمِينَ رَبَّ الْعالَمِينَ . اَللّهُمَّ يا مَنْ مَلَكَ فَقَدَرَ ، وَقَدَرَ فَقَهَرَ ، وَعُصِيَ فَسَتَرَ ، وَاسْتُغْفِرَ فَغَفَرَ

، يا غايَةَ الطّالِبِينَ ، وَمُنْتَهى أَمَلِ الرّاجِينَ ، يا مَنْ أَحاطَ بِكُلِّ شَيْ ء عِلْماً، وَوَسِعَ الْمُسْتَقِيلِينَ رَأْفَةً وَرَحْمَةً وَحِلْماً . اَللّهُمَّ إِنّا نَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ فِى هذِهِ الْعَشِيَّةِ ، الَّتِى شَرَّفْتَها وَعَظَّمْتَها

بِمُحَمَّد نَبِيِّكَ وَرَسُولِكَ ، وَخِيَرَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ ، وَأَمِينِكَ عَلى وَحْيِكَ ، اَلْبَشِيرِ النَّذِيرِ ، اَلسِّراجِ الْمُنِيرِ ، اَلَّذِى أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَى الْمُسْلِمِينَ، وَجَعَلْتَهُ رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ.اَللّهُمَّ فَصَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد ، كَما مُحَمَّدٌ أَهْلٌ لِذلِكَ مِنْكَ يا عَظِيمُ ، فَصَلِّ عَلَيْهِ وَعَلَى الْمُنْتَجَبِينَ الطَّيِّبِينَ الطّاهِرِينَ أَجْمَعِينَ ، وَتَغَمَّدْنا بِعَفْوِكَ عَنّا ، فَإِلَيْكَ عَجَّتِ الاَْصْواتُ بِصُنُوفِ اللُّغاتِ ، فَاجْعَلْ لَنَا اللّهُمَّ فِى هذِهِ الْعَشِيَّةِ نَصِيباً مِنْ كُلِّ خَيْر تَقْسِمُهُ بَيْنَ عِبادِكَ ، وَنُور تَهْدِى بِهِ ، وَرَحْمَة تَنْشُرُها ، وَبَرَكَة تُنْزِلُها، وَعافِيَة تُجَلِّلُها ، وَرِزْق تَبْسُطُهُ ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ. اَللّهُمَّ أَقْلِبْنا فِى هذَا الْوَقْتِ مُنْجِحِينَ مُفْلِحِينَ مَبْرُورِينَ غانِمِينَ ، وَلا تَجْعَلْنا مِنَ الْقانِطِينَ ، وَلا تُخْلِنا مِنْ رَحْمَتِكَ ، وَلا تَحْرِمْنا ما نُؤَمِّلُهُ مِنْ فَضْلِكَ ، وَلاتَجْعَلْنا مِنْ رَحْمَتِكَ مَحْرُومِينَ، وَلا لِفَضْلِ مانُؤَمِّلُهُ مِنْ عَطائِكَ قانِطِينَ ، وَلا تَرُدَّنا خائِبِينَ ، وَلا مِنْ بابِكَ مَطْرُودِينَ ، يا أَجْوَدَ الاَْجْوَدِينَ ، وَأَكْرَمَ الاَْكْرَمِينَ، إِلَيْكَ أَقْبَلْنا مُوقِنِينَ، وَلِبَيْتِكَ الْحَرامِ آمِّينَ قاصِدِينَ ، فَأَعِنّاعَلى مَناسِكِنا، وَأَكْمِلْ لَناحَجَّنا، وَاْعْفُ عَنّا وَعافِنا ، فَقَدْ مَدَدْنا إِلَيْكَ أَيْدِيَنا ، فَهِيَ بِذِلَّةِ الاِعْتِرافِ مَوْسُومَةٌ . اَللّهُمَّ فَأَعْطِنا فِى هذِهِ الْعَشِيَّةِ ما سَأَلْناكَ ، وَاكْفِنا مَا اسْتَكْفَيْناكَ ، فَلا كافِيَ لَنا سِواكَ ، وَلا رَبَّ لَنا غَيْرُكَ ، نافِذٌ فِينا حُكْمُكَ ، مُحِيطٌ بِنا عِلْمُكَ ، عَدْلٌ فِينا قَضاؤُكَ، اِقْضِ لَنَا الْخَيْرَ ، وَاجْعَلْنا مِنْ أَهْلِ الْخَيْرِ . اَللّهُمَّ أَوْجِبْ لَنا بِجُودِكَ عَظِيمَ الاَْجْرِ ، وَكَرِيمَ الذُّخْرِ ، وَدَوامَ الْيُسْرِ ، وَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا

أَجْمَعِينَ ، وَلاتُهْلِكْنامَعَ الْهالِكِينَ، وَلاتَصْرِفْ عَنّارَأْفَتَكَوَرَحْمَتَكَ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ . اَللّهُمَّ اجْعَلْنا فِى هذَا الْوَقْتِ مِمَّنْ سَأَلَكَ فَأَعْطَيْتَهُ ، وَشَكَرَكَ فَزِدْتَهُ ، وَتابَ إِلَيْكَ فَقَبِلْتَهُ ، وَتَنَصَّلَ إِلَيْكَ مِنْ ذُنُوبِهِ كُلِّها فَغَفَرْتَها لَهُ ، يا ذَا الْجَلالِ وَالاِْكْرامِ . اَللّهُمَّ وَفِّقْنا وَسَدِّدْنا وَاعصِمنا وَاقْبَلْ تَضَرُّعَنا ، يا خَيْرَ مَنْ سُئِلَ ، وَيا أَرْحَمَ مَنِ اسْتُرْحِمَ ، يا مَنْ لا يَخْفى عَلَيْهِ إِغْماضُ الْجُفُونِ ، وَلا لَحْظُ الْعُيُونِ، وَلا مَااسْتَقَرَّ فِى الْمَكْنُونِ، وَلا مَا انْطَوَتْ عَلَيْهِ مُضْمَراتُ الْقُلُوبِ ، أَلا كُلُّ ذلِكَ قَدْ أَحْصاهُ عِلْمُكَ ، وَوَسِعَهُ حِلْمُكَ ، سُبْحانَكَ وَتَعالَيْتَ عَمّا يَقُولُ الظّالِمُونَ عُلُوّاً كَبِيراً ، تُسَبِّحُ لَكَ السَّماواتُ السَّبْعُ ، وَالاَْرَضُونَ وَمَنْ فِيهِنَّ ، وَإِنْ مِنْ شَيْ ء إِلاّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ، فَلَكَ الْحَمْدُ وَالْمَجْدُ، وَعُلُوُّ الْجَدِّ ، يا ذَا الْجَلالِ وَالاِْكْرامِ ، وَالْفَضْلِ وَالاِْنْعامِ ، وَالاَْيادِى الْجِسامِ ، وَأَنْتَ الْجَوادُ الْكَرِيمُ ، الرَّؤُوفُ الرَّحِيمُ . اَللّهُمَّ أَوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ ، وَعافِنِى فِى بَدَنِى وَدِينِى ، وَآمِنْ خَوْفِى، وَأَعْتِقْ رَقَبَتِى مِنَ النّارِ . اَللّهُمَّ لا تَمْكُرْ بِى ، وَلا تَسْتَدْرِجْنِى ، وَلا تَخْدَعْنِى ، وَادْرَأْ عَنِّى شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ».

آنگاه صورت را به سوى آسمان كرد، درحالى كه از ديده هاى مباركش اشك مى ريخت، با صداى بلند عرضه مى داشت: «ياأَسْمَعَ السّامِعِينَ، وَياأَبْصَرَالنّاظِرِينَ، وَياأَسْرَعَ الْحاسِبِينَ، وَيا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ ، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد السّادَةِ الْمَيامِينِ ، وَأَسْأَ لُكَ اللّهُمَّ حاجَتِيَ الَّتِي إِنْ أَعْطَيْتَنِيها لَمْ يَضُرَّنِي ما مَنَعْتَنِي ، وَإِنْ مَنَعْتَنِيها لَمْ يَنْفَعْنِى ما أَعْطَيْتَنِى ، أَسْأَ لُكَ فَكاكَ رَقَبَتِى مِنَ النّارِ ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ ، وَحْدَكَ لا شَرِيكَ لَكَ ، لَكَ الْمُلْكُ، وَلَكَ الْحَمْدُ، وَأَنْتَ عَلى كُلِّ شَى ء قَدِيرٌ، يارَبِّ يا

رَبِّ».

پس مكرّر مى گفت: يا رَبِّ، و كسانى كه دور آن حضرت بودند گوش به دعاى آن حضرت فراداده، و به آمين گفتن اكتفا كرده بودند. و صدايشان همراه حضرت به گريه بلند شد تا آفتاب غُروب كرد، آنگاه روانه به سوى مشعرالحرام شدند. سيّد بن طاووس در اقبال بعد از «يارَبِّ يا رَبِّ يا رَبِّ» نقل كرده، كه حضرت در ادامه عرضه داشت: «إِلهِى أَنَا الْفَقِيرُ فِى غِنايَ فَكَيْفَ لا أَكُونُ فَقِيراً فِى فَقْرِى ، إِلهِى أَنَا الْجاهِلُ فِى عِلْمِى فَكَيْفَ لا أَكُونُ جَهُولاً فِى جَهْلِى ، إِلهِى إِنَّ اخْتِلافَ تَدْبِيرِكَ ، وَسُرْعَةَ طَواءِ مَقادِيرِكَ ، مَنَعا عِبادَكَ الْعارِفِينَ بِكَ عَنِ السُّكُونِ إِلى عَطاء، وَالْيَأْسِ مِنْكَ فِى بَلاء . إِلهِى مِنِّى ما يَلِيقُ بِلُؤْمِى، وَمِنْكَ مايَلِيقُ بِكَرَمِكَ. إِلهِى وَصَفْتَ

نَفْسَكَ بِاللُّطْفِ وَالرَّأْفَةِ لِى قَبْلَ وُجُودِ ضَعْفِى ، أَفَتَمْنَعُنِى مِنْهُما بَعْدَ وُجُودِ ضَعْفِى ، إِلهِى إِنْ ظَهَرَتِ الْمَحاسِنُ مِنِّى فَبِفَضْلِكَ ، وَلَكَ الْمِنَّةُ عَلَيَّ ، وَإِنْ ظَهَرَتِ الْمَساوِيُ مِنِّي فَبِعَدْلِكَ ، وَلَكَ الْحُجَّةُ عَلَيَّ. إِلهِي كَيْفَ تَكِلُنِيوَقَدْتَكَفَّلْتَ لِي، وَكَيْفَ أُضامُ وَأَنْتَ النّاصِرُ لِى ، أَمْ كَيْفَ أَخِيبُ وَأَنْتَ الْحَفِيُّ بِي ، ها أَنَا أَتَوَسَّلُ إِلَيْكَ بِفَقْرِى إِلَيْكَ ، وَكَيْفَ أَتَوَسَّلُ إِلَيْكَ بِما هُوَ مَحالٌ أَنْ يَصِلَ إِلَيْكَ، أَمْ كَيْفَ أَشْكُوإِلَيْكَ حالِى وَهُوَ لا يَخْفى عَلَيْكَ ،أَمْ كَيْفَ أُتَرْجِمُ بِمَقالِى، وَهُوَمِنْكَ بَرَزٌ إِلَيْكَ، أَمْ كَيْفَ تُخَيِّبُ آمالِى وَهِيَ قَدْ وَفَدَتْ إِلَيْكَ، أَمْ كَيْفَ لا تُحْسِنُ أَحْوالِيوَبِكَ قامَتْ يا إِلهِى ما أَلْطَفَكَ بِى مَعَ عَظِيمِ جَهْلِى وَما أَرْحَمَكَ بِى مَعَ قَبِيحِ فِعْلِى إِلهِى ما أَقْرَبَكَ مِنِّى وَ قَدْ أَبْعَدَنِى عَنْكَ ! وَما أَرْأَفَكَ بِى فَمَاالَّذِى يَحْجُبُنِى عَنْكَ، إِلهِى عَلِمْتُ بِاخْتِلافِ الاْثارِ، وَتَنَقُّلاتِ الاَْطْوارِ ، أَنَّ مُرادَكَ مِنِّى أَنْ تَتَعَرَّفَ إِلَيَّ

فِي كُلِّ شَيْ ء ، حَتّي لا أَجْهَلَكَ فِى شَيْ ء . إِلهِي كُلَّماأَخْرَسَنِي لُؤْمِي أَنْطَقَنِي كَرَمُكَ ، وَكُلَّما آيَسَتْنِى أَوْصافِى أَطْمَعَتْنِى مِنَنُكَ . إِلهِى مَنْ كانَتْ مَحاسِنُهُ مَساوِيَ فَكَيْفَ لا تَكُونُ مَساوِيهِ مَساوِيَ ، وَمَنْ كانَتْ حَقائِقُهُ دَعاوِيَ، فَكَيْفَ لاتَكُونُ دَعاوِيهِ دَعاوِيَ، إِلهِي حُكْمُكَ النّافِذُ وَمَشِيَّتُكَ الْقاهِرَةُ لَمْ يَتْرُكا لِذِى مَقال مَقالاً، وَلا لِذِى حال حالاً . إِلهِى كَمْ مِنْ طاعَة بَنَيْتُها ، وَحالَة شَيَّدْتُها ، هَدَمَ اعْتِمادِى عَلَيْها عَدْلُكَ ، بَلْ أَقالَنِى مِنْها فَضْلُكَ . إِلهِى إِنَّكَ تَعْلَمُ أَنِّى وَإِنْ لَمْ تَدُمِ الطّاعَةُ مِنِّى فِعْلاً جَزْماً فَقَدْ دامَتْ مَحَبَّةً وَعَزْماً . إِلهِى كَيْفَ أَعْزِمُوَأَنْتَ الْقاهِرُ ،وَكَيْفَ لاأَعْزِمُوَأَنْتَ الاْمِرُ،إِلهِى تَرَدُّدِى فِى الاْثارِ يُوجِبُ بُعْدَ الْمَزارِ ، فَاجْمَعْنِى عَلَيْكَ بِخِدْمَة تُوصِلُنِى إِلَيْكَ ، كَيْفَ يُسْتَدَلُّ عَلَيْكَ بِما هُوَ فِى وُجُودِهِ مُفْتَقِرٌ إِلَيْكَ ، أَيَكُونُ لِغَيْرِكَ مِنَ الظُّهُورِ ما لَيْسَ لَكَ حَتّى يَكُونَ هُوَ الْمُظْهِرَلَكَ ، مَتى غِبْتَ حَتّى تَحْتاجَ إِلى دَلِيل يَدُلُّ عَلَيْكَ ، وَمَتى َعُدْتَ حَتّى تَكُونَ الاْثارُ هِيَ الَّتِي تُوصِلُ إِلَيْكَ ، عَمِيَتْ عَيْنٌ لا تَراكَ عَلَيْها رَقِيباً ، وَخَسِرَتْ صَفْقَةُ عَبْد لَمْ تَجْعَلْ لَهُ مِنْ حُبِّكَ نَصِيباً.إِلهِى أَمَرْتَ بِالرُّجُوعِ إِلَى الاْثارِ،فَأَرْجِعْنِى إِلَيْكَ بِكِسْوَةِ الاَْنْوارِ ، وَهِدايَةِ الاِسْتِبْصارِ ، حَتّى أَرْجِعَ إِلَيْكَ مِنْها كَما دَخَلْتُ إِلَيْكَ مِنْها ، مَصُونَ السِّرِّ عَنِ النَّظَرِ إِلَيْها ، وَمَرْفُوعَ الْهِمَّةِ عَنِ الاِعْتِمادِعَلَيْها، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَى ءقَدِيرٌ. إِلهِى هذاذُلِّى ظاهِرٌ بَيْنَ يَدَيْكَ ، وَهذا حالِى لا يَخْفى عَلَيْكَ ، مِنْكَ أَطْلُبُ الْوُصُولَ

إِلَيْكَ ، وَبِكَ أَسْتَدِلُّ عَلَيْكَ ، فَاهْدِنِى بِنُورِكَ إِلَيْكَ ، وَأَقِمْنِى بِصِدْقِ الْعُبُودِيَّةِ بَيْنَ يَدَيْكَ. إِلهِى عَلِّمْنِى مِنْ عِلْمِكَ الْمَخْزُونِ ، وَصُنِّى بِسِتْرِكَ الْمَصُونِ . إِلهِى حَقِّقْنِى بِحَقائِقِ أَهْلِ الْقُرْبِ ، وَاسْلُكْ بِى مَسْلَكَ أَهْلِ الْجَذْبِ . إِلهِى أَغْنِنِى بِتَدْبِيرِكَ لِى عَنْ

تَدْبِيرِى ، وَبِاخْتِيارِكَ عَنِ اخْتِيارِى ، وَأَوْقِفْنِى عَلى مَراكِزِ اضْطِرارِى . إِلهِى أَخْرِجْنِى مِنْ ذُلِّ نَفْسِى ، وَطَهِّرْنِى مِنْ شَكِّى وَشِرْكِى قَبْلَ حُلُولِ رَمْسِى ، بِكَ أَنْتَصِرُ فَانْصُرْنِى ، وَعَلَيْكَ

أَتَوَكَّلُ فَلا تَكِلْنِى ، وَإِيّاكَ أَسْأَلُ فَلا تُخَيِّبْنِى ، وَفِى فَضْلِكَ رْغَبُ فَلا تَحْرِمْنِى ، وَبِجَنابِكَ أَنْتَسِبُ فَلا تُبْعِدْنِى ، وَبِبابِكَ أَقِفُ فَلا تَطْرُدْنِى . إِلهِى تَقَدَّسَ رِضاكَ أَنْ تَكُونَ لَهُ عِلَّةٌ مِنْكَ ، فَكَيْفَ يَكُونُ لَهُ عِلَّةٌ مِنِّى ، إِلهِى أَنْتَ الْغَنِيُّ بِذاتِكَ أَنْ يَصِلَ إِلَيْكَ النَّفْعُ مِنْكَ ، فَكَيْفَ لا تَكُونُ غَنِيّاً عَنِّى ، إِلهِى إِنَّ الْقَض آءَ وَالْقَدَرَ يُمَنِّينِى ، وَإِنَّ الْهَوى بِوَثائِقِ الشَّهْوَةِ أَسَرَنِى ، فَكُنْ أَنْتَ النَّصِيرَ لِى، حَتّى تَنْصُرَنِى وَتُبَصِّرَنِى ، وَأَغْنِنِى بِفَضْلِكَ حَتّى أَسْتَغْنِيَ بِكَ عَنْ طَلَبِى ، أَنْتَ الَّذِى أَشْرَقْتَ الاَْنْوارَ فِى قُلُوبِ أَوْلِيائِكَ حَتّى عَرَفُوكَ وَوَحَّدُوكَ ، وَأَنْتَ الَّذِى أَزَلْتَ الاَْغْيارَ عَنْ قُلُوبِ أَحِبّائِكَ حَتّى لَمْ يُحِبُّوا سِواكَ ، وَلَمْ يَلْجَأُوا إِلى غَيْرِكَ ، أَنْتَ الْمُونِسُ لَهُمْ حَيْثُ أَوْحَشَتْهُمُ الْعَوالِمُ ، وَأَنْتَ الَّذِى هَدَيْتَهُمْ حَيْثُ اسْتَبانَتْ لَهُمُ الْمَعالِمُ . يا إِلهِى ماذا وَجَدَ مَنْ فَقَدَكَ؟ وَمَا الَّذِى فَقَدَ مَنْ وَجَدَكَ ؟ لَقَدْ خابَ مَنْ رَضِيَ دُونَكَ بَدَلاً ، وَلَقَدْ خَسِرَ مَنْ بَغي عَنْكَ مُتَحَوِّلاً ، كَيْفَ يُرْجى سِواكَ وَأَنْتَ ماقَطَعْتَ الاِْحْسانَ ، وَكَيْفَ يُطْلَبُ مِنْ غَيْرِكَ وَأَنْتَ ما بَدَّلْتَ عادَةَ الاِمْتِنانِ ، يا مَنْ أَذاقَ أَحِبّاءَهُ حَلاوَةَ الْمُؤانَسَةِ ، فَقامُوا بَيْنَ يَدَيْهِ مُتَمَلِّقِينَ ، وَيا مَنْ أَلْبَسَ أَوْلِياءَهُ مَلابِسَ هَيْبَتِهِ ، فَقامُوا بَيْنَ يَدَيْهِ مُسْتَغْفِرِينَ . أَنْتَ الذّاكِرُ قَبْلَ الذّاكِرِينَ ، وَأَنْتَ الْبادِى بِالاِْحْسانِ قَبْلَ تَوَجُّهِ الْعابِدِينَ ، وَأَنْتَ الْجَوادُ بِالْعَطاءِ قَبْلَ طَلَبِ الطّالِبِينَ ، وَأَنْتَ الْوَهّابُ ثُمَّ لِما وَهَبْتَ لَنا مِنَ الْمُسْتَقْرِضِينَ . إِلهِى اُطْلُبْنِى بِرَحْمَتِكَ حَتّى أَصِلَ إِلَيْكَ

، وَاجْذِبْنِى بِمَنِّكَ حَتّى أُقْبِلَ عَلَيْكَ . إِلهِى إِنَّ رَجائِى لا يَنْقَطِعُ عَنْكَ وَإِنْ عَصَيْتُكَ ، كَما أَنَّ خَوْفِى لا يُزايِلُنِى وَإِنْ أَطَعْتُكَ ، فَقَدْ دَفَعْتَنِى الْعَوالِمُ إِلَيْكَ ، وَقَدْ أَوْقَعَنِى عِلْمِى بِكَرَمِكَ عَلَيْكَ . إِلهِى كَيْفَ أَخِيبُ وَأَنْتَ أَمَلِى ، أَمْ كَيْفَ أُهانُ وَعَلَيْكَ مُتَّكَلِى ، إِلهِى كَيْفَ أَسْتَعِزُّ وَفِى الذِّلَّةِ أَرْكَزْتَنِى ، أَمْ كَيْفَ لا أَسْتَعِزُّوَإِلَيْكَ نَسَبْتَنِى، إِلهِى كَيْفَ لا أَفْتَقِرُ وَأَنْتَ الَّذِى فِى الْفُقَرآءِأَقَمْتَنِى، أَمْ كَيْفَ أَفْتَقِرُ وَأَنْتَ الَّذِى بِجُودِكَ أَغْنَيْتَنِى ، وَأَنْتَ الَّذِى لا إِلهَ غَيْرُكَ تَعَرَّفْتَ لِكُلِّ شَيْ ء فَما جَهِلَكَ شَيْ ءٌ ، وَأَنْتَ الَّذِي تَعَرَّفْتَ إِلَيَّ فِى كُلِّ شَيْ ء ، فَرَأَيْتُكَ ظاهِراً فِي كُلِّ شَيْ ء ، وَأَنْتَ الظّاهِرُ لِكُلِّ شَيْ ء ، يا مَنِ اسْتَوي بِرَحْمانِيَّتِهِ فَصارَ الْعَرْشُ غَيْباً فِي ذاتِهِ ، مَحَقْتَ الاْثارَ بِالاْثارِ ، وَمَحَوْتَ الاَْغْيارَ بِمُحِيطاتِ أَفْلاكِ الاَْنْوارِ ، يا مَنِ احْتَجَبَ فِى سُرادِقاتِ عَرْشِهِ عَنْ أَنْ تُدْرِكَهُ الاَْبْصارُ ، يا مَنْ تَجَلّى بِكَمالِ بَهائِهِ ، فَتَحَقَّقَتْ عَظَمَتُهُ الاِسْتِواءَ ، كَيْفَ تَخْفى وَأَنْتَ الظّاهِرُ ، أَمْ كَيْفَ تَغِيبُ وَأَنْتَ الرَّقِيبُ الْحاضِرُ، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ء قَدِير ، وَالْحَمْدُ للهِ ِ وَحْدَهُ».

دعاى امام سجّاد (ع) در روز عرفه

دعاى امام سجّاد (عليه السلام) در روز عرفه «اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ. اَللّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ بَدِيعَ السَّماواتِ وَالاَْرْضِ، ذَا الْجَلالِ وَالاِْكْرامِ، رَبَّ الاَْرْبابِ، وَإِلهَ كُلِّ مَأْلُوه، وَخالِقَ كُلِّ مَخْلُوق، وَوارِثَ كُلِّ شَيْ ء، لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ، وَ لايَعْزُبُ عَنْهُ عِلْمُ شَيْ ء، وَهُوَ بِكُلِّ شَيْ ء مُحِيطٌ ، وَهُوَ عَلي كُلِّشَيْ ء رَقِيبٌ، أَنْتَ اللهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، اَلاَْحَدُ الْمُتَوَحِّدُ، اَلْفَرْدُ الْمُتَفَرِّدُ، وَأَنْتَ اللهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، اَلْكَرِيمُ الْمُتَكَرِّمُ، اَلْعَظِيمُ الْمُتَعَظِّمُ، اَلْكَبِيرُ الْمُتَكَبِّرُ، وَأَنْتَ اللهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، اَلْعَلِيُّ الْمُتَعالِ، اَلشَّدِيدُ الْمِحالِ، وَأَنْتَ اللهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، اَلرَّحْمنُ الرَّحِيمُ، اَلْعَلِيمُ

الْحَكِيمُ، وَأَنْتَ اللهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، اَلسَّمِيعُ الْبَصِيرُ، اَلْقَدِيمُ الْخَبِيرُ، وَأَنْتَ اللهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، اَلْكَرِيمُ الاَْكْرَمُ، اَلدّائِمُ الاَْدْوَمُ، وَأَنْتَ اللهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، اَلاَْوَّلُ قَبْلَ كُلِّ أَحَد، وَالاْخِرُ بَعْدَ كُلِّ عَدَد، وَأَنْتَ اللهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، اَلدّانِى فِى عُلُوِّهِ، وَالْعالِى فِى دُنُوِّهِ، وَأَنْتَ اللهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، ذُوالْبَهاءِ وَالْمَجْدِ، وَالْكِبْرِياءِ وَالْحَمْدِ، وَأَنْتَ اللهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، الَّذِى أَنْشَأْتَ الاَْشْياءَ مِنْ غَيْرِ سِنْخ، وَصَوَّرْتَ ما صَوَّرْتَ مِنْ غَيْرِ مِثال،وَابْتَدَعْتَ الْمُبْتَدَعاتِ بِلاَ احْتِذاء، أَنْتَ الَّذِى قَدَّرْتَ كُلَّ شَيْ ء تَقْدِيراً، وَيَسَّرْتَ كُلَّ شَيْ ء تَيْسِيراً، وَدَبَّرْتَ ما دُونَكَ تَدْبِيراً، أَنْتَ الَّذِى لَمْ يُعِنْكَ عَلى خَلْقِكَ شَرِيكٌ، وَلَمْ يُؤازِرْكَ فِى أَمْرِكَ وَزِيرٌ، وَلَمْ يَكُنْ لَكَ مُشاهِدٌ وَلا نَظِيرٌ، أَنْتَ الَّذِى أَرَدْتَ فَكانَ حَتْماً ما أَرَدْتَ، وَقَضَيْتَ فَكانَ عَدْلاً ما قَضَيْتَ، وَحَكَمْتَ فَكانَ نِصْفاً ما حَكَمْتَ، أَنْتَ الَّذِى لا يَحْوِيكَ مَكانٌ، وَلَمْ يَقُمْ لِسُلْطانِكَ سُلْطانٌ، وَلَمْ يُعْيِكَ بُرْهانٌ وَلا بَيانٌ، أَنْتَ الَّذِى أَحْصَيْتَ كُلَّ شَيْ ء عَدَداً، وَجَعَلْتَ لِكُلِّ شَيْ ء أَمَداً، وَقَدَّرْتَ كُلَّ شَيْ ء تَقْدِيراً، أَنْتَ الَّذِى قَصُرَتِ الاَْوْهامُ عَنْ ذاتِيَّتِكَ، وَعَجَزَتِ الاَْفْهامُ عَنْ كَيْفِيَّتِكَ، وَلَمْ تُدْرِكِ الاَْبْصارُ مَوْضِعَ أَيْنِيَّتِكَ، أَنْتَ الَّذِى لا تُحَدُّ فَتَكُونَ مَحْدُوداً، وَلَمْ تُمَثَّلْ فَتَكُونَ مَوْجُوداً، وَلَمْ تَلِدْ فَتَكُونَ مَوْلُوداً، أَنْتَ الَّذِى لا ضِدَّ مَعَكَ فَيُعانِدَكَ، وَلا عِدْلَ لَكَ فَيُكاثِرَكَ، وَلانِدَّ لَكَ فَيُعارِضَكَ، أَنْتَ الَّذِى ابْتَدَأَ وَاخْتَرَعَ وَاسْتَحْدَثَ وَابْتَدَعَ، وَأَحْسَنَ صُنْعَ ما صَنَعَ، سُبْحانَكَ ما أَجَلَّ شَأْنَكَ ، وَأَسْنى فِى الاَْماكِنِ مَكانَكَ ، وَأَصْدَعَ بِالْحَقِّ فُرْقانَكَ ، سُبْحانَكَ مِنْ لَطِيف ما أَلْطَفَكَ، وَرَءُوف ما أَرْأَفَكَ ، وَحَكِيم ما أَعْرَفَكَ ، سُبْحانَكَ مِنْ مَلِيك ما أَمْنَعَكَ ، وَجَواد ما أَوْسَعَكَ ، وَرَفِيع ما أَرْفَعَكَ ، ذُو الْبَهاءِ وَالْمَجْدِ، وَالْكِبْرِياءِ وَالْحَمْدِ، سُبْحانَكَ بَسَطْتَ بِالْخَيْراتِ يَدَكَ، وَعُرِفَتِ

الْهِدايَةُ مِنْ عِنْدِكَ، فَمَنِ الْتَمَسَكَ لِدِين أَوْ دُنْيا وَجَدَكَ، سُبْحانَكَ خَضَعَ لَكَ مَنْ جَرى فِى عِلْمِكَ، وَخَشَعَ لِعَظَمَتِكَ ما دُونَ عَرْشِكَ، وَانْقادَ لِلتَّسْلِيمِ لَكَ كُلُّ خَلْقِكَ، سُبْحانَكَ لا تُحَسُّ وَلا تُجَسُّ وَلا تُمَسُّ، وَلا تُكادُ وَلا تُماطُ وَلا تُنازَعُ، وَلا تُجارى وَلا تُمارى وَلا تُخادَعُ وَلا تُماكَرُ، سُبْحانَكَ سَبِيلُكَ جَدَدٌ، وَأَمْرُكَ رَشَدٌ، وَأَنْتَ حَيٌّ صَمَدٌ، سُبْحانَكَ قَوْلُكَ حُكْمٌ، وَقَضاؤُكَ حَتْمٌ، وَإِرادَتُكَ عَزْمٌ، سُبْحانَكَ لا رادَّ لِمَشِيَّتِكَ، وَلا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِكَ، سُبْحانَكَ قاهِرَ الاَْرْبابِ، باهِرَ لاْياتِ، فاطِرَ السَّماواتِ، بارِئَ النَّسَماتِ، لَكَ الْحَمْدُ حَمْداً يَدُومُ بِدَوامِكَ، وَلَكَ الْحَمْدُ حَمْداً خالِداً نِعْمَتِكَ، وَلَكَ الْحَمْدُ حَمْداً يُوازِى صُنْعَكَ ، وَلَكَ الْحَمْدُ حَمْداً يَزِيدُ عَلى رِضاكَ، وَلَكَ الْحَمْدُ حَمْداً مَعَ حَمْدِ كُلِّ حامِد، وَشُكْراً يَقْصُرُ عَنْهُ شُكْرُ كُلِّ شاكِر، حَمْداً لا يَنْبَغِى إِلاّ لَكَ ، وَلا يُتَقَرَّبُ بِهِ إِلاّ إِلَيْكَ، حَمْداً يُسْتَدامُ بِهِ الاَْوَّلُ، وَيُسْتَدْعى بِهِ دَوامُ الاْخِرِ، حَمْداً يَتَضاعَفُ عَلى كُرُورِ الاَْزْمِنَةِ، وَيَتَزايَدُ أَضْعافاً مُتَرادِفَةً، حَمْداً يَعْجِزُ عَنْ إِحْصائِهِ الْحَفَظَةُ، وَيَزِيدُ عَلى ما أَحْصَتْهُ فِى كِتابِكَ الْكَتَبَةُ، حَمْداً يُوازِنُ عَرْشَكَ الْمَجِيدَ، وَيُعادِلُ كُرْسِيَّكَ الرَّفِيعَ،

حَمْداً يَكْمُلُ لَدَيْكَ ثَوابُهُ، وَيَسْتَغْرِقُ كُلَّ جَزاء جَزاؤُهُ، حَمْداً ظاهِرُهُ وَفْقٌ لِباطِنِهِ، وَ باطِنُهُ وَفْقٌ لِصِدْقِ النِّيَّةِ، حَمْداً

لَمْ يَحْمَدْكَ خَلْقٌ مِثْلَهُ، وَلا يَعْرِفُ أَحَدٌ سِواكَ فَضْلَهُ، حَمْداً يُعانُ مَنِ اجْتَهَدَ فِى تَعْدِيدِهِ، وَيُؤَيَّدُ مَنْ أَغْرَقَ نَزْعاً فِى تَوْفِيَتِهِ، حَمْداً يَجْمَعُ ما خَلَقْتَ مِنَ الْحَمْدِ، وَيَنْتَظِمُ ما أَنْتَ خالِقُهُ مِنْ بَعْدُ، حَمْداً لا حَمْدَ أَقْرَبُ إِلى قَوْلِكَ مِنْهُ، وَلا أَحْمَدَ مِمَّنْ يَحْمَدُكَ بِهِ، حَمْداً يُوجِبُ بِكَرَمِكَ الْمَزِيدَ بِوُفُورِهِ، وَتَصِلُهُ بِمَزِيد بَعْدَ مَزِيد طَوْلاً مِنْكَ، حَمْداً يَجِبُ لِكَرَمِ وَجْهِكَ، وَيُقابِلُ عِزَّ جَلالِكَ، رَبِّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد الْمُنْتَجَبِ الْمُصْطَفى الْمُكَرَّمِ الْمُقَرَّبِ أَفْضَلَ صَلَواتِكَ، وَبارِكْ عَلَيْهِ أَتَمَّ بَرَكاتِكَ، وَتَرَحَّمْ عَلَيْهِ

أَمْتَعَ رَحَماتِكَ، رَبِّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ صَلاةً زاكِيَةً لا تَكُونُ صَلاةٌ أَزْكى مِنْها، وَصَلِّ عَلَيْهِ صَلاةً نامِيَةً لا تَكُونُ صَلاةٌ أَنْمى مِنْها، وَصَلِّ عَلَيْهِ صَلاةً راضِيَةً لا تَكُونُ صَلاةٌ رِضاهُ، وَصَلِّ عَلَيْهِ صَلاةً تُرْضِيكَ وَتَزِيدُ عَلى رِضاكَ لَهُ، وَصَلِّ عَلَيْهِ صَلاةً لا تَرْضى لَهُ إِلاّ بِها، وَلا تَرى غَيْرَهُ لَها أَهْلاً، رَبِّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ صَلاةً تُجاوِزُ رِضْوانَكَ ، وَيَتَّصِلُ اتِّصالُها بِبَقائِكَ، وَلا يَنْفَدُ كَما لا تَنْفَدُ كَلِماتُكَ، رَبِّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ صَلاةً تَنْتَظِمُ صَلَواتِ مَلائِكَتِكَ وَأَنْبِيائِكَ وَرُسُلِكَ وَأَهْلِ طاعَتِكَ، وَتَشْتَمِلُ عَلى صَلَواتِ عِبادِكَ مِنْ جِنِّكَ وَإِنْسِكَ وَأَهْلِ إِجابَتِكَ، وَتَجْتَمِعُ عَلى صَلاةِ كُلِّ مَنْ ذَرَأْتَ وَبَرَأْتَ مِنْ أَصْنافِ خَلْقِكَ، رَبِّ صَلِّ عَلَيْهِ وَآلِهِ صَلاةً تُحِيطُ بِكُلِّ صَلاة سالِفَة وَمُسْتَأْنَفَة، وَصَلِّ عَلَيْهِ وَعَلى آلِهِ صَلاةً مَرْضِيَّةً لَكَ وَلِمَنْ دُونَكَ ، وَتُنْشِئُ مَعَ ذلِكَ صَلَوات تُضاعِفُ مَعَها تِلْكَ الصَّلَواتِ عِنْدَها، وَتَزِيدُها عَلى كُرُورِ الاَْيّامِ زِيادَةً فِى

تَضاعِيفَ لا يَعُدُّها غَيْرُكَ، رَبِّ صَلِّ عَلى اَطائِبِ أَهْلِ بَيْتِهِ، اَلَّذِينَ اخْتَرْتَهُمْ لاَِمْرِكَ، وَجَعَلْتَهُمْ خَزَنَةَ عِلْمِكَ، وَحَفَظَةَ دِينِكَ، وَخُلَفاءَكَ فِى أَرْضِكَ، وَحُجَجَكَ عَلى عِبادِكَ، وَطَهَّرْتَهُمْ مِنَ الرِّجْسِ وَالدَّنَسِ تَطْهِيراً بِإِرادَتِكَ، وَجَعَلْتَهُمُ الْوَسِيلَةَ إِلَيْكَ، وَالْمَسْلَكَ إِلى جَنَّتِكَ، رَبِّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ صَلاةً تُجْزِلُ لَهُمْ بِها مِنْ نِحَلِكَ وَكَرامَتِكَ، وَتُكْمِلُ لَهُمُ الاَْشْياءَ مِنْ عَطاياكَ وَنَوافِلِكَ، وَتُوَفِّرُ عَلَيْهِمُ الْحَظَّ مِنْ عَوائِدِكَ وَفَوائِدِكَ، رَبِّ صَلّ عَلَيْهِ وَعَلَيْهِمْ صَلاةً لا أَمَدَ فِى أَوَّلِها، وَلا غايَةَ لاَِمَدِها، وَلانِهايَةَ لاِخِرِها، رَبِّ صَلِّ عَلَيْهِم ْزِنَةَ عَرْشِكَ وَما دُونَهُ، وَمِلاَْ سَماواتِكَ وَما فَوْقَهُنَّ، وَعَدَدَ أَرَضِيكَ وَما تَحْتَهُنَّ وَما بَيْنَهُنَّ، صَلاةً تُقَرِّبُهُمْ مِنْكَ زُلْفى، وَتَكُونُ لَكَ وَلَهُمْ رِضيً، وَمُتَّصِلَةً بِنَظائِرِهِنَّ أَبَداً. اَللّهُمَّ إِنَّكَ أَيَّدْتَ دِينَكَ فِى كُلِّ أَوان بِاِمام أَقَمْتَهُ عَلَماً لِعِبادِكَ، وَمَناراً فِى بِلادِكَ، بَعْدَ أَنْ وَصَلْتَ حَبْلَهُ

بِحَبْلِكَ، جَعَلْتَهُ الذَّرِيعَةَ إِلى رِضْوانِكَ، وَافْتَرَضْتَ طاعَتَهُ، وَحَذَّرْتَ مَعْصِيَتَهُ، وَأَمَرْتَ بِامْتِثالِ أَمْرِهِ وَ الاِْنْتِهاءِ عِنْدَ نَهْيِهِ، وَأَلاّ يَتَقَدَّمَهُ مُتَقَدِّمٌ، وَلا يَتَأَخَّرَ عَنْهُ مُتَأَخِّرٌ، فَهُوَعِصْمَةُ اللاَّئِذِينَ، وَكَهْفُ الْمُؤْمِنِينَ، وَعُرْوَةُ الْمُتَمَسِّكِينَ، وَبَهاءُ الْعالَمِينَ. اَللّهُمَّ فَأَوْزِ عْ لِوَلِيِّكَ شُكْرَ ما أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَيْهِ، وَأَوْزِعْنا مِثْلَهُ فِيهِ، وَآتِهِ مِنْ لَدُنْكَ سُلْطاناً نَصِيراً، وَافْتَحْ لَهُ فَتْحاً يَسِيراً، وَأَعِنْهُ بِرُكْنِكَ الاَْعَزِّ، وَاشْدُدْ أَزْرَهُ، وَقَوِّ عَضُدَهُ، وَراعِهِ بِعَيْنِكَ، وَاحْمِهِ بِحِفْظِكَ، وَانْصُرْهُ بِمَلائِكَتِكَ، وَامْدُدْهُ بِجُنْدِكَ الاَْغْلَبِ، وَأَقِمْ بِهِ كِتابَكَ وَحُدُودَكَ وَشَرائِعَكَ وَسُنَنَ رَسُولِكَ صَلَواتُكَ اللّهُمَّ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَأَحْيِ بِهِ ما أَماتَهُ الظّالِمُونَ مِنْ مَعالِمِ دِينِكَ، وَاجْلُ بِهِ صَداءَ الْجَوْرِ عَنْ طَرِيقَتِكَ، وَأَبِنْ بِهِ الضَّرّاءَ مِنْ سَبِيلِكَ، وَأَزِلْ بِهِ النّاكِبِينَ عَنْ صِراطِكَ، وَامْحَقْ بِهِ بُغاةَ قَصْدِكَ عِوَجاً، وَأَلِنْ جانِبَهُ لاَِوْلِيائِكَ، وَابْسُطْ يَدَهُ عَلى أَعْدائِكَ، وَهَبْ لَنا رَأْفَتَهُ وَرَحْمَتَهُ وَتَعَطُّفَهُ وَتَحَنُّنَهُ، وَاجْعَلْنا لَهُ سامِعِينَ مُطِيعِينَ، وَفِى

رِضاهُ ساعِينَ، وَإِلى نُصْرَتِهِ وَالْمُدافَعَةِ عَنْهُ مُكْنِفِينَ، وَإِلَيْكَ وَإِلى رَسُولِكَ صَلَواتُكَ اللّهُمَّ عَلَيْهِ وَآلِهِ بِذلِكَ مُتَقَرِّبِينَ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى أَوْلِياءِهِمُ الْمُعْتَرِفِينَ بِمَقامِهِمْ، اَلْمُتَّبِعِينَ مَنْهَجَهُمْ،اَلْمُقْتَفِينَ آثارَهُم، اَلْمُسْتَمْسِكِينَ بِعُرْوَتِهِمْ، اَلْمُتَمَسِّكِينَ بِوِلايَتِهِم، اَلْمُؤْتَمِّينَ بِإِمامَتِهِم، اَلْمُسَلِّمِينَ لاَِمْرِهِم، اَلْمُجْتَهِدِينَ فِى طاعَتِهِمْ، اَلْمُنْتَظِرِينَ أَيّامَهُم، اَلْمادِّينَ إِلَيْهِمْ أَعْيُنَهُم، اَلصَّلَواتِ الْمُبارَكاتِ الزّاكِياتِ النّامِياتِ الْغادِياتِ الرّائِحاتِ، وَسَلِّمْ عَلَيْهِمْ وَعَلى أَرْواحِهِمْ، وَاجْمَعْ عَلَى التَّقْوى أَمْرَهُمْ،وَأَصْلِحْ لَهُمْ شُؤُونَهُمْ، وَتُبْ عَلَيْهِمْ، إِنَّكَ أَنْتَ التَّوّابُ الرَّحِيمُ، وَخَيْرُالْغافِرِينَ، وَاجْعَلْنا مَعَهُمْ فِى دارِ السَّلامِ، بِرَحْمَتِكَ ياأَرْحَمَ الرّاحِمِينَ. اَللّهُمَّ هذا يَوْمُ عَرَفَةَ، يَوْمٌ شَرَّفْتَهُ وَكَرَّمْتَهُ وَعَظَّمْتَهُ، نَشَرْتَ فِيهِ رَحْمَتَكَ ، وَمَنَنْتَ فِيهِ بِعَفْوِكَ، وَأَجْزَلْتَ فِيهِ عَطِيَّتَكَ ، وَتَفَضَّلْتَ بِهِ عَلى عِبادِكَ. اَللّهُمَّ وَأَنَا عَبْدُكَ الَّذِى أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ قَبْلَ خَلْقِكَ لَهُ، وَبَعْدَ خَلْقِكَ إِيّاهُ، فَجَعَلْتَهُ مِمَّنْ هَدَيْتَهُ لِدِينِكَ، وَوَفَّقْتَهُ لِحَقِّكَ، وَعَصَمْتَهُ بَحَبْلِكَ، وَأَدْخَلْتَهُ فِى حِزْبِكَ، وَ أَرْشَدْتَهُ لِمُوالاةِ أَوْلِيائِكَ، وَمُعاداةِ أَعْدائِكَ، ثُمَّ أَمَرْتَهُ فَلَمْ يَأْتَمِرْ، وَزَجَرْتَهُ فَلَمْ

يَنْزَجِرْ، وَنَهَيْتَهُ عَنْ مَعْصِيَتِكَ، فَخالَفَ أَمْرَكَ إِلى نَهْيِكَ، لا مُعانَدَةً لَكَ وَلاَ اسْتِكْباراً عَلَيْكَ، بَلْ دَعاهُ هَواهُ إِلى ما زَيَّلْتَهُ وَإِلى ما حَذَّرْتَهُ، وَأَعانَهُ عَلى ذلِكَ عَدُوُّكَ وَعَدُوُّهُ، فَأَقْدَمَ عَلَيْهِ عارِفاً بِوَعِيدِكَ، راجِياً لِعَفْوِكَ، واثِقاً بِتَجاوُزِكَ، وَكانَ أَحَقَّ عِبادِكَ مَعَ ما مَنَنْتَ عَلَيْهِ أَلاّ يَفْعَلَ، وَها أَنَاذا بَيْنَ يَدَيْكَ صاغِراً ذَلِيلاً، خاضِعاً خاشِعاً، خائِفاً مُعْتَرِفاً بِعَظِيم مِنَ الذُّنُوبِ تَحَمَّلْتُهُ، وَجَلِيل مِنَ الْخَطايَا اِجْتَرَمْتُهُ، مُسْتَجِيراً بِصَفْحِكَ، لائِذاً بِرَحْمَتِكَ، مُوقِناً أَنَّهُ لا يُجِيرُنِى مِنْكَ مُجِيرٌ، وَلا يَمْنَعُنِى مِنْكَ مانِعٌ، فَعُدْ عَلَيَّ بِما تَعُودُ بِهِ عَلي مَنِ اقْتَرَفَ مِنْ تَغَمُّدِكَ، وَجُدْ عَلَيَّ بما تَجُودُ بِهِ عَلي مَنْ أَلقي بِيَدِهِ إِلَيْكَ مِنْ عَفْوِكَ، وَامْنُنْ عَلَيَّ بِما لاْ يَتَعاظَمُكَ أَنْ تَمُنَّ بِهِ عَلي مَنْ أَمَّلَكَ مِنْ غُفْرانِكَ، وَاجْعَلْ لِى فِى هذَا الْيَوْمِ نَصِيباً أَنالُ بِهِ حَظّاً مِنْ رِضْوانِكَ، وَلا تَرُدَّنِى صِفْراً مِمّا يَنْقَلِبُ بِهِ الْمُتَعَبِّدُونَ لَكَ مِنْ عِبادِكَ، وَإِنِّى وَإِنْ لَمْ أُقَدِّمْ ما قَدَّمُوهُ مِنَ الصّالِحاتِ فَقَدْ قَدَّمْتُ تَوْحِيدَكَ، وَنَفْيَ الاَْضْدادِ وَالاَْنْدادِ وَالاَْشْباهِ عَنْكَ، وَأَتَيْتُكَ مِن الاَْبْوابِ الَّتِى أَمَرْتَ أَنْ تُؤْتى مِنْها، وَتَقَرَّبْتُ إِلَيْكَ بِما لا يَقْرُبُ بِهِ أَحَدٌ مِنْكَ إِلاّ بِالتَّقَرُّبِ بِهِ، ثُمَّ أَتْبَعْتُ ذلِكَ بِالاِْنابَةِ إِلَيْكَ، وَالتَّذَلُّلِ وَالاِسْتِكانَةِ لَكَ ، وَحُسْنَ الظَّنِّ بِكَ، وَالثِّقَةِ بِما عِنْدَكَ، وَشَفَعْتُهُ بِرَجائِكَ الَّذِى قَلَّ ما يَخِيبُ عَلَيْهِ راجِيكَ، وَسَأَلْتُكَ مَسْأَلَةَ الْحَقِيرِ الذَّلِيلِ، اَلْبائِسِ الْفَقِيرِ، اَلْخائِفِ الْمُسْتَجِيرِ، وَمَعَ ذلِكَ خِيفَةً وَتَضَرُّعاً وَتَعَوُّذاً وَتَلَوُّذاً، لامُسْتَطِيلاً بِتَكَبُّرِ الْمُتَكَبِّرِينَ، وَلا مُتَعالِياً بِدالَّةِ الْمُطِيعِينَ، وَلا مُسْتَطِيلاً بِشَفاعَةِ الشّافِعِينَ، وَأَنَا بَعْدُ أَقَلُّ الاَْقَلِّينَ، وَأَذَلُّ الاَْذَلِّينَ، وَمِثْلُ الذَّرَّةِ أَوْ دُونَها، فَيا مَنْ لَمْ يُعاجِلِ الْمُسِيئِينَ، وَلايَنْدَهُ الْمُتْرَفِينَ، وَيا مَنْ يَمُنُّ بِإِقالَةِ الْعاثِرِينَ، وَيَتَفَضَّلُ بِإِنْظارِ الْخاطِئِينَ، أَنَا الْمُسِى ءُ الْمُعْتَرِفُ الْخاطِئُ الْعاثِرُ، أَنَا الَّذِى أَقْدَمَ عَلَيْكَ مُجْتَرِئاً، أَنَا الَّذِى عَصاكَ مُتَعَمِّداً، أَنَا الَّذِى اسْتَخْفى

مِنْ عِبادِكَ وَبارَزَكَ، أَنَا الَّذِى هابَ عِبادَكَ وَأَمِنَكَ ، أَنَا الَّذِى لَمْ يَرْهَبْ سَطْوَتَكَ وَلَمْ يَخَفْ بَأْسَكَ ، أَنَا الْجانِى عَلى نَفْسِهِ، أَنَا الْمُرْتَهَنُ بِبَلِيَّتِهِ، أَنَا الْقَلِيلُ الْحَياءِ، أَنَا الطَّوِيلُ الْعِناءِ، بِحَقِّ مَنِ انْتَجَبْتَ مِنْ خَلْقِكَ، وَبِمَنِ اصْطَفَيْتَهُ لِنَفْسِكَ، بِحَقِّ مَنِ اخْتَرْتَ مِنْ بَرِيَّتِكَ، وَمَنِ اجْتَبَيْتَ لِشَأْنِكَ، بِحَقِّ مَنْ وَصَلْتَ طاعَتَهُ بِطاعَتِكَ، وَمَنْ جَعَلْتَ مَعْصِيَتَهُ كَمَعْصِيَتِكَ، بِحَقِّ مَنْ قَرَنْتَ مُوالاتَهُ بِمُوالاتِكَ، وَمَنْ نُطْتَ مُعاداتَهُ بِمُعاداتِكَ، تَغَمَّدْنِى فِى يَوْمِى هذا بِما تَتَغَمَّدُ بِهِ مَنْ جَأَرَ إِلَيْكَ مُتَنَصِّلاً، وَعاذَ بِاسْتِغْفارِكَ تائِباً، وَتَوَلَّنِى بِما تَتَوَلّى بِهِ أَهْلَ طاعَتِكَ، وَالزُّلْفى لَدَيْكَ، وَالْمَكانَةِ مِنْكَ، وَتَوَحَّدْنِى بِما تَتَوَحَّدُ بِهِ مَنْ وَفى بِعَهْدِكَ، وَأَتْعَبَ نَفْسَهُ فِى ذاتِكَ، وَأَجْهَدَها فِى مَرْضاتِكَ، وَلاتُؤاخِذْنِى بِتَفْرِيطِى فِى جَنْبِكَ، وَتَعَدِّى طَوْرِى فِى حُدُودِكَ، وَمُجاوَزَةِ أَحْكامِكَ، وَلا تَسْتَدْرِجْنِى بِإِمْلائِكَ لِى اسْتِدْراجَ مَنْ مَنَعَنِى خَيْرَ ما عِنْدَهُ، وَلَمْ يَشْرَكْكَ فِى حُلُولِ نِعْمَتِهِ بِى، وَنَبِّهْنِى مِنْ رَقْدَةِ الْغافِلِينَ، وَسِنَةِ الْمُسْرِفِينَ، وَنَعْسَةِ الْمَخْذُولِينَ، وَخُذْ بِقَلْبِى إِلى مَا اسْتَعْمَلْتَ بِهِ الْقانِتِينَ، وَاسْتَعْبَدْتَ بِهِ الْمُتَعَبِّدِينَ، وَاسْتَنْقَذْتَ بِهِ الْمُتَهاوِنِينَ، وَأَعِذْنِى مِمّا يُباعِدُنِى عَنْكَ، وَيَحُولُ بَيْنِى وَبَيْنَ حَظِّى مِنْكَ، وَ يَصُدُّنِى عَمّا أُحاوِلُ لَدَيْكَ، وَسَهِّلْ لِى مَسْلَكَ الْخَيْراتِ إِلَيْكَ، وَالْمُسابَقَةَ إِلَيْها مِنْ حَيْثُ أَمَرْتَ، وَالْمُشاحَّةَ فِيها عَلى ما أَرَدْتَ، وَلا تَمْحَقْنِى فِيمَنْ تَمْحَقُ مِنَ الْمُسْتَخِفِّينَ بِما أَوْعَدْتَ، وَلا تُهْلِكْنِى مَعَ مَنْ تُهْلِكُ مِنَ الْمُتَعَرِّضِينَ لِمَقْتِكَ، وَلا تُتَبِّرْنِى فِيمَنْ تُتَبِّرُ مِنَ الْمُنْحَرِفِينَ عَنْ سُبُلِكَ، وَنَجِّنِى مِنْ غَمَراتِ الْفِتْنَةِ، وَخَلِّصْنِى مِنْ لَهَواتِ الْبَلْوى، وَأَجِرْنِى مِنْ أَخْذِ الاِْمْلاءِ،وَحُلْ بَيْنِى وَبَيْنَ عَدُوّ يُضِلُّنِى، وَهَويً يُوبِقُنِى، وَمَنْقَصَة تَرْهَقُنِى، وَلا تُعْرِضْ عَنِّى إِعْراضَ مَنْ لا تَرْضى عَنْهُ بَعْدَ غَضَبِكَ، وَلا تُؤْيِسْنِى مِنَ الاَْمَلِ فِيكَ فَيَغْلِبَ عَلَيَّ الْقُنُوطُ مِنْ رَحْمَتِكَ، وَلا تَمْتَحِنِّى بِما لا طاقَةَ لِى بِهِ فَتَبْهَظَنِى مِمّا تُحَمِّلُنِيهِ مِنْ فَضْلِ مَحَبَّتِكَ، وَلا تُرْسِلْنِى مِنْ يَدِكَ إِرْسالَ مَنْ لا

خَيْرَ فِيهِ، وَلا حاجَةَ بِكَ إِلَيْهِ، وَلا إِنابَةَ لَهُ، وَ لاتَرْمِ بِى رَمْيَ مَنْ سَقَطَ مِنْ عَيْنِ رِعايَتِكَ، وَمَنِ اشْتَمَلَ عَلَيْهِ الْخِزْيُ مِنْ عِنْدِكَ، بَلْ خُذْ بِيَدِى مِنْ سَقْطَةِ الْمُتَرَدِّينَ، وَوَهْلَةِ الْمُتَعَسِّفِينَ، وَزَلَّةِ الْمَغْرُورِينَ، وَوَرْطَةِ الْهالِكِينَ، وَ عافِنِى مِمَّا ابْتَلَيْتَ بِهِ طَبَقاتِ عَبِيدِكَ وَ إِمائِكَ، وَبَلِّغْنِى مَبالِغَ مَنْ عُنِيتَ بِهِ، وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ وَرَضِيتَ عَنْهُ، فَأَعَشْتَهُ حَمِيداً، وَتَوَفَّيْتَهُ سَعِيداً، وَطَوِّقْنِى طَوْقَ الاِْقْلاعِ عَمّا يُحْبِطُ الْحَسَناتِ، وَيَذْهَبُ بِالْبَرَكاتِ، وَأَشْعِرْ قَلْبِيَ الاِْزْدِجارَ عَنْ قَبائِحِ السَّيِّئاتِ، وَفَواضِحِ الْحَوْباتِ، وَلا تَشْغَلْنِى بِما لا أُدْرِكُهُ إِلاّ بِكَ عَمّا لا يُرْضِيكَ عَنِّى غَيْرُهُ، وَأَنْزِعْ مِنْ قَلْبِى حُبَّ دُنْيا دَنِيَّة تَنْهى عَمّا عِنْدَكَ، وَتَصُدُّ عَنِ ابْتِغاءِ الْوَسِيلَةِ إِلَيْكَ، وَتُذْهِلُ عَنِ التَّقَرُّبِ مِنْكَ، وَزَيِّنْ لِيَ التَّفَرُّدَ بِمُناجاتِكَ بِاللَّيْلِ وَالنَّهارِ، وَهَبْ لِى عِصْمَةً تُدْنِينِى مِنْ خَشْيَتِكَ، وَتَقْطَعُنِى عَنْ رُكُوبِ مَحارِمِكَ، وَتَفُكَّنِى مِنْ أَسْرِ الْعَظائِمِ، وَهَبْ لِيَ التَّطْهِيرَ مِنْ دَنَسِ الْعِصْيانِ، وَأَذْهِبْ عَنِّى دَرَنَ الْخَطايا، وَسَرْبِلْنِى بِسِرْبالِ عافِيَتِكَ، وَرَدِّنِى رِداءَ مُعافاتِكَ، وَجَلِّلْنِى سَوابِغَ نَعْمائِكَ، وَظاهِرْ لَدَيَّ فَضْلَكَ وَطَوْلَكَ ، وَأَيِّدْنِى بِتَوْفِيقِكَ وَتَسْدِيدِكَ، وَأَعِنِّى عَلى صالِحِ النِّيَّةِ، وَمَرْضِىِّ الْقَوْلِ، وَمُسْتَحْسَنِ الْعَمَلِ، وَلا تَكِلْنِى إِلى حَوْلِى وَقُوَّتِى دُونَ حَوْلِكَ وَقُوَّتِكَ، وَلا تُخْزِنِى يَوْمَ تَبْعَثُنِى لِلِقائِكَ، وَلا تَفْضَحْنِى بَيْنَ يَدَيْ أَوْلِيائِكَ، وَلا تُنْسِنِي ذِكْرَكَ، وَلا تُذْهِبْ عَنِّى شُكْرَكَ، بَلْ أَلْزِمْنِيهِ فِى أَحْوالِ السَّهْوِ عِنْدَ غَفَلاتِ الْجاهِلِينَ لاِلائِكَ، وَأَوْزِعْنِى أَنْ أُثْنِيَ بِما أَوْلَيْتَنِيهِ، وَأَعْتَرِفَ بِما أَسْدَيْتَهُ إِلَيَّ، وَاجْعَلْ رَغْبَتِي إِلَيْكَ فَوْقَ رَغْبَةِ الرّاغِبِينَ، وَحَمْدِى إِيّاكَ فَوْقَ حَمْدِ الْحامِدِينَ، وَلا تَخْذُلْنِى عِنْدَ فاقَتِى إِلَيْكَ، وَلا تُهْلِكْنِى بِما أَسْدَيْتُهُ إِلَيْكَ، وَلا تَجْبَهْنِى بِما جَبَهْتَ بِهِ الْمُعانِدِينَ لَكَ، فَإِنِّى لَكَ مُسَلِّمٌ، أَعْلَمُ أَنَّ الْحُجَّةَ لَكَ ، وَأَنَّكَ أَوْلى بِالْفَضْلِ، وَأَعْوَدُ بِالاِْحْسانِ، وَأَهْلُ التَّقْوى وَأَهْلُ الْمَغْفِرَةِ، وَأَنَّكَ بِأَنْ تَعْفُوَ أَوْلى مِنْكَ بِأَنْ تُعاقِبَ، وَأَنَّكَ بِأَنْ تَسْتُرَ أَقْرَبُ مِنْكَ

إِلى أَنْ تَشْهَرَ، فَأَحْيِنِى حَياةً طَيِّبَةً تَنْتَظِمُ بِما أُرِيدُ، وَتَبْلُغُ ما أُحِبُّ مِنْ حَيْثُ لا آتِى ما تَكْرَهُ، وَلا أَرْتَكِبُ ما نَهَيْتَ عَنْهُ، وَأَمِتْنِى

مِيْتَةَ مَنْ يَسْعى نُورُهُ بَيْنَ يَدَيْهِ وَعَنْ يَمِينِهِ، وَذَلِّلْنِى بَيْنَ يَدَيْكَ، وَأَعِزَّنِى عِنْدَ خَلْقِكَ، وَضَعْنِى إِذا خَلَوْتُ بِكَ، وَارْفَعْنِى بَيْنَ عِبادِكَ، وَأَغْنِنِى عَمَّنْ هُوَ غَنِيٌّ عَنِّي، وَزِدْنِي إِلَيْكَ فاقَةً وَفَقْراً، وَأَعِذْنِى مِنْ شَماتَةِ الاَْعْداءِ، وَمِنْ حُلُولِ الْبَلاءِ، وَمِنَ الذُّلِّ وَالْعَناءِ، تَغَمَّدْنِى فِيمَا اطَّلَعْتَ عَلَيْهِ مِنِّى بِما يَتَغَمَّدُ بِهِ الْقادِرُ عَلَى الْبَطْشِ لَوْلا حِلْمُهُ، وَالاْخِذُ عَلَى الْجَرِيرَةِ لَوْلا أَناتُهُ، وَإِذا أَرَدْتَ بِقَوْم فِتْنَةً أَوْ سُوءاً فَنَجِّنِى مِنْها لِواذاً بِكَ، وِإِذْ لَمْ تُقِمْنِى مَقامَ فَضِيحَة فِى دُنْياكَ فَلا تُقِمْنِى مِثْلَهُ فِى آخِرَتِكَ، وَاشْفَعْ لِى أَوائِلَ مِنَنِكَ بِأَواخِرِها، وَقَدِيمَ فَوائِدِكَ بَحَوادِثِها، وَلا تَمْدُدْ لِى

مَدّاً يَقْسُو مَعَهُ قَلْبِى، وَلا تَقْرَعْنِى قارِعَةً يَذْهَبُ لَها بَهائِى، وَ لاتَسُمْنِى خَسِيسَةً يَصْغُرُ لَها قَدْرِى، وَلا نَقِيصَةً يُجْهَلُ مِنْ أَجْلِها مَكانِى، وَلا تَرُعْنِى رَوْعَةً أُبْلِسُ بِها، وَلا خِيفَةً أُوجِسُ دُونَها، اِجْعَلْ هَيْبَتِى فِى وَعِيدِكَ، وَحَذَرِى مِنْ إِعْذارِكَ وَإِنْذارِكَ، وَرَهْبَتِى عِنْدَ تِلاوَةِ آياتِكَ، وَاعْمُرْ لَيْلِى بِإِيقاظِى فِيهِ لِعِبادَتِكَ، وَتَفَرُّدِى بِالتَّهَجُّدِ لَكَ ، وَتَجَرُّدِى بِسُكُونِى إِلَيْكَ، وَإِنْزالِ حَوائِجِى بِكَ، وَمُنازَلَتِى إِيّاكَ فِى فَكاكِ رَقَبَتِى مِنْ نارِكَ، وَإِجارَتِى مِمّا فِيهِ أَهْلُها مِنْ عَذابِكَ، وَلا تَذَرْنِى فِى طُغْيانِى عامِهاً، وَلا فِى غَمْرَتِى سَاهِياً حَتّى حِين، وَلا تَجْعَلْنِى عِظَةً لِمَنِ اتَّعَظَ، وَلا نَكالاً لِمَنِ اعْتَبَرَ، وَلا فِتْنَةً لِمَنْ نَظَرَ، وَلا تَمْكُرْ بِى فِيمَنْ تَمْكُرُ بِهِ، وَلا تَسْتَبْدِلْ بِى غَيْرِى، وَلا تُغَيِّرْ لِى اِسْماً، وَ لا تُبَدِّلْ لِى جِسْماً، وَلا تَتَّخِذْنِى هُزُواً لِخَلْقِكَ، وَلا سُخْرِيّاً لَكَ وَلا تَبَعاً إِلاّ لِمَرْضاتِكَ، وَلا مُمْتَهَناً إِلاّ بِالاِنْتِقامِ لَكَ ، وَأَوْجِدْنِى بَرْدَ عَفْوِكَ وَحَلاوَةَ رَحْمَتِكَ، وَرَوْحِكَوَرَيْحانِكَوَجَنَّةِ نَعِيمِكَ، وَأَذِقْنِى طَعْمَ الْفَراغِ لِما تُحِبُّ بِسَعَة مِنْ سَعَتِكَ،

وَالاِجْتِهادِ فِيما يُزْلِفُ لَدَيْكَ وَعِنْدَكَ، وَ أَتْحِفْنِى بِتُحْفَة مِنْ تُحَفاتِكَ، وَاجْعَلْ تِجارَتِى رابِحَةً، وَكَرَّتِى غَيْرَ خاسِرَة، وَأَخِفْنِى مَقامَكَ ، وَشَوِّقْنِى لِقاءَكَ، وَتُبْ عَلَيَّ تَوْبَةً نَصُوحاً، لا تُبْقِ مَعَها ذُنُوباً صَغِيرَةً وَلا كَبِيرَةً، وَلا تَذَرْ مَعَها عَلانِيَةً وَلا سَرِيرَةً، وَانْزِعِ الْغِلَّ مِنْ صَدْرِى لِلْمُؤْمِنِينَ، وَاعْطِفْ بِقَلْبِى عَلَى الْخاشِعِينَ، وَكُنْ لِى كَما تَكُونُ لِلصّالِحِينَ، وَحَلِّنِى حِلْيَةَ الْمُتَّقِينَ، وَاجْعَلْ لِى لِسانَ صِدْق فِى الْغابِرِينَ، وَذِكْراًنامِياً فِى الاْخِرِينَ، وَوافِ بِى عَرْصَةَ الاَْوَّلِينَ، وَتَمِّمْ سُبُوغَ نِعْمَتِكَ عَلَيَّ، وَظاهِرْ كَراماتِها لَدَيَّ، إِمْلاَْ مِنْ فَوائِدِكَ يَدِي، وَسُقْ كَرائِمَ مَواهِبِكَ إِلَيَّ، وَجاوِرْ بِيَ الاَْطْيَبِينَ مِنْ أَوْلِيائِكَ فِي الْجِنانِ الَّتِي زَيَّنْتَها لاَِصْفِيائِكَ، وَجَلِّلْنِى شَرائِفَ نِحَلِكَ فِى الْمَقاماتِ الْمُعَدَّةِ لاَِحِبّائِكَ، وَاجْعَلْ لِى عِنْدَكَ مَقِيلاً آوِى إِلَيْهِ مُطْمَئِنّاً، وَمَثابَةً أَتَبَوَّأُها وَأَقَرُّ عَيْناً، وَلا تُقايِسْنِى بِعَظِيماتِ الْجَرائِرِ، وَلا تُهْلِكْنِى يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ، وَأَزِلْ عَنِّى كُلَّ شَكّ وَشُبْهَة، وَاجْعَلْ لِى فِى الْحَقِّ طَرِيقاً مِنْ كُلِّ رَحْمَة، وَأَجْزِلْ لِى قِسَمَ الْمَواهِبِ مِنْ نَوالِكَ، وَوَفِّرْ عَلَيَّ حُظُوظَ الاِْحْسانِ مِنْ إِفْضالِكَ، وَاجْعَلْ قَلْبِي واثِقاً بِما عِنْدَكَ، وَهَمِّى مُسْتَفْرَغاً لِما هُوَلَكَ ، وَاسْتَعْمِلْنِى بِما تَسْتَعْمِلُ بِهِ خالِصَتَكَ ، وَ أَشْرِبْ قَلْبِى عِنْدَ ذُهُولِ الْعُقُولِ طاعَتَكَ ، وَاجْمَعْ لِيَ الْغِني وَالْعَفافَ وَالدَّعَةَ وَالْمُعافاةَ وَالصِّحَّةَ وَالسَّعَةَ وَالطُّمَأْنِينَةَ وَالْعافِيَةَ، وَلا تُحْبِطْ حَسَناتِى بِما يَشُوبُها مِنْ مَعْصِيَتِكَ، وَلا خَلَواتِى بِما يَعْرِضُ لِى مِنْ نَزَغاتِ فِتْنَتِكَ، وَصُنْ وَجْهِى عَنِ الطَّلَبِ إِلى أَحَد مِنَ الْعالَمِينَ، وَذُبَّنِى عَنِ الْتِماسِ ما عِنْدَ الْفاسِقِينَ، وَ لا تَجْعَلْنِى لِلظّالِمِينَ ظَهِيراً، وَلا لَهُمْ عَلى مَحْوِ كِتابِكَ يَداً وَنَصِيراً، وَحُطْنِى مِنْ حَيْثُ لا أَعْلَمُ حِياطَةً تَقِينِى بِها، وَافْتَحْ لِى أَبْوابَ تَوْبَتِكَ وَرَحْمَتِكَ وَرَأْفَتِكَ وَرِزْقِكَ الْواسِعِ، إِنِّى إِلَيْكَ مِنَ الرّاغِبِينَ، وَأَتْمِمْ لِى إِنْعامَكَ إِنَّكَ خَيْرُ الْمُنْعِمِينَ، وَاجْعَلْ باقِيَ عُمُرِى فِى الْحَجِّ وَالْعُمْرَةِ ابْتِغاءَ وَجْهِكَ يا رَبَّ الْعالَمِينَ، وَصَلَّى اللهُ عَلى مُحَمَّد

وَآلِهِ الطَّيِّبِينَ الطّاهِرِينَ، وَالسَّلامُ عَلَيْهِ وَعَلَيْهِمْ أَبَدَ الاْبِدِينَ».

زيارت امام حسين (عليه السلام) در روز عرفه

از جمله مستحبات اين روز شريف، زيارت حضرت سيدالشهدا (عليه السلام) مى باشد و زيارتى كه براى آن حضرت دراين روز نقل شده است، اختصاص به كسانى دارد كه در سرزمين مقدّس كربلا توفيق زيارت آن حضرت را پيدا مى كنند، علاقمندان به زيارت آن حضرت از راه دور، مى توانند همان زيارت وارث يا جامعه را كه در فصل نخست اين كتاب آمده است در اين روز بخوانند.

برخى از مستحبّات وقوف به مشعرالحرام

مستحبّ است حاجى با دلى آرام از عرفات به سوى مشعرالحرام حركت كرده و در حال استغفار باشد، امام صادق (عليه السلام) فرمود: در راه رفتن نه تند رود و نه آهسته،بلكه به طور معمول حركت كند و كسى را آزار ندهد، و مستحبّ است نماز را تا مزدلفه به تأخير اندازد، اگر چه ثلث شب نيز بگذرد، و هر دو نماز را با يك اذان و دو اقامه جمع كند، و نوافل مغرب را بعد از نماز عشا بجا آورد، و درصورتى كه از رسيدن به مزدلفه پيش از نصف شب مانعى رسيد، بايد نماز مغرب وعشا را به تأخير نياندازد، و در ميان راه بخواند.

ومستحبّ است كه در وسط وادى ازطرف راست نزول نمايد، واگر حاجى صروره باشد (سال اوّل حجّ او باشد) ، مستحبّ است كه در مشعرالحرام قدم بگذارد، و آن شب را هر مقدار كه ممكن باشد به عبادت واطاعت الهى بسر برد، واين دعا را بخواند:«اَللّهُمَّ هذِهِ جَمْعٌ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ أَنْ تَجْمَعَ لِى فِيها جَوامِعَ الْخَيْرِ. اَللّهُمَّ لا تُؤْيِسْنِى مِنَ الْخَيْرِ الَّذِى سَأَلْتُكَ أَنْ تَجْمَعَهُ لِى فِى قَلْبِى، وَأَطْلُبُ إِلَيْكَ أَنْ تُعَرِّفَنِى ماعَرَّفْتَ أَوْلِياءَكَ فِى مَنْزِلِى هذا، وَأَنْ تَقِيَنِى جَوامِعَ الشَّرِّ».

امام صادق (عليه

السلام) فرمود: مستحبّ است بعد از نماز صبح در حال طهارت حمد و ثناى الهى را بجا آورد، و به هر مقدار كه بتواند از نعمتها وتفضّلات حضرت حق ذكر كند، و بر محمّد وآل محمّد صلوات بفرستد، آنگاه دعا نمايد، واين دعا را نيز بخواند:

«اَللّهُمَّ رَبَّ الْمَشْعَرِالْحَرامِ، فُكَّ رَقَبَتِى مِنَ النّارِ، وَأَوْسِعْ عَلَيَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ، وَ ادْرَأْ عَنِّى شَرَّ فَسَقَةِ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ، اَللّهُمَّ أَنْتَ خَيْرُ مَطْلُوب إِلَيْهِ، وَخَيْرُ مَدْعُوّ وَخَيْرُ مَسْؤُول، وَلِكُلِّ وافِد جائِزَةٌ، فَاجْعَلْ جائِزَتِى فِى مَوْطِنِى هذا أَنْ تُقِيلَنِى عَثْرَتِى، وَتَقْبَلَ مَعْذِرَتِى، وَأَنْ تَجاوَزَ عَنْ خَطِيئَتِى، ثُمَّ اجْعَلِ التَّقْوى مِنَ الدُّنْيا زادِى».

مستحبّ است سنگ ريزه هايى را كه در منا رمى خواهد نمود از مزدلفه بردارد، كه مجموع آنها هفتاد دانه است. ومستحبّ است وقتى از مزدلفه به سوى منا حركت كرد وبه وادى محسّر رسيد، به مقدار صد قدم هَرْوَلَه كند و بگويد:

«اَللّهُمَّ سَلِّمْ لِى عَهْدِى، وَاقْبَلْ تَوْبَتِى، وَأَجِبْ دَعْوَتِى، وَاخْلُفْنِى فِيمَنْ تَرَكْتُ بَعْدِى ».

مستحبّات رمى جمرات

در رمى جمرات چند چيز مستحبّ است:

1 . طهارت.

2 . امام صادق (عليه السلام) فرمود: هنگامى كه سنگ ها را در دست

گرفته وآماده رمى است، اين دعا را بخواند:

«اَللّهُمَّ هذِهِ حَصَياتِى، فَأَحْصِهِنَّ لِى، وَارْفَعْهُنَّ فِى عَمَلِى».

3 . با هر سنگى كه مى اندازد تكبير بگويد.

4 . باهر سنگى كه مى اندازد اين دعا را بخواند:

«اَللهُ أَكْبَرُ. اَللّهُمَّ ادْحَرْ عَنِّى الشَّيْطانَ. اَللّهُمَّ تَصْدِيقاً بِكِتابِكَ وَعَلى سُنَّةِ نَبِيِّكَ. اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ لِى حَجّاً مَبْرُوراً، وَعَمَلاً مَقْبُولاً، وَسَعْياً مَشْكُوراً، وَذَنْباً مَغْفُوراً».

5 . در جمره عقبه ميان او و جمره، ده تا پانزده ذراع فاصله باشد، و در جَمَره اُولى و وُسطى كنار جمره بايستد.

6 . جمره عقبه را رو به

جمره وپشت به قبله رمى نمايد، وجمره اُولى ووُسطى را رو به قبله رمى نمايد.

7 . سنگ ريزه را بر انگشت ابهام گذارده، وبا ناخنِ انگشت شهادت بيندازد.

8 . پس از برگشت به جاى خود در منا، اين دعا را بخواند:

«اَللّهُمَّ بِكَ وَثِقْتُ، وَعَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ، فَنِعْمَ الرَّبُّ، وَنِعْمَ الْمَوْلى وَنِعْمَ النَّصِيرُ».

آداب قربانى

مستحبّات قربانى چند چيز است:

1 . درصورت تمكّن، قربانى شتر باشد. اگر نبود گاو، واگر گاو هم نبود گوسفند باشد.

2 . قربانى بسيار فربه و چاق باشد.

3 . درصورت شتر يا گاو بودن از جنس ماده باشد. ودرصورت گوسفند يا بز بودن از جنس نر باشد.

4 . اگر قربانى شتر است ايستاده او را نحر كنند. و از سر دست ها تا زانوى او را ببندند. و شخص از جانب راست او بايستد. كارد يا نيزه و يا خنجر به گودال گردن او فرو بَرَد.

امام صادق (عليه السلام) فرمود: قربانى را رو به قبله قرار داده، وهنگام ذبح يا نحر اين دعا را بخواند:

«وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّماواتِ وَالاَْرْضَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ، اِنَّ صَلاتِى وَنُسُكِى وَمَحْيايَ وَمَماتي لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ، لا شَرِيكَ لَهُ، وَبِذلِكَ اُمِرْتُ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ، اَللّهُمَّ مِنْكَ وَلَكَ بِسْمِ اللهِ وَاللهُ أَكْبَرُ، اَللّهُمَ تَقَبَّلْ مِنِّى».

مستحبّات حلق وتقصير

مستحبّ است رو به قبله نام خدا را بر زبان جارى كرده، و از جانب راست پيش سر را ابتدا كند، و اين دعا را بخواند:«اَللّهُمَّ أَعْطِنِيْ بِكُلِّ شَعْرَة نُوراً يَوْمَ الْقِيامَةِ، وَحَسَنات مُضاعَفات، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ء قَدِيرٌ».

ونيز مستحبّ است موى سر خود را در منا در خيمه خود دفن نمايد، و بهتر اين است كه بعد از حلق از اطراف ريش و شارب خود گرفته، و هم چنين ناخن ها را بگيرد.

مستحبّات منا

1 . مستحبّ است حاجى ايّام تشريق يعنى يازدهم، دوازدهم وسيزدهم را در منا بماند، و اين ماندن در منا

بهتر است از اينكه به مكه رفته، و طواف مستحبّى انجام

دهد.

2 . مستحبّ است حاجى در منا بعد از پانزده نماز واجب ودر غير منا بعد از ده نماز كه اوّل آن نماز ظهر روز عيد است، اين تكبيرات را بخواند:

«اَللهُ أَكْبَرُ اَللهُ أَكْبَرُ، لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَاللهُ أَكْبَرُ، اَللهُ أَكْبَر وَلِلّهِ الْحَمْدُ، اَللهُ أَكْبرُ عَلى ما هَدانا، اَللهُ أَكْبَرُ عَلى ما رَزَقَنا مِنْ بَهِيمَةِ الاَْنْعامِ، وَالْحَمْدُ لِلّهِ عَلى ما أَبْلانا».

مستحبّات مسجد خَيفْ

1 . مستحبّ است حاجى نمازهاى شبانه روزى خود را چه واجب وچه مستحب در مسجد خَيفْ بخواند، و بهترين محلّ جايگاه نماز نبيّ اكرم (صلي الله عليه وآله) مي باشد كه از مناره تا سى ذراع از طرف قبله واز سمت راست وچپ و پشت سر قرار دارد.

2 . صد مرتبه سُبْحانَ الله گفتن.

3 . صدمرتبه لا إِلهَ إِلاَّ الله گفتن.

4 . صد مرتبه اَلْحَمْدُ للهِ گفتن.

5 . خواندن شش ركعت نماز در جايگاه اصلى مسجد، و بهتر است اين نماز را هنگام مراجعت به مكّه روز سيزدهم انجام دهد.

مستحبّات برگشت به مكّه معظّمه

1 . غسل جهت ورود به شهر مكه معظّمه ومسجد الحرام.

2 . وارد شدن به مسجد الحرام ازباب السّلام.

3 . از امام صادق (عليه السلام) روايت شده كه اگر روز عيد قربان به زيارت خانه خدا مشرّف شدى بر در مسجد بايست، واين دعا را بخوان:

«اَللّهُمَّ اَعِنِّى عَلى نُسُكِكَ، وَسَلِّمْنِى لَهُ وَسَلِّمْهُ لِى، أَسْأَلُكَ مَسْأَلَةَ الْعَلِيلِ الذَّلِيلِ الْمُعْتَرِفُ بِذَنْبِهِ، أَنْ تَغْفِرَ لِى ذُنُوبِى، وَأَنْ تَرْجِعَنِى بِحاجَتِى . اَللّهُمَّ إِنِّى عَبْدُكَ، وَالْبَلَدُ بَلَدُكَ، وَالْبَيْتُ بَيْتُكَ، جِئْتُ اَطْلُبُ رَحْمَتَكَ ، وَاَؤُمُّ طاعَتَكَ ، مُتَّبِعاً لاَِمْرِكَ، راضِياً بِقَدَرِكَ، أَسْأَلُكَ مَسْأَلَةَ الْمُضْطَرِّ إِلَيْكَ، اَلْمُطِيعِ لاَِمْرِكَ، اَلْمُشْفِقِ مِنْ عَذابِكَ، اَلْخائِفِ لِعُقُوبَتِكَ، أَنْ تُبَلِّغَنِى عَفْوَكَ، وَتُجِيرَنِى مِنَ النّارِ بِرَحْمَتِكَ».

مستحبّات واعمال مكّه مكرّمه

1 . نمازهاى واجب را در مسجد الحرام بجا آورد.

2 . ذكر خدا را بسيار بگويد، وحالت تذكّر وتنبّه را در خود حفظ نمايد.

3 . قرآن را ختم نمايد، تا نميرد مگر اينكه جاى خود را در بهشت ديده، وحضرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) را ببيند.

4 . بسيار به كعبه معظّمه نگاه كند، كه موجب آمرزش گناهان مى شود.

5 . به هر اندازه كه بتواند براى خود وپدر و مادر و خويشاوندان طواف مستحبّى انجام دهد، واگر بتواند به تعداد ايّام سال طواف نمايد ثواب بسيار دارد.

6 . از آب زمزم بنوشد.

7 . طواف وداع انجام دهد.

طواف وداع

بدان كه براى كسى كه مى خواهد ازمكه بيرون رود، مستحبّ است طواف وداع نمايد، ودر هر دور حجرالأسود و ركن يمانى را درصورت امكان استلام كند، و چون به مستجار كه نام ديگر آن ملتزم است و نزديك ركن يمانى است رسد مستحبّاتى را كه قبلاً براى آن مكان ذكر شد بجا آورد، وآنچه خواهد دعا كند. بعد حجرالأسود را استلام نموده، وشكم خود را به خانه كعبه بچسباند، يك دست را بر حَجَر ودست ديگر را به طرف در گذاشته، وحمد وثناى الهى نمايد، وصلوات بر پيغمبر وآل او بفرستد، واين دعا را بخواند:«اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد عَبْدِكَ وَرَسُولِكَ، وَنَبِيِّكَ وَأَمِينِكَ، وَحَبِيبِكَ وَنَجِيِّكَ، وَخِيَرَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ. اَللّهُمَّ كَما بَلَّغَ رِسالاتِكَ، وَجاهَدَ فِى سَبِيلِكَ، وَصَدَعَ بِأَمْرِكَ، وَأُوذِيَ فِي جَنْبِكَ حَتّي أَتاهُ الْيَقِينُ. اَللّهُمَّ اقْلِبْنِى مُفْلِحاً مُنْجِحاً مُسْتَجاباً لِى، بِأَفْضَلِ ما يَرْجِعُ بِهِ أَحَدٌ مِنْ وَفْدِكَ مِنَ الْمَغْفِرَةِ وَالْبَرَكَةِ وَالرِّضْوانِ وَالْعافِيَةِ، (مِمّا يَسَعُنِى أَنْ أَطْلُبَ أَنْ تُعْطِيَنِى مِثْلَ الَّذِى أَعْطَيْتَهُ أَفْضَلَ مَنْ عَبَدَكَ، وَتَزِيدُنِى عَلَيْهِ) اَللّهُمَّ إِنْ أَمَتَّنِى فَاغْفِرْ لِى وَإِنْ

أَحْيَيْتَنِى فَارْزُقْنِيهِ مِنْ قابِل. اَللّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ بَيْتِكَ. اَللّهُمَّ إِنِّى عَبْدُكَ وَابْنُ عَبْدِكَ وَابْنُ أَمَتِكَ، حَمَلْتَنِى عَلى دابَّتِكَ، وَسَيَّرْتَنِى فِى بِلادِكَ، حَتّى أَدْخَلْتَنِى حَرَمَكَ وَأَمْنَكَ ، وَقَدْ كانَ فِى حُسْنِ ظَنِّى بِكَ أَنْ تَغْفِرَلِى ذُنُوبِى، فَإِنْ كُنْتَ قَدْ غَفَرْتَ لِى ذُنُوبِى فَازْدَدْ عَنِّى رِضيً، وَقَرِّبْنِى إِلَيْكَ زُلْفى، وَلاتُباعِدْنِى، وَإِنْ كُنْتَ لَمْ تَغْفِرْلِى فَمِنَ الاْنَ فَاغْفِرْ لِى قَبْلَ أَنْ تَنْأى عَنْ بَيْتِكَ دارِى، وَهذا أَوانُ انْصِرافِى، إِنْ كُنْتَ أَذِنْتَ لِى غَيْرَ راغِب عَنْكَ وَلا عَنْ بَيْتِكَ، وَلا مُسْتَبْدِل بِكَ وَلا بِهِ. اَللّهُمَّ احْفَظْنِى مِنْ بَيْنِ يَدَيَّ وَمِنْ خَلْفِي وَعَنْ يَمِينِي وَعَنْ شِمالِى، حَتّى تُبَلِّغَنِى أَهْلِى، وَاكْفِنِى مَؤُونَةَ عِبادِكَ وَ عِيالِى، فَإِنَّكَ وَلِيُّ ذلِكَ مِنْ خَلْقِكَ وَمِنِّي».

پس مقدارى از آب زمزم بياشامد، واين دُعا را بخواند:

«آئِبُونَ تائِبُونَ عابِدُونَ لِرَبِّنا حامِدُونَ،إِلى رَبِّنا راغِبُونَ، إِلى اللهِ راجِعُونَ إِنْ شاءَ اللهُ».

بخش دوّم: زيارت مزارهاى متبرّكه مكّه مكرّمه

توضيحى كوتاه درباره مزارهاى مكّه مكرّمه

يكى از اعمال مفيد وسازنده كه با تأكيدات فراوان مورد توجّه وتوصيه ائمّه اطهار وپيشوايان دين قرار گرفته، ياد گذشتگان وزيارت قبور آنان مى باشد.

براين اساس محلّ مراقدى كه در مكّه مشخص است و حجّاج محترم مى توانند با حضور در كنار قبور آن بزرگواران يا از دور درك فيض نمايند، يادآورى مى گردد:

1 . قبرستان ابوطالب

اشاره

قبرستان ابوطالب كه به آن حُجُون وجنّة المُعلّى نيز گفته مى شود پس از بقيع اشرف مقابر است، و رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) مكرّر به آنجا رفتوآمد داشته اند.

و در آنجا حضرت عبدمناف جدّ اعلاى پيامبر، حضرت عبدالمطّلب جدّ پيامبر، حضرت ابو طالب عموى پيامبر، حضرت خديجه همسر پيامبر، وعدّه اى از علماى بزرگ وجمع بسيارى از مؤمنين، مدفون مى باشند.

وبنابر قولى مدفن والده مكرّمه حضرت نبيّ اَكرم «آمنه بنت وهب» نيز در اين قبرستان قرار دارد. گر چه مشهور اين است كه قبر آن جناب در أَبْواء بين مكّه و مدينه است.

زيارت عبد مناف (عليه السلام) جدّ اعلاى پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله)

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا السَّيِّدُ النَّبِيلُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْغُصْنُ الْمُثْمِرُ مِنْ شَجَرَةِ إِبْراهِيمَ الْخَلِيلِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا جَدَّ خَيْرِ الْوَرى، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ الاَْنْبِياءِ الاَْصْفِياءِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ الاَْوْصِياءِ الاَْوْلِياءِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا سَيِّدَ الْحَرَمِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا وارِثَ مَقامِ إِبْراهِيمَ،اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا صاحِبَ بَيْتِ اللهِ الْعَظِيمِ،اَلسَّلامُ عَلَيْكَ وَعَلى آبائِكَ الطّاهِرِينَ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ».

زيارت عبدالمطّلب جدّ پيغمبر خدا (صلى الله عليه وآله)

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا سَيِّدَ الْبَطْحاءِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنْ ناداهُ هاتِفُ الْغَيْبِ بِأَكْرَمِ نِداء، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ إِبْراهِيمَ الْخَلِيلِ،اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا وارِثَ الذَّبِيحِ إِسْماعِيلَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنْ أَهْلَكَ اللهُ بِدُعائِهِ أَصْحابَ الْفِيلِ، وَجَعَلَ كَيْدَهُمْ فِى تَضْلِيل، وَأَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْراً أَبابِيلَ، تَرْمِيهِمْ بِحِجارَة مِنْ سِجِّيل، فَجَعَلَهُمْ كَعَصْف مَأْكُول، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنْ تَضَرَّعَ فِى حاجاتِهِ إِلَى اللهِ، وَتَوَسَّلَ فِى دُعائِهِ بِنُورِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنِ اسْتَجابَ اللهُ دُعاءَهُ،وَنُودِيَ فِي الْكَعْبَةِ، وَبُشِّرَ بِالاِْجابَةِ فِي دُعائِهِ، وَأَسْجَدَ اللهُ الْفِيلَ إِكْراماً وَإِعْظاماً لَهُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنْ أَنْبَعَ اللهُ لَهُ الْماءَ حَتّى شَرِبَ وَارْتَوى فِى الاَْرْضِ الْقَفْراءِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ الذَّبِيحِ وَأَبَا الذَّبِيحِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا ساقِيَ الْحَجِيجِ وَحافِرَ زَمْزَمَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنْ جَعَلَ اللهُ مِنْ نَسْلِهِ سَيِّدَ الْمُرْسَلِينَ وَخَيْرَ أَهْلِ السَّماواتِ وَالاَْرَضِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنْ طافَ حَوْلَ الْكَعْبَةِ وَجَعَلَهُ سَبْعَةَ أَشْواط ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنْ رَأى فِى

الْمَنامِ سِلْسِلَةَ النُّورِ وَعَلِمَ أَنَّهُ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا شَيْبَةَ الْحَمْدِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ وَعَلى آبائِكَ وَأَجْدادِكَ وَأَبْنائِكَ جَمِيعاً وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ».

زيارت حضرت ابوطالب عموى گرامى پيامبر (صلى الله عليه وآله) و پدر بزرگوار اميرمؤمنان (عليه السلام)

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا سَيِّدَ الْبَطْحاءِ وَابْنَ رَئِيسِها، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا وارِثَ الْكَعْبَةِ بَعْدَ تَأْسِيسِها، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا كافِلَ الرَّسُولِ وَناصِرَهُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا عَمَّ الْمُصْطَفى وَأَبَا الْمُرْتَضى، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا بَيْضَةَ الْبَلَدِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الذّابُّ عَنِ الدِّينِ، وَالْباذِلُ نَفْسَهُ فِى نُصْرَةِ سَيِّدِ الْمُرْسَلِينِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ وَعَلى وَلَدِكَ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ».

زيارت حضرت خديجه، همسر گرامى پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله)

«اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا اُمَّ الْمُؤْمِنِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا زَوْجَةَ سَيِّدِ الْمُرْسَلِينِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا اُمَّ فاطِمَةَ الزَّهْراءِ سَيِّدَةِ نِساءِ الْعالَمِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا أَوَّلَ الْمُؤْمِناتِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا مَنْ أَنْفَقَتْ مالَها فِى نُصْرَةِ سَيِّدِ الاَْنْبِياءِ، وَنَصَرَتْهُ مَااسْتَطاعَتْ وَدافَعَتْ عَنْهُ الاَْعْداءَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا مَنْ سَلَّمَ عَلَيْها جَبْرَئِيلُ، وَبلَّغَهَا السَّلامَ مِنَ اللهِ الْجَلِيلِ، فَهَنِيئاً لَكِ بِما أَوْلاكِ اللهُ مِنْ فَضْل، وَالسَّلامُ عَلَيْكِ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ».

زيارت حضرت قاسم فرزند رسول اكرم (صلى الله عليه وآله)

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا سَيِّدَنا يا قاسِمَ بْنَ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ نَبِىِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ حَبِيبِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ الْمُصْطَفى، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ وَعَلى مَنْ حَوْلِكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ، رَضِيَ اللهُ تَعالي عَنْكُمْ وَأَرْضاكُمْ أَحْسَنَ الرِّضا، وَجَعَلَ الْجَنَّةَ مَنْزِلَكُمْ وَمَسْكَنَكُمْ وَمَأْويكُمْ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ».

2 . مزار شهداى فخّ

اشاره

در اين مكان كه نزديك مسجد تنعيم است حدود صد نفر از فرزندان حضرت زهرا (عليها السلام) به دستور خليفه عبّاسى«موسى الهادى» به شهادت رسيده، و به خاك سپرده شده اند با همان زيارت كه امام زادگان زيارت مى شوند، آنان زيارت مى گردند:

مزار شهداى فخّ

«اَلسَّلامُ عَلى جَدِّكُمُ الْمُصْطَفى، اَلسَّلامُ عَلى أَبِيكُمُ الْمُرْتَضَى الرِّضا، اَلسَّلامُ عَلَى السَّيِّدَيْنِ الْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ،

اَلسَّلامُ عَلى خَدِيجَةَ اُمِّ الْمُؤْمِنِينَ اُمِّ سَيِّدَةِ نِساءِ الْعالَمِينَ، اَلسَّلامُ عَلى فاطِمَةَ أُمِّ الاَْئِمَّةِ الطّاهِرِينَ، اَلسَّلامُ عَلَى النُّفُوسِ الْفاخِرَةِ، بُحُورِالْعُلُومِ الزّاخِرَةِ، شُفَعائِى فِى الاْخِرَةِ، وَأَوْلِيائِى عِنْدَ عَوْدِ الرُّوحِ إِلَى الْعِظامِ النَّخِرَةِ، أَئِمَّةِ الْخَلْقِ وَوُلاةِ الْحَقِّ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ أَيُّها الاَْشْخاصُ الشَّرِيفَةُ الطّاهِرَةُ الْكَرِيمَةُ، أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ، وَأَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَمُصْطَفاهُ، وَأَنَّ عَلِيّاً وَلِيُّهُ وَمُجْتَباهُ، وَأَنَّ الاِْمامَةَ فِى وُلْدِهِ إِلى يَوْمِ الدِّينِ، نَعْلَمُ ذلِكَ عِلْمَ الْيَقِينِ، وَنَحْنُ لِذلِكَ مُعْتَقِدُونَ، وَفِى نَصْرِهِمْ مُجْتَهِدُونَ».

3 . حِجر اسماعيل: در داخل مسجد الحرام كنار خانه كعبه حدّ فاصل ركن شمالى وركن غربى، خانه حضرت اسماعيل بوده است كه در آن قبر مبارك حضرت اسماعيل ومادرش هاجر وقبور جمع زيادى از پيامبران (عليهم السلام) قرار دارد. واز برخى روايات استفاده مى شود كه اطراف خانه كعبه قبور انبياى الهى فراوان است، كه در اين مكان زيارت مى شوند.

اشاره

ومستحبّ است اِحرام حجّ تمتُّع در حِجر اسماعيل زير ناودان رحمت انجام گيرد، و آن جا مكان دعا واستغفار وطلب رحمت وحاجت مى باشد.

زيارت حضرت اسماعيل وهاجر (عليهما السلام) در حِجر اسماعيل

«اَلسَّلامُ عَلى سَيِّدِنا إِسْماعِيلَ ذَبِيحِ اللهِ ابْنِ إِبْراهِيمَ خَلِيلِ الله اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا نَبِيَّ اللهِ وَابْنَ نَبِيِّهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا صَفِيَّ اللهِ وَابْنَ صَفِيِّهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنْ أَنْبَعَ اللهُ لَهُ بِئْرَ زَمْزَم حِينَ أَسْكَنَهُ أَبُوهُ بِواد غَيْرِ ذِى زَرْع عِنْدَ بَيْتِ اللهِ الْمُحَرَّمِ، وَاسْتَجابَ اللهُ فِيهِ دَعْوَةَ أَبِيهِ إِبْراهِيمَ حِينَ قَالَ: " رَبَّنا إِنِّى أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِى بِواد غَيْرِ ذِى زَرْع عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النّاسِ تَهْوِى إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعلَّهُمْ يَشْكُرُونَ " ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنْ سَلَّمَ نَفْسَهُ لِلذَّبْحِ طاعَةً لاَِمْرِاللهِ تَعالى إِذْ قالَ لَهُ اَبُوهُ: " إِنِّى أَرى فِى الْمَنامِ أَنِّى أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ ماذا تَرى قالَ يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِى إِنْ شاءَ اللهُ مِنَ الصّابِرِينَ " ، فَدَفَعَ اللهُ عَنْهُ الذِّبْحَ وَفَداهُ بِذِبْح عَظِيم،اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنْ أَعانَ أَباهُ عَلى بِناءِ الْكَعْبَةِ كَما قالَ اللهُ تَعالى: " وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمعِيلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ " ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنْ مَدَحَهُ اللهُ تَعالى فِى كِتابِهِ بِقَوْلِهِ: " وَاذْكُرْ فِى الْكِتابِ إِسْماعِيلَ إِنَّهُ كانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَكانَ رَسُولاً نَبِيّاً وَكانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَالزَّكاةِ وَكانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيّاً " ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنْ جَعَلَ اللهُ مِنْ ذُرّيَّتِهِ مُحَمَّداً سَيِّدَ الْمُرْسَلِينَ وَخاتَمَ النَّبِيِّينَ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ وَعَلى أَبِيكَ إِبْراهِيمَ خَلِيلِ اللهِ، وَعَلى أَخِيكَ اِسْحقَ نَبِيِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ وَعَلي جَمِيعِ أَنْبِياءِ اللهِ الْمَدْفُونِينَ بِهذِهِ الْبُقْعَةِ الْمُبارَكَةِ الْمُعَظَّمَةِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ وَعَلى

أُمِّكَ الطّاهِرَةِ الصّابِرَةِ هاجَرَ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ، حَشَرَنَا اللهُ فِى زُمْرَتِكُمْ تَحْتَ لِواءِ مُحَمَّد صلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَلا جَعَلَهُ اللهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ

زِيارَتِكُمْ، وَالسَّلامُ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ».

پس دو ركعت نماز زيارت بخوان، و ثوابش را به آن حضرت اهدا كن.

زيارت ساير انبياى عظام (عليهم السلام) در حجر اسماعيل

به نيّت زيارت ارواح طيّبه هريك از انبياى عظام الهى سلام الله عليهم اجمعين يا به نيّت زيارت تمامى آنان مى خوانى زيارتى را كه مرحوم كُلينى در كتاب شريف كافى، ومرحوم شيخ طوسى در تهذيب، وابن قولويه در كامل الزّيارات آورده اند. اين زيارت كه اوّل آن «اَلسَّلامُ عَلى أَوْلِياءِ اللهِ وَأَصْفِيائِهِ...» مى باشد، ودر فصل اوّل اين كتاب به عنوان زيارت جامعه اوّل قرار داده شده، در زيارت همه مرقدهاى متبرّكه جايز است، و پس از پايان آن بسيار بر محمَّد و آل محمَّد صلوات مى فرستى، وبراى خود ومؤمنين ومؤمنات به هر نحو كه بخواهى دعا مى كنى.

بخش سوّم: اماكن متبركه مكّه مكرّمه

اماكن متبركه مكّه مكرّمه

مركز جهانى اهل بيت عليه السلام

حدود حرم:

اطراف مكّه معظّمه، محدوده اى به عنوان حرم در نظر گرفته شده است، وحرم از هر جانب مكّه عبارت از آن حدّى است كه نمى شود بدون احرام از آن حدّ گذشت، وخداوند متعال آن حدّ را محلّ امن براى انسان و حيوان و گياهان قرار داده است. محدوده حرم از اين قرار مى باشد:

1 . از جانب شمال مسجد تنعيم است، كه در راه مدينه و حدود شش كيلومتر تا مسجدالحرام فاصله دارد.

2 . از جانب جنوب محلّ اِضائَةُ لِبْن است، كه سر راه يمن وفاصله آن تا مسجدالحرام حدود دوازده كيلومتر مى باشد.

3 . از جانب شرق جعرانه است كه سر راه طائف قرار گرفته، ورسول اكرم (صلى الله عليه وآله) از اين حدّ براى عمره مُحرم شدند.

4 از جانب غرب منطقه حُدَيبيّه (شُمَيسى) مى باشد، كه در كنار راه سابق جدّه، و محل بيعت رضوان است.

حرم در فقه داراى احكامى است كه حجّاج و واردين به اين سرزمين بايد

بدان توجّه نمايند، ودر كتب فقهيه و مناسك ذكر شده است.

برخى از مساجد شهر مكّه

در شهر مكّه علاوه بر مسجد الحرام مساجد تاريخى زيادى وجود دارد، كه از آن جمله است:

1 . مسجد جِنّ، كه نزديك بازار معروف به ابوسفيان است، و محلّ نزول سوره مباركه جنّ بر پيامبر عظيم الشّأن مى باشد، و سزاوار است در آن دو ركعت نماز تحيّت خوانده شود.

2 . مسجد الرّايه، كه بعد از فتح مكّه رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) دستور دادند آنجا پرچم پيروزى را به پا داشتند، وبه اين مناسبت آن جا مسجدى ساخته اند به نام مسجد الرّايه.

مسجد الحرام وخصوصيات كعبه

مسجد الحرام مسجدى است بسيار با عظمت كه در فضيلت و شرافت بى نظير مى باشد، يك نماز در آن برابرى مى كند با صد هزار نماز در مساجد ديگر، پس بايستى وقت را غنيمت شمرده واز فضيلت هاى معنوى مسجدالحرام حدّاكثر بهره را بُرد.

كعبه در وسط مسجد الحرام قرار دارد با بنايى ساده ومكعب شكل، به ارتفاع حدود 15 متر.

وچون كعبه را مى بينى بگو:«اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى عَظَّمَكِ وَشَرَّفَكِ وَجَعَلَكِ مَثابَةً لِلنّاسِ وَأَمْناً مُبارَكاً وَهُديً لِلْعالَمِينَ».

اركان كعبه

ركن شرقى: كه حجر الأسود در آن منصوب است.

ركن عراقى يا شمالى، بعد از در كعبه قرار دارد.

ركن غربى: در طواف از حِجر اسماعيل كه مى گذرى به آن مى رسى .

ركن جنوبى: كه به نام ركن يمانى معروف است، بعد از ركن غربى ومحاذى ركن شرقى است، امام صادق (عليه السلام) فرمود:

ركن يمانى در ورود ما به بهشت مى باشد. ( مجمع البيان، ج 1، ص 478 ، ركن يمانى در ورود ما به بهشت مى باشد 1)

حَجَر الأسود: سنگ سياه رنگ بيضى شكلى است كه در ركن شرقى كعبه قرار دارد، و به دست حضرت اِبراهيم (عليه السلام) نصب گرديده است. ارتفاع آن از سطح زمين يك متر ونيم مى باشد.

مُلْتَزَم: نزديك ركن يمانى مقابل در كعبه مى باشد و آنجا جاى دعا و استغفار است. ومستحبّ است انسان خود را به آنجا چسبانده، واين دعا را بخواند:

«اَللّهُمَّ الْبَيْتُ بَيْتُكَ، وَالْعَبْدُ عَبْدُكَ، وَهذا مَقامُ الْعائِذِ بِكَ مِنَ النّارِ...».

واز خدا طلب آمرزش نمايد.

مُسْتَجار: همان ملتزم است و آن مكانى است كه گناهكاران بدان جا پناه مى برند.

ناودان رحمت: بالاى كعبه در طرف حِجر اسماعيل قرار گرفته، وآنجا محلّ

نزول رحمت وجاى تضرّع واستغفار است.

حَطِيم: محلّى است كه بين درب كعبه وحجر الأسود قرار دارد، وحطيم ناميده اند چون در اين جا مردم تلاش مى كنند تا استلام حجر نموده وبيكديگر فشار مى آورند.

وبرخى گفته اند حطيم نام ديوار منحنى نيم دايره اى است كه حِجر اسماعيل را محصور نموده، وما بين دو زاويه شمالى وغربى خانه كعبه به ارتفاع 1/31 متر وعرض 1/52 متر از بالا و 1/44 متر از پايين قرار دارد، وفاصله نهايى ديوار حِجر اسماعيل (حطيم) تا ديوار خانه از قسمت وسط حدود ده متر است.

حِجر اسماعيل:

بنايى است به شكل نيم دايره با ديوارى به ارتفاع يك متر و 30 سانتيمتر كه در جانب شمالى كعبه قرار دارد، و قبر حضرت اسمعيل و هاجر، مادر آن حضرت در آن جا مى باشد، وبنابر بعض روايات قبور جمعى از انبيا (عليهم السلام) هم در آن جا است.

مقام ابراهيم:

محلى است در نزديك كعبه، به فاصله حدود 13 متر، داراى گنبدى كوچك كه با شيشه احاطه شده، و در آن سنگى قرار دارد، كه گفته مى شود حضرت ابراهيم خليل عليه السّلام بر آن ايستاده، ومردم را به حجّ خدا دعوت كرده است، واثر پاهاى مباركش در آن پيدا مى باشد، حجاج محترم نماز طواف خود را پشت اين مقام بجاى مى آورند.

زمزم

نام چاه آبى است كه خداوند به لطف خود در زير پاى حضرت اسماعيل جارى ساخت، و در طول تاريخ و پيش آمد حوادث، بارها مرمَّت ولايروبى گرديده، وفعلاً آب آن نيز مورد استفاده حُجّاج بيت الله الحرام قرار مى گيرد، و آب آن مورد توجّه خاصّ نبيّ اكرم (صلي الله عليه وآله) بوده است، و در طول تاريخ اسلام مؤمنين بدان تبرّك مى جسته اند. آب زمزم، مبارك و موجب شفاست.

رسول خدا (صلى الله عليه وآله) در مدينه آب زمزم را درخواست مى فرمودند. ودر روايت وارد شده: وقتى از آب زمزم نوشيدى، بگو:

«اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْماًنافِعاً وَرِزْقاًواسِعاً وَشِفاءاًمِنْ كُلِّ داء وَسُقْم».

نوشيدن آب زمزم بعد از نماز طواف مستحب است.

صفا و مروه

صفا در سمت جنوب شرقى ومروه در سمت شمال شرقى كعبه قرار دارند.

منظره صفا ومروه بسيار زيبا و باشكوه مى باشد، ومستحب است مردها قريب هفتاد متر از سعى را به طور «هَرْوَلَه» حركت كنند، كه حدود آن با رنگ وچراغ سبز مشخّص گرديده است.

شِعب ابى طالب

شعب ابى طالب در شمال شرقى مسجدالحرام و در نزديكى صفا ومروهواقع شده، و محلّ ولادت رسول خدا (صلى الله عليه وآله) و فاطمه زهرا (عليها السلام) است. خاندان بنى هاشم و عبدالمطلب در همين مكان زندگى مى كرده اند و پس از بعثت توسط مشركان حدود سه سال محاصره اقتصادى شدند. طبق نقل مورّخين

عده اى از سران قريش در دارالندوه گردآمدند و عهدنامه اى تنظيم و پيمان بستند كه نسبت به فرزندان عبدالمطلب سختگيريوآنهاراتحريم اقتصاديوتحت اذيت و آزار قرار دهند، سرانجام بعد از گذشت سه سال از اين پيمان پنج نفر از مشركين پشيمان شده وعهدنامه را پاره كردند.

محلّ ولادت پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله)

در نزديكى صفا و مروه مى دانى است كه در آنجا كتابخانه اى به نام «مكتبة مكّة المكرّمه» واقع شده، در اين بقعه نور عالم تاب نبيّ اكرم (صلي الله عليه وآله) بر جهانيان تابيد، ودر همين محل مدّتى در كنار مادرش آمنه زندگى نمود. حجّاج محترم اين دعا را در اين مكان مقدّس مى خوانند:

«اَللّهُمَّ بِجاهِ نَبِيِّكَ الْمُصْطَفى، وَرَسُولِكَ الْمُرْتَضى، وَأَمِينِكَ عَلى وَحْيِ السَّماءِ، طَهِّرْ قُلُوبَنا مِنْ كُلِّ وَصْف يُباعِدُنا عَنْ مُشاهَدَتِكَ وَمَحَبَّتِكَ، وَأَمِتْنَا عَلى مُوالاةِ أَوْلِيائِكَ، وَمُعاداةِ أَعْدائِكَ، وَالشَّوْقِ إِلى لِقائِكَ، يا ذَاالْجَلالِ وَالاِْكْرامِ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَوْدَعْتُ فِى هذَا الْمَحَلِّ الشَّرِيفِ مِنْ يَوْمِنا هذا إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ خالِصاً مُخْلِصاً، أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ، وَأَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ».

غار حِرا

جبل النور، اسم كوهى است در داخل شهر مكه، و در

آن غارى مى باشد به نام غارِ حِرا كه رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) قبل از بعثت در آن به تفكّر و عبادت خداوند مى پرداخت، و در هر فرصتى به سوى آن مى شتافت، تا اينكه در 27 رجب، جبرئيل بر آن حضرت نازل شد، وبا آوردن آيات سوره علق "اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِى خَلَقَ " آن حضرت به نبوّت مبعوث شد. مناسب است اگر موفّق به ديدن غار حرا شدى، با خواندن دو ركعت نماز وخواندن زيارت آن حضرت از راه دور ياد زحمات طاقت فرساى رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) را گرامى دارى.

كوه ثَوْر

كوهى است كه در پايين شهر مكّه، تقريباً در دو فرسخى مسجدالحرام واقع شده، در آن كوه غارى است كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله) در وقت مهاجرت به جانب مدينه در آن پنهان شدند، و اين كوه را جبل الثّور ناميده اند،از آن جهت كه ثور بن عبد مناف زمانى در آن نزول كرده است.

مرحوم شيخ انصارى (رحمه الله) در مناسك اين دعا را براى كوه ثور نقل كرده، كه به قصد رجاء مى خوانى:

«اَللّهُمَّ بِجاهِ مُحَمَّد وَأَمِينِهِ وَصِدِّيقِهِ يَسِّرْ اُمُورَنا، وَاشْرَحْ صُدُورَنا، وَنَوِّرْ قُلُوبَنا، وَاخْتِمْ بِالْخَيْرِ اُمُورَنا،اَللّهُمَّ إِنَّكَ تَعْلَمُ

سِرِّى وَعَلانِيَتِى فَاقْبَلْ مَعْذِرَتِى، وَتَعْلَمُ حاجَتِى وَتَعْلَمُ ما فِى نَفْسِى فَاغْفِرْ لِى ذُنُوبِى، فَإِنَّهُ لا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاّ أَنْتَ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَوْدَعْتُ فِى هذَا الْمَحَلِّ الشَّرِيفِ مِنْ يَوْمِنا هذا إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ خالِصاً مُخْلِصاً، أَنِّى أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ، وَأَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ».

عَرَفات

سرزمين عرفات بيابان وسيع وهموارى است كه در شمال مكّه در مسافت حدود 21 كيلومترى واقع شده است، واز حدّ حرم خارج است.

عرفات سرزمينى است كه آدم و حوّا (عليهما السلام) بعد از جدايى طولانى، در اين سرزمين به يكديگر رسيدند، ونسبت به هم آشنا وعارف گرديدند.

عرفات سرزمينى است كه آدم در اين سرزمين اعتراف به گناه خويش كرده است.

عرفات سرزمينى است كه دعا در آن مستجاب است، كوه عرفات را «جبل الرّحمه» مى گويند، وامام حسين (عليه السلام) دعاى معروف عرفه را در كنار همين كوه خواندند.

وقوف در عرفات از اركان حج مى باشد، و مستحبّات و دعاهاى مربوط به آن قبلاً گذشت.

مُزدَلفه (مشعرالحرام)

از انتهاى مأزَمَين در سمت عرفات تا وادى مُحَسِّر در سمت مِنى، مُزدلفه يا مَشعرالحرام ناميده شده است، در سال هاى اخير حدود مشعرالحرام علامت گذارى شده. وقوف به مشعر در شب دهم ذى حجّه بين الطّلوعين از اركان حج مى باشد، مستحبّات و ادعيه مربوط به مشعر قبلاً بيان شد.

مِنا

منا، سرزمينى است ميان وادى مُحَسِّر و جمره عقبه كه جزو حرم مى باشد، و در فاصله كمى در جانب شرقى بين مكّه و مشعرالحرام قرار دارد. از جمره عقبه كه حدّ نهايى مكّه است تا وادى محسّر در طرف مُزدلفه، منا است، وطول آن حدود (3600 متر» مى باشد.

يكى از جهاتى كه اين جا را منا گفته اند آن است كه جبرئيل امين در اين حصار به حضرت ابراهيم گفت از خدا تمنّا و درخواست كن.

مسجد خَيفْ

از مساجد بسيار باعظمت است و در منا قرار دارد.

رمى جمرات، قربانى، حلق يا تقصير وبيتوته شب يازدهم ودوازدهم، ودر بعض موارد شب سيزدهم ذى حجه از اعمالى است كه بايد در منا انجام شود. اعمال مستحبّ منا ومسجد خَيفْ قبلاً گذشت.

بخش چهارم: اماكن مقدّسه بين راه مكّه ومدينه

اماكن مقدّسه بين راه مكّه ومدينه

پايان بخش اين قسمت يادى از اماكن ومَشاهد مقدّسه اى است كه در مسير راه مكّه ومدينه وجود دارد، مانند:

قبر عبدالله بن عبّاس در وادى طائف، قبر ميمونه همسر رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) در سَرَف واقع در دو فرسخى مكه، قبر حوّا در جدّه، وآمنه در اَبواء، مسجد غدير خم در نزديكى جُحفه با فاصله سه ميل يا دو ميل از جُحفه، و قبور شهدا بدر در بدر، ومدفن عبدالله بن الحارث بن عبدالمطلب كه در مراجعه از جنگ بدر در اثر زخم هاى زيادى شهيد شد، و در «رَوحاء» 17 كيلومترى مدينه به خاك سپرده شد.

مناسب است در خاتمه كتاب درباره برخى از آنها بطور خلاصه مطالبى را يادآور شويم:

مسجد غدير خم:

غدير خم در سه ميلى جُحفه و به روايت ديگر در دو ميلى آن واقع شده است.

مرحوم شيخ صدوق در «فقيه» از امام صادق (عليه السلام) روايت كرده كه نماز در مسجد غدير خم مستحبّ است.

اَبواء

اَبواء، نام قريه اى است در سيزده ميلى ميقات جُحفه، كه مادر رسول خدا جناب آمنه بنت وهب پس از زيارت قبر همسرش عبدالله در مدينه، ومراجعت به سوى مكه در آن قريه مريض شد واز دنيا رفت، و در آن محل به خاك سپرده شد.

زيارت آمنه بنت وهب مادرگرامى حضرت رسول (صلى الله عليه وآله)

«اَلسَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الطّاهِرَةُ الْمُطَهَّرَةُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا مَنْ خَصَّهَا اللهُ بِأَعْلَى الشَّرَفِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا مَنْ سَطَعَ مِنْ جَبِينِها نُورُ سَيِّدِ الاَْنْبِياءِ، فَأَضاءَتْ بِهِ الاَْرْضُ وَالسَّماءُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا مَنْ نَزَلَتْ لاَِجْلِهَا الْمَلائِكَةُ، وَضُرِبَتْ لَها حُجُبُ الْجَنَّةِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا مَنْ نَزَلَتْ لِخِدْمَتِهَا الْحُورُ الْعِينُ، وَسَقَيْنَها مِنْ شَرابِ الْجَنَّةِ، وَبَشَّرْنَها بِوِلادَةِ خَيْرِ الاَْنْبِياءِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا أُمَّ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا أُمَّ حَبِيبِ اللهِ، فَهَنِيئاً لَكِ بِما آتَاكِ اللهُ مِنْ فَضْل، وَالسَّلامُ عَلَيْكِ وَعَلى رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ».

بَدر

در رمضان سال دوّم هجرى، جنگ بدر كبرى در آنجا به وقوع پيوست كه در جريان آن چهارده تن از اصحاب

آن حضرت به شهادت رسيدند، در زيارت آن شهدا مى گويى:

«اَلسَّلامُ عَلى رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلى نَبِيِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلي مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلى أَهْلِ بَيْتِهِ الطّاهِرِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ أَيُّها الشُّهَداءُ الْمُؤْمِنُونَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَهْلَ بَيْتِ الاِْيمانِ وَالتَّوْحِيدِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَنْصارَ دِينِ اللهِ وَأَنْصارَ رَسُولِهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدّارِ، أَشْهَدُ أَنَّ اللهَ قَدِ اخْتارَكُمْ لِدِينِهِ وَاصْطَفاكُمْ لِرَسُولِهِ، وَأَشْهَدُ أَنَّكُمْ قَدْ جاهَدْتُمْ فِى اللهِ حَقَّ جِهادِهِ، وَنَصَرْتُمْ لِدِينِ اللهِ وَسُنَّةِ رَسُولِهِ، وَجُدْتُمْ بِأَنْفُسِكُمْ دُونَهُ، وَأَشْهَدُ أَنَّكُمْ قُتِلْتُمْ عَلى مِنْهاجِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، فَجَزاكُمُ اللهُ عَنْ نَبِيِّهِ وَعَنِ الاِْسْلامِ وَأَهْلِهِ أَفْضَلَ الْجَزاءِ، وَعَرَّفَنا فِى مَحَلِّ رِضْوانِهِ وَمَوْضِعِ إِكْرامِهِ مَعَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَداءِ وَالصّالِحِينَ، وَحَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً، أَشْهَدُ أَنَّكُمْ حِزْبُ اللهِ، وَأَنَّ مَنْ حارَبَكُمْ فَقَدْ حارَبَ اللهَ، وَأَنَّكُمْ لَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ الْفائِزِينَ، اَلَّذِينَ هُمْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ، فَعَلى مَنْ قَتَلَكُمْ لَعْنَةُ اللهِ وَالْمَلائِكَةِ وَالنّاسِ أَجْمَعِينَ، وَالسَّلامُ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَةُ اللهِ وَ

بَرَكاتُهُ».

ربذه

«ربذه» در فاصله حدود 200 كيلومترى شمال شرقى مدينه در كوه هاى حجاز غربى، بر خط طولى 18-41 و خط عرضى 40-24 قراردارد. نزديك ترين راه براى رسيدن به آن، از راه قصيم به مدينه است كه حدود70كيلومترازمدينه فاصله دارد. ( ميقات حج، ش 48، ربذه كجاست؟ سيد على قاضى عسكر) جناب ابوذر غفارى و جمعى از صحابه در آن جا مدفون مى باشند.ومستحبّ است ابوذر را به اين عبارات زيارت كنيد:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا أَبا ذَرِّ الْغِفارِيُّ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا صاحِبَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ،

اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنْ قالَ فِى حَقِّهِ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ : ما أَقَلَّتِ الْغَبْراءُ وَلا أَظَلَّتِ الْخَضْراءُ عَلى ذِى لَهْجَة أَصْدَقَ مِنْ أَبِى ذَرّ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنْ نَطَقَ بِالْحَقِّ، وَلَمْ يَخَفْ فِى اللهِ لَوْمَةَ لائِم، وَلا ظُلْمَ ظالِم، أَتَيْتُكَ زائِراً شاكِراً لِبَلائِكَ فِى الاِْسْلامِ، فَأَسْأَلُ اللهَ الَّذِى خَصَّكَ بِصِدْقِ اللَّهْجَةِ وَالْخُشُونَةِ فى ذاتِ اللهِ وَمُتابَعَةِ الْخَيِّرِينَ الْفاضِلِينَ أَنْ يُحْيِيَنِى حَياتَكَ، وَيُمِيتَنِى مَماتَكَ ، وَيَحْشُرَنِى مَحْشَرَكَ، عَلى إِنْكارِ ما أَنْكَرْتَ، وَمُنابَذَةِ مَنْ نابَذْتَ، جَمَعَ اللهُ بَيْنَنا وَبَيْنَكَ وَبَيْنَ رَسُولِهِ وَآلِهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَعَلَيْهِمْ فِى مُسْتَقَرِّ رَحْمَتِهِ، وَالسَّلامُ عَلَيْكَ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ».

اعمال و ادعيه مدينه منوره

آداب سفر

آداب و ادعيه سفر

مركز تحقيقات حج

آداب و ادعيه سفر بسيار است، و ما در اينجا به برخى از آنها اشاره مى كنيم:

1 وصيّت: مستحب است انسان قبل از شروع به سفر وصيّت كند، خصوصاً نسبت به حقوق واجبه و اداى دُيون. در روايات اهل بيت (عليهم السلام) نيز درباره وصيّت كردن به ويژه براى كسى كه قصد سفر دارد، تأكيد زيادى شده است.

2 آگاه نمودن برادران دينى وآشنايان: از پيغمبراكرم (صلى الله عليه وآله) روايت شده كه فرمودند: از

حقوق مسلمان بر برادر دينى خود، يكى اين است كه هرگاه خواست سفر كند آنان را مطّلع سازد، و او بر برادران ايمانى حق دارد كه پس از مراجعت به ديدارش بيايند.

3 دعاى سفر: مجلسى در تحفة الزائر مى فرمايد: مستحب است كه پيش از مسافرت غسل كند، و بگويد:

«بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ وَلاحَوْلَ وَلاقُوَّةَ إِلاّ بِاللهِ وَعَلى مِلَّةِ رَسُولِ اللهِ وَالصّادِقِينَ عَنِ اللهِ صَلَواتُ اللهِ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِينَ. اَللّهُمَّ طَهِّرْ بِهِ قَلْبِى وَاشْرَحْ بِهِ صَدْرِى وَنَوِّرْ بِهِ قَبْرِى. اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ لِى نُوراً وَطَهُوراً وَحِرْزاً وَشِفاءً مِنْ كُلِّ داء وَآفَة وَعاهَة وَسُوء مِمّا أَخافُ وَأَحْذَرُ، وَطَهِّرْ قَلْبِيوَجَوارِحِى وَعِظامِى وَدَمِى وَشَعْرِى وَبَشَرِى وَمُخِّى وَعَصَبِى وَما أَقَلَّتِ الاَْرْضُ مِنِّى. اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ لِى شاهِداً يَوْمَ حاجَتِى وَفَقْرِى وَفاقَتِى إِلَيْكَ يا رَبَّ الْعالَمِينَ، "إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ء قَدِيرٌ " ».

4 خانواده خود را جمع كند و دو ركعت (و بنابر قولى چهار ركعت) نمازبگزارد، در ركعت اوّل حمد و سوره توحيد و در ركعت دوّم حمد و سوره قدر را بخواند، و بعد از نماز تسبيحات حضرت زهراء (عليها السلام) را بگويد و از خداوند طلب خير كند به اين كيفيت كه بگويد: «أَسْتَخِيرُ اللهَ بِرَحْمَتِهِ خِيَرَةً فِى عافِيَة»، و آية الكرسى را بخواند، و حمد و ثناى الهى را بجا آورد، و صلوات و تحيّات بر حضرت رسول و آل او بفرستد، و بگويد:

«اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْتَوْدِعُكَ الْيَوْمَ نَفْسِى وَأَهْلِى وَمالِى وَوُلْدِى وَمَنْ كانَ مِنِّى بِسَبِيلِ الاِْيمانِ الشّاهِدَ مِنْهُمْ وَالْغائِبَ. اَللّهُمَّ احْفَظْنا بِحِفْظِ الاِْيمانِ وَاحْفَظْ عَلَيْنا. اَللّهُمَّ اجْمَعْنا فِى رَحْمَتِكَ وَلا تَسْلُبْنا فَضْلَكَ إِنّا إِلَيْكَ راغِبُونَ. اَللّهُمَّ إِنّا نَعُوذُ بِكَ مِنْ وَعْثاءِ السَّفَرِ وَكَ آبَةِ الْمُنْقَلَبِ وَسُوءِ الْمَنْظَرِ فِى الاَْهْلِ وَالْمالِ وَالْوَلَدِ فِى الدُّنْيا

وَالاْخِرَةِ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ هذَا التَّوَجُّهَ طَلَباًلِمَرْضاتِكَ وَتَقَرُّباًإِلَيْكَ،اَللّهُمَّ فَبَلِّغْنِى ما أُؤَمِّلُهُ وَأَرْجُوهُ فِيكَ وَفِى أَوْلِيائِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ».

و اگر خواست بگويد:

«اَللّهُمَّ إِنِّى خَرَجْتُ فِى وَجْهِى هذا بِلا ثِقَة مِنِّى لِغَيْرِكَ، وَلا رَجاء يَأْوِى بِى إِلاّ إِلَيْكَ، وَلا قُوَّة اَتَّكِلُ عَلَيْها، وَلا حِيلَة اَلْجَأُ إِلَيْها إِلاّ طَلَبَ رِضاكَ وَابْتِغاءَ رَحْمَتِكَ وَتَعَرُّضاً لِثَوابِكَ وَسُكُوناً إِلى حُسْنِ عائِدَتِكَ، وَأَنْتَ أَعْلَمُ بِما سَبَقَ لِى فِى عِلْمِكَ فِى وَجْهِى مِمّا أُحِبُّ وَأَكْرَهُ. اَللّهُمَّ فَاصْرِفْ عَنِّى مَقادِيرَ كُلِّ بَلاء وَمَقْضِيَّ كُلِّ لاَْواء، وَابْسُطْ عَلَيَّ كَنَفاً مِنْ رَحْمَتِكَ وَلُطْفًا مِنْ عَفْوِكَ وَحِرْزاً مِنْ حِفْظِكَ وَسَعَةً مِنْ رِزْقِكَ وَتَماماً مِنْ نِعْمَتِكَ وَجِماعاً مِنْ مُعافاتِكَ، وَوَفِّقْ لِى يارَبِّ فِيهِ جَمِيعَ قَضائِكَ عَلى مُوافَقَةِ هَوايَ وَحَقِيقَةِ أَمَلِى، وَادْفَعْ عَنِّى ما أَحْذَرُ وَما لا أَحْذَرُ

عَلى نَفْسِى مِمّا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّى، وَاجْعَلْ ذلِكَ خَيْراً لِى لاِخِرَتِى وَدُنْيايَ مَعَ ما أَسْأَلُكَ أَنْ تَخْلُفَنِي فِيمَنْ خَلَّفْتُ وَرائِي مِنْ وُلْدِى وَأَهْلِى وَمالِى وَإِخْوانِى وَجَمِيعِ حُزانَتِى بِأَفْضَلِ ما تَخْلُفُ فِيهِ غائِباً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فِى تَحْصِينِ كُلِّ عَوْرَة وَحِفْظِ كُلِّ مَضِيعَة وَتَمامِ كُلِّ نِعْمَة وَدِفاعِ كُلِّ سَيِّئَة وَكِفايَةِ كُلِّ مَحْذُور وَصَرْفِ كُلِّ مَكْرُوه وَكَمالِ ما تَجْمَعُ لِى بِهِ الرِّضا وَالسُّرُورَ فِى الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ، ثُمَّ ارْزُقْنِى ذِكْرَكَ وَشُكْرَكَ وَطاعَتَكَ وَعِبادَتَكَ حَتّى تَرْضى وَبَعْدَ الرِّضا. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْتَوْدِعُكَ الْيَوْمَ دِينِى وَنَفْسِى وَمالِى وَأَهْلِى وَذُرِّيَّتِى وَجَمِيعَ إِخْوانِى. اَللّهُمَّ احْفَظِ الشّاهِدَ مِنّا وَالْغائِبَ. اَللّهُمَّ احْفَظْنا وَاحْفَظْ عَلَيْنا. اَللّهُمَّ اجْعَلْنا فِى جِوارِكَ وَلا تَسْلُبْنا نِعْمَتَكَ وَلا تُغَيِّرْ ما بِنا مِنْ نِعْمَة وَعافِيَة وَفَضْل».

5 روايت شده كه مسافر پيش از سفر، سوره حمد و " قُل أَعوذُ بِرَبِّ النّاس " و " قُل أَعوذُ بِرَبِّ الفَلَق " و آيةُ الكُرسى و سوره "إِنّا أَنزَلناهُ فِى لَيلَةِ

القَدْرِ " و آيات 191 تا 194 سوره آل عمران را كه از اين قرار است بخواند:

" إِنَّ فِى خَلْقِ السَّماواتِ وَالاَْرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّيْلِ وَالنَّهارِ لاَيات لاُِولِى الاَْلْبابِ * الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللهَ قِياماً وَقُعُوداً وَعَلى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِى خَلْقِ السَّماواتِ وَالاَْرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النّارِ * رَبَّنا إِنَّكَ مَنْ تُدْخِلِ النّارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ وَما لِلظّالِمِينَ مِنْ أَنْصار * رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِياً يُنادِى لِلاِْيمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَ آمَنّا رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَكَفِّرْ عَنّا سَيِّئاتِنا وَتَوَفَّنا مَعَ الاَْبْرارِ * رَبَّنا وَآتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى رُسُلِكَ وَلاتُخْزِنا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّكَ لاتُخْلِفُ الْمِيعاد " .

سپس بگويد:

«اَللّهُمَّ بِكَ يَصُولُ الصّائِلُ وَبِقُدْرَتِكَ يَطُولُ الطّائِلُ وَلاحَوْلَ لِكُلِّ ذِى حَوْل إِلاّ بِكَ وَلاقُوَّةً يَمْتَلِدُها ذُو قُوَّة إِلاّ مِنْكَ، أَسْأَلُكَ بِصَفْوَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ وَخِيَرَتِكَ مِنْ بَرِيَّتِكَ مُحَمَّد نَبِيِّكَ وَعِتْرَتِهِ وَسُلالَتِهِ عَلَيْهِ وَعَلَيْهِمُ السَّلامُ، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَعَلَيْهِمْ، وَاكْفِنِى شَرَّ هذَا الْيَوْمِ وَضُرَّهُ، وَارْزُقْنِى خَيْرَهُ ويُمْنَهُ، وَاقْضِ لِى فِى مُتَصَرِّفاتِى بِحُسْنِ الْعاقِبَةِ وَبُلُوغِ الْمَحَبَّةِ وَالظَّفَرِ بِالاُْمْنِيَّةِ وَكِفايَة ِالطّاغِيَةِ الْغَوِيَّةِ وَكُلِّ ذِى قُدْرَة لِى عَلى اَذِيَّة، حَتّى اَكُونَ فِى جُنَّة وَعِصْمَة مِنْ كُلِّ بَلاء وَنِقْمَة، وَأَبْدِلْنِى فِيهِ مِنَ الْمَخاوِفِ أَمْناً وَمِنَ الْعَوائِقِ فِيهِ يُسْراً، حَتّى لايَصُدَّنِى صادٌّ عَنِ الْمُرادِ وَلايَحُلَّ بِى طارِقٌ مِنْ اَذَى الْعِبادِ، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ء قَدِيرٌ، وَالاُْمُورُ إِلَيْكَ تَصِيرُ، يامَنْ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ وَهُوَالسَّمِيعُ الْبَصِيرُ».

6 سپس با خانواده وداع كند، و بر درِ خانه بايستد، و تسبيح حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) را بگويد، وسوره حمد و آية الكرسى را از جلو و از طرف راست و چپ بخواند، و بگويد:

«اَللّهُمَّ إِلَيْكَوَجَّهْتُ وَجْهِى وَعَلَيْكَ خَلَّفْتُ أَهْلِى وَمالِى وَما خَوَّلْتَنِى وَقَدْ وَثِقْتُ بِكَ، فَلا تُخَيِّبْنِى يا مَنْ لايُخَيِّبُ مَنْ أَرادَهُ

وَلا يُضَيِّعُ مَنْ حَفِظَهُ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وآلِهِ وَاحْفَظْنِى فِيما غِبْتُ عَنْهُ وَلاتَكِلْنِى إِلى نَفْسِى يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ. اَللّهُمَّ بَلِّغْنِى ما تَوَجَّهْتُ لَهُ وَسَبِّبْ لِيَ الْمُرادَ وَسَخِّرْ لِي عِبادَكَ وَبِلادَكَ وَارْزُقْنِي زِيارَةَ نَبِيِّكَ وَوَلِيِّكَ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ وَالاَْئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ وَجَمِيعِ أَهْلِ بَيْتِهِ عَلَيْهِ وَعَلَيْهِمُ السَّلامُ، وَمُدَّنِى مِنْكَ بِالْمَعُونَةِ فِى جَمِيعِ أَحْوالِى، وَلاتَكِلْنِى إِلى نَفْسِى وَلا إِلى غَيْرِى فَأَكِلَّ وَأَعْطَبَ، وَزَوِّدْنِى التَّقْوى، وَاغْفِرْلِى فِى الاْخِرَةِ وَالاُْولى. اَللّهُمَّ اجْعَلْنِى أَوْجَهَ مَنْ تَوَجَّهَ إِلَيْكَ».

و باز مى گويى:

«بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ، تَوَكَّلْتُ عَلَى اللهِ وَاسْتَعَنْتُ بِاللهِ وَاَلْجَأْتُ ظَهْرِى إِلَى اللهِ وَفَوَّضْتُ أَمْرِى إِلَى اللهِ رَهْبَةً مِنَ اللهِ وَرَغْبَةً إِلَى اللهِ وَلامَلْجَأَ وَلامَنْجا وَلا مَفَرَّ مِنَ اللهِ إِلاّ إِلَى اللهِ، رَبِّ آمَنْتُ بِكِتابِكَ الَّذِى أَنْزَلْتَ وَبِنَبِيِّكَ الَّذِى أَرْسَلْتَ لاَِنَّهُ لايَأْتِى بِالْخَيْرِ إِلهِى إِلاّ أَنْتَ، وَلا يَصْرِفُ السُّوءَ إِلاّ أَنْتَ، عَزَّ جارُكَ وَجَلَّ ثَناؤُكَ وَتَقَدَّسَتْ أَسْماؤُكَ وَعَظُمَتْ آلاؤُكَ وَلا إِلهَ غَيْرُكَ».

روايت شده: «هر كس هنگام صبح اين دعا را بخواند و از خانه بيرون رود، تا شام بلايى به او نرسد تا به خانه برگردد، و اگر شام شود و اين دعا را بخواند، بلايى به او نرسد تا صبح به منزل خود بازگردد.» ( بحار، ج 76، ص 241)

7 پس از آن سوره «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» را يازده مرتبه، و سوره «إِنّا أَنْزَلْناهُ» و «آية الكرسى» و سوره «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النّاسِ» و «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» را بخواند، و بعد دست بر بدن خود بكشد، و در لحظه سوار شدن به وسيله نقليه بگويد: " سُبْحانَ الَّذِى سَخَّرَ لنا هذا وَما كُنّا لَهُ مُقْرِنِينَ " (زخرف : 13) ، پس هفت مرتبه بگويد: «سُبْحانَ اللهِ وَالْحَمْدُ للهِ ِ وَلا إِلهَ إِلاَّ اللهُ».

8 قبل از مسافرت

صدقه دهد به هرچه ممكن باشد. «روايت شده: مردى از اصحاب امام باقر (عليه السلام) هنگامى كه اراده سفر كرد، خدمت آن حضرت آمد تا خدا حافظى كند، حضرت به او فرمود: پدرم عليّ بن الحسين (عليهما السلام) هرگاه آهنگ سفر مى كرد، سلامتى خود را با صدقه دادن از خداوند مى خريد، و چون از سفر به سلامت مراجعت مى كرد، خدا را شكر كرده و صدقه مى داد. ( بحار، ج 76، ص 231 ؛ ج 9، ص 233»

بعد از دادن صدقه بگويد:

«اَللّهُمَّ إِنِّى اشْتَرَيْتُ بِهذِهِ الصَّدَقَةِ سَلامَتِى وَسَلامَةَ سَفَرِى وَما مَعِى، فَسَلِّمْنِى وَسَلِّمْ ما مَعِى وَبَلِّغْنِى وَبَلِّغْ ما مَعِى بِبَلاغِكَ الْحَسَنِ الْجَمِيلِ».

پس بگويد:

«لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ الْحَلِيمُ الْكَرِيمُ، لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ، سُبْحانَ اللهِ رَبِّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَرَبِّ الاَْرَضِينَ السَّبْعِ وَما فِيهِنَّ وَما بَيْنَهُنَّ وَرَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ، وَسَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ، وَصَلَّى اللهُ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ الطَّيِّبِينَ الطّاهِرِينَ. اَللّهُمَّ كُنْ لِى جاراً مِنْ كُلِّ جَبّار عَنِيد وَمِنْ كُلِّ شَيْطان مَرِيد، بِسْمِ اللهِ دَخَلْتُ وَبِسْمِ اللهِ خَرَجْتُ. اَللّهُمَّ إِنِّى اُقَدِّمُ بَيْنَ يَدَيْ نِسْيانِي وَعَجَلَتِى بِسْمِ اللهِ وَما شاءَ اللهُ فِى سَفَرِى هذا ذَكَرْتُهُ أَمْ نَسَيْتُهُ. اَللّهُمَّ أَنْتَ الْمُسْتَعانُ عَلَى الاُْمُورِ كُلِّها وَأَنْتَ الصّاحِبُ فِى السَّفَرِ وَالْخَلِيفَةُ فِى الاَْهْلِ. اَللّهُمَّ هَوِّنْ عَلَيْنا سَفَرَنا وَاطْوِ لَنَاالاَْرْضَ وَسَيِّرْنا فِيها بِطاعَتِكَ وَطاعَةِ رَسُولِكَ. اَللّهُمَّ أَصْلِحْ لَنا ظَهْرَنا وَبارِكْ لَنا فِيما رَزَقْتَنا وَقِنا عَذابَ النّارِ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَعُوذُ بِكَ مِنْ وَعْثاءِ السَّفَرِ وَكَ آبَةِ الْمُنْقَلَبِ وَسُوءِ الْمَنْظَرِ فِى الاَْهْلِ وَالْمالِ وَالْوَلَدِ. اَللّهُمَّ أَنْتَ عَضُدِى وَناصِرِى. اَللّهُمَّ اقْطَعْ عَنِّى بُعْدَهُ وَمَشَقَّتَهُ وَاصْحَبْنِى فِيهِ وَاخْلُفْنِى فِى أَهْلِى بِخَيْر وَلاحَوْلَ وَلاقُوَّةَ إِلاّ بِاللهِ الْعَلِىِّ الْعَظِيمِ».

و هنگامى كه سوار بر وسيله نقليه شد،

بگويد:

«اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى هَدانا لِلاِْسْلامِ وَمَنَّ عَلَيْنا بِمُحَمَّد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، " سُبْحانَ الَّذِى سَخَّرَ لَنا هذا وَما كُنّا لَهُ

مُقْرِنِينَ وَإِنّا إِلى رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ " ، وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ. اَللّهُمَّ أَنْتَ الْحامِلُ عَلَى الظَّهْرِ وَالْمُسْتَعانُ عَلَى الاَْمْرِ، اَللّهُمَّ بَلِّغْنا بَلاغاً يَبْلُغُ إِلى خَيْرِ بَلاغ وَيَبْلُغُ إِلى مَغْفِرَتِكَ وَرِضْوانِكَ. اَللّهُمَّ لا طَيْرَ إِلاّ طَيْرُكَ وَلا خَيْرَ إِلاّ خَيْرُكَ وَلاحافِظَ غَيْرُكَ».

9 ازامام صادق (عليه السلام) منقول است كسى كه در سفر هر شب آية الكرسى را بخواند، خود و آنچه با اوست سالم بماند. ( مكارم الاخلاق، ص 266 ؛ بحار، ج 76، ص 252)

10 در سفر اين دعا را بخواند تا در امان پروردگار باشد:

«بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ وَمِنَ اللهِ وَإِلَى اللهِ وَفِى سَبِيلِ اللهِ. اَللّهُمَّ إِلَيْكَ أَسْلَمْتُ نَفْسِى، وَإِلَيْكَ وَجَّهْتُ وَجْهِى، وَإِلَيْكَ فَوَّضْتُ أَمْرِى، فَاحْفَظْنِى بِحِفْظِ الاِْيمانِ مِنْ بَيْنِ يَدَيَّ وَمِنْ خَلْفِي وَعَنْ يَمِينِي وَعَنْ شِمالِى وَمِنْ فَوقِى وَمِنْ تَحْتِى وَادْفَعْ عَنِّى بِحَوْلِكَ وَقُوَّتِكَ، فَإِنَّهُ لاحَوْلَ وَلاقُوَّةَ إِلاّ بِاللهِ الْعَلِىِّ الْعَظِيمِ».

11 بر زائران محترم سزاوار است بيش از ديگران

به اخلاص در اعمال و مراقبت از حدود الهى اهتمام

داشته باشند، زيرا گذشته از اينكه به مهمانى پروردگار مى روند، و مهمان بايد رضايت صاحب خانه را فراهم

آورد، طبق حديث شريف: «كُونُوا لَنا زَيْناً وَلا تَكُونُوا عَلَيْنا شَيْناً»، ( وسائل الشيعه، ج 12، ص 8) بايد آيينه تمام نماى اسلام ناب محمّدى باشند، و لازم است مراقب اعمال خود بوده، و به نمازهاى واجب در اوّل وقت اهتمام بيشترى دهند، در جماعات برادران اهل سنّت شركت كنند، تا از ثواب جماعت بهره مند شوند، و خداى نخواسته نبايد بعضى افراد ناآگاه كارى كنند كه در شأن يك زائر ايرانى نبوده و

موجب نفرت ديگران گردد، و در نتيجه اعمال صالحه سايرين را هم تحت الشُّعاع قرار دهد. خداوند به همه ما توفيق دهد تا بتوانيم به وظايف دينى خود عمل نماييم و آنگونه باشيم كه خداوند فرموده است.

12 در سفر تأكيد شده كه مسافر بعد از هر نماز، سى مرتبه بگويد: «سُبْحانَ اللهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَاللهُ أَكْبَرُ».

13 اخلاق حسنه و كمك به يكديگر: در سفر لازم است به همراهان كمك كرده، و در انجام كارها پيشقدم بوده، و از برآوردن احتياجات ديگران روگردان نباشد، تا خداوند متعال او را از گرفتارى هاى دنيا و آخرت نجات دهد، در حديث آمده است: در سفر، بدترين افراد آن كسى است كه بتواند به ديگران كمك نمايد ولى كوتاهى كند و منتظر كمك ديگران باشد. هم چنين اكيداً سفارش شده كه با دوستان و همراهان، با اخلاق خوب وخوش، برخوردنموده و به آنان كمك نماييم، وبه ويژه در مشكلات و سختى ها صبور و بردبار باشيم.

فصل اوّل: ادعيه و زيارات

ادعيه و زيارات مشتركه

تعقيبات مشتركه نمازهاى روزانه»:

از مصباح شيخ طوسى (رحمه الله) و غيره نقل شده هرگاه سلام نماز را دادى، سه مرتبه اَللهُ أَكْبَر بگو، و در هر يك دست ها را تا محاذى گوش ها بلند كن و سپس بگو:

«لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ إِلهاً واحِداً وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ، لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ، وَلا نَعْبُدُ إِلاّ إِيّاهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ، لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ، رَبُّنا وَرَبُّ آباءِنَا الاَْوَّلِينَ، لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ، وَحْدَهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ، أَنْجَزَ وَعْدَهُ، وَنَصَرَ عَبْدَهُ، وَأَعَزَّ جُنْدَهُ، وَهَزَمَ الاَْحْزابَ وَحْدَهُ، فَلَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، يُحْيِى وَيُمِيتُ، وَيُمِيتُ وَيُحْيِى، وَهُوَ حَيٌّ لا يَمُوتُ، بِيَدِهِ

الْخَيْرُ، وَهُوَ عَلى كُلِّ شَى ء قَدِيرٌ».

پس بگو:

«أَسْتَغْفِرُ اللهَ الَّذِى لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ وَاَتُوبُ إِلَيْهِ».

آنگاه بگو:

«اَللّهُمَّ اهْدِنِى مِنْ عِنْدِكَ ، وَاَفِضْ عَلَيَّ مِنْ فَضْلِكَ ، وَانْشُرْ عَلَيَّ مِنْ رَحْمَتِكَ ، وَأَنْزِلْ عَلَيَّ مِنْ بَرَكاتِكَ، سُبْحانَكَ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، اِغْفِرْ لِى ذُنُوبِى كُلَّها جَمِيعاً، فَإِنَّهُ لا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ كُلَّها جَمِيعاً إِلاّ أَنْتَ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ مِنْ كُلِّ خَيْر أَحاطَ بِهِ عِلْمُكَ وَأَعُوذُ بِكَ مِنْ كُلِّ شَرّ أَحاطَ بِهِ عِلْمُكَ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ عافِيَتَكَ فِى أُمُورِى كُلِّها، وَأَعُوذُ بِكَ مِنْ خِزْيِ الدُّنْيا وَعَذابِ الاْخِرَةِ، وَأَعُوذُ بِوَجْهِكَ الْكَرِيمِ وَعِزَّتِكَ الَّتِى لا تُرامُ وَقُدْرَتِكَ الَّتِى لا يَمْتَنِعُ مِنْها شَيْ ءٌ مِنْ شَرِّ الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ وَمِنْ شَرِّ الاَْوْجاعِ كُلِّها وَمِنْ شَرِّ كُلِّ دابَّة أَنْتَ آخِذٌ بِناصِيَتِها، إِنَّ رَبِّى عَلى صِراط مُسْتَقِيم، وَلاحَوْلَ وَلا قُوَّةَ إِلاّ بِاللهِ الْعَلِىِّ الْعَظِيمِ، تَوَكَّلْتُ عَلَى الْحَىِّ الَّذِى لا يَمُوتُ وَالْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى لَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِى الْمُلْكِ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ وَكَبِّرْهُ تَكْبِيراً».

پس تسبيح حضرت زهرا (عليها السلام) را مى گويى، و پيش از آنكه از جاى خود حركت كنى ده مرتبه بگو: «أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، إِلهاً واحِداً أَحَداً

فَرْداً صَمَداً لَمْ يَتَّخِذْ صاحِبَةً وَلا وَلَداً».

و براى اين تهليل، به خصوص در تعقيب نماز صبح و شام و هنگام طلوع و غروب آفتاب، فضيلت بسيار وارد شده است، پس مى گويى:

«سُبْحانَ اللهِ كُلَّما سَبَّحَ اللهَ شَيْ ءٌ وَكَما يُحِبُّ اللهُ أَنْ يُسَبَّحَ وَكَما هُوَ أَهْلُهُ وَكَما يَنْبَغِى لِكَرَمِ وَجْهِهِ وَعِزِّ جَلالِهِ، وَالْحَمْدُ لِلّهِ كُلَّما حَمِدَ اللهَ شَيْ ءٌ وَكَما يُحِبُّ اللهُ أَنْ يُحْمَدَ وَكَما هُوَ أَهْلُهُ وَكَما يَنْبَغِى لِكَرَمِ وَجْهِهِ وَعِزِّ جَلالِهِ، وَلا

إِلهَ إِلاَّ اللهُ كُلَّما هَلَّلَ اللهَ شَيْ ءٌ وَكَما يُحِبُّ اللهُ أَنْ يُهَلَّلَ وَكَما هُوَ أَهْلُهُ وَكَما يَنْبَغِى لِكَرَمِ وَجْهِهِ وَعِزِّ جَلالِهِ، وَاللهُ أَكْبَرُ كُلَّما كَبَّرَ اللهَ شَيْ ءٌ وَكَما يُحِبُّ اللهُ أَنْ يُكَبَّرَ وَكَما هُوَ أَهْلُهُ وَكَما يَنْبَغِى لِكَرَمِ وَجْهِهِ وَعِزِّ جَلالِهِ، سُبْحانَ اللهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ وَلا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَاللهُ أَكْبَرُ عَلى كُلِ ّ نِعْمَة أَنْعَمَ بِها عَلَيَّ وَعَلى كُلِّ أَحَد مِنْ خَلْقِهِ مِمَّنْ كانَ أَوْ يَكُونُ إِلى يَوْمِ الْقِيامةِ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَأَسْأَلُكَ مِنْ خَيْرِ ما أَرْجُو وَخَيْرِ ما لا أَرْجُو، وَأَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ ما أَحْذَرُ وَمِنْ شَرِّ ما لا أَحْذَرُ».

پس مى خوانى سوره حمد و آية الكرسى " وَشَهِدَ اللهُ { وآيه "قُلِ اللّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ " و آيه سخره (و آن سه آيه است از سوره اعراف كه اوّل آن " إِنَّ رَبَّكُمُ اللهُ " و آخر آن " مِنَ الْمُحْسِنِينَ " است، پس سه مرتبه مى گويى:

سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمّا يَصِفُونَ وَسَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِين " .

سپس سه مرتبه مى گويى:

«اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَاجْعَلْ لِى مِنْ أَمْرِى فَرَجاً وَمَخْرَجاً وَارْزُقْنِى مِنْ حَيْثُ أَحْتَسِبُ وَمِنْ حَيْثُ

لا أَحْتَسِبُ».

واين دعايى است كه جبرئيل تعليم حضرت يوسف) عليه السلام) كرد هنگامى كه در زندان بود، پس محاسن خود را به دست گير، و كف دست چپ را به آسمان گرفته، هفت مرتبه بگو:

« يا رَبَّ مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَعَجِّلْ فَرَجَ آلِ مُحَمَّد».

به همان حال سه مرتبه بگو:

«يا ذَا الْجَلالِ وَالاِْكْرامِ، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَارْحَمْنِى وَأَجِرْنِى مِنَ النّارِ».

پس مى خوانى دوازده مرتبه " قُلْ

هُوَ اللهُ أَحَدٌ " را و مى گويى:

«اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الْمَكْنُونِ الْمَخْزُونِ الطّاهِرِ الطُّهْرِ الْمُبارَكِ، وَأَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الْعَظِيمِ وَسُلْطانِكَ الْقَدِيمِ، يا واهِبَ الْعَطايا وَيا مُطْلِقَ الاُْسارى وَيا فَكّاكَ الرِّقابِ مِنَ النّارِ، أَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَأَنْ تُعْتِقَ رَقَبَتِي مِنَ النّارِ، وَأَنْ تُخْرِجَنِى مِنَ الدُّنْيا سالِماً وَتُدْخِلَنِى الْجَنَّةَ آمِناً، وَأَنْ تَجْعَلَ دُعائِى اَوَّلَهُ فَلاحاً وَأَوْسَطَهُ نَجاحاً وَآخِرَهُ صَلاحاً، إِنَّكَ أَنْتَ عَلاّمُ الْغُيُوبِ».

و در صحيفه علويّه است كه در تعقيب هر فريضه بخوان :

«يا مَنْ لا يَشْغَلُهُ سَمْعٌ عَنْ سَمْع ، يا مَنْ لا يُغَلِّطُهُ السّائِلُونَ يا مَنْ لا يُبْرِمُهُ اِلْحاحُ الْمُلِحِّينَ، أَذِقْنِى بَرْدَ عَفْوِكَ وَحَلاوَةَ رَحْمَتِكَ وَمَغْفِرَتِكَ».

و نيز مى گويى:

«إِلهِى هذِهِ صَلاتِى صَلَّيْتُها لا لِحاجَة مِنْكَ إِلَيْها وَلا رَغْبَة مِنْكَ فِيها إِلاّ تَعْظِيماً وَطاعَةً وَإِجابَةً لَكَ إِلى ما أَمَرْتَنِى بِهِ، إِنْ كانَ فِيهاخَلَلٌ أَوْ نَقْصٌ مِنْ رُكُوعِها أَوْ سُجُودِها فَلا تُؤاخِذْنِى وَتَفَضَّلْ عَلَيَّ بِالْقَبُولِ وَالْغُفْرانِ بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ».

و نيز بعد از هر نماز اين دعا را كه پيغمبر (صلى الله عليه و آله و سلم) براى تقويت حافظه تعليم اميرالمؤمنين (عليه السلام) نمود، مى خوانى:

«سُبْحانَ مَنْ لا يَعْتَدِى عَلى أَهْلِ مَمْلَكَتِهِ، سُبْحانَ مَنْ لا يَأْخُذُ أَهْلَ الاَْرْضِ بِأَلْوانِ الْعَذابِ، سُبْحانَ الرَّءُوفِ الرَّحِيمِ، اَللّهُمَّ اجْعَلْ لِى فِى قَلْبِى نُوراً وَبَصَراً وَفَهْماً وَعِلْماً، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ء قَدِيرٌ».

و در البلد الأمين است كه سه مرتبه بعد از هر نماز بگو:

«اُعِيذُ نَفْسِى وَدِينِى وَأَهْلِى وَمالِى وَوُلْدِى وإِخْوانِى فِى دِينِى وَما رَزَقَنِى رَبِّى وَخَواتِيمِ عَمَلِى وَمَنْ يَعْنِينِى أَمْرُهُ بِاللهِ الْواحِدِ الاَْحَدِ الصَّمَدِ الَّذِى " لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ " ، وَ " بِرَبِّ الْفَلَقِ مِنْ شَرِّ ما خَلَقَ وَمِنْ شَرِّ غاسِق

إِذا وَقَبَ وَمِنْ شَرِّ النَّفّاثاتِ فِى الْعُقَدِ وَمِنْ شَرِّ حاسِد إِذا حَسَدَ " ، وَ " بِرَبِّ النّاسِ مَلِكِ النّاسِ إِلهِ النّاسِ مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنّاسِ الَّذِى يُوَسْوِسُ فِى صُدُورِ النّاسِ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنّاسِ " ».

و از شيخ شهيد نقل شده است كه حضرت رسول (صلى الله عليه وآله) فرموده: هر كس بخواهد خدا او را در قيامت بر اعمال بدش مطّلع نگرداند و ديوان گناهانش نگشايد، بعد از هر نماز اين دعا را بخواند:

«اَللّهُمَّ إِنَّ مَغْفِرَتَكَ أَرْجى مِنْ عَمَلِى ، وَإِنَّ رَحْمَتَكَ أَوْسَعُ مِنْ ذَنْبِى. اَللّهُمَّ إِنْ كانَ ذَنْبِى عِنْدَكَ عَظِيماً فَعَفْوُكَ أَعْظَمُ مِنْ ذَنْبِى. اَللّهُمَّ إِنْ لَمْ اَكُنْ أَهْلاً تَرْحَمَنِى فَرَحْمَتُكَ أَهْلٌ أَنْ تَبْلُغَنِى وَتَسَعَنِى،لاَِنَّها وَسِعَتْ كُلَّ شَى ء بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ».

و از ابن بابويه (رحمه الله) نقل شده است كه فرموده: چون از تسبيح حضرت فاطمه (عليها السلام) فارغ شوى، بگو:

«اَللّهُمَّ أَنْتَ السَّلامُ، وَمِنْكَ السَّلامُ، وَلَكَ السَّلامُ، وَإِلَيْكَ يَعُودُ السَّلامُ، " سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمّا يَصِفُونَ، وَسَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ، وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ " ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلَي الاَْئِمَّةِ الْهادِينَ الْمَهْدِيِّينَ، اَلسَّلامُ عَلى جَمِيعِ أَنْبِياءِ اللهِ وَرُسُلِهِ وَمَلائِكَتِهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْنا وَعَلى عِبادِ اللهِ الصّالِحِينَ، اَلسَّلامُ عَلى عَلِيّ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ، اَلسَّلامُ عَلَى الْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ سَيِّدَيْ شَبابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ مِنَ الْخَلْقِ أَجْمَعِينَ، اَلسَّلامُ عَلى عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ زَيْنِ الْعابِدِينَ، اَلسَّلامُ عَلى مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيّ باقِرِ عِلْمِ النَّبِيِّينَ، اَلسَّلامُ عَلي جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدالصّادِقِ،اَلسَّلامُ عَلى مُوسَى بْنِ جَعْفَر الْكاظِمِ، اَلسَّلامُ عَلى عَلِىِّ بْنِ مُوسَى الرِّضا، اَلسَّلامُ عَلى مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيّ الْجَوادِ، اَلسَّلامُ عَلى عَلِىِّ بْنِ مُحَمَّد الْهادِى، اَلسَّلامُ عَلَى الْحَسَنِ بْنِ عَلِىّ الزَّكِىِّ الْعَسْكَرِىِّ، اَلسَّلامُ عَلَى الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ الْقائِمِ الْمَهْدِيّ ، صَلَواتُ

اللهِ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِينَ».

پس هر حاجت كه دارى از خدا بخواه. شيخ كفعمى فرموده: بعد از هر نماز مى گويى:

«رَضِيتُ بِاللهِ رَبّاً، وَبِالاِْسْلامِ دِيناً، وَبِمُحَمَّد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ نَبِيّاً وَبِعَلِىّ إِماماً وَبِالْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ وَعِلِىّ وَمُحَمَّد

وَجَعْفَر وَمُوسى وَعَلِىّ وَمُحَمَّدوَعَلِىّ وَالْحَسَنِ وَمُحَمَّد الْخَلَفِ الصّالِحِ عَلَيْهِمُ السَّلامُ أَئِمَّةً وَسادَةً وَقادَةً، بِهِمْ أَتَوَلّى وَمِنْ أَعْدائِهِمْ أَتَبَرَّأُ».

پس سه مرتبه بگو:

«اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ الْعَفْوَ وَالْعافِيَةَ وَالْمُعافاةَ فِى الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ».

دعاى كميل

اين دعا از دعاهاى معروفى است كه حضرت على (عليه السلام) آن را به «كميل بن زياد» كه از اصحاب خاصّ وى بود تعليم داد. نيايشى عاشقانه و عارفانه است كه بنده اى به درگاه خداى غفّار انجام مى دهد، و از پروردگار، رحمت و بخشايش مى طلبد.

علامه مجلسى (رحمه الله) آن را از بهترين دعاها شمرده است.

اين دعا در شب هاى نيمه شعبان و در هر شب جمعه خوانده مى شود، و براى ايمنى از گزند دشمنان و افزايش روزى و آمرزش گناهان مفيد است.

متن دعاى شريف چنين است:

«اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِرَحْمَتِكَ الَّتِى وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ ء، وَبِقُوَّتِكَ الَّتِى قَهَرْتَ بِها كُلَّ شَيْ ء، وَخَضَعَ لَها كُلُّ شَيْ ء، وَذَلَّ لَها كُلُّ شَيْ ء، وَبِجَبَرُوتِكَ الَّتِي غَلَبْتَ بِها كُلَّ شَيْ ء، وَبِعِزَّتِكَ الَّتِي لا يَقُومُ لَها شَيْ ءٌ، وَبِعَظَمَتِكَ الَّتِي مَلاََتْ كُلَّ شَيْ ء، وَبِسُلْطانِكَ الَّذِى عَلا كُلَّ شَيْ ء، وَبِوَجْهِكَ الْباقِي بَعْدَ فَناءِ كُلِّ شَيْ ء، وَبِأَسْمائِكَ الَّتِى غَلَبَتْ أَرْكانَ كُلِّ شَيْ ء، وَبِعِلْمِكَ الَّذِي أَحاطَ بِكُلِّ شَيْ ء، وَبِنُورِ وَجْهِكَ الَّذِي أَضاءَ لَهُ كُلُّ شَيْ ء، يا نُورُ يا قُدُّوسُ، يا اَوَّلَ الاَْوَّلِينَ وَيا آخِرَ الاْخِرِينَ. اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِى تَهْتِكُ الْعِصَمَ. اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تُنْزِلُ النِّقَمَ. اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تُغَيِّرُ النِّعَمَ. اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِيَ

الذُّنُوبَ الَّتِي تَحْبِسُ الدُّعاءَ.اللّهُمَّ اغْفِرْ لِيَ الذُنُوبَ الَّتِي تَقْطَعُ الرَّجاءَ، اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تُنْزِلُ الْبَلاءَ، اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِي كُلَّ ذَنْب أَذْنَبْتُهُ، وَكُلَّ خَطِيئَة أَخْطَأْتُها،اَللّهُمَّ إِنِّى أَتَقَرَّبُ إِلَيْكَ بِذِكْرِكَ، وَأَسْتَشْفِعُ بِكَ إِلى نَفْسِكَ،وَأَسْأَ لُكَ بِجُودِكَ أَنْ تُدْنِيَنِى مِنْ قُرْبِكَ، وَأَنْ تُوزِعَنِى شُكْرَكَ، وَأَنْ تُلْهِمَنِى ذِكْرَكَ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ سُؤالَ خاضِع مُتَذَلِّل خاشِع، أَنْ تُسامِحَنِى وَتَرْحَمَنِى وَتَجْعَلَنِى بِقَسْمِكَ راضِياً قانِعاً، وَفِى جَمِيعِ الاَْحْوالِ مُتَواضِعاً. اَللّهُمَّ وَأَسْأَلُكَ سُؤالَ مَنِ اشْتَدَّتْ فاقَتُهُ،وَأَنْزَلَ بِكَ عِنْدَ الشَّدائِدِ حاجَتَهُ، وَعَظُمَ فِيما عِنْدَكَ رَغْبَتُهُ. اَللّهُمَّ عَظُمَ سُلْطانُكَ، وَعَلا مَكانُكَ، وَخَفِيَ مَكْرُكَ، وَظَهَرَ أَمْرُكَ، وَغَلَبَ قَهْرُكَ، وَجَرَتْ قُدْرَتُكَ، وَلا يُمْكِنُ الْفِرارُ مِنْ حُكُومَتِكَ. اَللّهُمَّ لا أَجِدُ لِذُنُوبِى غافِراً، وَلا لِقَبائِحِى ساتِراً، وَلا لِشَيْ ء مِنْ عَمَلِيَ الْقَبِيحِ بِالْحَسَنِ مُبَدِّلاً غَيْرَكَ، لاإِلهَ إِلاّأَنْتَ، سُبْحانَكَ وَبِحَمْدِكَ، ظَلَمْتُ نَفْسِى ، وَتَجَرَّأْتُ بِجَهْلِى، وَسَكَنْتُ إِلى قَدِيمِ ذِكْرِكَ لِى وَمَنِّكَ عَلَيَّ. اَللّهُمَّ مَوْلايَ كَمْ مِنْ قَبِيح سَتَرْتَهُ، وَكَمْ مِنْ فادِح مِنَ الْبَلاءِ أَقَلْتَهُ، وَكَمْ مِنْ عِثار وَقَيْتَهُ، وَكَمْ مِنْ مَكْرُوه دَفَعْتَهُ، وَكَمْ مِنْ ثَناء جَمِيل لَسْتُ أَهْلاً لَهُ نَشَرْتَهُ. اَللّهُمَّ عَظُمَ بَلائِى، وَأَفْرَطَ بِى سُوءُ حالِى، وَقَصُرَتْ بِى أَعْمالِى ، وَقَعَدَتْ بِى أَغْلالِى، وَحَبَسَنِى عَنْ نَفْعِى بُعْدُ آمالِى، وَخَدَعَتْنِى الدُّنْيا بِغُرُورِها، وَنَفْسِى بِجِنايَتِها، وَمِطالِى يا سَيِّدِى، فَأَسْأَ لُكَ بِعِزَّتِكَ أَنْ لا يَحْجُبَ عَنْكَ دُعائِى سُوءُ عَمَلِى وَفِعالِى، وَلا تَفْضَحْنِى بِخَفِىِّ مَا اطَّلَعْتَ عَلَيْهِ مِنْ سِرِّى، وَلا تُعاجِلْنِى بِالْعُقُوبَةِ عَلى ما عَمِلْتُهُ فِى خَلَواتِى، مِنْ سُوءِ فِعْلِى

وَإِساءَتِى، وَدَوامِ تَفْرِيطِى وَجَهالَتِى، وَكَثْرَةِ شَهَواتِى وَغَفْلَتِى، وَكُنِ اللّهُمَّ بِعِزَّتِكَ لِى فِى كُلِّ الاَْحْوالِ رَءُوفاً، وَعَلَيَّ فِي جَمِيعِ الاُْمُورِ عَطُوفاً، إِلهِى وَرَبِّى مَنْ لِى غَيْرُكَ أَسْأَلُهُ كَشْفَ ضُرِّى، وَالنَّظَرَ فِى أَمْرِى، إِلهِى وَمَوْلايَ أَجْرَيْتَ عَلَيَّ حُكْماً اتَّبَعْتُ فِيهِ هَوي نَفْسِى، وَلَمْ أَحْتَرِسْ فِيهِ مِنْ تَزْيِينِ عَدُوِّى،

فَغَرَّنِى بِما أَهْوى وَأَسْعَدَهُ عَلى ذلِكَ الْقَضاءُ، فَتَجاوَزْتُ بِما جَرى عَلَيَّ مِنْ ذلِكَ مِنْ نَقْضِ حُدُودِكَ،وَخالَفْتُ بَعْضَ أَوامِرِكَ، فَلَكَ الْحَمْدُ عَلَيَّ فِي جَمِيعِ ذلِكَ، وَلا حُجَّةَ لِي فِيما جَري عَلَيَّ فِيهِ قَضاؤُكَ، وَأَلْزَمَنِى حُكْمُكَ وَبَلاؤُكَ، وَقَدْ أَتَيْتُكَ يا إِلهِى بَعْدَ تَقْصِيرِى وَاِسْرافِى عَلى نَفْسِى، مُعْتَذِراً نادِماً مُنْكَسِراً مُسْتَقِيلاً مُسْتَغْفِراً مُنِيباً مُقِرّاً مُذْعِناً مُعْتَرِفاً، لا أَجِدُ مَفَرّاً مِمّا كانَ مِنِّى، وَلا مَفْزَعاً أَتَوَجَّهُ إِلَيْهِ فِى أَمْرِى، غَيْرَ قَبُولِكَ عُذْرِى، وَاِدْخالِكَ إِيّايَ فِى سَعَة مِنْ رَحْمَتِكَ، اَللّهُمَّ فَاقْبَلْ عُذْرِى، وَارْحَمْ شِدَّةَ ضُرِّى، وَفُكَّنِى مِنْ شَدِّ وَثاقِى، يا رَبِّ ارْحَمْ ضَعْفَ بَدَنِى وَرِقَّةَ جِلْدِى وَدِقَّةَ عَظْمِى، يا مَنْ بَدَأَ خَلْقِى وَذِكْرِى وَتَرْبِيَتِى وَبِرِّى وَتَغْذِيَتِى، هَبْنِى لاِبْتِداءِ كَرَمِكَ وَسالِفِ بِرِّكَ بِى، يا إِلهِى وَسَيِّدِى وَرَبِّى، أَتُراكَ مُعَذِّبِى بِنارِكَ بَعْدَ تَوْحِيدِكَ، وَبَعْدَ مَا انْطَوى عَلَيْهِ قَلْبِى مِنْ مَعْرِفَتِكَ، وَلَهِجَ بِهِ لِسانِى مِنْ ذِكْرِكَ، وَاعْتَقَدَهُ ضَمِيرِى مِنْ حُبِّكَ، وَبَعْدَ صِدْقِ اعْتِرافِى وَدُعائِى، خاضِعاً لِرُبُوبِيَّتِكَ، هَيْهاتَ، أَنْتَ أَكْرَمُ مِنْ أَنْ تُضَيِّعَ مَنْ رَبَّيْتَهُ، أَوْ تُبَعِّدَ مَنْ أَدْنَيْتَهُ، أَوْ تُشَرِّدَ مَنْ آوَيْتَهُ، أَوْ تُسَلِّمَ إِلَى الْبَلاءِ مَنْ كَفَيْتَهُ وَرَحِمْتَهُ، وَلَيْتَ شِعْرِى يا سَيِّدِى وَإِلهِى وَمَوْلايَ اَتُسَلِّطُ النّارَ عَلي وُجُوه خَرَّتْ لِعَظَمَتِكَ ساجِدَةً، وَعَلى اَلْسُن نَطَقَتْ بِتَوْحِيدِكَ صادِقَةً وَبِشُكْرِكَ مادِحَةً، وَعَلى قُلُوب اعْتَرَفَتْ بِاِلهِيَّتِكَ مُحَقِّقَةً، وَعَلى ضَمائِرَ حَوَتْ مِنَ الْعِلْمِ بِكَ حَتّى صارَتْ خاشِعَةً، وَعَلى جَوارِحَ سَعَتْ إِلى أَوْطانِ تَعَبُّدِكَ طائِعَةً، وَاَشارَتْ بِاسْتِغْفارِكَ مُذْعِنَةً، ما هكَذَا الظَّنُّ بِكَ، وَلا اُخْبِرْنا بِفَضْلِكَ عَنْكَ، يا كَرِيمُ يا رَبِّ، وَأَنْتَ تَعْلَمُ ضَعْفِى عَنْ قَلِيل مِنْ بَلاءِ الدُّنْيا وَعُقُوباتِها، وَما يَجْرِى فِيها مِنَ الْمَكارِهِ عَلى أَهْلِها، عَلى أَنَّ ذلِكَ بَلاءٌ وَمَكْرُوهٌ، قَلِيلٌ مَكْثُهُ، يَسِيرٌ بَقاؤُهُ، قَصِيرٌ مُدَّتُهُ، فَكَيْفَ احْتِمالِى لِبَلاءِ الاْخِرَةِ، وَجَلِيلِ وُقُوعِ الْمَكارِهِ فِيها، وَهُوَ بَلاءٌ تَطُولُ مُدَّتُهُ، وَيَدُومُ مَقامُهُ، وَلا يُخَفَّفُ عَنْ

أَهْلِهِ، لاَِنَّهُ لا يَكُونُ إِلاّ عَنْ غَضَبِكَ وَانْتِقامِكَ وَسَخَطِكَ، وَهذا ما لا تَقُومُ لَهُ السَّماواتُ وَالاَْرْضُ، يا سَيِّدِى، فَكَيْفَ بِى وَأَنَا عَبْدُكَ الضَّعِيفُ الذَّلِيلُ الْحَقِيرُ الْمِسْكِينُ الْمُسْتَكِينُ، يا إِلهى وَرَبِّى وَسَيِّدِى وَمَوْلايَ، لاَِىِّ الاُْمُورِ إِلَيْكَ أَشْكُو، وَلِما مِنْها أَضِجُّ وَأَبْكِى، لاَِلِيمِ الْعَذابِ وَشِدَّتِهِ، أَمْ لِطُولِ الْبَلاءِ وَمُدَّتِهِ، فَلَئِنْ صَيَّرْتَنِى لِلْعُقُوباتِ مَعَ أَعْدائِكَ، وَجَمَعْتَ بَيْنِى وَبَيْنَ أَهْلِ بَلائِكَ، وَفَرَّقْتَ بَيْنِى وَبَيْنَ أَحِبّائِكَ وَأَوْلِيائِكَ، فَهَبْنِى يا إِلهِى وَ رَبِّى، صَبَرْتُ عَلى عَذابِكَ، فَكَيْفَ أَصْبِرُ عَلى فِراقِكَ، وَهَبْنِى صَبَرْتُ عَلى حَرِّ نارِكَ، فَكَيْفَ أَصْبِرُ عَنِ النَّظَرِ إِلى كَرامَتِكَ، أَمْ كَيْفَ أَسْكُنُ فِى النّارِ وَرَجائِى عَفْوُكَ، فَبِعِزَّتِكَ يا سَيِّدِى وَمَوْلايَ، اُقْسِمُ صادِقاً، لَئِنْ تَرَكْتَنِي ناطِقاً لاََضِجَّنَّ إِلَيْكَ بَيْنَ أَهْلِها ضَجِيجَ الاْمِلِينَ،

وَلاََصْرُخَنَّ إِلَيْكَ صُراخَ الْمُسْتَصْرِخِينَ، وَلاََبْكِيَنَّ عَلَيْكَ بُكاءَ الْفاقِدِينَ، ولاَُنادِيَنَّكَ أَيْنَ كُنْتَ يا وَلِيَّ الْمُؤْمِنِينَ، يا غايَةَ آمالِ الْعارِفِينَ، يا غِياثَ الْمُسْتَغِيثِينَ، يا حَبِيبَ قُلُوبِ الصّادِقِينَ، وَيا إِلهَ الْعالَمِينَ، أَ فَتُراكَ سُبْحانَكَ يا إِلهِى وَبِحَمْدِكَ تَسْمَعُ فِيها صَوْتَ عَبْد مُسْلِم سُجِنَ فِيها بِمُخالَفَتِهِ، وَذاقَ طَعْمَ عَذابِها بِمَعْصِيَتِهِ، وَحُبِسَ بَيْنَ أَطْباقِها بَجُرْمِهِ وَجَرِيرَتِهِ، وَهُوَ يَضِجُّ إِلَيْكَ ضَجِيجَ مُؤَمِّل لِرَحْمَتِكَ، وَيُنادِيكَ بِلِسانِ أَهْلِ تَوْحِيدِكَ، وَيَتَوَسَّلُ إِلَيْكَ بِرُبُوبِيَّتِكَ، يا مَوْلايَ، فَكَيْفَ يَبْقي فِي الْعَذابِ وَهُوَ يَرْجُو ما سَلَفَ مِنْ حِلْمِكَ، أَمْ كَيْفَ تُؤْلِمُهُ النّارُ وَهُوَ يَأْمُلُ فَضْلَكَ وَرَحْمَتَكَ، أَمْ كَيْفَ يُحْرِقُهُ لَهَبُها وَأَنْتَ تَسْمَعُ صَوْتَهُ وَ تَرى مَكانَهُ، أَمْ كَيْفَ يَشْتَمِلُ عَلَيْهِ زَفِيرُها وَأَنْتَ تَعْلَمُ ضَعْفَهُ، أَمْ كَيْفَ يَتَقَلْقَلُ بَيْنَ أَطْباقِها وَ أَنْتَ تَعلَمُ صِدْقَهُ، أَمْ كَيْفَ تَزْجُرُهُ زَبانِيَتُهاوَهُوَ يُنادِيكَ يارَبَّهُ، أَمْ كَيْفَ تُنْزِلُهُ فِيها وَ هُوَ يَرْجُو فَضْلَكَ فِى عِتْقِهِ مِنْهافَتَتْرُكُهُ فِيها، هَيْهاتَ،ماذلِكَ الظَّنُّ بِكَ،وَلاَ الْمَعْرُوفُ مِنْ فَضْلِكَ، وَلا مُشْبِهٌ لِما عامَلْتَ بِهِ الْمُوَحِّدِينَ مِنْ بِرِّكَ وَإِحْسانِكَ، فَبِالْيَقِينِ أَقْطَعُ لَوْلا ما حَكَمْتَ

بِهِ مِنْ تَعْذِيبِ جاحِدِيكَ، وَقَضَيْتَ بِهِ مِنْ إِخْلادِمُعانِدِيكَ،لَجَعَلْتَ النّارَ كُلَّها بَرْداً وَسَلاماً، وَماكانَتْ لاَِحَد فِيهامَقَرّاً وَلامُقاماً، لكِنَّكَ تَقَدَّسَتْ أَسْماؤُكَ، أَقْسَمْتَ أَنْ تَمْلاََها مِنَ الْكافِرِينَ، مِنَ الْجِنَّةِ والنّاسِ أَجْمَعِينَ، وَأَنْ تُخَلِّدَ فِيهَا الْمُعانِدِينَ، وَأَنْتَ جَلَّ ثَناؤُكَ قُلْتَ مُبْتَدِءاً، وَتَطَوَّلْتَ بِالاِْنْعامِ مُتَكَرِّماً، " أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لا يَسْتَوُونَ " ، إِلهِى وَسَيِّدِى، فَأَسْأَ لُكَ بِالْقُدْرَةِ الَّتِى قَدَّرْتَها، وَبِالْقَضِيَّةِ الَّتِى حَتَمْتَها وَحَكَمْتَها، وَغَلَبْتَ مَنْ عَلَيْهِ أَجْرَيْتَها، أَنْ تَهَبَ لِى فِى هذِهِ اللَّيْلَةِ وَفِى هذِهِ السّاعَةِ، كُلَّ جُرْم أَجْرَمْتُهُ، وَكُلَّ ذَنْب أَذْنَبْتُهُ، وَكُلَّ قَبِيح أَسْرَرْتُهُ، وَكُلَّ جَهْل عَمِلْتُهُ، كَتَمْتُهُ أَوْ أَعْلَنْتُهُ، أَخْفَيْتُهُ أَوْ اَظْهَرْتُهُ، وَكُلَّ سَيِّئَة أَمَرْتَ بِإِثْباتِهَا الْكِرامَ الْكاتِبِينَ، اَلَّذِينَ وَكَّلْتَهُمْ بِحِفْظِ ما يَكُونُ مِنِّى، وَجَعَلْتَهُمْ شُهُوداً عَلَيَّ مَعَ جَوارِحِي، وَكُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيَّ مِنْ وَرائِهِمْ، وَالشّاهِدَ لِما خَفِيَ عَنْهُمْ، وَبِرَحْمَتِكَ أَخْفَيْتَهُ، وَبِفَضْلِكَ سَتَرْتَهُ، وَأَنْ تُوَفِّرَ حَظِّى مِنْ كُلِّ خَيْر أَنْزَلْتَهُ، أَوْ إِحْسان فَضَّلْتَهُ، أَوْ بِرّ نَشَرْتَهُ، أَوْ رِزْق بَسَطْتَهُ، أَوْ ذَنْب تَغْفِرُهُ، أَوْ خَطَإ تَسْتُرُهُ، يارَبِّ يارَبِّ يارَبِّ، يا إِلهِى وَسَيِّدِى وَمَوْلايَ وَمالِكَ رِقِّي، يا مَنْ بِيَدِهِ ناصِيَتِي، يا عَلِيماً بِضُرِّي وَمَسْكَنَتِى،يا خَبِيراً بِفَقْرِى وَفاقَتِى، يارَبِّ يارَبِّ يارَبِّ، أَسْأَ لُكَ بِحَقِّكَ وَقُدْسِكَ وَأَعْظَمِ صِفاتِكَ وَأَسْمائِكَ، أَنْ تَجْعَلَ أَوْقاتِى مِنَ اللَّيْلِ وَالنَّهارِ بِذِكْرِكَ مَعْمُورَةً، وَبِخِدْمَتِكَ مَوْصُولَةً، وَأَعْمالِى عِنْدَكَ مَقْبُولَةً، حَتّى تَكُونَ أَعْمالِى وَأَوْرادِى كُلُّها وِرْداً واحِداً، وَحالِى فِى خِدْمَتِكَ سَرْمَداً، يا سَيِّدِى، يا مَنْ عَلَيْهِ مُعَوَّلِى، يا مَنْ إِلَيْهِ شَكَوْتُ أَحْوالِى، يارَبِّ يارَبِّ يارَبِّ، قَوِّ عَلى خِدْمَتِكَ جَوارِحِى، وَاشْدُدْ عَلَى الْعَزِيمَةِ جَوانِحِى، وَهَبْ لِيَ الْجِدَّ فِي خَشْيَتِكَ، وَالدَّوامَ فِى الاِْتِّصالِ بِخِدْمَتِكَ، حَتّى أَسْرَحَ إِلَيْكَ فِى مَيادِينِ السّابِقِينَ، وَاُسْرِعَ إِلَيْكَ فِى الْبارِزِينَ، وَأَشْتاقَ إِلى قُرْبِكَ فِى الْمُشْتاقِينَ، وَأَدْنُوَ مِنْكَ دُنُوَّ الْمُخْلِصِينَ، وَأَخافَكَ مَخافَةَ الْمُوقِنِينَ، وَأَجْتَمِعَ فِى جِوارِكَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ. اَللّهُمَّ وَمَنْ اَرادَنِى

بِسُوء فَأَرِدْهُ، وَمَنْ كادَنِى فَكِدْهُ، وَاجْعَلْنِى مِنْ أَحْسَنِ عَبِيدِكَ نَصِيباً عِنْدَكَ، وَأَقْرَبِهِمْ مَنْزِلَةً مِنْكَ، وَاَخَصِّهِمْ زُلْفَةً لَدَيْكَ، فَإِنَّهُ لا يُنالُ ذلِكَ إِلاّ بِفَضْلِكَ، وَجُدْ لِى بِجُودِكَ، وَاعْطِفْ عَلَيَّ بِمَجْدِكَ، واحْفَظْنِى بِرَحْمَتِكَ، وَاجْعَلْ لِسانِى بِذِكْرِكَ لَهِجاً، وَقَلْبِى بِحُبِّكَ مُتَيَّماً، وَمُنَّ عَلَيَّ بِحُسْنِ إِجابَتِكَ، وَاَقِلْنِي عَثْرَتِي، وَاغْفِرْ زَلَّتِى، فَإِنَّكَ قَضَيْتَ عَلى عِبادِكَ بِعِبادَتِكَ، وَأَمَرْتَهُمْ بِدُعائِكَ وَضَمِنْتَ لَهُمُ الاِْجابَةَ، فَإِلَيْكَ يا رَبِّ نَصَبْتُ وَجْهِى، وَإِلَيْكَ يا رَبِّ مَدَدْتُ يَدِى، فَبِعِزَّتِكَ اسْتَجِبْ لِى دُعائِى، وَبَلِّغْنِى مُنايَ، وَلا تَقْطَعْ مِنْ فَضْلِكَ رَجائِي، وَاكْفِنِي شَرَّ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ مِنْ أَعْدائِى، يا سَرِيعَ الرِّضا، اِغْفِرْ لِمَنْ لا يَمْلِكُ إِلاَّ الدُّعاءَ، فَإِنَّكَ فَعّالٌ لِما تَشاءُ، يا مَنِ اسْمُهُ دَواءٌ، وَذِكْرُهُ شِفاءٌ، وَطاعَتُهُ غِنيً، اِرْحَمْ مَنْ رَأْسُ مالِهِ الرَّجاءُ وَسِلاحُهُ الْبُكاءُ، يا سابِغَ النِّعَمِ، يا دافِعَ النِّقَمِ، يا نُورَ الْمُسْتَوْحِشِينَ فِى الظُّلَمِ، يا عالِماً لا يُعَلَّمُ، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَافْعَلْ بِى ما أَنْتَ أَهْلُهُ، وَصَلَّى اللهُ عَلى رَسُولِهِ وَالاَْئِمَّةِ الْمَيامِينِ مِنْ آلِهِ، وَسَلَّمَ تَسْلِيماً كَثِيراً».

دعاى ندبه

اين دعاى شريف، از معروف ترين دعاهاى معتبر شيعه است، و مضامين بلند و مفاهيم والايى دارد، و نجوايى است كه يك مسلمان منتظر، به ياد آن امام غايب از نظر، به درگاه خداوندى عرضه مى كند. مرورى بر اعتقادات و باورهاى شيعه نسبت به فضايل اهل بيت ونويد آمدن حضرت مهدى عجّل الله تعالى فرجه الشّريف و اصلاح جهان و گسترش عدل در سايه حكومت جهانى آن دادگستر موعود است، و مستحب است كه در چهار عيد، يعنى روز هاى عيد فطر، قربان، غدير، و جمعه خوانده شود.

شيخ بزرگوار محمد بن مشهدى در كتاب «مزار» خود كه از مدارك كتاب «بحار» علامه مجلسى است و سيد بن طاوس در

كتاب «مصباح الزائر» و ميرداماد در كتاب «الأيام الأربعة» و ديگران روايت كرده اند كه امام صادق (عليه السلام) دعاى ندبه را در روز عيد غدير، فطر، قربان و جمعه قرائت مى فرمود. متن دعا چنين است:

«اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ، وَصَلَّى اللهُ عَلى سَيِّدِنا مُحَمَّد نَبِيِّهِ وَآلِهِ، وَسَلَّمَ تَسْلِيماً. اَللّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ عَلى ما جَرى بِهِ قَضاؤُكَ فِى أَوْلِيائِكَ الَّذِينَ اسْتَخْلَصْتَهُمْ لِنَفْسِكَوَدِينِكَ،اِذِاخْتَرْتَ لَهُمْ جَزِيلَ ما عِنْدَكَ مِنَ النَّعِيمِ الْمُقِيمِ الَّذِى لا زَوالَ لَهُ وَلاَ اضْمِحْلالَ، بَعْدَ أَنْ شَرَطْتَ عَلَيْهِمُ الزُّهْدَ فِى دَرَجاتِ هذِهِ الدُّنْيَا الدَّنِيَّةِ وَزُخْرُفِها وَزِبْرِجِها، فَشَرَطُوا لَكَ ذلِكَ، وَعَلِمْتَ مِنْهُمُ الْوَفاءَ بِهِ، فَقَبِلْتَهُمْ وَقَرَّبْتَهُمْ، وَقَدَّمْتَ لَهُمُ الذِّكْرَ الْعَلِيَّ وَالثَّناءَ الْجَلِيَّ، وَأَهْبَطْتَ عَلَيْهِمْ مَلائِكَتَكَ، وَكَرَّمْتَهُمْ بِوَحْيِكَ، وَرَفَدْتَهُمْ بِعِلْمِكَ، وَجَعَلْتَهُمُ الذَّرائِعَ إِلَيْكَ، وَالْوَسِيلَةَ إِلى رِضْوانِكَ، فَبَعْضٌ أَسْكَنْتَهُ جَنَّتَكَ إِلى أَنْ أَخْرَجْتَهُ مِنْها، وَبَعْضٌ حَمَلْتَهُ فِى فُلْكِكَ وَنَجَّيْتَهُ وَمَنْ آمَنَ مَعَهُ مِنَ الْهَلَكَةِ بِرَحْمَتِكَ، وَبَعْضٌ اتَّخَذْتَهُ لِنَفْسِكَ خَلِيلاً، وَسَأَلَكَ لِسانَ صِدْق فِى الاْخِرِينَ، فَأَجَبْتَهُ، وَجَعَلْتَ ذلِكَ عَلِيّاً، وَبَعْضٌ كَلَّمْتَهُ مِنْ شَجَرَة تَكْلِيماً، وَجَعَلْتَ لَهُ مِنْ اَخِيهِ رِدْءًا وَوَزِيراً، وَبَعْضٌ أَوْلَدْتَهُ مِنْ غَيْرِ اَب، وَآتَيْتَهُ الْبَيِّناتِ، وَأَيَّدْتَهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ، وَكُلٌّ شَرَعْتَ لَهُ شَرِيعَةً، وَنَهَجْتَ لَهُ مِنْهاجاً، وَتَخَيَّرْتَ لَهُ أَوْصِياءَ، مُسْتَحْفِظاً بَعْدَ مُسْتَحْفِظ، مِنْ مُدَّة إِلى مُدَّة، اِقامَةً لِدِينِكَ، وَحُجَّةً عَلى عِبادِكَ، وَلِئَلاّ يَزُولَ الْحَقُّ عَنْ مَقَرِّهِ، وَيَغْلِبَ الْباطِلُ عَلى أَهْلِهِ، وَلِئَلاّ يَقُولَ أَحَدٌ لَوْلا أَرْسَلْتَ إِلَيْنا رَسُولاً مُنْذِراً، وَأَقَمْتَ لَنا عَلَماً هادِياً، فَنَتَّبِعَ آياتِكَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَنَخْزى، إِلى أَنِ انْتَهَيْتَ بِالاَْمْرِ إِلى حَبِيبِكَ وَنَجِيبِكَ مُحَمَّد، صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، فَكانَ كَما انْتَجَبْتَهُ سَيِّدَ مَنْ خَلَقْتَهُ، وَصَفْوَةَ مَنِ اصْطَفَيْتَهُ، وَأَفْضَلَ مَنِ اجْتَبَيْتَهُ، وَأَكْرَمَ مَنِ اعْتَمَدْتَهُ، قَدَّمْتَهُ عَلى أَنْبِيائِكَ، وَبَعَثْتَهُ إِلَى الثَّقَلَيْنِ مِنْ عِبادِكَ، وَأَوْطَأْتَهُ مَشارِقَكَ وَمَغارِبَكَ، وَسَخَّرْتَ لَهُ

الْبُراقَ،وَعَرَجْتَ بِهِ بِرُوْحِهِ إِلى سَمائِكَ،وَأَوْدَعْتَهُ عِلْمَ ما كانَ وَما يَكُونُ إِلَى انْقِضاءِ خَلْقِكَ، ثُمَّ نَصَرْتَهُ بِالرُّعْبِ، وَحَفَفْتَهُ بِجَبْرَئِيلَ وَمِيكائِيلَ وَالْمُسَوِّمِينَ مِنْ مَلائِكَتِكَ، وَوَعَدْتَهُ أَنْ تُظْهِرَ دِينَهُ "عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ " ، وَذلِكَ بَعْدَ أَنْ بَوَّأْتَهُ مُبَوَّأَ صِدْق مِنْ أَهْلِهِ، وَجَعَلْتَ لَهُ وَلَهُمْ " أَوَّلَ بَيْتوُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِى بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَهُديً لِلْعالَمِينَ، فِيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِيمَ، وَمَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً " ، وَقُلْتَ: " إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً " ، وَ جَعَلْتَ أَجْرَ مُحَمَّد صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَآلِهِ مَوَدَّتَهُمْ فِى كِتابِكَ، فَقُلْتَ: " قُلْ لا أسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّالْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى " ، وَقُلْتَ: " ما سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْر فَهُوَ لَكُمْ " ، وَقُلْتَ: " ما أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْر إِلاّ مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلى رَبِّهِ سَبِيلاً " ، فَكانُوا هُمُ السَّبِيلَ إِلَيْكَ، وَالْمَسْلَكَ إِلى رِضْوانِكَ، فَلَمَّا انْقَضَتْ أَيّامُهُ أَقامَ وَلِيَّهُ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طالِب، صَلَواتُكَ عَلَيْهِما وَآلِهِما، هادِياً، إِذْ كانَ هُوَ الْمُنْذِرَ، وَلِكُلِّ قَوْم هاد، فَقالَ وَالْمَلاَُ أَمامَهُ: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلاهُ. اَللّهُمَّ والِ مَنْ والاهُ، وَعادِ مَنْ عاداهُ، وَانْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ، وَاخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ»، وَقالَ:«مَنْ كُنْتُ أَنَا نَبِيَّهُ فَعَلِيٌّ أَمِيرُهُ»، وَقالَ: «أَنَا وَعَلِيٌّ مِنْ شَجَرَة واحِدَة، وَسائِرُ النّاسِ مِنْ شَجَر شَتّى»، وَأَحَلَّهُ مَحَلَّ هارُونَ مِنْ مُوسى، فَقالَ: «أَنْتَ مِنِّى بِمَنْزِلَةِ هارُونَ مِنْ مُوسى إِلاّ أَنَّهُ لا نَبِيَّ بَعْدِي»، وَزَوَّجَهُ ابْنَتَهُ، سَيِّدَةَ نِساءِ الْعالَمِينَ، وَأَحَلَّ لَهُ مِنْ مَسْجِدِهِ ما حَلَّ لَهُ، وَسَدَّ الاَْبْوابَ إِلاّ بابَهُ،ثُمَّ أَوْدَعَهُ عِلْمَهُ وَحِكْمَتَهُ، فَقالَ:«أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَعَلِيٌّ بابُها، فَمَنْ أَرادَ الْحِكْمَةَ فَلْيَأْتِها مِنْ بابِها»، ثُمَّ قالَ: «أَنْتَ اَخِي وَ وَصِيِّى وَوارِثِى، لَحْمُكَ مِنْ لَحْمِى، وَدَمُكَ مِنْ دَمِى، وَسِلْمُكَ

سِلْمِى، وَحَرْبُكَ حَرْبِى، وَالاِْيمانُ مُخالِطٌ لَحْمَكَ وَدَمَكَ، كَما خالَطَ لَحْمِى وَدَمِى، وَأَنْتَ غَداً عَلَى الْحَوْضِ خَلِيفَتِى، وَأَنْتَ تَقْضِى دَيْنِى، وَتُنْجِزُ عِداتِى، وَشِيعَتُكَ عَلى مَنابِرَ مِنْ نُور ، مُبْيَضَّةً وُجُوهُهُمْ، حَوْلِى فِى الْجَنَّةِ، وَهُمْ جِيرانِى، وَلَوْلا أَنْتَ يا عَلِيُّ لَمْ يُعْرَفِ الْمُؤْمِنُونَ بَعْدِى»، وَكانَ بَعْدَهُ هُديً مِنَ الضَّلالِ وَنُوراً مِنَ الْعَمى، وَحَبْلَ اللهِ الْمَتِينَ وَصِراطَهُ الْمُسْتَقِيمَ، لا يُسْبَقُ بِقَرابَة فِى رَحِم، وَلا بِسابِقَة فِى دِين، وَلا يُلْحَقُ فِى مَنْقَبَة مِنْ مَناقِبِهِ، يَحْذُو حَذْوَ الرَّسُولِ، صَلَّى اللهُ عَلَيْهِما وَآلِهِما، وَيُقاتِلُ

عَلَى التَّأْوِيلِ، وَلا تَأْخُذُهُ فِى اللهِ لَوْمَةُ لائِم قَدْ وَتَرَ فِيهِ صَنادِيدَ الْعَرَبِ، وَقَتَلَ أَبْطالَهُمْ، وَناوَشَ ذُؤْبانَهُمْ، فَأَوْدَعَ قُلُوبَهُمْ أَحْقاداً بَدْرِيَّةً وَخَيْبَرِيَّةً وَحُنَيْنِيَّةً وَغَيْرَهُنَّ، فَأَضَبَّتْ عَلى عَداوَتِهِ، وَاَكَبَّتْ عَلى مُ نابَذَتِهِ، حَتّى قَتَلَ النّاكِثِينَ وَالْقاسِطِينَ وَالْمارِقِينَ، وَلَمّا قَضى نَحْبَهُ، وَقَتَلَهُ أَشْقَى الاْخِرِينَ، يَتْبَعُ أَشْقَى الاَْوَّلِينَ، لَمْ يُمْتَثَلْ أَمْرُ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ فِى الْهادِينَ بَعْدَ الْهادِينَ، وَالاُْمَّةُ مُصِرَّةٌ عَلى مَقْتِهِ، مُجْتَمِعَةٌ عَلى قَطِيعَةِ رَحِمِهِ، وَاِقْصاءِ وُلْدِهِ، إِلاَّ الْقَلِيلَ مِمَّنْ وَفى لِرِعايَةِ الْحَقِّ فِيهِمْ، فَقُتِلَ مَنْ قُتِلَ، وَسُبِيَ مَنْ سُبِيَ، وَاُقْصِيَ مَنْ اُقْصِيَ، وَجَرَي الْقَضاءُ لَهُمْ

بِما يُرْجى لَهُ حُسْنُ الْمَثُوبَةِ، إِذْ كانَتِ الاَْرْضُ " لِلّهِ يُورِثُها مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَالْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ " ، وَ " سُبْحانَ رَبِّناإِنْ كانَ وَعْدُ رَبِّنا لَمَفْعُولاً، وَلَنْ يُخْلِفَ اللهُ وَعْدَهُ، وَهُوَالْعَزيزُ الْحَكِيمُ " ، فَعَلَى الاَْطايِبِ مِنْ أَهْلِ بَيْتِ مُحَمَّد وَعَلِىّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِما وَآلِهِما، فَلْيَبْكِ الْباكُونَ، وَإِيّاهُمْ فَلْيَنْدُبِ النّادِبُونَ، وَلِمِثْلِهِمْ فَلْتَدِرْ الدُّمُوعُ، وَلْيَصْرُخِ الصّارِخُونَ، وَيَضِجَّ الضّاجُّونَ، وَيَعِجَّ الْعاجُّونَ، أَيْنَ الْحَسَنُ، أَيْنَ الْحُسَيْنُ، أَيْنَ أَبْناءُ الْحُسَيْنِ، صالِحٌ بَعْدَ صالِح، وَصادِقٌ بَعْدَ صادِق، أَيْنَ السَّبِيلُ بَعْدَ السَّبِيلِ، أَيْنَ الْخِيَرَةُ بَعْدَ الْخِيَرَةِ، أَيْنَ الشُّمُوسُ الطّالِعَةُ، أَيْنَ الاَْقْمارُ الْمُنِيرَةُ،

أَيْنَ الاَْنْجُمُ الزّاهِرَةُ، أَيْنَ أَعْلامُ الدِّينِ

وَقَواعِدُ الْعِلْمِ، أَيْنَ بَقِيَّةُ اللهِ الَّتِى لا تَخْلُو مِنَ الْعِتْرَةِ الْهادِيَةِ، أَيْنَ الْمُعَدُّ لِقَطْعِ دابِرِ الظَّلَمَةِ، أَيْنَ الْمُنْتَظَرُ لاِقامَةِ الاَْمْتِ وَالْعِوَجِ، أَيْنَ الْمُرْتَجى لاِزالَةِ الْجَوْرِ وَالْعُدْوانِ، أَيْنَ الْمُدَّخَرُ لِتَجْدِيدِ الْفَرائِضِ وَالسُّنَنِ، أَيْنَ الْمُتَخَيَّرُ لاِِعادَةِ الْمِلَّةِ وَالشَّرِيعَةِ، أَيْنَ الْمُؤَمَّلُ لاِحْياءِ الْكِتابِ وَحُدُودِهِ، أَيْنَ مُحْيِى مَعالِمِ الدِّينِ وَأَهْلِهِ، أَيْنَ قاصِمُ شَوْكَةِ الْمُعْتَدِينَ، أَيْنَ هادِمُ أَبْنِيَةِ الشِّرْكِ وَالنِّفاقِ، أَيْنَ مُبِيدُ أَهْلِ الْفُسُوقِ وَالْعِصْيانِ وَالطُّغْيانِ، أَيْنَ حاصِدُ فُرُوعِ الْغَىِّ وَالشِّقاقِ، أَيْنَ طامِسُ آثارِالزَّيْغِ وَالاَْهْواءِ، أَيْنَ قاطِعُ حَبائِلِ الْكِذْبِ وَالاِْفْتِراءِ، أَيْنَ مُبِيدُ الْعُتاةِ وَالْمَرَدَةِ، أَيْنَ مُسْتَأْصِلُ أَهْلِ الْعِنادِ وَالتَّضْلِيلِ وَالاِْلْحادِ، أَيْنَ مُعِزُّ الاَْوْلِياءِوَمُذِلُّ الاَْعْداءِ، أَيْنَ جامِعُ

الْكَلِمِ عَلَى التَّقْوى، أَيْنَ بابُ اللهِ الَّذِى مِنْهُ يُؤْتى، أَيْنَ وَجْهُ اللهِ الَّذِى إِلَيْهِ يَتَوَجَّهُ الاَْوْلِياءُ، أَيْنَ السَّبَبُ الْمُتَّصِلُ بَيْنَ الاَْرْضِ وَالسَّماءِ، أَيْنَ صاحِبُ يَوْمِ الْفَتْحِ وَناشِرُ رايَةِ الْهُدى، أَيْنَ مُؤَلِّفُ شَمْلِ الصَّلاحِ وَالرِّضا، أَيْنَ الطّالِبُ بِذُحُولِ الاَْنْبِياءِ وَأَبْناءِ الاَْنْبِياءِ، أَيْنَ الطّالِبُ بِدَمِ الْمَقْتُولِ بِكَرْبَلاءَ،أَيْنَ الْمَنْصُورُ عَلى مَنِ اعْتَدى عَلَيْهِ وَافْتَرى، أَيْنَ الْمُضْطَرُّ الَّذِى يُجابُ إِذا دَعا، أَيْنَ صَدْرُ الْخَلائِقِ ذُو الْبِرِّ وَالتَّقْوى، أَيْنَ ابْنُ النَّبِىِّ الْمُصْطَفى، وَابْنُ عَلِىّ الْمُرْتَضى، وَابْنُ خَدِيجَةَ الْغَرّاءِ، وَابْنُ فاطِمَةَ الْكُبْرى، بِأَبِى أَنْتَ وَاُمِّى وَنَفْسِى لَكَ الْوِقاءُ وَالْحِمى، يَاابْنَ السّادَةِ الْمُقَرَّبِينَ، يَاابْنَ النُّجَباءِ الاَْكْرَمِينَ، يَاابْنَ الْهُداةِ الْمَهْدِيِّينَ، يَاابْنَ الْخِيَرَةِ الْمُهَذَّبِينَ، يَاابْنَ الْغَطارِفَةِ الاَْنْجَبِينَ، يَاابْنَ الاَْطايِبِ الْمُطَهَّرِينَ، يَاابْنَ الْخَضارِمَةِ الْمُنْتَجَبِينَ، يَاابْنَ الْقَماقِمَةِ الاَْكْرَمِينَ، يَاابْنَ الْبُدُورِالْمُنِيرَةِ، يَاابْنَ السُّرُجِ الْمُضِيئَةِ،يَاابْنَ الشُّهُبِ الثّاقِبَةِ، يَاابْنَ الاَْنْجُمِ الزّاهِرَةِ، يَاابْنَ السُّبُلِ الْواضِحَةِ، يَاابْنَ الاَْعْلامِ اللاّئِحَةِ، يَاابْنَ الْعُلُومِ الْكامِلَةِ، يَاابْنَ السُّنَنِ الْمَشْهُورَةِ، يَاابْنَ الْمَعالِمِ الْمَأْثُورَةِ، يَاابْنَ الْمُعْجِزاتِ الْمَوْجُودَةِ، يَاابْنَ الدَّلائِلِ الْمَشْهُودَةِ، يَاابْنَ الصِّراطِ الْمُسْتَقِيمِ، يَاابْنَ النَّبَأِ الْعَظِيمِ، يَاابْنَ مَنْ هُوَ فِى أُمِّ الْكِتابِ لَدَى اللهِ عَلِيٌّ حَكِيمٌ، يَاابْنَ الاْياتِ وَالْبَيِّناتِ، يَاابْنَ الدَّلائِلِ الظّاهِراتِ، يَاابْنَ الْبَراهِينِ الْواضِحاتِ الْباهِراتِ، يَاابْنَ الْحُجَجِ

الْبالِغاتِ، يَاابْنَ النِّعَمِ السّابِغاتِ، يَاابْنَ طه وَالْمُحْكَماتِ، يَاابْنَ يس وَالذّارِياتِ، يَاابْنَ الطُّورِ وَالْعادِياتِ، يَاابْنَ مَنْ دَنى فَتَدَلّى ، فَكانَ قابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنى، دُنُوّاً وَاقْتِراباً مِنَ الْعَلِىِّ الاَْعْلى، لَيْتَ شِعْرِى أَيْنَ اسْتَقَرَّتْ بِكَ النَّوى، بَلْ اَيُّ أَرْض تُقِلُّكَ أَوْ ثَرى، أَ بِرَضْوى أَوْ غَيْرِها أَمْ ذِى طُوى،عَزِيزٌ عَلَيَّ أَنْ أَرَي الْخَلْقَ وَلا تُرى، وَلا أَسْمَعُ لَكَ حَسِيساً وَلا نَجْوى، عَزِيزٌ عَلَيَّ أَنْ تُحِيطَ بِكَ دُونِيَ الْبَلْوي، وَلا يَنالُكَ مِنِّي ضَجِيجٌ وَلا شَكْوي، بِنَفْسِى أَنْتَ مِنْ مُغَيَّب لَمْ يَخْلُ مِنّا، بِنَفْسِى أَنْتَ مِنْ نازِح ما نَزَحَ عَنّا، بِنَفْسِى أَنْتَ اُمْنِيَّةُ شائِق يَتَمَنّى، مِنْ مُؤْمِن وَمُؤْمِنَة ذَكَرا فَحَنّا، بِنَفْسِى أَنْتَ مِنْ عَقِيدِ عِزّ لا يُسامى، بِنَفْسِى أَنْتَ مِنْ أَثِيلِ مَجْد لا يُحاذى، بِنَفْسِى أَنْتَ مِنْ تِلادِ نِعَم لا تُضاهى، بِنَفْسِى أَنْتَ مِنْ نَصِيفِ شَرَف لا يُساوى، إِلى مَتى أَحارُ فِيكَ يا مَوْلايَ، وَإِلي مَتي وَاَيَّ خِطاب اَصِفُ فِيكَ وَاَيَّ نَجْوي، عَزِيزٌ عَلَيَّ أَنْ أُجابَ دُونَكَ وَأُناغى، عَزِيزٌ عَلَيَّ أَنْ أَبْكِيَكَ وَيَخْذُلَكَ الْوَري، عَزِيزٌ عَلَيَّ أَنْ يَجْرِيَ عَلَيْكَ دُونَهُمْ ما جَري، هَلْ مِنْ مُعِين فَأُطِيلَ مَعَهُ الْعَوِيلَ وَالْبُكاءَ، هَلْ مِنْ جَزوُع فَأُساعِدَ جَزَعَهُ إِذا خَلا، هَلْ قُذِيَتْ عَيْنٌ فَساعَدَتْها عَيْنِى عَلَى الْقَذى، هَلْ إِلَيْكَ يَاابْنَ أَحْمَدَ سَبِيلٌ فَتُلْقى، هَلْ يَتَّصِلُ يَوْمُنا مِنْكَ بِعِدَة فَنَحْظى، مَتى نَرِدُ مَناهِلَكَ الرَّوِيَّةَ فَنَرْوى، مَتى نَنْتَقِعُ مِنْ عَذْبِ مائِكَ فَقَدْ طالَ الصَّدى، مَتى نُغادِيكَ وَنُراوِحُكَ فَنُقِرَّ عَيْناً، مَتى تَرانا وَنَراكَ وَقَدْ نَشَرْتَ لِواءَ النَّصْرِ تُرى، أَتَرانا نَحُفُّ بِكَ وَأَنْتَ تَؤُمُّ الْمَلاََ، وَقَدْ مَلاَْتَ الاَْرْضَ عَدْلاً، وَاَذَقْتَ أَعْداءَكَ هَواناً وَعِقاباً، وَاَبَرْتَ الْعُتاةَ وَجَحَدَةَ الْحَقِّ، وَقَطَعْتَ دابِرَ الْمُتَكَبِّرِينَ، وَاجْتَثَثْتَ اُصُولَ الظّالِمِينَ، وَنَحْنُ نَقُولُ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ. اَللّهُمَّ أَنْتَ كَشّافُ الْكُرَبِ وَالْبَلْوى، وَإِلَيْكَ أَسْتَعْدِى فَعِنْدَكَ الْعَدْوى، وَأَنْتَ

رَبُّ الاْخِرَةِ وَالاُْولى، فَأَغِثْ يا

غِياثَ الْمُسْتَغِيثِينَ عُبَيْدَكَ الْمُبْتَلى، وَ أَرِهِ سَيِّدَهُ يا شَدِيدَ الْقُوى، وَأَزِلْ عَنْهُ بِهِ الاَْسى وَالْجَوى، وَبَرِّدْ غَلِيلَهُ يا مَنْ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى، وَمَنْ إِلَيْهِ الرُّجْعى وَالْمُنْتَهى. اَللّهُمَّ وَنَحْنُ عَبِيدُكَ الشّائِقُونَ إِلى وَلِيِّكَ الْمُذَكِّرِ بِكَ وَبِنَبِيِّكَ، خَلَقْتَهُ لَنا عِصْمَةً وَمَلاذاً، وَأَقَمْتَهُ لَنا قِواماً وَمَعاذاً، وَجَعَلْتَهُ لِلْمُؤْمِنِينَ مِنّا اِماماً، فَبَلِّغْهُ مِنّا تَحِيَّةً وَسَلاماً، وَزِدْنا بِذلِكَ يا رَبِّ إِكْراماً، وَاجْعَلْ مُسْتَقَرَّهُ لَنا مُسْتَقَرّاً وَمُقاماً، وَأَتْمِمْ نِعْمَتَكَ بِتَقْدِيمِكَ إِيّاهُ أَمامَنا، حَتّى تُورِدَنا جِنانَكَ وَمُرافَقَةَ الشُّهَداءِ مِنْ خُلَصائِكَ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَصَلِّ عَلى مُحَمَّد جَدِّهِ وَرَسُولِكَ السَّيِّدِ الاَْكْبَرِ، وَعَلى أَبِيهِ السَّيِّدِ الاَْصْغَرِ، وَجَدَّتِهِ الصِّدِّيقَةِ الْكُبْرى فاطِمَةَ بِنْتِ مُحَمَّد، وَعَلى مَنِ اصْطَفَيْتَ مِنْ آبائِهِ الْبَرَرَةِ، وَعَلَيْهِ أَفْضَلَ وَأَكْمَلَ وَأَتَمَّ وَأَدْوَمَ وَأَكْبَرَ وَأَوْفَرَ ما صَلَّيْتَ عَلى أَحَد مِنْ أَصْفِيائِكَ وَخِيَرَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ، وَصَلِّ عَلَيْهِ صَلوةً لا غايَةَ لِعَدَدِها، وَلا نِهايَةَ لِمَدَدِها، وَلا نَفادَ لاَِمَدِها، اَللّهُمَّ وَاَقِمْ بِهِ الْحَقَّ، وَأَدْحِضْ بِهِ الْباطِلَ،وَاَدِلْ بِهِ أَوْلِياءَكَ، وَأَذْلِلْ بِهِ أَعْداءَكَ، وَصِلِ اللّهُمَّ بَيْنَناوَبَينَهُ وُصْلَةً تُؤَدِّى إِلى مُرافَقَةِ سَلَفِهِ، وَاجْعَلْنا مِمَّنْ يَأْخُذُ بِحُجْزَتِهِمْ، وَيَمْكُثُ فِى ظِلِّهِمْ، وَاَعِنّا عَلى تَأْدِيَةِ حُقُوقِهِ إِلَيْهِ، وَالاِْجْتِهادِ فِى طاعَتِهِ، وَاجْتِنابِ مَعْصِيَتِهِ، وَامْنُنْ عَلَيْنا بِرِضاهُ، وَهَبْ لَنا رَأْفَتَهُ وَرَحْمَتَهُ وَدُعاءَهُ وَخَيْرَهُ، ما نَنالُ بِهِ سَعَةً مِنْ رَحْمَتِكَ، وَفَوْزاً عِنْدَكَ، وَاجْعَلْ صَلاتَنا بِهِ مَقْبُولَةً، وَذُنُوبَنا بِهِ مَغْفُورَةً، وَدُعاءَنا بِهِ مُسْتَجاباً، وَاجْعَلْ أَرْزاقَنا بِهِ مَبْسُوطَةً، وَهُمُومَنا بِهِ مَكْفِيَّةً، وَحَوائِجَنا بِهِ مَقْضِيَّةً، وَأَقْبِلْ إِلَيْنا بِوَجْهِكَ الْكَرِيمِ، وَاقْبَلْ تَقَرُّبَنا إِلَيْكَ، وَانْظُرْ إِلَيْنا نَظْرَةً رَحِيمَةً، نَسْتَكْمِلُ بِهَا الْكَرامَةَ عِنْدَكَ، ثُمَّ لا تَصْرِفْها عَنّا بِجُودِكَ، وَاسْقِنا مِنْ حَوْضِ جَدِّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ بِكَأْسِهِ وَبِيَدِهِ، رَيّاً رَوِيّاً هَنِيئاً سائِغاً لا ظَمَأَ بَعْدَهُ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ».

دعاى سمات

دعاى سمات كه به دعاى شبّور هم

معروف است محتوايى اعتقادى و تاريخى دارد، و با اشاره به نامهاى پروردگار و شگفتى هاى خلقت خدا و قدرت بى نظير او كه در بعثت پيامبران و معجزه ها آشكار مى شد، و با يادى ازحضرت موسى، حضرت ابراهيم، حضرت يعقوب، حضرت اسحاق، و حضرت محمّد (صلى الله عليه وآله) ، و حوادث مربوط به پيامبران الهى، خداوند را به همه مقدّسات سوگند مى دهد، و مغفرت و رحمت او را مى طلبد.

اين دعا در «مصباح» شيخ طوسى و «جمال الأسبوع» سيّد ابن طاووس وكتاب هاى كفعمى از«محمّدبن عثمان عمرى» كه يكى از نوّاب چهارگانه حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشّريف بود از امام باقر و امام صادق (عليهما السلام) روايت شده، و مستحب است اين دعا را در ساعات آخر روز جمعه بخوانند. بيشتر علماى گذشته بر خواندن اين دعا مواظبت مى كردند.

متن دعا اين گونه است:

«اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الْعَظِيمِ الاَْعْظَمِ الاَْعَزِّ الاَْجَلِّ الاَْكْرَمِ الَّذِى إِذا دُعِيتَ بِهِ عَلى مَغالِقِ أَبْوابِ السَّماءِ لِلْفَتْحِ بِالرَّحْمَةِ انْفَتَحَتْ، وَإِذا دُعِيتَ بِهِ عَلى مَضايِقِ أَبْوابِ الاَْرْضِ لِلْفَرَجِ انْفَرَجَتْ، وَإِذا دُعِيتَ بِهِ عَلَى الْعُسْرِ لِلْيُسْرِ تَيَسَّرَتْ، وَإِذا دُعِيتَ بِهِ عَلَى الاَْمْواتِ للِنُّشُورِ انْتَشَرَتْ، وَإِذا دُعِيتَ بِهِ عَلى كَشْفِ الْبَأْساءِ وَالضَّرّاءِ انْكَشَفَتْ، وَبِجَلالِ وَجْهِكَ الْكَرِيمِ، أَكْرَمِ الْوُجُوهِ وَاَعَزِّ الْوُجُوهِ،الَّذِى عَنَتْ لَهُ الْوُجُوهُ، وَخَضَعَتْ لَهُ الرِّقابُ، وَخَشَعَتْ لَهُ الاَْصْواتُ، وَوَجِلَتْ لَهُ الْقُلُوبُ مِنْ مَخافَتِكَ، وَبِقُوَّتِكَ الَّتِى تُمْسِكُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الاَْرْضِ إِلاّ بِاِذْنِكَ، وَتُمْسِكُ السَّماواتِ وَالاَْرْضَ أَنْ تَزُولا، وَبِمَشِيَّتِكَ الَّتِى دانَ لَهَا الْعالَمُونَ، وَبِكَلِمَتِكَ الَّتِى خَلَقْتَ بِهَا السَّماواتِ وَالاَْرْضَ، وَبِحِكْمَتِكَ الَّتِى صَنَعْتَ بِهَا الْعَجائِبَ،وَخَلَقْتَ بِهَا الظُّلْمَةَ وَجَعَلْتَها لَيْلاً، وَجَعَلْتَ اللَّيْلَ سَكَناً، وَخَلَقْتَ بِهَا النُّورَ وَجَعَلْتَهُ نَهاراً، وَجَعَلْتَ النَّهارَ نُشُوراً بْصِراً، وَخَلَقْتَ بِهَا

الشَّمْسَ وَجَعَلْتَ الشَّمْسَ ضِياءً، وَخَلَقْتَ بِهَا الْقَمَرَ وَجَعَلْتَ الْقَمَرَ نُوراً، وَخَلَقْتَ بِهَا الْكَواكِبَ وَجَعَلْتَها نُجُوماً وَبُرُوجاً وَمَصابِيحَ وَزِينَةً وَرُجُوماً، وَجَعَلْتَ لَها مَشارِقَ وَمَغارِبَ، وَجَعَلْتَ لَها مَطالِعَ وَمَجارِيَ، وَجَعَلْتَ لَها فَلَكاً وَمَسابِحَ، وَقَدَّرْتَها فِى السَّماءِ مَنازِلَ فَأَحْسَنْتَ تَقْدِيرَها،

وَصَوَّرْتَها فَأَحْسَنْتَ تَصْوِيرَها، وَأَحْصَيْتَها بِأَسْمائِكَ إِحْصاء ، وَدَبَّرْتَها بِحِكْمَتِكَ تَدْبِيراً، وَأَحْسَنْتَ تَدْبِيرَها، وَسَخَّرْتَها

بِسُلْطانِ اللَّيْلِوَسُلْطانِ النَّهارِ وَعَرَّفْتَ بِهاالسّاعاتِوَعَدَدَ السِّنِىَ وَالْحِسابِ، وَجَعَلْتَ رُؤْيَتَها لِجَمِيعِ النّاسِ مَرْأًى واحِداً،

وَأَسْأَ لُكَ اللّهُمَّ بِمَجْدِكَ الَّذِى كَلَّمْتَ بِهِ عَبْدَكَ وَرَسُولَكَ مُوسَى بْنَ عِمرانَ عَلَيْهِ السَّلامُ فِى الْمُقَدَّسِينَ فَوْقَ إِحْساسِ الْكَرُّوبِيِّيْنَ فَوْقَ غَمائِمِ النُّورِ فَوْقَ تابُوتِ الشَّهادَةِ فِى عَمُودِ النّارِ، وَفِى طُورِ سَيْناءَ، وَفِى جَبَلِ حُورِيثَ، فِى الْوادِ الْمُقَدَّسِ فِى الْبُقْعَةِ الْمُبارَكَةِ مِنْ جانِبِ الطُّورِالاَْيْمَنِ مِنَ الشَّجَرَةِ، وَفِى أَرْضِ مِصْرَ بِتِسْعِ آيات بَيِّنات، وَيَوْمَ فَرَقْتَ لِبَنِى اِسْرائِيلَ الْبَحْرَ، وَفِى الْمُنْبَجِساتِ الَّتِى صَنَعْتَ بِهَا الْعَجائِبَ فِى بَحْرِ سُوف، وَعَقَدْتَ ماءَ الْبَحْرِ فِى قَلْبِ الْغَمْرِ كَالْحِجارَةِ، وَجاوَزْتَ بِبَنِى اِسْرائِيلَ الْبَحْرَ، وَتَمَّتْ كَلِمَتُكَ الْحُسْنى عَلَيْهِمْ بِما صَبَرُوا، وَأَوْرَثْتَهُمْ مَشارِقَ الاَْرْضِ وَمَغارِبَهَا الَّتِى بارَكْتَ فِيها لِلْعالَمِينَ، وَأَغْرَقْتَ فِرْعَوْنَ وَجُنُودَهُ وَمَراكِبَهُ فِى الْيَمِّ، وَبِاسْمِكَ الْعَظِيمِ الاَْعْظَمِ الاَْعْظَمِ الاَْعَزِّ الاَْجَلِّ الاَْكْرَمِ، وَبِمَجْدِكَ الَّذِى تَجَلَّيْتَ بِهِ لِمُوسى كَلِيمِكَ عَلَيْهِ السَّلامُ فِى طُورِ سَيْناءَ،

وَلاِِبْراهِيمَ عَلَيْهِ السَّلامُ خَلِيلِكَ مِنْ قَبْلُ فِى مَسْجِدِ الْخَيْفِ، وَلاِِسْحاقَ صَفِيِّكَ عَلَيْهِ السَّلامُ فِى بِئْرِ شِيَع، وَلِيَعْقُوبَ نَبِيِّكَ عَلَيْهِ السَّلامُ فِى بَيْتِ إِيل،وَأَوْفَيْتَ لاِبْراهِيمَ عَلَيْهِ السَّلامُ بِمِيثاقِكَ، وَلاِِسْحاقَ عَلَيْهِ السَّلامُ بِحَلْفِكَ، وَلِيَعْقُوبَ عَلَيْهِ السَّلامُ بِشَهادَتِكَ، وَلِلْمُؤْمِنِينَ بِوَعْدِكَ، وَلِلدّاعِينَ بِأَسْمائِكَ، فَأَجَبْتَ، وَبِمَجْدِكَ الَّذِى ظَهَرَلِمُوسَى بْنِ عِمْرانَ عَلَيْهِ السَّلامُ عَلى قُبَّةِ الرُّمّانِ، وَبِ آياتِكَ الَّتِى وَقَعَتْ عَلى أَرْضِ مِصْرَ بِمَجْدِ الْعِزَّةِ وَالْغَلَبَةِ، بِ آيات عَزِيزَة، وَبِسُلْطانِ الْقُوَّةِ، وَبِعِزَّةِ الْقُدْرَةِ، وَبِشَأْنِ الْكَلِمَةِ التّامَّةِ، وَبِكَلِماتِكَ الَّتِى تَفَضَّلْتَ بِها عَلى أَهْلِ السَّماواتِ وَالاَْرْضِ، وَأَهْلِ الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ، وَبِرَحْمَتِكَ الَّتِى مَنَنْتَ بِها عَلى جَمِيعِ خَلْقِكَ، وَبِاسْتِطاعَتِكَ

الَّتِى أَقَمْتَ بِها عَلَى الْعالَمِينَ، وَبِنُورِكَ الَّذِى قَدْ خَرَّ مِنْ فَزَعِهِ طُورُ سَيْناءَ، وَبِعِلْمِكَ وَجَلالِكَ وَكِبْرِيائِكَ وَعِزَّتِكَ وَجَبَرُوتِكَ الَّتِى لَمْ تَستَقِلَّهَاالاَْرْضُ، وَانْخَفَضَتْ لَهَا السَّماواتُ، وَانْزَجَرَ لَهَا الْعُمْقُ الاَْكْبَرُ، وَرَكَدَتْ لَهَا الْبِحارُ وَالاَْنْهارُ، وَخَضَعَتْ لَهَا الْجِبالُ، وَسَكَنَتْ لَهَاالاَْرْضُ بِمَناكِبِها، وَاسْتَسْلَمَتْ لَهَا الْخَلائِقُ كُلُّها، وَخَفَقَتْ لَهَا الرِّياحُ فِى جَرَيانِها، وَخَمَدَتْ لَهَا الِنّيرانُ فِى أَوْطانِها، وَبِسُلْطانِكَ الَّذِى عُرِفَتْ لَكَ بِهِ الْغَلَبَةُ دَهْرَ الدُّهُورِ، وَحُمِدْتَ بِهِ فِى السَّماواتِ وَالاَْرَضِينَ، وَبِكَلِمَتِكَ كَلِمَةِ الصِّدْقِ الَّتِى سَبَقَتْ لاَِبِينا آدَمَ وَذُرِّيَّتِهِ باِلرَّحْمَةِ، وَأَسْأَلُكَ بِكَلِمَتِكَ الَّتِى غَلَبَتْ كُلَّ شَيْ ء، وَبِنُورِ وَجْهِكَ الَّذِى تَجَلَّيْتَ بِهِ لِلْجَبَلِ فَجَعَلْتَهُ دَكّاً، وَخَرَّ مُوسى صَعِقاً، وَبِمَجْدِكَ الَّذِى ظَهَرَ عَلى طُورِ سَيْناءَ، فَكَلَّمْتَ بِه عَبْدَكَ وَرَسُولَكَ مُوسَى بْنَ عِمْرانَ، وَبِطَلْعَتِكَ فِى ساعِيرَ، وَظُهُورِكَ فِى جَبَلِ فارانَ بِرَبَواتِ الْمُقَدَّسِينَ، وَجُنُودِ الْمَلائِكَةِ الصّافِّينَ، وَخُشُوعِ الْمَلائِكَةِ الْمُسَبِّحِينَ، وَبِبَرَكاتِكَ الَّتِى بارَكْتَ فِيها عَلى إِبْراهِيمَ خَلِيلِكَ عَلَيْهِ السَّلامُ فِى أُمَّةِ مُحَمَّد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَبارَكْتَ لاِِسْحاقَ صَفِيِّكَ فِى أُمَّةِ عِيسى عَلَيْهِمَا السَّلامُ، وَبارَكْتَ لِيَعْقُوبَ اِسْرائِيلِكَ فِى أُمَّةِ مُوسى عَلَيْهِمَا السَّلامُ، وَبارَكْتَ لِحَبِيبِكَ مُحَمَّد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ فِى عِتْرَتِهِ وَذُرِّيَّتِهِ وَأُمَّتِهِ. اَللّهُمَّ وَكَماغِبْناعَنْ ذلِكَ وَلَمْ نَشْهَدْهُ، وَآمَنّا بِهِوَلَمْ نَرَهُ صِدْقاً وَعَدْلاً، أَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَأَنْ تُبارِكَ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَتَرَحَّمَ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، كَأَفْضَلِ ما صَلَّيْتَ وَبارَكْتَ وَتَرَحَّمْتَ عَلى إِبْراهِيمَ وَآلِ إِبْراهِيمَ، إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ، فَعّالٌ لِما تُرِيدُ، وَأَنْتَ عَلى كُلِّ شَيْ ءقَدِيرٌ شَهِيدٌ».

پس حاجات خود را ذكر مى كنى و مى گويى:

«اَللّهُمَّ بِحَقِّ هذَا الدُّعاءِ، وَبِحَقِّ هذِهِ الاَْسْماءِ الَّتِى لايَعْلَمُ تَفْسِيرَها وَلايَعْلَمُ باطِنَها غَيْرُكَ، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَافْعَلْ بِى ما أَنْتَ أَهْلُهُ، وَلا تَفْعَلْ بِى ما أَنَا أَهْلُهُ، وَاغْفِرْ لِى مِنْ ذُنُوبِى ما تَقَدَّمَ مِنْها وَما تَأَخَّرَ، وَوَسِّعْ عَلَيَّ مِنْ حَلالِ

رِزْقِكَ، وَاكْفِنِي مَؤُونَةَ إِنْسانِ سَوْء، وَجارِسَوْء، وَقَرِينِ سَوْء،وَسُلْطانِ سَوْء، إِنَّكَ عَلى ما تَشاءُ قَدِيرٌ، وَبِكُلِّ شَيْ ء عَلِيمٌ، آمِينَ رَبَّ الْعالَمِينَ».

در بعضى از نسخ آمده است كه بعد از " وَ أَنْتَ عَلى كُلِّ شَيْ ء قَدِيرٌ " هر حاجت دارى ذكر كن و بگو:

«يا حَنّانُ يا مَنّانُ، يا بَدِيعَ السَّماواتِ وَالاَْرْضِ، يا ذَا الْجَلالِ وَالاِْكْرامِ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ».

و مستحب است بعد از دعاى سمات اين دعا را بخواند:

«اَللّهُمَّ بِحَقِّ هذَا الدُّعاءِ، وَبِحَقِّ هذِهِ الاَْسْماءِ الَّتِى لا يَعْلَمُ تَفْسِيرَها وَلا تَأْوِيلَها، وَلا باطِنَها وَلا ظاهِرَها غَيْرُكَ، أَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَأَنْ تَرْزُقَنِى خَيْرَ الدُّنْيا وَالاْخِرَةَ».

پس حاجت خود را بطلبد و بگويد:

«وَافْعَلْ بِى ما أَنْتَ أَهْلُهُ وَلا تَفْعَلْ بى ما أَنَا أَهْلُهُ، وَانْتَقِمْ لِيْ و به جاى فلان بن فلان نام و نام پدر دشمن را بگويد:

«وَاغْفِرْ لِى ذُنُوبِى ما تَقَدَّمَ مِنْها وَما َتأَخَّرَ، وَلِوالِدَيَّ، وَلِجَمِيعِ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ، وَوَسِّعْ عَلَيَّ مِنْ حَلالِ رِزْقِكَ، وَاكْفِنِي مَؤُونَةَ إِنْسانِ سَوْء، وَجارِ سَوْء، وَسُلْطانِ سَوْء، وَقَرِينِ سَوْء، وَيَوْمِ سَوْء، وَساعَةِ سَوْء، وَانْتَقِمْ لِى مِمَّنْ يَكِيدُنِى، وَمِمَّنْ يَبْغِى عَلَيَّ، وَيُرِيدُ بِى، وَبِأَهْلِى، وَأَوْلادِى، وَإِخْوانِى، وَجِيرانِى، وَقَراباتِى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ ظُلْماً، إِنَّكَ عَلى ماتَشاءُ قَدِيرٌ، وَبِكُلِّ شَيْ ء عَلِيمٌ، آمِينَ رَبَّ الْعالَمِينَ».

پس بگويد:

«اَللّهُمَّ بِحَقِّ هذَا الدُّعاءِ تَفَضَّلْ عَلى فُقَراءِ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ بِالْغِنى وَالثَّرْوَةِ، وَعَلى مَرْضَى الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ بِالشِّفاءِ وَالصِّحَّةِ، وَعَلى أَحْياءِ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ بِاللُّطْفِ وَالْكَرامَةِ، وَعَلى أَمْواتِ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ بِالْمَغْفِرَةِ وَالرَّحْمَةِ، وَعَلى مُسافِرِى الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ بِالرَّدِّ إِلى أَوْطانِهِمْ سالِمِينَ غانِمِينَ، بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ، وَصَلَّى اللهُ عَلى سَيِّدِنا مُحَمَّد خاتَمِ النَّبِيِّينَ وَعِتْرَتِهِ الطّاهِرِينَ، وَسَلَّمَ تَسْلِيماً كَثِيراً».

و شيخ بن فهد گفته كه مستحبّ است بعد از دعاء سمات بگوئى:

«اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ

لُكَ بِحُرْمَةِ هذَا الدُّعاءِ، وِ بِما فاتَ مِنْهُ مِنَ

الاَْسْماءِ، وَبِمايَشتَمِلُ عَلَيْهِ مِنَ التَّفْسِيرِوَالتَّدْبِيرِالَّذِى لايُحِيطُ بِهِ إِلاّ أَنْتَ، أَنْ تَفْعَلَ بِى كَذا وَكَذا».

و بجاى كذا و كذا حاجت خود را بخواهد.

دعاى توسّل

حاجتها را بايد از خداوند خواست، امّا براى برآورده شدن آنها بايد كسانى را كه مقرّب درگاه خدايند، وسيله قرار داد، و خدا را به حق و مقام و منزلت آنان قسم داد، و آنان را شفيع ساخت. اين كار «توسّل» نام دارد. مرحوم علامه مجلسى نقل مى فرمايد: دعاى توسل را محمّد بن بابويه از معصوم (عليه السلام) روايت كرده و گفته است: در هيچ امرى اين دعا را نخواندم، مگر آن كه به زودى اثر اجابت آن را يافتم:

«اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ وَأَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ بِنَبِيِّكَ نَبِىِّ الرَّحْمَةِ مُحَمَّد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وآلِهِ، ياأَبَاالْقاسِمِ يارَسُولَ اللهِ يااِمامَ الرَّحْمَةِ يا سَيِّدَناوَمَوْلينا، إِنّا تَوَجَّهْنا وَاسْتَشْفَعْنا وتَوَسَّلْنابِكَ إِلَى اللهِ وَقَدَّمْناكَ بَيْنَ يَدَيْ حاجاتِنا، ياوَجِيهاً عِنْدَ اللهِ اشْفَعْ لَنا عِنْدَاللهِ، يا أَبَاالْحَسَنِ يا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ يا عَلِيَّ بْنَ أَبِي طالِب يا حُجَّةَ اللهِ عَلي خَلْقِهِ ياسَيِّدَنا وَمَوْلينا، إِنّا تَوَجَّهْنا وَاسْتَشْفَعْنا وَتَوَسَّلْنا بِكَ إِلَى اللهِ وَقَدَّمْناكَ بَيْنَ يَدَيْ حاجاتِنا، يا وَجِيهاً عِنْدَ اللهِ اشْفَعْ لَنا عِنْدَ اللهِ، يا فاطِمَةَ الزَّهْراءِ يابِنْتَ مُحَمَّد ياقُرَّةَ عَيْنِ الرَّسُولِ يا سَيِّدَتَنا وَمَوْلاتَنا، إِنّا تَوَجَّهْنا وَاسْتَشْفَعْنا وَتَوَسَّلْنا بِكِ إِلَى اللهِ وَقَدَّمْناكِ بَيْنَ يَدَيْ حاجاتِنا، يا وَجِيهَةً عِنْدَ اللهِ اشْفَعِى لَنا عِنْدَ اللهِ، يا أَبامُحَمَّد يا حَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ أَيُّهَاالْمُجْتَبي يَاابْنَ رَسُولِ اللهِ يا حُجَّةَ اللهِ عَلي خَلْقِهِ يا سَيِّدَنا وَمَوْلينا، إِنّا تَوَجَّهْنا وَاسْتَشْفَعْنا وَتَوَسَّلْنا بِكَ إِلَى اللهِ وَقَدَّمْناكَ بَيْنَ يَدَيْ حاجاتِنا، يا وَجِيهاً عِنْدَاللهِ اشْفَعْ لَنا عِنْدَاللهِ، يا أَباعَبْدِاللهِ يا حُسَيْنَ بْنَ عَلِىّ أَيُّهَا الشَّهِيدُ يَاابْنَ رَسُولِ

اللهِ يا حُجَّةَ اللهِ عَلى خَلْقِهِ يا سَيِّدَنا وَمَوْلينا، إِنّا تَوَجَّهْنا وَاسْتَشْفَعْناوَتَوَسَّلْنا بِكَ إِلَى اللهِ وَقَدَّمْناكَ بَيْنَ يَدَيْ حاجاتِنا، يا وَجِيهاً عِنْدَاللهِ اشْفَعْ لَنا عِنْدَاللهِ، يا أَبَاالْحَسَنِ يا عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ يازَيْنَ الْعابِدِينَ يَاابْنَ رَسُولِ اللهِ يا حُجَّةَ اللهِ عَلى خَلْقِهِ يا سَيِّدَنا وَمَوْلينا، إِنّا تَوَجَّهْنا وَاسْتَشْفَعْنا وَتَوَسَّلْنا بِكَ إِلَى اللهِ وَقَدَّمْناكَ بَيْنَ يَدَيْ حاجاتِنا، يا وَجِيهاً عِنْدَاللهِ اشْفَعْ لَنا عِنْدَاللهِ، يا أَبا جَعْفَر يا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِىّ أَيُّهَاالْباقِرُ يَاابْنَ رَسُولِ اللهِ يا حُجَّةَ اللهِ عَلى خَلْقِهِ يا سَيِّدَنا

وَمَوْلينا، إِنّا تَوَجَّهْنا وَاسْتَشْفَعْنا وَتَوَسَّلْنا بِكَ إِلَى اللهِ وَقَدَّمْناكَ بَيْنَ يَدَيْ حاجاتِنا، يا وَجِيهاً عِنْدَاللهِ اشْفَعْ لَنا عِنْدَاللهِ، يا أَباعَبْدِاللهِ يا جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّد أَيُ ُهَا الصّادِقُ يَاابْنَ رَسُولِ اللهِ يا حُجَّةَ اللهِ عَلي خَلْقِهِ يا سَيِّدَنا وَ مَوْلينا، إِنّا تَوَجَّهْنا وَاسْتَشْفَعْنا وَتَوَسَّلْنا بِكَ إِلَى اللهِ وَقَدَّمْناكَ بَيْنَ يَدَيْ حاجاتِنا، يا وَجِيهاً عِنْدَاللهِ اشْفَعْ لَنا عِنْدَاللهِ، يا أَبَاالْحَسَنِ يا مُوسَى بْنَ جَعْفَر أَيُّهَا الْكاظِمُ يَاابْنَ رَسُولِ اللهِ يا حُجَّةَ اللهِ عَلى خَلْقِهِ ياسَيِّدَنا وَمَوْلينا، إِنّا تَوَجَّهْنا وَاسْتَشْفَعْنا وَتَوَسَّلْنا بِكَ إِلَى اللهِ وَقَدَّمْناكَ بَيْنَ يَدَيْ اجاتِنا، يا وَجِيهاً عِنْدَاللهِ اشْفَعْ لَنا عِنْدَاللهِ، يا أَبَاالْحَسَنِ يا عَلِيَّ بْنَ مُوسي أَيُّهَا الرِّضا يَاابْنَ رَسُولِ اللهِ ياحُجَّةَ اللهِ عَلى خَلْقِهِ يا سَيِّدَنا وَمَوْلينا، إِنّا تَوَجَّهْنا وَاسْتَشْفَعْنا وَتَوَسَّلْنا بِكَ إِلَى اللهِ وَقَدَّمْناكَ بَيْنَ يَدَيْ حاجاتِنا، يا وَجِيهاً عِنْدَاللهِ اشْفَعْ لَنا عِنْدَاللهِ، يا أَباجَعْفَر يا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِىّ أَيُّهَا الْجَوادُ يَاابْنَ

رَسُولِ اللهِ يا حُجَّةَ اللهِ عَلى خَلْقِهِ يا سَيِّدَنا وَمَوْلينا، إِنّا تَوَجَّهْنا وَاسْتَشْفَعْنا وَتَوَسَّلْنا بِكَ إِلَى اللهِ وَقَدَّمْناكَ بَيْنَ يَدَيْ حاجاتِنا، يا وَجِيهاً عِنْدَاللهِ اشْفَعْ لَنا عِنْدَاللهِ، يا أَبَاالْحَسَنِ يا عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّد أَيُّهَا الْهادِى النَّقِيُّ يَاابْنَ رَسُولِ اللهِ يا حُجَّةَ اللهِ عَلي خَلْقِهِ

يا سَيِّدَنا وَمَوْلينا، إِنّا تَوَجَّهْنا وَاسْتَشْفَعْنا وَتَوَسَّلْنا بِكَ إِلَى اللهِ وَقَدَّمْناكَ بَيْنَ يَدَيْ حاجاتِنا،يا وَجِيهاً عِنْدَاللهِ اشْفَعْ لَنا عِنْدَاللهِ، يا أَبامُحَمَّد يا حَسَنَ بْنَ عَلِىّ يَا ابْنَ رَسُولِ اللهِ يا حُجَّةَ اللهِ عَلى خَلْقِهِ ياسَيِّدَنا وَمَوْلينا، إِنّا تَوَجَّهْنا وَاسْتَشْفَعْنا وَتَوَسَّلْنا بِكَ إِلَى اللهِ وَقَدَّمْناكَ بَيْنَ يَدَيْ حاجاتِنا، يا وَجِيهاً عِنْدَاللهِ اشْفَعْ لَنا عِنْدَاللهِ، يا وَصِيَّ الْحَسَنِ وَالْخَلَفَ الْحُجَّةَ أَيُّهَا الْقائِمُ الْمُنْتَظَرُ الْمَهْدِيُّ يَاابْنَ رَسُولِ اللهِ يا حُجَّةَ اللهِ عَلى خَلْقِهِ يا سَيِّدَنا وَمَوْلينا، إِنّا تَوَجَّهْنا وَاسْتَشْفَعْنا وَتَوَسَّلْنا بِكَ إِلَى اللهِ وَقَدَّمْناكَ بَيْنَ يَدَيْ حاجاتِنا، يا وَجِيهاً عِنْدَاللهِ اشْفَعْ لَنا عِنْدَاللهِ». پس حاجات خود را بطلبد كه برآورده مى شود إِنْ شاءَالله تعالى و در روايت ديگر وارد شده كه بعد از اين گويد:

«يا سادَتِى وَمَوالِيَّ إِنِّي تَوَجَّهْتُ بِكُمْ أَئِمَّتِي وَعُدَّتِي لِيَوْمِ فَقْرِي وَحاجَتِى إِلَى اللهِ، وَتَوَسَّلْتُ بِكُمْ إِلَى اللهِ، وَاسْتَشْفَعْتُ بِكُمْ إِلَى اللهِ،فَاشْفَعُوا لِى عِنْدَاللهِ، وَاسْتَنْقِذُونِى مِنْ ذُنُوبِى عِنْدَاللهِ، فَإِنَّكُمْ وَسِيلَتِى إِلَى اللهِ، وبِحُبِّكُمْ وَبِقُرْبِكُمْ أَرْجُو نَجاةً مِنَ اللهِ، فَكُونُوا عِنْدَاللهِ رَجائِى يا سادَتِى يا أَوْلِياءَاللهِ، صَلَّى اللهُ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِينَ، وَلَعَنَ اللهُ أَعْداءَاللهِ ظالِمِيهِمْ مِنَ الاَْوَّلِينَ وَالاْخِرِينَ، آمِينَ رَبَّ الْعالَمِيْنَ».

دعاى رفع گرفتارى

مرحوم شيخ كفعمى در بلدالأمين دعايى از حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) روايت كرده كه هر ملهوف و مكروب و محزون و گرفتار و ترسانى آنرا بخواند، حقّ تعالى او را فرج كرامت فرمايد، و آن دعا اين است:

«يا عِمادَ مَنْ لاعِمادَ لَهُ، وَيا ذُخْرَ مَنْ لاذُخْرَ لَهُ، وَيا سَنَدَ مَنْ لا سَنَدَ لَهُ، وَيا حِرْزَ مَنْ لا حِرْزَ لَهُ، وَيا غِياثَ مَنْ لاغِياثَ لَهُ، وَيا كَنْزَ مَنْ لا كَنْزَ لَهُ، وَيا عِزَّ مَنْ لا عِزَّ لَهُ، يا كَرِيمَ الْعَفْوِ، يا حَسَنَ التَّجاوُزِ، يا عَوْنَ الضُّعَفاءِ، يا كَنْزَ

الْفُقَراءِ، يا عَظِيمَ الرَّجاءِ، يا مُنْقِذَ الْغَرْقى، يا مُنْجِيَ الْهَلْكي، يا مُحْسِنُ يا مُجْمِلُ يا مُنْعِمُ يا مُفْضِلُ، أَنْتَ الَّذِي سَجَدَ لَكَ سَوادُ اللَّيْلِ وَنُورُ النَّهارِ وَضَوْءُ الْقَمَرِ وَشُعاعُ الشَّمْسِ وَحَفِيفُ الشَّجَرِ وَدَوِيُّ الْماءِ، يا اَللهُ يا اَللهُ يا اَللهُ، لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، وَحْدَكَ لاشَرِيكَ لَكَ، يا رَبّاهُ يا اَللهُ، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَافْعَلْ بِنا ما أَنْتَ أَهْلُهُ».

پس هر چه حاجت دارى طلب كن.

دعاى فَرَج

مرحوم كفعمى در كتاب «مصباح» دعايى نقل كرده و فرموده است: اين دعا را امام هادى (عليه السلام) به «يَسَع بن حمزه قمى» تعليم داد، و فرمود كه آل محمّد (صلى الله عليه وآله) هنگام پيش آمدن بلاها و مواجهه با دشمنان و خوف از خطر و فقر اين دعا را مى خوانند، و براى ايمنى مفيد مى باشد. و اين دعا، از دعاهاى صحيفه سجّاديه است:

«يا مَنْ تُحَلُّ بِهِ عُقَدُالْمَكارِهِ، وَيا مَنْ يُفْثَأُ بِهِ حَدُّالشَّدائِدِ، وَيا مَنْ يُلْتَمَسُ مِنْهُ الْمَخْرَجُ إِلى رَوْحِ الْفَرَجِ، ذَلَّتْ لِقُدْرَتِكَ الصِّعابُ، وَتَسَبَّبَتْ بِلُطْفِكَ الاَْسْبابُ، وَجَرى بِقُدْرَتِكَ الْقَضاءُ،وَمَضَتْ عَلى إِرادَتِكَ الاَْشْياءُ، فَهِيَ بِمَشِيَّتِكَ دُونَ قَوْلِكَ مُؤْتَمِرَةٌ، وَبِاِرادَتِكَ دُونَ نَهْيِكَ مُنْزَجِرَةٌ، أَنْتَ الْمَدْعُوُّ لِلْمُهِمّاتِ، وَأَنْتَ الْمَفْزَعُ فِى الْمُلِمّاتِ، لا يَنْدَفِعُ مِنْها إِلاّ ما دَفَعْتَ، وَلا يَنْكَشِفُ مِنْها إِلاّ ما كَشَفْتَ، وَقَدْ نَزَلَ بِى يا رَبِّ ما قَدْ تَكَأَّدَنِى ثِقْلُهُ، وَاَلَمَّ بِى ما قَدْ بَهَظَنِى حَمْلُهُ، وَبِقُدْرَتِكَ أَوْرَدْتَهُ عَلَيَّ، وَبِسُلْطانِكَ وَجَّهْتَهُ إِلَيَّ، فَلا مُصْدِرَ لِما أَوْرَدْتَ، وَلا صارِفَ لِما وَجَّهْتَ، وَلا فاتِحَ لِما أَغْلَقْتَ، وَلا مُغْلِقَ لِما فَتَحْتَ، وَلا مُيَسِّرَ لِما عَسَّرْتَ، وَلا ناصِرَ لِمَنْ خَذَلْتَ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ، وَافْتَحْ لِى يا رَبِّ بابَ الْفَرَجِ بِطَوْلِكَ، وَاكْسِرْ عَنِّى سُلْطانَ الْهَمِّ بِحَوْلِكَ، وأَنِلْنِى حُسْنَ النَّظَرِ

فِيما شَكَوْتُ، وَأَذِقْنِى حَلاوَةَ الصُّنْعِ فِيما سَأَلْتُ، وَهَبْ لِى مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَفَرَجاً هَنِيئاً، وَاجْعَلْ لِى مِنْ عِنْدِكَ مَخْرَجاً وَحِيّاً، وَلا تَشْغَلْنِى بِالاْهْتِمامِ عَنْ تَعاهُدِ فُرُوضِكَ وَاسْتِعْمالِ سُنَّتِكَ، فَقَدْ ضِقْتُ لِما نَزَلَ بِى يا رَبِّ ذَرْعاً، وَامْتَلاَْتُ بِحَمْلِ ما حَدَثَ عَلَيَّ هَمّاً، وَأَنْتَ الْقادِرُ عَلى كَشْفِ ما مُنِيتُ بِهِ، وَدَفْعِ ما وَقَعْتُ فِيهِ، فَافْعَلْ بِى ذلِكَ وَإِنْ لَمْ أَسْتَوْجِبْهُ مِنْكَ، يا ذَا الْعَرْشِ الْعَظِيمِ وَذَا الْمَنِّ الْكَرِيمِ، فَأَنْتَ قادِرٌ ياأَرْحَمَ الرّاحِمِينَ، آمِينَ رَبَّ الْعالَمِينَ».

دعاى سريع الإجابه

مرحوم كفعمى در «مصباح» دعايى از حضرت امام موسى كاظم (عليه السلام) نقل كرده، و فرموده است: اين دعا منزلتى عظيم دارد، و زود به اجابت مى رسد. متن دعا چنين است:

«اَللّهُمَّ إِنِّى أَطَعْتُكَ فِى أَحَبِّ الاَْشْياءِ إِلَيْكَ وَهُوَ التَّوْحِيدُ، وَلَمْ أَعْصِكَ فِى أَبْغَضِ الاَْشْياءِ إِلَيْكَ وَهُوَ الْكُفْرُ، فَاغْفِرْ لِى ما بَيْنَهُما يا مَنْ إِلَيْهِ مَفَرِّى، آمِنِّى مِمّا فَزِعْتُ مِنْهُ إِلَيْكَ. اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِيَ الْكَثِيرَ مِنْ مَعاصِيكَ، وَاقْبَلْ مِنِّى الْيَسِيرَ مِنْ طاعَتِكَ، يا عُدَّتِى دُونَ الْعُدَدِ، ويا رَجائِى وَالْمُعْتَمَدَ، وَيا كَهْفِى وَالسَّنَدَ، وَيا واحِدُ يا أَحَدُ، يا قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ، اَللهُ الصَّمَدُ، لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ، وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ، أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مَنِ اصْطَفَيْتَهُمْ مِنْ خَلْقِكَ، وَلَمْ تَجْعَلْ فِى خَلْقِكَ مِثْلَهُمْ أَحَداً، أَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَآلِهِ، وَ أَنْ تَفْعَلَ بِي ما أَنْتَ أَهْلُهُ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِالْوَحْدانِيَّةِ الْكُبْرى، وَالْمُحَمَّدِيَّةِ الْبَيْضاءَ، وَالْعَلَوِيَّةِ الْعُلْيا، وَبِجَمِيعِ مَا احْتَجَجْتَ بِهِ عَلى عِبادِكَ، وَبِالاِْسْمِ الَّذِى حَجَبْتَهُ عَنْ خَلْقِكَ، فَلَمْ يَخْرُجْ مِنْكَ إِلاّ إِلَيْكَ، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ، وَاجْعَلْ لِى مِنْ أَمْرِى فَرَجاً وَمَخْرَجاً، وَارْزُقْنِى مِنْ حَيْثُ أَحْتَسِبُ وَمِنْ حَيْثُ لا أَحْتَسِبُ، إِنَّكَ تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَيْرِ حِساب».

دعاى حضرت مهدى صلوات اللّه عليه

«اَللّهُمَّ ارْزُقْنا تَوْفِيقَ الطّاعَةِ، وَبُعْدَ الْمَعْصِيَةِ، وَصِدْقَ النِّيَّةِ، وَعِرْفانَ الْحُرْمَةِ، وَأَكْرِمْنا بِالْهُدى وَالاِْسْتِقامَةِ، وَسَدِّدْ أَلْسِنَتَنا بِالصَّوابِ وَالْحِكْمَةِ، وَامْلاَْ قُلُوبَنا بِالْعِلْمِ وَالْمَعْرِفَةِ، وَطَهِّرْ بُطُونَنا مِنَ الْحَرامِ وَالشُّبْهَةِ، وَاكْفُفْ اَيْدِيَنا عَنِ الظُّلْمِ وَالسَّرِقَةِ، وَاغْضُضْ أَبْصارَنا عَنِ الْفُجُورِ وَالْخِيانَةِ، وَاسْدُدْ أَسْماعَنا عَنِ اللَّغْوِ وَالْغِيبَةِ، وَتَفَضَّلْ عَلى عُلَمائِنا بِالزُّهْدِ وَالنَّصِيحَةِ، وَعَلَى الْمُتَعَلِّمِينَ بِالْجُهْدِ وَالرَّغْبَةِ، وَعَلَى الْمُسْتَمِعِينَ بِالاِْتِّباعِ وَالْمَوْعِظَةِ، وَعَلى مَرْضَى الْمُسْلِمِينَ بِالشِّفاءِ وَالرّاحَةِ، وَعَلى مَوْتاهُمْ بِالرَّأْفَةِ وَالرَّحْمَةِ، وَعَلى مَشايِخِنا بِالْوَقارِ وَالسَّكِينَةِ، وَعَلَى الشَّبابِ بِالاِْنابَةِ وَالتَّوْبَةِ، وَعَلَى النِّساءِ بِالْحَياءِ وَالْعِفَّةِ، وَعَلَى الاَْغْنِياءِ بِالتَّواضُعِ وَالسَّعَةِ، وَعَلَى الْفُقَراءِ بِالصَّبْرِ وَالْقَناعَةِ،

وَعَلَى الْغُزاةِ بِالنَّصْرِ وَالْغَلَبَةِ، وَعَلَى الأُسَراءِ بِالْخَلاصِ وَالرّاحَةِ، وَعَلَى الاُْمَراءِ بِالْعَدْلِ وَالشَّفَقَةِ، وَعَلَى الرَّعِيَّةِ بِالاِْنْصافِ وَحُسْنِ السِّيرَةِ، وَبارِكْ لِلْحُجّاجِ وَالزُّوّارِ فِى الزّادِ وَالنَّفَقَةِ، وَاقْضِ ما أَوْجَبْتَ عَلَيْهِمْ مِنَ الْحَجِّ وَالْعُمْرَةِ، بِفَضْلِكَ وَرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ».

مناجات شعبانيّه

دعايى است سرشار از مضامين عرفانى و بلند، و اين دعا از «ابن خالويه» روايت شده است. وى گفته است: اين مناجات حضرت اميرالمؤمنين و ديگر امامان معصوم (عليهم السلام) بوده، و آنان بر خواندن اين دعا در ماه شعبان مداومت مى كردند. و بدين جهت بزرگان دين، مانند حضرت امام خمينى (قدس سره) به اين مناجات علاقه خاصى داشتند.

خواندن اين مناجات، با مفاهيم عاليه اى كه دارد براى هر وقتى كه انسان حضور قلب و توجّه داشته باشد مناسب است.

«اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَاسْمَعْ دُعائِى إِذا دَعَوْتُكَ وَاسْمَعْ نِدائِى إِذا نادَيْتُكَ، وَأَقْبِلْ عَلَيَّ إِذا ناجَيْتُكَ، فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَيْكَ، وَوَقَفْتُ بَيْنَ يَدَيْكَ،مُسْتَكِيناً مِسْكِيْناً لَكَ مُتَضَرِّعاً إِلَيْكَ، راجِياً لِمالَدَيْكَ ثَوابِى،وَتَعْلَمُ مافِى نَفْسِى،وَتَخْبُرُ حاجَتِى، وَتَعْرِفُ ضَمِيرِى، وَلا يَخْفى عَلَيْكَ أَمْرُ مُنْقَلَبِى وَمَثْوايَ، وَما اُرِيدُ أَنْ اُبْدِئَ بِهِ مِنْ مَنْطِقِى وَأَتَفَوَّهُ بِهِ مِنْ طَلِبَتِى، وَأَرْجُوهُ لِعاقِبَةِ أَمْرِى، وَقَدْ جَرَتْ مَقادِيرُكَ عَلَيَّ ياسَيِّدِي فِيما يَكُونُ مِنِّي إِلي آخِرِ عُمُرِي مِنْ سَرِيرَتِى وَعَلانِيَتِى، وَبِيَدِكَ لا بِيَدِ غَيْرِكَ زِيادَتِى وَنَقْصِى وَنَفْعِى وَضَرِّى، إِلهِى إِنْ حَرَمْتَنِى فَمَنْ ذَا الَّذِى يَرْزُقُنِى، وَإِنْ خَذَلْتَنِى فَمَنْ ذَا الَّذِى يَنْصُرُنِى، إِلهِى أَعُوذُ بِكَ مِنْ غَضَبِكَ وَحُلُولِ سَخَطِكَ، إِلهِى إِنْ كُنْتُ غَيْرَ مُسْتَأْهِل لِرَحْمَتِكَ فَأَنْتَ أَهْلٌ أَنْ تَجُودَ عَلَيَّ بِفَضْلِ سَعَتِكَ، إِلهِي كَأَنِّي بِنَفْسِي واقِفَةٌ بَيْنَ يَدَيْكَ وَقَدْ أَظَلَّها حُسْنُ تَوَكُّلِى عَلَيْكَ، فَفَعَلْتَ ما أَنْتَ أَهْلُهُ وَتَغَمَّدْتَنِى بِعَفْوِكَ، إِلهِى إِنْ عَفَوْتَ فَمَنْ أَوْلى مِنْكَ بِذلِكَ، وَإِنْ كانَ قَدْ دَنا اَجَلِى وَلَمْ يُدْنِنِى

مِنْكَ عَمَلِى، فَقَدْ جَعَلْتُ الاِْقْرارَ بِالذَّنْبِ إِلَيْكَ وَسِيلَتِى، إِلهِى قَدْ جُرْتُ عَلى نَفْسِى فِى النَّظَرِ لَها، فَلَهَا الْوَيْلُ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَها، إِلهِى لَم يَزَلْ بِرُّكَ عَلَيَّ أَيّامَ حَياتِي، فَلا تَقْطَعْ بِرَّكَ عَنِّى فِى مَماتِى، إِلهِى كَيْفَ آيَسُ مِنْ حُسْنِ نَظَرِكَ لِى بَعْدَ مَماتِى، وَأَنْتَ لَمْ تُوَلِّنِى إِلاَّ الْجَمِيلَ فِى حَياتِى، إِلهِى تَوَلَّ مِنْ أَمْرِى ما أَنْتَ أَهْلُهُ، وَعُدْ عَلَيَّ بِفَضْلِكَ عَلي مُذْنِب قَدْ غَمَرَهُ جَهْلُهُ، إِلهِى قَدْ سَتَرْتَ عَلَيَّ ذُنُوباً فِي الدُّنْيا، وَأَنَا أَحْوَجُ إِلي سَتْرِها عَلَيَّ مِنْكَ فِي الاُْخْري، إِلهِي قَدْ أَحْسَنْتَ إِلَيَّ إِذْ لَمْ تُظْهِرْها لاَِحَد مِنْ عِبادِكَ الصّالِحِينَ، فَلا تَفْضَحْنِى يَوْمَ الْقِيامَةِ عَلى رُؤُسِ الاَْشْهادِ، إِلهِى جُودُكَ بَسَطَ أَمَلِى، وَعَفْوُكَ أَفْضَلُ مِنْ عَمَلِى، إِلهِى فَسُرَّنِى بِلِقائِكَ يَوْمَ تَقْضِى فِيهِ بَيْنَ عِبادِكَ، إِلهِى اعْتِذارِى إِلَيْكَ اعْتِذارُ مَنْ لَمْ يَسْتَغْنِ عَنْ قَبُولِ عُذْرِهِ، فَاقْبَلْ عُذْرِى يا أَكْرَمَ مَنِ اعْتَذَرَ إِلَيْهِ الْمُسِيئُونَ، إِلهِى لا تَرُدَّ حاجَتِى وَلا تُخَيِّبْ طَمَعِى، وَلا تَقْطَعْ مِنْكَ رَجائِى وَأَمَلِى، إِلهِى لَوْ أَرَدْتَ هَوانِى لَمْ تَهْدِنِى، وَلَوْ أَرَدْتَ فَضِيحَتِى لَمْ تُعافِنِى، إِلهِى ما اَظُنُّكَ تَرُدُّنِى فِى حاجَة قَدْ أَفْنَيْتُ عُمُرِى فِى طَلَبِها مِنْكَ، إِلهِى فَلَكَ الْحَمْدُ أَبَداً أَبَداً دائِماً سَرْمَداً، يَزِيدُ وَلا يَبِيدُ كَما تُحِبُّ وَتَرْضى، إِلهِى إِنْ اَخَذْتَنِى بِجُرْمِى اَخَذْتُكَ بِعَفْوِكَ، وَإِنْ اَخَذْتَنِى بِذُنُوبِى اَخَذْتُكَ بِمَغْفِرَتِكَ، وَإِنْ أَدْخَلْتَنِى النّارَ أَعْلَمْتُ أَهْلَها أَنِّى أُحِبُّكَ، إِلهِى إِنْ كانَ صَغُرَ فِى جَنْبِ طاعَتِكَ عَمَلِى، فَقَدْ كَبُرَ فِى جَنْبِ رَجائِكَ أَمَلِى، إِلهِى كَيْفَ أَنْقَلِبُ مِنْ عِنْدِكَ باِلْخَيْبَةِ مَحْرُوماً، وَقَدْ كانَ حُسْنُ ظَنِّى بِجُودِكَ أَنْ تَقْلِبَنِى بِالنَّجاةِ مَرْحُوماً، إِلهِى وَقَدْ أَفْنَيْتُ عُمُرِى فِى شِرَّةِ السَّهْوِ عَنْكَ، وَأَبْلَيْتُ شَبابِى فِى سَكْرَةِ التَّباعُدِ مِنْكَ، إِلهِى فَلَمْ أَسْتَيْقِظْ أَيّامَ اغْتِرارِى بِكَ وَرُكُونِى إِلى سَبِيلِ سَخَطِكَ، إِلهِى وَأَنَا عَبْدُكَ وَابْنُ عَبْدِكَ قائِمٌ بَيْنَ يَدَيْكَ، مُتَوَسِّلٌ

بِكَرَمِكَ إِلَيْكَ، إِلهِى أَنَا عَبْدٌ أَتَنَصَّلُ إِلَيْكَ مِمّا كُنْتُ اُواجِهُكَ بِهِ مِنْ قِلَّةِ اسْتِحْيائِى مِنْ نَظَرِكَ، وَأَطْلُبُ الْعَفْوَ مِنْكَ، اِذِ الْعَفْوُ نَعْتٌ لِكَرَمِكَ، إِلهِى لَمْ يَكُنْ لِى حَوْلٌ فَأَنْتَقِلَ بِهِ عَنْ مَعْصِيَتِكَ إِلاّ فِى وَقْت اَيْقَظْتَنِى لِمَحَبَّتِكَ، وَكَما أَرَدْتَ أَنْ أَكُونَ كُنْتُ، فَشَكَرْتُكَ بِإِدْخالِى فِى كَرَمِكَ وَلِتَطْهِيرِ قَلْبِى مِنْ أَوْساخِ الْغَفْلَةِ عَنْكَ، إِلهِى أُنْظُرْ إِلَيَّ نَظَرَ مَنْ نادَيْتَهُ فَأَجابَكَ، وَاسْتَعْمَلْتَهُ بِمَعُونَتِكَ فَأَطاعَكَ، يا قَرِيباً لا يَبْعُدُ عَنِ الْمُغْتَرِّ بِهِ، وَيا جَواداً لا يَبْخَلُ عَمَّنْ رَجا ثَوابَهُ، إِلهِى هَبْ لِى قَلْباً يُدْنِيهِ مِنْكَ شَوْقُهُ، وَلِساناً يُرْفَعُهُ إِلَيْكَ صِدْقُهُ، وَنَظَراً يُقَرِّبُهُ مِنْكَ حَقُّهُ، إِلهِى إِنَّ مَنْ تَعَرَّفَ بِكَ غَيْرُ مَجْهُول، وَمَنْ لاذَ بِكَ غَيْرُ مَخْذُول، وَمَنْ أَقْبَلْتَ عَلَيْهِ غَيْرُ مَمْلُول، إِلهِى إِنَّ مَنِ انْتَهَجَ بِكَ لَمُسْتَنِيرٌ، وَإِنَّ مَنِ اعْتَصَمَ بِكَ لَمُسْتَجِيرٌ، وَقَدْ لُذْتُ بِكَ يا إِلهِى، فَلا تُخَيِّبْ ظَنِّى مِنْ رَحْمَتِكَ وَلا تَحْجُبْنِى عَنْ رَاْفَتِكَ، إِلهِى اَقِمْنِى فِى أَهْلِ وِلايَتِكَ مُقامَ مَنْ رَجَا الزِّيادَةَ مِنْ مَحَبَّتِكَ، إِلهِى وَاَلْهِمْنِى وَلَهاً بِذِكْرِكَ إِلى ذِكْرِكَ، وَهِمَّتِى فِى رَوْحِ نَجاحِ أَسْمائِكَ وَمَحَلِّ قُدْسِكَ، إِلهِى بِكَ عَلَيْكَ إِلاّ اَلْحَقْتَنِى بِمَحَلِّ أَهْلِ طاعَتِكَ، وَالْمَثْوَى الصّالِحِ مِنْ مَرْضاتِكَ، فَإِنِّى لا أَقْدِرُ لِنَفْسِى دَفْعاً وَلا أَمْلِكُ لَها نَفْعاً، إِلهِى أَنَا عَبْدُكَ الضَّعِيفُ الْمُذْنِبُ وَمَمْلُوكُكَ الْمُنِيبُ، فَلا تَجْعَلْنِى مِمَّنْ صَرَفْتَ عَنْهُ وَجْهَكَ، وَحَجَبَهُ سَهْوُهُ عَنْ عَفْوِكَ، إِلهِى هَبْ لِى كَمالَ الاِْنْقِطاعِ إِلَيْكَ، وَأَنِرْ أَبْصارَ قُلُوبِنا بِضِياءِ نَظَرِها إِلَيْكَ، حَتّى تَخْرِقَ أَبْصارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ، فَتَصِلَ إِلى مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ، وَتَصِيرَ أَرْواحُنا مُعَلَّقَةً بِعِزِّ قُدْسِكَ، إِلهِى وَاجْعَلْنِى مِمَّنْ نادَيْتَهُ فَأَجابَكَ، وَلاحَظْتَهُ فَصَعِقَ لِجَلالِكَ، فَناجَيْتَهُ سِرّاً وَعَمِلَ لَكَ جَهْراً، إِلهِى لَمْ اُسَلِّطْ عَلى حُسْنِ ظَنِّى قُنُوطَ الاَْياسِ، وَلاَ انْقَطَعَ رَجائِى مِنْ جَمِيلِ كَرَمِكَ، إِلهِى إِنْ كانَتِ الْخَطايا قَدْ أَسْقَطَتْنِى لَدَيْكَ، فَاصْفَحْ عَنِّى بِحُسْنِ تَوَكُّلِى عَلَيْكَ،

إِلهِى إِنْ حَطَّتْنِى الذُّنُوبُ مِنْ مَكارِمِ لُطْفِكَ، فَقَدْ نَبَّهَنِى الْيَقِينُ إِلى كَرَمِ عَطْفِكَ، إِلهِى إِنْ أَنامَتْنِى الْغَفْلَةُ عَنِ الاِْسْتِعْدادِ لِلِقائِكَ، فَقَدْ نَبَّهَتْنِى الْمَعْرِفَةُ بِكَرَمِ آلائِكَ، إِلهِى إِنْ دَعانِى إِلَى النّارِ عَظِيمُ عِقابِكَ فَقَدْ دَعانِى إِلَى الْجَنَّةِ جَزِيلُ ثَوابِكَ، إِلهِى فَلَكَ أَسْأَلُ وَإِلَيْكَ أَبْتَهِلُ وَأَرْغَبُ، وَأَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَأَنْ تَجْعَلَنِي مِمَّنْ يُدِيمُ ذِكْرَكَ، وَلا يَنْقُضُ عَهْدَكَ، وَلا يَغْفُلُ عَنْ شُكْرِكَ، وَلا يَسْتَخِفُّ بِأَمْرِكَ، إِلهِى وَاَلْحِقْنِى بِنُورِ عِزِّكَ الاَْبْهَجِ، فَأَكُونَ لَكَ عارِفاً وَعَنْ سِواكَ ُنْحَرِفاً وَمِنْكَ خائِفاً مُراقِباً، يا ذَا الْجَلالِ وَالاِْكْرامِ، وَصَلَّى اللهُ عَلى مُحَمَّد رَسُولِهِ وَآلِهِ الطّاهِرِينَ وَسَلَّمَ تَسْلِيماً كَثِيراً».

مناجات امير مؤمنان (عليه السلام)

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ «اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ الاَْمانَ يَوْمَ لا يَنْفَعُ مالٌ وَلا بَنُونَ إِلاّ مَنْ أَتَى اللهَ بِقَلْب سَليم، وَأَسْأَلُكَ الاَْمانَ يَومَ يَعَضُّ الظّالِمُ عَلى يَدَيْهِ يَقُولُ يا لَيْتَنِى اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبيلاً، وَأَسْأَلُكَ الاَْمانَ يَوْمَ يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسيماهُمْ فَيُؤْخَذُ بِالنَّواصِى وَالاَْقْدامِ، وَأَسْأَلُكَ الاَْمانَ يَوْمَ لا يَجْزِى والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَلا مَوْلُودٌ هُوَ جاز عَنْ والِدِهِ شَيْئاً إِنَّ وَعْدَ اللهِ حَقٌّ، وَأَسْأَلُكَ الاَْمانَ يَوْمَ لا يَنْفَعُ الظّالِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ وَلَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدّارِ، وَأَسْأَلُكَ الاَْمانَ يَوْمَ لا تَمْلِكُ نَفْسٌ لِنَفْس شَيْئاً وَالاَْمْرُ يَومَئِذ لِلّهِ، وَأَسْأَلُكَ الاَْمانَ يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ وَأُمِّهِ وَأَبِيهِ وَصاحِبَتِهِ وَبَنِيهِ لِكُلِّ امْرِى مِنْهُمْ يَوْمَئِذ شَأْنٌ يُغْنِيهِ، وَأَسْأَلُكَ الاَْمانَ يَوْمَ يَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ يَفْتَدِى مِنْ عَذابِ يَوْمَئِذ بِبَنِيهِ وَصاحِبَتِهِ وَاَخِيهِ وَفَصِيلَتِهِ الَّتِى تُؤْوِيهِ وَمَنْ فِى الاَْرْضِ جَمِيعاً ثُمَّ يُنْجِيهِ كَلاّ إِنَّها لَظى نَزّاعَةً لِلشَّوى ، مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ الْمَوْلي وَأَنَا الْعَبْدُ وَهَلْ يَرْحَمُ الْعَبْدَ إِلاَّ الْمَوْلى، مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ الْمالِكُ وَأَنَا الْمَمْلُوكُ وَهَلْ يَرْحَمُ الْمَمْلُوكَ إِلاَّ الْمالِكُ، مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ الْعَزِيزُ وَأَنَا الذَّلِيلُ وَهَلْ يَرْحَمُ

الذَّلِيلَ إِلاَّ الْعَزِيزُ، مَوْلايَ يا

مَوْلايَ أَنْتَ الْخالِقُ وَأَنَا الْمَخْلُوقُ وَهَلْ يَرْحَمُ الْمَخْلُوقَ إِلاَّ الْخالِقُ، مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ الْعَظِيمُ وَأَنَا الْحَقِيرُ وَهَلْ يَرْحَمُ الْحَقِيرَ إِلاَّالْعَظِيمُ، مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ الْقَوِيُّ وَ أَنَا الضَّعِيْفُ، وَهَلْ يَرْحَمُ الضَّعِيْفَ إِلاَّ الْقَوِيُّ، مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ الغَنِيُّ وَأَنَا الْفَقِيرُ وَهَلْ يَرْحَمُ الْفَقِيرَ إِلاَّ الْغَنِيُّ، مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ الْمُعْطِي وَأَنَا السَّائِلُ، وَهَلْ يَرْحَمُ السّائِلَ إِلاَّ الْمُعْطِى، مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ الْحَيُّ، وَأَنَا الْمَيِّتُ وَهَلْ يَرْحَمُ الْمَيِّتَ إِلاَّ الْحَيُّ، مَوْلايَ يا

مَوْلايَ أَنْتَ الْباقِي وَأَنَا الْفانِي وَهَلْ يَرْحَمُ الْفانِيَ إِلاَّ الْباقِي، مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ الدّائِمُ وَأَنَا الزّائِلُ وَهَلْ يَرْحَمُ الزَّائِلَ إِلاَّ الدّائِمُ، مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ الرّازِقُ وَأَنَا الْمَرْزُوقُ وَهَلْ يَرْحَمُ الْمَرْزُوقَ إِلاَّ الرّازِقُ، مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ الْجَوادُ وَأَنَا الْبَخِيلُ وَهَلْ يَرْحَمُ الْبَخِيلَ إِلاَّ الْجَوادُ، مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ الْمُعافِي وَأَنَا الْمُبْتَلي وَهَلْ يَرْحَمُ الْمُبْتَلى إِلاَّ الْمُعافِى، مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ الْكَبِيرُ وَأَنَا الصَّغِيرُ وَهَلْ يَرْحَمُ الصَّغِيرَ إِلاَّ الْكَبِيرُ، مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ الْهادِى وَأَنَا الضّالُّ وَهَلْ يَرْحَمُ الضّالَّ إِلاَّ الْهادِى، مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ الرَّحْمانُ وَأَنَا الْمَرْحُومُ وَهَلْ يَرْحَمُ

الْمَرْحُومَ إِلاَّ الرَّحْمانُ، مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ السُّلْطانُ وَأَنَا الْمُمْتَحَنُ وَهَلْ يَرْحَمُ الْمُمْتَحَنَ إِلاَّ السُّلْطانُ، مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ الدَّلِيلُ وَأَنَا الْمُتَحَيِّرُ وَهَلْ يَرْحَمُ الْمُتَحَيِّرَ إِلاَّ الدَّلِيلُ، مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ الْغَفُورُ، وَأَنَا الْمُذْنِبُ وَهَلْ يَرْحَمُ الْمُذْنِبَ إِلاَّ الْغَفُورُ مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ الْغالِبُ وَأَنَا الْمَغْلُوبُ وَهَلْ يَرْحَمُ الْمَغْلُوبَ إِلاَّ الْغالِبُ، مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ الرَّبُّ وَأَنَا الْمَرْبُوبُ وَهَلْ يَرْحَمُ الْمَرْبُوبَ إِلاَّ الرَّبُّ، مَوْلايَ يا مَوْلايَ أَنْتَ الْمُتَكَبِّرُ وَأَنَا الْخاشِعُ وَهَلْ يَرْحَمُ الْخاشِعَ إِلاَّ الْمُتَكَبِّرُ، مَوْلايَ يا مَوْلايَ اِرْحَمْنِي بِرَحْمَتِكَ، وَارْضَ عَنِّى بِجُودِكَ وَكَرَمِكَ وَفَضْلِكَ يا ذَا

الْجُودِوَالاِْحْسانِوَالطَّوْلِوَالاِْمْتِنانِ بِرَحْمَتِكَ

ياأَرْحَمَ الرّاحِمِينَ».

چند مناجات از مناجات خمسة عشر

اشاره

پانزده مناجات از امام زين العابدين (عليه السلام) روايت شده كه مرحوم علاّمه مجلسى در بحار الأنوار فرموده: من اين مناجات را در كتب بعضى از اصحاب ديدم. كه چند نمونه آن را در اينجا ذكر مى كنيم:

مناجات تائبين

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

«إِلهِى اَلْبَسَتْنِى الْخَطايا ثَوْبَ مَذَلَّتِى، وَجَلَّلَنِى التَّباعُدُ مِنْكَ لِباسَ مَسْكَنَتِى، وَأَماتَ قَلْبِى عَظِيمُ جِنايَتِى، فَأَحْيِهِ بِتَوْبَة مِنْكَ يا أَمَلِى وَبُغْيَتِى، وَيا سُؤْلِى وَمُنْيَتِى، فَوَعِزَّتِكَ ما أَجِدُ لِذُنُوبِى سِواكَ غافِراً، وَلا اَرى لِكَسْرِى غَيْرَكَ جابِراً، وَقَدْ خَضَعْتُ بِالاِْنابَةِ إِلَيْكَ، وَعَنَوْتُ باِلاِْسْتِكانَةِ لَدَيْكَ، فَاِنْ طَرَدْتَنِى مِنْ بابِكَ فَبِمَنْ اَلُوذُ، وَإِنْ رَدَدْتَنِى عَنْ جَنابِكَ فَبِمَنْ أَعُوذُ، فَوا اَسَفاهُ مِنْ خَجْلَتِى وَافْتِضاحِى، وَوالَهْفاهُ مِنْ سُوءِ عَمَلِى وَ اجْتِراحِى، أَسْأَلُكَ يا غافِرَ الذَّنْبِ الْكَبِيرِ، وَيا جابِرَ الْعَظْمِ الْكَسِيرِ، أَنْ تَهَبَ لِى مُوبِقاتِ الْجَرائِرِ، وَتَسْتُرَ عَلَيَّ فاضِحاتِ السَّرائِرِ، وَلا تُخْلِنِي فِي مَشْهَدِ الْقِيامَةِ مِنْ بَرْدِ عَفْوِكَ وَغَفْرِكَ، وَلا تُعْرِنِى مِنْ جَمِيلِ صَفْحِكَ وَسَتْرِكَ، إِلهِى ظَلِّلْ عَلى ذُنُوبِى غَمامَ رَحْمَتِكَ، وَأَرْسِلْ عَلى عُيُوبِى سَحابَ رَأْفَتِكَ، إِلهِى هَلْ يَرْجِعُ الْعَبْدُ الاْبِقُ إِلاّ إِلى مَوْلاهُ، أَمْ هَلْ يُجِيرُهُ مِنْ سَخَطِهِ أَحَدٌ سِواهُ، إِلهِى إِنْ كانَ النَّدَمُ عَلَى الذَّنْبِ تَوْبَةً فَإِنِّى وَعِزَّتِكَ مِنَ النّادِمِينَ، وَإِنْ كانَ الاِْسْتِغْفارُ مِنَ الْخَطِيئَةِ حِطَّةً فَإِنِّى لَكَ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِينَ، لَكَ الْعُتْبى حَتّى تَرْضى، إِلهِى بِقُدْرَتِكَ عَلَيَّ تُبْ عَلَيَّ، وَبِحِلْمِكَ عَنِّي اعْفُ عَنِّى، وَبِعِلْمِكَ بِى اِرْفَقْ بِى، إِلهِى أَنْتَ الَّذِى فَتَحْتَ لِعِبادِكَ باباً إِلى عَفْوِكَ سَمَّيْتَهُ التَّوْبَةَ، فَقُلْتَ تُوبُوا إِلَى اللهِ تَوْبَةً نَصُوحاً، فَما عُذْرُ مَنْ أَغْفَلَ دُخُولَ الْبابِ بَعْدَ فَتْحِهِ، إِلهِى إِنْ كانَ قَبُحَ الذَّنْبُ مِنْ عَبْدِكَ فَلْيَحْسُنِ الْعَفْوُ مِنْ عِنْدِكَ، إِلهِى ما أَنَا بِأَوَّلِ مَنْ عَصاكَ فَتُبْتَ عَلَيْهِ وَتَعَرَّضَ لِمَعْرُوفِكَ فَجُدْتَ عَلَيْهِ، يا مُجِيبَ الْمُضْطَرِّ، يا كاشِفَ الضُّرِّ، يا عَظِيمَ الْبِرِّ، يا عَلِيماً بِما

فِى السِّرِّ، يا جَمِيلَ السِّتْرِ، اِسْتَشْفَعْتُ بِجُودِكَ وَكَرَمِكَ إِلَيْكَ، وَتَوَسَّلْتُ بِحَنانِكَ، وَتَرَحُّمِكَ لَدَيْكَ، فَاسْتَجِبْ دُعائِى، وَلا تُخَيِّبْ فِيكَ رَجائِى، وَتَقَبَّلْ تَوْبَتِى، وَكَفِّرْ خَطِيئَتِى، بِمَنِّكَ وَرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ».

مناجات شاكين

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

«إِلهِى إِلَيْكَ أَشْكُو نَفْساً بِالسُّوءِ اَمّارَةً، وَإِلَى الْخَطِيئَةِ مُبادِرَةً، وَبِمَعاصِيكَ مُولَعَةً، وَ لِسَخَطِكَ مُتَعَرِّضَةً، تَسْلُكُ بِى مَسالِكَ الْمَهالِكَ، وَتَجْعَلُنِى عِنْدَكَ أَهْوَنَ هالِك، كَثِيرَةَ الْعِلَلِ طَوِيلَةَ الاَْمَلِ، إِنْ مَسَّهَا الشَّرُّ تَجْزَعُ، وَإِنْ مَسَّهَا الْخَيْرُ تَمْنَعُ، مَيّالَةً إِلَى اللَّعِبِ وَاللَّهْوِ، مَمْلُوَّةً بِالْغَفْلَةِ وَالسَّهْوِ، تُسْرِعُ بِى إِلَى الْحَوْبَةِ، وَتُسَوِّفُنِى بِالتَّوْبَةِ، إِلهِى أَشْكُو إِلَيْكَ عَدُوّاً يُضِلُّنِى، وَشَيْطاناً يُغْوِينِى، قَدْ مَلاََ بِالْوَسْواسِ صَدْرِى، وَأَحاطَتْ هَواجِسُهُ بِقَلْبِى، يُعاضِدُ لِيَ الْهَوي، وَيُزَيِّنُ لِي حُبَّ الدُّنْيا، وَيَحُولُ بَيْنِي وَبَيْنَ الطّاعَةِ وَالزُّلْفى، إِلهِى إِلَيْكَ أَشْكُو قَلْباً قاسِياً، مَعَ الْوَسْواسِ مُتَقَلِّباً، وَبِالرَّيْنِ وَ الطَّبْعِ مُتَلَبِّساً، وَ عَيْناً عَنِ الْبُكاءِ مِنْ خَوْفِكَ جامِدَةً، وَ إِلى ما يَسُرُّها طامِحَةً، إِلهِى لا حَوْلَ لِى وَ لا قُوَّةَ إِلاّ بِقُدْرَتِكَ، وَلا نَجاةَ لِى مِنْ مَكارِهِ الدُّنْيا إِلاّ بِعِصْمَتِكَ، فَأَسْأَلُكَ بِبَلاغَةِ حِكْمَتِكَ، وَنَفاذِ مَشِيَّتِكَ، أَنْ لا تَجْعَلَنِى لِغَيْرِ جُودِكَ مُتَعَرِّضاً، وَلا تُصَيِّرَنِى لِلْفِتَنِ غَرَضاً، وَكُنْ لِى عَلَى الاَْعْداءِ ناصِراً، وَعَلَى الْمَخازِى وَالْعُيُوبِ ساتِراً، وَمِنَ الْبَلايا واقِياً، وَعَنِ الْمَعاصِى عاصِماً، بِرَأْفَتِكَ وَرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ».

مناجات خائفين

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

«إِلهِى أَتَراكَ بَعْدَ الاِْيمانِ بِكَ تُعَذِّبُنِى، أَمْ بَعْدِ حُبِّى إِيّاكَ تُبَعِّدُنِى، أَمْ مَعَ رَجائِى لِرَحْمَتِكَ وَصَفْحِكَ تَحْرِمُنِى، اَم مَعَ اسْتِجارَتِى بِعَفْوِكَ تُسْلِمُنِى، حاشا لِوَجْهِكَ الْكَرِيمِ أَنْ تُخَيِّبَنِى، لَيْتَ شِعْرِى اَلِلشَّقاءِ وَلَدَتْنِى أُمِّى، أَمْ لِلْعَناءِ رَبَّتْنِى، فَلَيْتَها لَمْ تَلِدْنِى وَلَمْ تُرَبِّنِى، وَلَيْتَنِى عَلِمْتُ اَمِنْ أَهْلِ السَّعادَةِ جَعَلْتَنِى، وَبِقُرْبِكَ وَجِوارِكَ خَصَصْتَنِى، فَتَقَرَّ بِذلِكَ عَيْنِى وَتَطْمَئِنَّ لَهُ نَفْسِى، إِلهِى هَلْ تُسَوِّدُ وُجُوهاً خَرَّتْ ساجِدَةً لِعَظَمَتِكَ، أَوْ تُخْرِسُ أَلْسِنَةً نَطَقَتْ بِالثَّناءِ عَلى مَجْدِكَ وَجَلالَتِكَ، أَوْ تَطْبَعُ عَلى قُلُوب انْطَوَتْ عَلى مَحَبَّتِكَ، أَوْ تُصِمُّ أَسْماعاً تَلَذَّذَتْ بِسَماعِ ذِكْرِكَ فِى إِرادَتِكَ، أَوْ تَغُلُّ اَكُفّاً رَفَعَتْهَا الاْمالُ إِلَيْكَ رَجاءَ رَأْفَتِكَ، أَوْ تُعاقِبُ أَبْداناً عَمِلَتْ بِطاعَتِكَ حَتّى نَحِلَتْ فِى مُجاهَدَتِكَ، أَوْ تُعَذِّبُ أَرْجُلاً سَعَتْ

فِى عِبادَتِكَ، إِلهِى لا تُغْلِقْ عَلى مُوَحِّدِيكَ أَبْوابَ رَحْمَتِكَ، وَلا تَحْجُبْ مُشْتاقِيكَ عَنِ النَّظَرِ إِلى جَمِيلِ رُؤْيَتِكَ، إِلهِى نَفْسٌ أَعْزَزْتَها بِتَوْحِيدِكَ كَيْفَ تُذِلُّها بِمَهانَةِ هِجْرانِكَ، وَضَمِيرٌ نْعَقَدَ عَلى مَوَدَّتِكَ كَيْفَ تُحْرِقُهُ بِحَرارَةِ نِيرانِكَ، إِلهِى أَجِرْنِى مِنْ أَلِيمِ غَضَبِكَ وَعَظِيمِ سَخَطِكَ، يا حَنّانُ يا مَنّانُ، يا رَحِيمُ يا رَحْمانُ، يا جَبّارُ ياقَهّارُ، يا غَفّارُ يا سَتّارُ، نَجِّنِى بِرَحْمَتِكَ مِنْ عَذابِ النّارِ، وَفَضِيحَةِ الْعارِ، اِذَا امْتازَ الاَْخْيارُ مِنَ الاَْشْرارِ، وَحالَتِ الاَْحْوالُ، وَقَرُبَ الْمُحْسِنُونَ، وَبَعُدَ الْمُسِيئُونَ، "وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْس ما كَسَبَتْ وَهُمْ لايُظْلَمُونَ " ».

زيارت اوّل جامعه

اين زيارت در كتب كافى ، تهذيب و كامل الزيارات نقل شده است، و در تمام زيارتگاه هاى ائمّه و انبيا واوصيا (عليهم السلام) خوانده مى شود:

«اَلسَّلامُ عَلى أَوْلِياءِ اللهِ وَأَصْفِيائِهِ، اَلسَّلامُ عَلى اُمَناءِ اللهِ وَأَحِبّائِهِ، اَلسَّلامُ عَلى أَنْصارِ اللهِ وَخُلَفائِهِ، اَلسَّلامُ عَلى مَحالِّ مَعْرِفَةِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلى مَساكِنِ ذِكْرِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلى مُظهِرِى أَمْرِ اللهِ وَنَهْيِهِ، اَلسَّلامُ عَلَى الدُّعاةِ إِلَى اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَى المُسْتَقِرِّينَ فِى مَرْضاةِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَى الْمُخْلِصِينَ فِى طاعَةِ اللهِ، السَّلامُ عَلَى الاَْدِلاّءِ عَلَى اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَى الَّذِينَ مَنْ والاهُمْ فَقَدْ والَى اللهَ، وَمَنْ عاداهُمْ فَقَدْ عادَى اللهَ، وَمَنْ عَرَفَهُمْ فَقَدْ عَرَفَ اللهَ، وَمَنْ جَهِلَهُمْ فَقَدْ جَهِلَ اللهَ، وَمَنِ اعْتَصَمَ بِهِمْ فَقَدِ اعْتَصَمَ بِاللهِ، وَمَنْ تَخَلّى مِنْهُمْ فَقَدْ تَخَلّى مِنَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ، وَاُشْهِدُ اللهَ أَنِّى سِلْمٌ لِمَنْ سالَمْتُمْ، وَحَرْبٌ لِمَنْ حارَبْتُمْ، مُؤْمِنٌ بِسِرِّكُمْ وَعَلانِيَتِكُمْ، مُفَوِّضٌ فِى ذلِكَ كُلِّهِ إِلَيْكُمْ، لَعَنَ اللهُ عَدُوَّ آلِ مُحَمَّد مِنَ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ، وَأَبْرَأُ إِلَى اللهِ مِنْهُمْ، وَصَلَّى اللهُ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ».

زيارت جامعه كبيره

زيارت جامعه، زيارتى است كه به خاطر جامع بودن مطالب و تعبيرها و صفات و خصوصيات امامان (عليهم السلام) كه در آن بيان شده، جامعيّت خاصّى دارد، و مى توان هر يك از امامان و معصومين (عليهم السلام) را با آن زيارت كرد.

نمونه هاى متعدّدى به عنوان زيارت جامعه در كتاب ها آمده است، كه «زيارت جامعه كبيره» مفصّل تر و جامع تر از همه است، و يك دوره «امام شناسى» به حساب مى آيد. صفات و فضايل و ويژگى هاى ائمّه معصومين (عليهم السلام) در اين زيارت گرد آمده، و كتاب هاى متعدّدى هم در شرح آن نوشته شده است.

زائرى كه با معرفت و از

روى بصيرت اين زيارت را با توجه به معنايش در كنار قبور ائمّه (عليهم السلام) بخواند، نوعى مرور بر اعتقادات و باورها و تجديد ميثاق با اولياى دين كرده است.

شيخ صدوق در «فقيه» و «عيون» روايت كرده از موسَى بن عبداللّه نخعى، كه گفت: به حضرت امام عليّ النّقي (عليه السلام) عرض كردم: يابن رسول اللّه! مرا تعليم فرما زيارتى كه با بلاغت كامل باشد، هرگاه خواستم زيارت كنم يكى از شما را، آن را بخوانم. فرمود: چون به آستانه در حرم رسيدى توقف كن، و شهادتين را بگو :

«أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاشَرِيكَ لَهُ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ». و در حلى كه غُسل زيارت كرده اى داخل حَرَم مى شوى و آنگاه كه قبر را ديدى توقف كن و سى مرتبه «اَللهُ أَكْبَرُ» بگو، پس با دل آرام اندكى پيش برو، و گام ها را نزديك بگذار، آنگاه توقف كن و سى مرتبه «اَللهُ أَكْبَرُ» بگو، پس نزديك قبر مُطهّر برو، و چهل مرتبه «اَللهُ أَكْبَرُ» بگو تا صد تكبير تمام شود، پس بگو:

«الَسَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَهْلَ بَيْتِ النُّبُوَّةِ، وَمَوْضِعَ الرِّسالَةِ، وَمُخْتَلَفَ الْمَلائِكَةِ، وَمَهْبِطَ الْوَحْيِ، وَمَعْدِنَ الرَّحْمَةِ، وَخُزّانَ

الْعِلْمِ، وَمُنْتَهَى الْحِلْمِ، وَاُصُولَ الْكَرَمِ، وَقادَةَ الاُْمَمِ، وَأَوْلِياءَ النِّعَمِ، وَعَناصِرَ الاَْبْرارِ، وَدَعائِمَ الاَْخْيارِ، وَساسَةَ الْعِبادِ، وَأَرْكانَ الْبِلادِ، وَأَبْوابَ الاِْيمانِ، وَاُمَناءَ الرَّحْمانِ، وَسُلالَةَ النَّبِيِّينَ، وَصَفْوَةَ الْمُرْسَلِينَ، وَعِتْرَةَ خِيَرَةِ رَبِّ الْعالَمِينَ، وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلى أَئِمَّةِ الْهُدى، وَمَصابِيحِ الدُّجى، وَأَعْلامِ التُّقى، وَذَوِى النُّهى، وَأُولِى الْحِجى، وَكَهْفِ الْوَرى، وَوَرَثَةِ الاَْنْبِياءِ، وَالْمَثَلِ الاَْعْلى، وَالدَّعْوَةِ الْحُسْنى، وَحُجَجِ اللهِ عَلى أَهْلِ الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ وَالاُْولى، وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلى مَحالِّ مَعْرِفَةِ اللهِ، وَمَساكِنِ بَرَكَةِ اللهِ،

وَمَعادِنِ حِكْمَةِ اللهِ، وَحَفَظَةِ سِرِّ اللهِ، وَحَمَلَةِ كِتابِ اللهِ، وَأَوْصِياءِ نَبِىِّ اللهِ، وَذُرِّيَّةِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلَى الدُّعاةِ إِلَى اللهِ، وَالاَْدِلاّءِ عَلى مَرْضاةِ اللهِ، وَالْمُسْتَقِرِّينَ فِى أَمْرِ اللهِ، وَالتّامِّينَ فِى مَحَبَّةِ اللهِ، وَالْمُخْلِصِينَ فِى تَوْحِيدِ اللهِ، وَ الْمُظْهِرِينَ لاَِمْرِ اللهِ وَنَهْيِهِ، وَعِبادِهِ الْمُكْرَمِينَ، اَلَّذِينَ لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ، وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلَى الاَْئِمَّةِ الدُّعاةِ، وَالْقادَةِ الْهُداةِ، وَالسّادَةِ الْوُلاةِ، وَالذّادَةِ الْحُماةِ، وَأَهْلِ الذِّكْرِ وَأُولِى الاَْمْرِ، وَبَقِيَّةِ اللهِ وَخِيَرَتِهِ وَحِزْبِهِ و َعَيْبَةِ عِلْمِهِ وَحُجَّتِهِ وَصِراطِهِ وَنُورِهِوَبُرْهانِهِ،وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ، أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، كَما شَهِدَ اللهُ لِنَفْسِهِ وَشَهِدَتْ لَهُ مَلائِكَتُهُ وَأُولُوا الْعِلْمِ مِنْ خَلْقِهِ، لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ الْمُنْتَجَبُ وَرَسُولُهُ الْمُرْتَضى، أَرْسَلَهُ بِالْهُدى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ، وَأَشْهَدُ أَنَّكُمُ الاَْئِمَّةُ الرّاشِدُونَ الْمَهْدِيُّونَ الْمَعْصُومُونَ الْمُكَرَّمُونَ الْمُقَرَّبُونَ الْمُتَّقُونَ الصّادِقُونَ الْمُصْطَفَوْنَ، الْمُطِيعُونَ لِلّهِ، الْقَوّامُونَ بِأَمْرِهِ، الْعامِلُونَ بِاِرادَتِهِ، الْفائِزُونَ بِكَرامَتِهِ، اِصْطَفاكُمْ بِعِلْمِهِ، وَارْتَضاكُمْ لِغَيْبِهِ، وَاخْتارَكُمْ لِسِرِّهِ، وَاجْتَباكُمْ بِقُدْرَتِهِ، وَأَعَزَّكُمْ بِهُداهُ وَخَصَّكُمْ بِبُرْهانِهِ، وَانْتَجَبَكُمْ بِنُورِهِ، وَأَيَّدَكُمْ بِرُوحِهِ، وَرَضِيَكُمْ خُلَفاءَ فِى أَرْضِهِ، وَحُجَجاً عَلى بَرِيَّتِهِ، وَأَنْصاراً لِدِينِهِ، وَحَفَظَةً لِسِرِّهِ،وَخَزَنَةً لِعِلْمِهِ،وَمُسْتَوْدَعاًلِحِكْمَتِهِ،وَتَراجِمَةً لِوَحْيِهِ، وَأَرْكاناً لِتَوْحِيدِهِ، وَشُهَداءَ عَلى خَلْقِهِ، وَأَعْلاماً لِعِبادِهِ، وَمَناراً فِى بِلادِهِ، وَأَدِلاّءَ عَلى صِراطِهِ، عَصَمَكُمُ اللهُ مِنَ الزَّلَلِ، وَآمَنَكُمْ مِنَ الْفِتَنِ، وَطَهَّرَكُمْ مِنَ الدَّنَسِ، وَأَذْهَبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَطَهَّرَكُمْ تَطْهِيراً، فَعَظَّمْتُمْ جَلالَهُ، وَأَكْبَرْتُمْ شَأْنَهُ، وَمَجَّدْتُمْ كَرَمَهُ، وَأَدْمَنْتُمْ ذِكْرَهُ، وَوَكَّدْتُمْ مِيثاقَهُ، وَأَحْكَمْتُمْ عَقْدَ طاعَتِهِ، وَنَصَحْتُمْ لَهُ فِى السِّرِّ وَالْعَلانِيَةِ، وَدَعَوْتُمْ إِلى سَبِيلِهِ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ، وَبَذَلْتُمْ أَنْفُسَكُم فِى مَرْضاتِهِ، وَصَبَرْتُمْ عَلى ما اَصابَكُم فِى جَنْبِهِ، وَأَقَمْتُمُ الصَّلاةَ، وَآتَيْتُمُ الزَّكاةَ، وَأَمَرْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ، َنَهَيْتُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ، وَجاهَدْتُمْ فِى اللهِ حَقَّ

جِهادِه،ِ حَتّى أَعْلَنْتُمْ دَعْوَتَهُ، وَبَيَّنْتُمْ فَرائِضَهُ، وَأَقَمْتُمْ حُدُودَهُ، وَنَشَرْتُمْ شَرائِعَ أَحْكامِهِ، وَسَنَنْتُمْ سُنَّتَهُ، وَصِرْتُمْ فِى ذلِكَ مِنْهُ إِلَى الرِّضا، وَسَلَّمْتُمْ لَهُ الْقَضاءَ، وَصَدَّقْتُمْ مِنْ رُسُلِهِ مَنْ مَضى، فَالرّاغِبُ عَنْكُمْ مارِقٌ، وَاللاّزِمُ لَكُمْ لاحِقٌ، وَالْمُقَصِّرُ فِى حَقِّكُمْ زاهِقٌ، وَالْحَقُّ مَعَكُمْ وَفِيكُمْ وَمِنْكُمْ وَإِلَيْكُمْ، وَأَنْتُمْ أَهْلُهُ وَمَعْدِنُهُ، وَمِيراثُ النُّبُوَّةِ عِنْدَكُمْ، وَاِيابُ الْخَلْقِ إِلَيْكُمْ، وَحِسابُهُمْ عَلَيْكُمْ، وَفَصْلُ الْخِطابِ عِنْدَكُمْ، وَآياتُ اللهِ لَدَيْكُمْ، وَعَزائِمُهُ فِيكُمْ، وَنُورُهُ وَبُرْهانُهُ عِنْدَكُمْ، وَأَمْرُهُ إِلَيْكُمْ، مَنْ والاكُمْ فَقَدْ والَى اللهَ، وَمَنْ عاداكُمْ فَقَدْ عادَى اللهَ، وَمَنْ أَحَبَّكُمْ فَقَدْ أَحَبَّ اللهَ، وَمَنْ أَبْغَضَكُمْ فَقَدْ أَبْغَضَ اللهَ، وَمَنِ اعْتَصَمَ بِكُمْ فَقَدِ اعْتَصَمَ بِاللهِ، أَنْتُمُ الصِّراطُ الاَْقْوَمُ، وَشُهَداءُ دارِ الْفَناءِ، وَشُفَعاءُ دارِ الْبَقاءِ، وَالرَّحْمَةُ الْمَوْصُولَةُ، وَالاْيَةُ الْمَخْزُونَةُ وَالاَْمانَةُ الْمَحْفُوظَةُ، وَالْبابُ الْمُبْتَلى بِهِ النّاسُ، مَنْ أَتاكُمْ نَجا، وَمَنْ لَمْ يَأْتِكُمْ هَلَكَ، إِلَى اللهِ تَدْعُونَ، وَعَلَيْهِ تَدُلُّونَ، وَبِهِ تُؤْمِنُونَ، وَلَهُ تُسَلِّمُونَ، بِأَمْرِهِ تَعْمَلُونَ، وَ إِلى سَبِيلِهِ تُرْشِدُونَ، وَبِقَوْلِهِ تَحْكُمُونَ، سَعَدَ مَنْ والاكُمْ، وَهَلَكَ مَنْ عاداكُمْ، وَخابَ مَنْ جَحَدَكُمْ، وَضَلَّ مَنْ فارَقَكُمْ، وَفازَ مَنْ تَمَسَّكَ بِكُمْ، وَاَمِنَ مَنْ لَجَأَإِلَيْكُمْ، وَسَلِمَ مَنْ صَدَّقَكُمْ، وَهُدِيَ مَنِ اعْتَصَمَ بِكُمْ، مَنِ اتَّبَعَكُمْ فَالْجَنَّةُ مَأْواهُ، وَمَنْ خالَفَكُمْ فَالنّارُ مَثْواهُ، وَمَنْ جَحَدَكُمْ كافِرٌ، وَمَنْ حارَبَكُمْ مُشْرِكٌ، وَمَنْ رَدَّ عَلَيْكُم فِى أَسْفَلِ دَرَك مِنَ الْجَحِيمِ، أَشْهَدُ أَنَ

هذا سابِقٌ لَكُمْ فِيما مَضى ، وَجار لَكُمْ فِيما بَقِيَ، وَأَنَّ أَرْواحَكُمْ وَنُورَكُمْ وَطِينَتَكُمْ واحِدَةٌ، طابَتْ وَطَهُرَتْ بَعْضُها مِنْ بَعْض، خَلَقَكُمُ اللهُ أَنْواراً، فَجَعَلَكُمْ بِعَرْشِهِ مُحْدِقِينَ، حَتّى مَنَّ عَلَيْنا بِكُمْ، فَجَعَلَكُمْ فِى بُيُوت اَذِنَ اللهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ، وَجَعَلَ صَلاتَنا عَلَيْكُمْ وَما خَصَّنا بِهِ مِنْ وِلايَتِكُمْ طِيباً لِخَلْقِنا، وَطَهارَةً لاَِنْفُسِنا، وَتَزْكِيَةً لَنا، وَكَفّارَةً لِذُنُوبِنا، فَكُنّا عِنْدَهُ مُسَلِّمِينَ بِفَضْلِكُمِ، وَمَعْرُوفِينَ بِتَصْدِيقِنا إِيّاكُمْ، فَبَلَغَ اللهُ بِكُمْ أَشْرَفَ مَحَلِّ الْمُكْرَمِينَ، وَأَعْلى مَنازِلِ الْمُقَرَّبِينَ، وَأَرْفَعَ

دَرَجاتِ الْمُرْسَلِينَ، حَيْثُ لا يَلْحَقُهُ لاحِقٌ، وَلا يَفُوقُهُ فائِقٌ، وَلا يَسْبِقُهُ سابِقٌ، وَلا يَطْمَعُ فِى اِدْراكِهِ طامِعٌ، حَتّى لايَبْقى مَلَكٌ مُقَرَّبٌ، وَلا نَبِيٌّ مُرْسَلٌ، وَلاصِدِّيقٌ وَلا شَهِيدٌ، وَلا عالِمٌ وَلا جاهِلٌ، وَلادَنِيٌّ وَلا فاضِلٌ، وَلا مُؤْمِنٌ صالِحٌ، وَلا فاجِرٌ طالِحٌ، وَلا جَبّارٌ عَنِيدٌ، وَلا شَيْطانٌ مَرِيدٌ، وَلاخَلْقٌ فِيما بَيْنَ ذلِكَ شَهِيدٌ، إِلاّ عَرَّفَهُمْ جَلالَةَ أَمْرِكُمْ، وَعِظَمَ خَطَرِكُمْ، وَكِبَرَ شَأْنِكُمْ، وَتَمامَ نُورِكُمْ وَصِدْقَ مَقاعِدِكُمْ، وَثَباتَ مَقامِكُمْ، وَشَرَفَ مَحَلِّكُمْ، وَمَنْزِلَتِكُمْ عِنْدَهُ، وَكَرامَتَكُمْ عَلَيْهِ، وَخاصَّتَكُمْ لَدَيْهِ، قُرْبَ مَنْزِلَتِكُمْ مِنْهُ، بِأَبِى أَنْتُمْ وَأُمِّى وَأَهْلِى وَمالِى وَاُسْرَتِى، اُشْهِدُ اللهَ وَاُشْهِدُكُمْ أَنِّى مُؤْمِنٌ بِكُمْ وَبِما آمَنْتُمْ بِهِ، كافِرٌ بِعَدُوِّكُمْ وَبِما كَفَرْتُمْ بِهِ، مُسْتَبْصِرٌ بِشَأْنِكُمْ وَبِضَلالَةِ مَنْ خالَفَكُمْ، مُوال لَكُمْ وَلاَِوْلِيائِكُمْ، مُبْغِضٌ لاَِعْدائِكُمْ وَمُعاد لَهُمْ، سِلْمٌ لِمَنْ سالَمَكُمْ، وَحَرْبٌ لِمَنْ حارَبَكُمْ، مُحَقِّقٌ لِما حَقَّقْتُمْ، مُبْطِلٌ لِما أَبْطَلْتُمْ، مُطِيعٌ لَكُمْ، عارِفٌ بِحَقِّكُمْ، مُقِرٌّ بِفَضْلِكُمْ، مُحْتَمِلٌ ِعِلْمِكُمْ، مُحْتَجِبٌ بِذِمَّتِكُمْ، مُعْتَرِفٌ بِكُمْ، مُؤْمِنٌ بِاِيابِكُمْ، مُصَدِّقٌ بِرَجْعَتِكُمْ، مُنْتَظِرٌ لاَِمْرِكُمْ، مُرْتَقِبٌ لِدَوْلَتِكُمْ، آخِذٌ بِقَوْلِكُمْ، عامِلٌ بِأَمْرِكُمْ، مُسْتَجِيرٌ بِكُمْ، زائِرٌ لَكُمْ، لائِذٌ عائِذٌ بِقُبُورِكُمْ، مُسْتَشْفِعٌ إِلَى اللهِ عَزَّ وَجَلَّ بِكُمْ، وَمُتَقَرِّبٌ بِكُمْ إِلَيْهِ، وَمُقَدِّمُكُمْ أَمامَ طَلِبَتِى وَحَوائِجِى وَإِرادَتِى فِى كُلِّ أَحْوالِى وَأُمُورِى، مُؤْمِنٌ بِسِرِّكُمْ وَعَلانِيَتِكُمْ وَشاهِدِكُمْ وَغائِبِكُمْ وَاَوَّلِكُمْ وَآخِرِكُمْ، وَمُفَوِّضٌ فِى ذلِكَ كُلِّهِ إِلَيْكُمْ، وَمُسَلِّمٌ فِيهِ مَعَكُمْ، وَقَلْبِى لَكُمْ مُسَلِّمُ، وَرَأْيِى لَكُمْ تَبَعٌ، وَنُصْرَتِى لَكُمْ مُعَدَّةٌ، حَتّى يُحْيِيَ اللهُ تَعالي دِينَهُ بِكُمْ، وَيَرُدَّكُمْ فِي أَيّامِهِ، وَيُظْهِرَكُمْ لِعَدْلِهِ، وَيُمَكِّنَكُمْ فِى أَرْضِهِ، فَمَعَكُمْ مَعَكُمْ لا مَعَ غَيْرِكُمْ، آمَنْتُ بِكُمْ، وَتَوَلَّيْتُ آخِرَكُمْ بِما تَوَلَّيْتُ بِهِ اَوَّلَكُمْ، وَبَرِئْتُ إِلَى اللهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ أَعْدائِكُمْ وَمِنَ الْجِبْتِ وَالطّاغُوتِ وَالشَّياطِينِ وَحِزْبِهِمُ الظّالِمِينَ لَكُمْ، وَالْجاحِدِينَ لِحَقِّكُمْ، وَالْمارِقِينَ مِنْ وِلايَتِكُمْ، وَالْغاصِبِينَ لاِِرْثِكُمْ، وَالشّاكِّينَ فِيكُمُ، الْمُنْحَرِفِينَ عَنْكُمْ، وَمِنْ كُلِّ وَلِيجَة دُونَكُمْ، وَكُلِّ مُطاع سِواكُمْ، وَمِنَ الاَْئِمَّةِ الَّذِينَ يَدْعُونَ

إِلَى النّارِ، فَثَبَّتَنِيَ اللهُ أَبَداً ما حَيِيتُ عَلي مُوالاتِكُمْ وَمَحَبَّتِكُمْ وَدِينِكُمْ، وَوَفَّقَنِى لِطاعَتِكُمْ، وَرَزَقَنِى شَفاعَتَكُمْ، وَجَعَلَنِى مِنْ خِيارِ مَوالِيكُمُ، التّابِعِينَ لِما دَعَوْتُمْ إِلَيْهِ، وَجَعَلَنِى مِمَّنْ يَقْتَصُّ آثارَكُمْ، وَيَسْلُكُ سَبِيلَكُمْ، وَيَهْتَدِى بِهُداكُمْ، وَيُحْشَرُ فِى زُمْرَتِكُمْ، وَيَكِرُّ فِى رَجْعَتِكُمْ، وَيُمَلَّكُ فِى دَوْلَتِكُمْ، وَيُشَرَّفُ فِى عافِيَتِكُمْ، وَيُمَكَّنُ فِى أَيّامِكُمْ، وَتَقَرُّ عَيْنُهُ غَداً بِرُؤْيَتِكُمْ، بِأَبِى أَنْتُمْ وَأُمِّى وَنَفْسِيوَأَهْلِيوَمالِى، مَنْ اَرادَاللهَ بَدَأَبِكُمْ، وَ مَنْ وَحَّدَهُ قَبِلَ عَنْكُمْ، وَ مَنْ قَصَدَهُ تَوَجَّهَ بِكُمْ، مَوالِيَّ لا اُحْصِي ثَناءَكُمْ، وَلا أَبْلُغُ مِنَ الْمَدْحِ كُنْهَكُمْ، وَمِنَ الْوَصْفِ قَدْرَكُمْ، وَأَنْتُمْ نُورُ الاَْخْيارِ، وَهُداةُ الاَْبْرارِ، وَحُجَجُ الْجَبّارِ، بِكُمْ فَتَحَ اللهُ وَ بِكُمْ يَخْتِمُ، وَبِكُمْ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ، وَبِكُمْ يُمْسِكُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الاَْرْضِ إِلاّ بِاِذْنِهِ، وَبِكُمْ يُنَفِّسُ الْهَمَّ وَيَكْشِفُ الضُّرَّ، وَعِنْدَكُمْ ما نَزَلَتْ بِهِ رُسُلُهُ، وَهَبَطَتْ بِهِ مَلائِكَتُهُ، وَإِلى جَدِّكُمْ». و اگر زيارت امير مؤمنان (عليه السلام) باشد به جاى «وَإِلى جَدِّكُمْ» بگو: «وَ إِلى أَخِيكَ»،بُعِثَ الرُّوحُ الاَْمِينُ،آتاكُمُ اللهُ ما لَمْ يُؤْتِ أَحَداً مِنَ الْعالَمِينَ، طَأْطَأَ كُلُّ شَرِيف لِشَرَفِكُمْ، وَبَخَعَ كُلُّ مُتَكَبِّر لِطاعَتِكُمْ، وَخَضَعَ كُلُّ جَبّار لِفَضْلِكُمْ، وَذَلَّ كُلُّ شَيْ ء لَكُمْ، وَأَشْرَقَتِ الاَْرْضُ بِنُورِكُمْ، وَفازَ الْفائِزُونَ بِوِلايَتِكُمْ، بِكُمْ يُسْلَكُ إِلَى الرِّضْوانِ، وَعَلى مَنْ جَحَدَ وِلايَتَكُمْ غَضَبُ الرَّحْمانِ، بِأَبِى أَنْتُمْ وَأُمِّى وَنَفْسِى وَأَهْلِى وَمالِى، ذِكْرُكُمْ فِى الذّاكِرِينَ، وَأَسْماؤُكُمْ فِى الاَْسْماءِ، وَأَجْسادُكُمْ فِى الاَْجْسادِ، وَأَرْواحُكُمْ فِى الاَْرْواحِ، وَأَنْفُسُكُمْ فِى النُّفُوسِ، وَآثارُكُمْ فِى الاْثارِ، وَقُبُورُكُمْ فِى الْقُبُورِ، فَما أَحْلى أَسْماءَكُمْ، وَأَكْرَمَ أَنْفُسَكُمْ، وَأَعْظَمَ شَأْنَكُمْ، وَأَجَلَّ خَطَرَكُمْ، وَأَوْفى عَهْدَكُمْ، وَأَصْدَقَوَعْدَكُمْ،كَلامُكُمْ نُورٌ، وَأَمْرُكُمْ رُشْدٌ، وَوَصِيَّتُكُمُ التَّقْوى، وَفِعْلُكُمُ الْخَيْرُ، وَعادَتُكُمُ الاِْحْسانُ، وَسَجِيَّتُكُمُ الْكَرَمُ، وَشَأْنُكُمُ الْحَقُّ وَالصِّدْقُ وَالرِّفْقُ، وَقَوْلُكُمْ حُكْمٌ وَحَتْمٌ، وَرَأْيُكُمْ عِلْمٌ وَحِلْمٌ وَحَزْمٌ، إِنْ ذُكِرَ الْخَيْرُ كُنْتُمْ أَوَّلَهُ وَأَصْلَهُ وَفَرْعَهُ وَمَعْدِنَهُ وَمَأْواهُ وَمُنْتَهاهُ، بِأَبِى أَنْتُمْ وَأُمِّى وَنَفْسِى، كَيْفَ أَصِفُ حُسْنَ ثَنائِكُمْ، وَأُحْصِى جَمِيلَ بَلائِكُمْ،

وَبِكُمْ أَخْرَجَنَا اللهُ مِنَ الذُّلِّ، وَفَرَّجَ عَنّا غَمَراتِ الْكُرُوبِ، وَأَنْقَذَنا مِنْ شَفا جُرُفِ الْهَلَكاتِ وَمِنَ النّارِ، بِأَبِى أَنْتُمْ وَأُمِّى وَنَفْسِى، بِمُوالاتِكُمْ عَلَّمَنَا اللهُ مَعالِمَ دِينِنا، وَأَصْلَحَ ما كانَ فَسَدَ مِنْ دُنْيانا، وَبِمُوالاتِكُمْ تَمَّتِ الْكَلِمَةُ، وَعَظُمَتِ النِّعْمَةُ، وَائْتَلَفَتِ الفُرْقَةُ، وَبِمُوالاتِكُمْ تُقْبَلُ الطّاعَةُ الْمُفْتَرَضَةُ، وَلَكُمُ الْمَوَدَّةُ الْواجِبَةُ، وَالدَّرَجاتُ الرَّفِيعَةُ، وَالْمَقامُ الْمَحْمُودُ، وَالْمَكانُ الْمَعْلُومُ عِنْدَ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ، وَالْجاهُ الْعَظِيمُ، وَالشَّأْنُ الْكَبِيرُ، وَالشَّفاعَةُ الْمَقْبُولَةُ، رَبَّنا آمَنّا بِما أَنْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنا مَعَ الشّاهِدِينَ، رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا وَهَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهّابُ، سُبْحانَ رَبِّنا إِنْ كانَ وَعْدُ رَبِّنا لَمَفْعُولاً، يا وَلِيَّ اللهِ، إِنَّ بَيْنِى وَبَيْنَ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ ذُنُوباً لا يَأْتِى عَلَيْها إِلاّ رِضاكُمْ، فَبِحَقِّ مَنِ ائْتَمَنَكُمْ عَلى سِرِّهِ، وَاسْتَرْعاكُمْ أَمْرَ خَلْقِهِ، وَقَرَنَ طاعَتَكُمْ بِطاعَتِهِ، لَمَّا اسْتَوْهَبْتُمْ ذُنُوبِى، وَكُنْتُمْ شُفَعائِى، فَإِنِّى لَكُمْ مُطِيعٌ، مَنْ أَطاعَكُمْ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ، وَمَنْ عَصاكُمْ فَقَدْ عَصَى اللهَ، وَمَنْ أَحَبَّكُمْ فَقَدْأَحَبَّ اللهَ، وَمَنْ أَبْغَضَكُمْ فَقَدْ أَبْغَضَ اللهَ. اَللّهُمَّ إِنِّى لَوْ وَجَدْتُ شُفَعاءَ أَقْرَبَ إِلَيْكَ مِنْ مُحَمَّد وَأَهْلِ بَيْتِهِ الاَْخْيارِ الاَْئِمَّةِ الاَْبْرارِ لَجَعَلْتُهُمْ شُفَعائِى، فَبِحَقِّهِمُ الَّذِى أَوْجَبْتَ لَهُمْ عَلَيْكَ أَسْأَ لُكَ أَنْ تُدْخِلَنِى فِى جُمْلَةِ الْعارِفِينَ بِهِمْ وَبِحَقِّهِمْ، وَفِى زُمْرَةِ الْمَرْحُومِينَ بِشَفاعَتِهِمْ، إِنَّكَ أَرْحَمُ الرّاحِمِينَ، وَصَلَّى اللهُ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ

الطّاهِرِينَ، وَسَلَّمَ تَسْلِيماً كَثِيراً، وَحَسْبُنَا اللهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ».

زيارت امين اللّه

يكى از زيارت هاى بسيار معروف و معتبر است كه در كتاب هاى زيارات نقل شده است. مرحوم علامه مجلسى آن را از نظر متن و سند از بهترين زيارات دانسته كه مناسب است در همه حرمها و مزارهاى ائمّه (عليهم السلام) بر آن مداومت شود.

اين زيارت، هم از زيارتهاى مطلقه محسوب مى شود كه در هر وقت مى توان خواند، هم

از زيارتهاى مخصوصه روز غديرخم است، و هم از زيارات جامعه اى است كه در همه حرمهاى مقدّس ائمّه (عليهم السلام) خوانده مى شود. محتوايى عرفانى و سراسر شور و اشتياق به قرب الهى دارد. كيفيّت آن چنان است كه به سندهاى معتبر روايت شده از جابر از امام محمّدباقر (عليه السلام) كه امام زين العابدين (عليه السلام) به زيارت اميرالمؤمنين (عليه السلام) آمد، و نزد قبر آن حضرت ايستاد، و گريست، و گفت:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا أَمِينَ اللهِ فِى أَرْضِهِ وَحُجَّتَهُ عَلى عِبادِهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ، أَشْهَدُ أَنَّكَ جاهَدْتَ فِى اللهِ حَقَّ جِهادِهِ، وَعَمِلْتَ بِكِتابِهِ، وَاتَّبَعْتَ سُنَنَ نَبِيِّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، حَتّى دَعاكَ اللهُ إِلى جِوارِهِ، فَقَبَضَكَ إِلَيْهِ بِاخْتِيارِهِ، وَاَلْزَمَ أَعْداءَكَ الْحُجَّةَ مَعَ ما لَكَ مِنَ الْحُجَجِ الْبالِغَةِ عَلى جَمِيعِ خَلْقِهِ، اَللّهُمَّ فَاجْعَلْ نَفْسِى مُطْمَئِنَّةً بِقَدَرِكَ، راضِيَةً بِقَضائِكَ، مُولَعَةً بِذِكْرِكَ وَدُعائِكَ، مُحِبَّةً لِصَفْوَةِ أَوْلِيائِكَ، مَحْبُوبَةً فِى أَرْضِكَ وَسَمائِكَ، صابِرَةً عَلى نُزُولِ بَلائِكَ، شاكِرَةً لِفَواضِلِ نَعْمائِكَ، ذاكِرَةً لِسَوابِغِ آلائِكَ، مُشْتاقَةً إِلى فَرْحَةِ لِقائِكَ، مُتَزَوِّدَةً التَّقْوى لِيَوْمِ جَزائِكَ، مُسْتَنَّةً بِسُنَنِ أَوْلِيائِكَ، مُفارِقَةً لاَِخْلاقِ أَعْدائِكَ، مَشْغُولَةً عَنِ الدُّنْيا بِحَمْدِكَ وَثَنائِكَ».

پس گونه خود را بر قبر گذاشت و گفت:

«اَللّهُمَّ إِنَّ قُلُوبَ الْمُخْبِتِينَ إِلَيْكَ والِهَةٌ، وَسُبُلَ الرّاغِبِينَ إِلَيْكَ شارِعَةٌ،وَأَعْلامَ الْقاصِدِينَ إِلَيْكَ واضِحَةٌ، وَأَفْئِدَةَ الْعارِفِينَ مِنْكَ فازِعَةٌ، وَأَصْواتَ الدّاعِينَ إِلَيْكَ صاعِدَةٌ، وَأَبْوابَ الاِْجابَةِ لَهُمْ مُفَتَّحَةٌ، وَدَعْوَةَ مَنْ ناجاكَ مُسْتَجابَةٌ، وَتَوْبَةَ مَنْ أَنابَ إِلَيْكَ مَقْبُولَةٌ، وَعَبْرَةَ مَنْ بَكى مِنْ خَوْفِكَ مَرْحُومَةٌ، وَالاِْغاثَةَ لِمَنِ اسْتَغاثَ بِكَ مَوْجُودَةٌ، وَالاِْعانَةَ لِمَنِ اسْتَعانَ بِكَ مَبْذُولَةٌ، وَعِداتِكَ لِعِبادِكَ مُنْجَزَةٌ، وَزَلَلَ مَنِ اسْتَقالَكَ مُقالَةٌ، وَأَعْمالَ الْعامِلِينَ لَدَيْكَ مَحْفُوظَةٌ، وَأَرْزاقَكَ إِلَى الْخَلائِقِ مِنْ لَدُنْكَ ناِزلَةٌ، وَعَوائِدَ الْمَزِيدِ إِلَيْهِمْ واصِلَةٌ، وَذُنُوبَ الْمُسْتَغْفِرِينَ مَغْفُورَةٌ، وَحَوائِجَ خَلْقِكَ عِنْدَكَ مَقْضِيَّةٌ، وَجَوائِزَ السّائِلِينَ عِنْدَكَ

مُوَفَّرَةٌ، وَعَوائِدَ الْمَزِيدِ مُتَواتِرَةٌ، وَمَوائِدَ الْمُسْتَطْعِمِينَ مُعَدَّةٌ، وَمَناهِلَ الظِّماءِ لَدَيْكَ مُتْرَعَةٌ. اَللّهُمَّ فَاسْتَجِبْ دُعائِى، وَاقْبَلْ ثَنائِى، وَاجْمَعْ بَيْنِى وَبَيْنَ أَوْلِيائِى، بِحَقِّ مُحَمَّد وَعَلِىّ وَفاطِمَةَ وَالْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ، إِنَّكَ وَلِيُّ نَعْمائِى وَمُنْتَهى مُنايَ وَغايَةُ رَجائِي فِي مُنْقَلَبِي وَمَثْوايَ». «أَنْتَ إِلهِى وَسَيِّدِى وَمَوْلايَ، اِغْفِرْ لِي وَ لاَِوْلِيائِنا، وَكُفَّ عَنّا أَعْداءَنا، وَاشْغَلْهُمْ عَنْ اَذانا، وَاَظْهِرْ كَلِمَةَ الْحَقِّ وَاجْعَلْهَا الْعُلْيا، وَأَدْحِضْ كَلِمَةَ الْباطِلِ وَاجْعَلْهَاالسُّفْلى، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ء قَدِيرٌ».

زيارت وارث

زيارت مطلقه امام حسين (عليه السلام) معروف به زيارت وارث اين زيارت معتبر و پرمحتوا، ابراز علاقه و همبستگى با سيدالشّهدا و شهداى ديگر (عليهم السلام) كربلاست، و سلسله نورانى نياكان امام حسين و دودمان رسالت (عليهم السلام) را به ياد مى آورد. و پيوند زائر را با اهلبيت عصمت تحكيم مى كند. پس چون قصد زيارت امام حسين (عليه السلام) نمودى بگو:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا وارِثَ آدَمَ صَفْوَةِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا وارِثَ نُوح نَبِىِّ اللهِ،اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا وارِثَ إِبْراهِيمَ خَلِيلِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ ياوارِثَ مُوسى كَلِيمِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا وارِثَ عِيسى رُوحِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا وارِثَ مُحَمَّد حَبِيبِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا وارِثَ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَا ابْنَ مُحَمَّد الْمُصْطَفى، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ عَلِىّ الْمُرْتَضى، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ فاطِمَةَ الزَّهْراءَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ خَدِيجَةَ الْكُبْرى،اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا ثارَاللهِ وَابْنَ ثارِهِ وَالْوِتْرَ الْمَوْتُورَ، أَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلاةَ، وَآتَيْتَ الزَّكاةَ، وَأَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ، وَنَهَيْتَ عَنِ الْمُنْكَرِ، وَأَطَعْتَ اللهَ وَرَسُولَهُ حَتّى أَتاكَ الْيَقِينُ، فَلَعَنَ اللهُ أُمَّةً قَتَلَتْكَ، وَلَعَنَ اللهُ أُمَّةً ظَلَمَتْكَ، وَلَعَنَ اللهُ أُمَّةً سَمِعَتْ بِذلِكَ فَرَضِيَتْ بِهِ، يا مَوْلايَ ياأَباعَبْدِاللهِ، أَشْهَدُ أَنَّكَ كُنْتَ نُوراً فِي الاَْصْلابِ الشّامِخَةِ وَالاَْرْحامِ الْمُطَهَّرَةِ، لَمْ تُنَجِّسْكَ الْجاهِلِيَّةُ بِأَنْجاسِها،وَلَمْ تُلْبِسْكَ مِنْ مُدْلَهِمّاتِ ثِيابِها، وَأَشْهَدُ أَنَّكَ مِنْ دَعائِمِ

الدِّينِ وَأَرْكانِ الْمُؤْمِنِينَ، وَأَشْهَدُ أَنَّكَ الاِْمامُ الْبَرُّ التَّقِيُّ الرَّضِيُّ الزَّكِيُّ الْهادِي الْمَهْدِيُّ، وَأَشْهَدُ أَنَّ الاَْئِمَّةَ مِنْ وُلْدِكَ كَلِمَةُ التَّقْوي، وَأَعْلامُ الْهُدى، وَالْعُرْوَةُ الْوُثْقى، وَالْحُجَّةُ عَلى أَهْلِ الدُّنْيا، وَاُشْهِدُ اللهَ وَمَلائِكَتَهُ وَأَنْبِياءَهُ وَرُسُلَهُ، أَنِّى بِكُمْ مُؤْمِنٌ وَبِاِيابِكُمْ مُوقِنٌ، بِشَرائِعِ دِينِى وَخَواتِيمِ عَمَلِى، وَقَلْبِى لِقَلْبِكُمْ سِلْمٌ، وَأَمْرِى لاَِمْرِكُمْ مُتَّبِعٌ، صَلَواتُ اللهِ عَلَيْكُمْ، وَعَلى أَرْواحِكُمْ، وَعَلى أَجْسادِكُمْ، وَعَلى أَجْسامِكُمْ، وَعَلى شاهِدِكُمْ، وَعَلى غائِبِكُمْ، وَعَلى ظاهِرِكُمْ، وَعَلى باطِنِكُمْ، بِأَبِى أَنْتَ وَأُمِّى يَاابْنَ رَسُولِ اللهِ، بِأَبِى أَنْتَ وَأُمِّى يا أَباعَبْدِاللهِ، لَقَدْعَظُمَتِ الرَّزِيَّةُ، وَجَلَّتِ الْمُصِيبَةُ بِكَ عَلَيْنا وَعَلى جَمِيعِ أَهْلِ السَّماواتِ وَالاَْرْضِ، فَلَعَنَ اللهُ أُمَّةً أَسْرَجَتْ وَاَلْجَمَتْ وَتَهَيَّأَتْ لِقِتالِكَ، يا مَوْلايَ يا أَباعَبْدِاللهِ، قَصَدْتُ حَرَمَكَ وَأَتَيْتُ مَشْهَدَكَ أَسْأَلُ اللهَ بِالشَّأنِ الَّذِى لَكَ عِنْدَهُ وَبِالْمَحَلِّ الَّذِى لَكَ لَدَيْهِ أَنْ يُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَأَنْ يَجْعَلَنِي مَعَكُمْ فِى الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ». «اَللّهُمَّ إِنِّى صَلَّيْتُ وَرَكَعْتُ وَسَجَدْتُ لَكَ، وَحْدَكَ لا شَرِيكَ لَكَ، لاَِنَّ الصَّلاةَ وَالرُّكُوعَ وَالسُّجُودَ لا تَكُونُ إِلاّ لَكَ، لاَِنَّكَ أَنْتَ اللهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد، وَأَبْلِغْهُمْ عَنِّى أَفْضَلَ السَّلامِ وَالتَّحِيَّةِ، وَارْدُدْ عَلَيَّ مِنْهُمُ السَّلامَ. اَللّهُمَّ وَهاتانِ الرَّكْعَتانِ هَدِيَّةٌ مِنِّي إِلي مَوْلايَ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِىّ عَلَيْهِمَا السَّلامُ، اَللّهُمَّ صَلِّ عَلي مُحَمَّد وَعَلَيْهِ، وَتَقَبَّلْ مِنِّى، وَاجْزِنِى عَلى ذلِكَ بِأَفْضَلِ أَمَلِى وَرَجائِى فِيكَ وفِى وَلِيِّكَ، يا وَلِيَّ الْمُؤْمِنِينَ».

آنگاه به قصد زيارت عليّ بن الحسين (عليهما السلام) بگو:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ نَبِىِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ الْحُسَيْنِ الشَّهِيدِ، السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الشَّهِيدُ بْنُ الشَّهِيدِ، السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْمَظْلُومُ بْنُ الْمَظْلُومِ، لَعَنَ اللهُ أُمَّةً قَتَلَتْكَ، وَ لَعَنَ اللهُ أُمَّةً ظَلَمَتْكَ، وَ لَعَنَ اللهُ أُمَّةً سَمِعَتْ بِذلِكَ فَرَضِيَتْ بِهِ. أَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا وَلِيَّ اللهِ وَ ابْنَ وَلِيِّهِ، لَقَدْ

عَظُمَتِ الْمُصِيبَةُ وَ جَلَّتِ الرَّزِيَّةُ بِكَ عَلَيْنا وَ عَلى جَمِيعِ الْمُسْلِمِينَ، فَلَعَنَ اللهُ أُمَّةً قَتَلَتْكَ، وَ أَبْرَأُ إِلَى اللهِ وَ إِلَيْكَ مِنْهُمْ».

سپس به نيّت زيارت ديگر شهداى كربلا بگو:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَوْلِياءَ اللهِ وَ أَحِبّائَهُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَصْفِياءَ اللهِ وَ اَوِدّائَهُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَنْصارَ دِينِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَنْصارَ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَنْصارَ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ يا اَنصارَ فاطِمَةَ سَيِّدَةِ نِساءِ الْعالَمِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَنْصارَ أَبِى مُحَمَّد الْحَسَنِ بْنِ عَلِىّ الْوَلِىِّ الزَّكِىِّ النّاصِحِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَنْصارَ أَبِى عَبْدِاللهِ، بِأَبِى أَنْتُمْ وَأُمِّى، طِبْتُمْ وَطابَتِ الاَْرْضُ الَّتِى فِيها دُفِنْتُمْ، وَفُزْتُمْ فَوْزاً عَظِيماً، فَيا لَيْتَنِى كُنْتُ مَعَكُمْ فَأَفُوزَ مَعَكُمْ فِى الجِنانِ مَعَ الشُّهَداءِ وَالصّالِحينَ وَحَسُنَ أُولئِكَ رَفيقاً وَالسَّلامُ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ».

زيارة آل يس

مرحوم مجلسى در كتاب بحار الأنوار به نقل از ناحيه مقدّسه چنين آورده است كه هرگاه خواستى به وسيله ما به سوى خداوند تبارك وتعالى و به سوى ما توجه كنيد، بگوييد:

«سَلامٌ عَلى آلِ يس، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا داعِيَ اللهِ وَرَبّانِيَّ آياتِهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا بابَ اللهِ وَدَيّانَ دِينِهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا خَلِيفَةَ اللهِ وَناصِرَ حَقِّهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا حُجَّةَ اللهِ وَدَلِيلَ إِرادَتِهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا تالِيَ كِتابِ اللهِ وَتَرْجُمانَهُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ فِي آناءِ لَيْلِكَ وَأَطْرافِ نَهارِكَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا بَقِيَّةَ اللهِ فِى أَرْضِهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا ميثاقَ اللهِ الَّذِى اَخَذَهُ وَوَكَّدَهُ،اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا وَعْدَ اللهِ الَّذى ضَمِنَهُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْعَلَمُ الْمَنْصُوبُ، وَالْعِلْمُ الْمَصْبُوبُ، وَالْغَوْثُ وَالرَّحْمَةُ الْواسِعَةُ وَعْداً غَيْرَ مَكْذُوب، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ حِينَ تَقُومُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ حينَ تَقْعُدُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ حينَ تَقْرَأُ وَتُبَيِّنُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ حينَ تُصَلِّى وَتَقْنُتُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ حِينَ تَرْكَعُ وَتَسْجُدُ، اَلسَّلامُ

عَلَيْكَ حِينَ تُهَلِّلُ وَتُكَبِّرُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ حينَ تَحْمَدُ

وَتَسْتَغْفِرُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ حينَ تُصْبِحُ وَتُمْسِى، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ فِى اللَّيْلِ إِذا يَغْشى وَالنَّهارِ اِذا تَجَلّى، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الاِْمامُ الْمَأْمُونُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْمُقَدَّمُ الْمَأْمُولُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ بِجَوامِعِ السَّلام، أُشْهِدُكَ يا مَوْلايَ أَنِّي أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، وَأَنَّ مُحَمَّداً عبْدُهُ وَرَسُولُهُ لا حَبِيبَ إِلاّ هُوَ وَأَهْلُهُ، وَأُشْهِدُكَ يا مَوْلايَ أَنَّ عَلِيّاً أَمِيرَ الْمُؤْمِنينَ حُجَّتُهُ، وَالْحَسَنَ حُجَّتُهُ، وَالْحُسَيْنَ حُجَّتُهُ وَعَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ حُجَّتُهُ، وَمُحَمَّدَ بْنَ عَلِيّ حُجَّتُهُ، وَجَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدّ حُجَّتُهُ، وَ مُوسَى بْنَ جَعْفَر حُجَّتُهُ، وَعَلِيَّ بْنَ مُوسي حُجَّتُهُ، وَمُحَمَّدَ بْنَ عَلِيّ حُجَّتُهُ، وَعَلِيَّ ابْنَ مُحَمَّد حُجَّتُهُ، وَالْحَسَنَ بْنَ عَلِيّ حُجَّتُهُ،وَأَشْهَدُأَنَّكَ حُجَّةُ اللهِ، أَنْتُمُ الاَْوَّلُ وَالاْخِرُ، وَأَنَّ رَجْعَتَكُمْ حَقٌّ " لا رَيْبَ فِيها، يَوْمَ لا يَنْفَعُ نَفْساً اِيمانُها لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِى اِيمانِها خَيْراً " ، وَأَنَّ الْمَوْتَ حَقٌّ، وَأَنَّ ناكِراً وَنَكِيراًحَقٌّ، وَأَشْهَدُ أَنَّ النَّشْرَ حَقٌّ، وَالْبَعْثَ حَقٌّ، وَأَنَّ الصِّراطَ حَقٌّ، وَالْمِرْصادَ حَقٌّ، وَالْمِيزانَ حَقٌّ، وَالْحَشْرَ حَقٌّ، وَالْحِسابَ حَقٌّ، وَالْجَنَّةَ وَالنَّارَ حَقٌّ، وَالْوَعْدَ وَالْوَعِيدَ بِهِما حَقٌّ، يا مَوْلايَ شَقِيَ مَنْ خالَفَكُمْ وَسَعِدَ مَنْ أَطاعَكُمْ، فَاشْهَدْ عَلي ما أَشْهَدْتُكَ عَلَيْهِ، وَأَنَا وَلِيٌّ لَكَ بَرِي ءٌ مِنْ عَدُوِّكَ، فَالْحَقُّ ما رَضِيتُمُوهُ، وَالْباطِلُ ما سَخَطْتُمُوهُ، وَالْمَعْرُوفُ ما أَمَرْتُمْ بِهِ، وَالْمُنْكَرُ ما نَهَيْتُمْ عَنْهُ، فَنَفْسِى مُؤْمِنَةٌ بِاللهِ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، وَبِرَسُولِهِ وَبِأَميرِ الْمُؤْمِنينَ وَبِكُمْ يا مَوْلايَ اَوَّلِكُمْ وَآخِرِكُمْ، وَنُصْرَتِى مُعَدَّةٌ لَكُمْ، وَمَوَدَّتِى خالِصَةٌ لَكُمْ آمينَ آمينَ».

سپس بگو:

«اَللّهُمَّ اِنِّى أَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد نَبِىِّ رَحْمَتِكَ وَكَلِمَةِ نُورِكَ، وَأَنْ تَمْلاََ قَلْبِى نُورَ الْيَقِينِ، وَصَدْرِى نُورَ الاِْيمانِ، وَفِكْرِى نُورَ النِّيّاتِ، وَعَزْمِى نُورَ الْعِلْمِ، وَقُوَّتِى نُورَ الْعَمَلِ، وَلِسانِى نُورَ الصِّدْقِ، وَدِينِى نُورَ الْبَصائِرِ مِنْ عِنْدِكَ،وَبَصَرِى نُورَ الضِّياءِ، وَسَمْعِى نُورَ الْحِكْمَةِ، وَمَوَدَّتِى نُورَ الْمُوالاةِ

لِمُحَمَّد وَآلِهِ عَلَيْهِمُ السَّلامُ حَتّى أَلْقاكَ وَقَدْ وَفَيْتُ بِعَهْدِكَ وَميثاقِكَ فَتُغَشِّيَنِى رَحْمَتَكَ يا وَلِيُّ يا حَمِيدُ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلي مُحَمَّد حُجَّتِكَ فِى أَرْضِكَ، وَخَليفَتِكَ فِى بِلادِكَ، وَالدّاعِى إِلى سَبِيلِكَ، وَالْقائِمِ بِقِسْطِكَ،وَالثّائِرِ بِأَمْرِكَ، وَلِىِّ الْمُؤْمِنِينَ وَبَوارِ الْكافِرِينَ، وَمُجَلِّى الظُّلْمَةِ، وَمُنِيرِ الْحَقِّ، وَالنّاطِقِ بِالْحِكْمَةِ وَالصِّدْقِ، وَكَلِمَتِكَ التّامَّةِ فِى أَرْضِكَ، الْمُرْتَقِبِ الْخائِفِ وَالْوَلِىِّ النّاصِحِ، سَفِينَةِ النَّجاةِ وَعَلَمِ الْهُدى وَنُورِ أَبْصارِ الْوَرى، وَخَيْرِ مَنْ تَقَمَّصَ وَارْتَدى، وَمُجَلِّى الْعَمى الَّذِى يَمْلاَُ الاَْرْضَ عَدْلاً وَقِسْطاً كَما مُلِئَتْ ظُلْماً وَجَوْراً، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ء قَدِيرٌ، اَللّهُمَّ صَلِّ عَلي وَلِيِّكَ وَابْنِ أَوْلِيائِكَ الَّذِينَ فَرَضْتَ طاعَتَهُمْ، وَأَوْجَبْتَ حَقَّهُمْ، وَأَذْهَبْتَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَطَهَّرْتَهُمْ تَطْهِيراً، اَللّهُمَّ انْصُرْهُ وَانْتَصِرْ بِهِ لِدِينِكَ، وَانْصُرْ بِهِ أَوْلِياءَكَ وَأَوْلِياءَهُ وَشيعَتَهُ وَأَنْصارَهُ، وَاجْعَلْنا مِنْهُمْ. اَللّهُمَّ اَعِذْهُ مِنْ شَرِّ كُلِّ باغ وَطاغ وَمِنْ شَرِّ جَمِيعِ خَلْقِكَ، وَاحْفَظْهُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ وَعَنْ يَمِينِهِ وَعَنْ شِمالِهِ، وَاحْرُسْهُ وَامْنَعْهُ مِنْ أَنْ يُوصَلَ إِلَيْهِ بِسُوء، وَاحْفَظْ فيهِ رَسُولَكَ وَآلَ رَسُولِكَ، وَاَظْهِرْ بِهِ الْعَدْلَ، وَاَيِّدْهُ بِالنَّصْرِ، وَانْصُرْ ناصِرِيهِ، وَاخْذُلْ خاذِلِيهِ، وَاقْصِمْ

قاصِمِيهِ، وَاقْصِمْ بِهِ جَبابِرَةَ الْكُفْرِ، وَاقْتُلْ بِهِ الْكُفّارَ وَالْمُنافِقِينَ وَجَمِيعَ الْمُلْحِدِينَ حَيْثُ كانُوا مِنْ مَشارِقِ الاَْرْضِ وَمَغارِبِها بَرِّها وَبَحْرِها، وَامْلاَْ بِهِ الاَْرْضَ عَدْلاً، وَاَظْهِرْ بِهِ دِينَ نَبِيِّكَ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَاجْعَلْنِى اللّهُمَّ مِنْ أَنْصارِهِ وَأَعْوانِهِ وَأَتْباعِهِ وَشِيعَتِهِ، وَأَرِنِى فِى آلِ مُحَمَّد عَلَيْهِمُ السَّلامُ ما يَأْمُلُونَ وَفِى عَدُوِّهِمْ ما يَحْذَرُونَ، إِلهَ الْحَقِّ آمِينَ، يا ذَا الْجَلالِ وَالاِْكْرامِ يا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ».

دعاى بعد از زيارت ائمّه (عليهم السلام)

اين دعا به خاطر مفاهيم بسيار ارزشمند و عالى آن، به دعاى عالية المضامين معروف است كه آن را سيد بن طاوس در مصباح الزاير بعد از زيارت جامعه مذكوره نقل فرموده و آن دعاى شريف اين است:

«اَللَّهُمَّ إِنِّى زُرْتُ هَذَا الاِْمامَ مُقِرّاً بِإِمامَتِهِ مُعْتَقِداً لِفَرْضِ طَاعَتِهِ فَقَصَدْتُ مَشْهَدَهُ بِذُنُوبِى

وَ عُيُوبِى وَ مُوبِقاتِ آثامِى وَ كَثْرَةِ سَيِّئاتِى وَ خَطَايايَ وَ ما تَعْرِفُهُ مِنِّي مُسْتَجِيراً بِعَفْوِكَ مُسْتَعِيذاً بِحِلْمِكَ راجِياً رَحْمَتَكَ لاجِئاً إِلَى رُكْنِكَ عَائِذاً بِرَأْفَتِكَ مُسْتَشْفِعاً بِوَلِيِّكَ وَ ابْنِ أَوْلِيَائِكَ وَ صَفِيِّكَ وَ ابْنِ أَصْفِيَائِكَ وَ أَمِينِكَ وَ ابْنِ أُمَنائِكَ وَ خَلِيفَتِكَ وَ ابْنِ خُلَفَائِكَ الَّذِينَ جَعَلْتَهُمُ الْوَسِيلَةَ إِلى رَحْمَتِكَ وَ رِضْوانِكَ وَ الذَّرِيعَةَ إِلَى رَأْفَتِكَ وَ غُفْرَانِكَ أَللَّهُمَّ وَ أَوَّلُ حَاجَتِى إِلَيْكَ أَنْ تَغْفِرَ لِى مَا سَلَفَ مِنْ ذُنُوبِى عَلى كَثْرَتِهَا وَ أَنْ تَعْصِمَنِى فِيما بَقِيَ مِنْ عُمُرِي وَ تُطَهِّرَ دِينِي مِمَّا يُدَنِّسُهُ وَ يَشِينُهُ وَ يُزْرِى بِهِ وَ تَحْمِيَهُ مِنَ الرَّيْبِ وَ الشَّكِّ وَ الْفَسَادِ وَ الشِّرْكِ وَ تُثَبِّتَنِى عَلى طَاعَتِكَ وَ طَاعَةِ رَسُولِكَ وَ ذُرِّيَّتِهِ النُّجَبَاءِ السُّعَدَاءِ صَلَواتُكَ عَلَيْهِمْ وَ رَحْمَتُكَ وَ سَلامُكَ وَ بَرَكَاتُكَ وَ تُحْيِيَنِى ما أَحْيَيْتَنِى عَلَى طَاعَتِهِمْ وَ تُمِيتَنِى إِذَا أَمَتَّنِى عَلى طَاعَتِهِمْ وَ أَنْ لا تَمْحُوَ مِنْ قَلْبِى مَوَدَّتَهُمْ وَ مَحَبَّتَهُمْ وَ بُغْضَ أَعْدَائِهِمْ وَ مُرَافَقَةَ أَوْلِيَائِهِمْ وَ بِرَّهُمْ وَ أَسْأَلُكَ يا رَبِّ أَنْ تَقْبَلَ ذَلِكَ مِنِّى وَ تُحَبِّبَ إِلَيَّ عِبَادَتَكَ وَ الْمُواظَبَةَ عَلَيْهَا وَ تُنَشِّطَنِى لَهَا وَ تُبَغِّضَ إِلَيَّ مَعَاصِيَكَ وَ مَحَارِمَكَ وَ تَدْفَعَنِى عَنْهَا وَ تُجَنِّبَنِى التَّقْصِيرَ فِى صَلاتِى وَالاِْسْتِهَانَةَ بِهَا وَ التَّرَاخِيَ عَنْهَا وَ تُوَفِّقَنِي لِتَأْدِيَتِهَا كَما فَرَضْتَ وَ أَمَرْتَ بِهِ عَلي سُنَّةِ رَسُولِكَ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ رَحْمَتُكَ وَ بَرَكَاتُكَ خُضُوعاً وَ خُشُوعاً وَ تَشْرَحَ صَدْرِى لاِِيتاءِ الزَّكَاةِ وَ إِعْطَاءِ الصَّدَقَاتِ وَ بَذْلِ الْمَعْرُوفِ وَ الاِْحْسَانِ إِلَى شِيعَةِ آلِ مُحَمَّد عَلَيْهِمُ السَّلامُ وَ مُواسَاتِهِمْ وَ لا تَتَوَفَّانِى إِلاّ بَعْدَ أَنْ تَرْزُقَنِى حَجَّ بَيْتِكَ الْحَرَامِ وَ زِيَارَةَ قَبْرِ نَبِيِّكَ وَقُبُورِ الاَْئِمَّةِ عَلَيْهِمُ السَّلامُ وَ أَسْأَلُكَ يا رَبِّ تَوْبَةً نَصُوحاً تَرْضَاهَا وَ نِيَّةً تَحْمَدُهَا وَ عَمَلاً صَالِحاً

تَقْبَلُهُ وَ أَنْ تَغْفِرَ لِى وَ تَرْحَمَنِى إِذَا تَوَفَّيْتَنِى وَ تُهَوِّنَ عَلَيَّ سَكَرَاتِ الْمَوْتِ وَ تَحْشُرَنِي فِى زُمْرَةِ مُحَمَّد وَ آلِهِ صَلَواتُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِمْ وَ تُدْخِلَنِى الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِكَ وَ تَجْعَلَ دَمْعِى غَزِيراً فِى طَاعَتِكَ وَ عَبْرَتِى جَارِيَةً فِيما يُقَرِّبُنِى مِنْكَ وَ قَلْبِى عَطُوفاً عَلى أَوْلِيَائِكَ وَ تَصُونَنِى فِى هَذِهِ الدُّنْيَا مِنَ الْعَاهَاتِ وَ الاْفَاتِ وَ الاَْمْرَاضِ الشَّدِيدَةِ وَ الاَْسْقامِ الْمُزْمِنَةِ وَ

جَمِيعِ أَنْواعِ الْبَلاءِ وَ الْحَوادِثِ وَ تَصْرِفَ قَلْبِى عَنِ الْحَرَامِ وَ تُبَغِّضَ إِلَيَّ مَعَاصِيَكَ وَ تُحَبِّبَ إِلَيَّ الْحَلالَ وَ تَفْتَحَ لِي أَبْوابَهُ وَ تُثَبِّتَ نِيَّتِى وَ فِعْلِى عَلَيْهِ وَ تَمُدَّ فِى عُمُرِى وَ تُغْلِقَ أَبْوابَ الْمِحَنِ عَنِّى وَ لا تَسْلُبَنِى ما مَنَنْتَ بِهِ عَلَيَّ وَ لا تَسْتَرِدَّ شَيْئاً مِمَّا أَحْسَنْتَ بِهِ إِلَيَّ وَ لا تَنْزِعَ مِنِّي النِّعَمَ الَّتِي أَنْعَمْتَ بِهَا عَلَيَّ وَ تَزِيدَ فِيما خَوَّلْتَنِي وَ تُضَاعِفَهُ أَضْعَافاً مُضَاعَفَةً وَ تَرْزُقَنِى مَالاً كَثِيراً وَاسِعاً سَائِغاً هَنِيئاً نَامِياً وَافِياً وَ عِزّاً بَاقِياً كَافِياً وَ جَاهاً عَرِيضاً مَنِيعاً وَ

نِعْمَةً سَابِغَةً عَامَّةً وَ تُغْنِيَنِى بِذَلِكَ عَنِ الْمَطَالِبِ الْمُنَكَّدَةِ وَ الْمَوارِدِ الصَّعْبَةِ وَ تُخَلِّصَنِى مِنْهَا مُعَافيً فِي دِينِي وَ نَفْسِي وَ وُلْدِي وَ ما أَعْطَيْتَنِى وَ مَنَحْتَنِى وَ تَحْفَظَ عَلَيَّ مَالِي وَ جَمِيعَ مَا خَوَّلْتَنِي وَ تَقْبِضَ عَنِّى أَيْدِيَ الْجَبَابِرَةِ وَ تَرُدَّنِي إِلَي وَطَنِي وَ تُبَلِّغَنِي نِهَايَةَ أَمَلِي فِي دُنْيَايَ وَ آخِرَتِي وَ تَجْعَلَ عَاقِبَةَ أَمْرِي مَحْمُودَةً حَسَنَةً سَلِيمَةً وَ تَجْعَلَنِى رَحِيبَ الصَّدْرِ وَاسِعَ الْحَالِ حَسَنَ الْخُلْقِ بَعِيداً مِنَ الْبُخْلِ وَ الْمَنْعِ وَ النِّفَاقِ وَالْكِذْبِ وَالْبَهْتِ وَ قَوْلِ الزُّورِ وَتُرْسِخَ فِى قَلْبِى مَحَبَّةَ مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَ شِيعَتِهِمْ وَ تَحْرُسَنِى يا رَبِّ فِى نَفْسِى وَ أَهْلِى وَ مَالِى وَ وُلْدِى وَ أَهْلِ حُزَانَتِى وَ إِخْوانِى وَ أَهْلِ

مَوَدَّتِى وَ ذُرِّيَّتِى بِرَحْمَتِكَ وَ جُودِكَ اللَّهُمَّ هَذِهِ حَاجَاتِى عِنْدَكَ وَ قَدِ اسْتَكْثَرْتُهَا لِلُؤْمِى وَ

شُحِّى وَ هِيَ عِنْدَكَ صَغِيرَةٌ حَقِيرَةٌ وَ عَلَيْكَ سَهْلَةٌ يَسِيرَةٌ فَأَسْأَلُكَ بِجَاهِ مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِمُ السَّلامُ عِنْدَكَ وَ بِحَقِّهِمْ عَلَيْكَ وَ بِما أَوْجَبْتَ لَهُمْ وَ بِسَائِرِ أَنْبِيَائِكَ وَ رُسُلِكَ وَ أَصْفِيَائِكَ وَ أَوْلِيَائِكَ الْمُخْلَصِينَ مِنْ عِبَادِكَ وَ بِاسْمِكَ الاَْعْظَمِ الاَْعْظَمِ لَمَّا قَضَيْتَها كُلَّها وَ أَسْعَفْتَنِى بِهَا وَ لَمْ تُخَيِّبْ أَمَلِى وَ رَجَائِى، اَللَّهُمَّ وَشَفِّعْ صَاحِبَ هَذَا الْقَبْرِ فِيَّ يا سَيِّدِي يا وَلِيَّ اللَّهِ يا أَمِينَ اللَّهِ أَسْأَلُكَ أَنْ تَشْفَعَ لِى إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِى هَذِهِ

الْحَاجَاتِ كُلِّهَا بِحَقِّ آبَائِكَ الطَّاهِرِينَ وَ بِحَقِّ أَوْلادِكَ الْمُنْتَجَبِينَ فَإِنَّ لَكَ عِنْدَ اللَّهِ تَقَدَّسَتْ أَسْماؤُهُ الْمَنْزِلَةَ الشَّرِيفَةَ وَ الْمَرْتَبَةَ الْجَلِيلَةَ وَ الْجَاهَ الْعَرِيضَ اَللَّهُمَّ لَوْ عَرَفْتُ مَنْ هُوَ أَوْجَهُ عِنْدَكَ مِنْ هَذَا الاِْمامِ وَ مِنْ آبَائِهِ وَ أَبْنائِهِ الطَّاهِرِينَ عَلَيْهِمُ السَّلامُ وَ الصَّلاةُ لَجَعَلْتُهُمْ شُفَعَائِى وَ قَدَّمْتُهُمْ أَمامَ حَاجَتِى وَ طَلِبَاتِى هَذِهِ فَاسْمَعْ مِنِّى وَ اسْتَجِبْ لِى وَ افْعَلْ بِى ما أَنْتَ أَهْلُهُ يا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ، اَللَّهُمَّ وَ ما قَصُرَتْ عَنْهُ مَسْأَلَتِى وَ عَجَزَتْ عَنْهُ قُوَّتِى وَ لَمْ تَبْلُغْهُ فِطْنَتِى مِنْ صَالِحِ دِينِى وَ دُنْيَايَ وَ آخِرَتِي فَامْنُنْ بِهِ عَلَيَّ وَ احْفَظْنِي وَ احْرُسْنِى وَ هَبْ لِى وَ اغْفِرْ لِى وَ مَنْ

أَرَادَنِى بِسُوء أَوْ مَكْرُوه مِنْ شَيْطَان مَرِيد أَوْ سُلْطَان عَنِيد أَوْ مُخَالِف فِى دِين أَوْ مُنازِ ع فِى دُنْيَا أَوْ حاسِد عَلَيَّ نِعْمَةً أَوْ ظالِم أَوْ بَاغ فَاقْبِضْ عَنِّى يَدَهُ وَ اصْرِفْ عَنِّى كَيْدَهُ وَ اشْغَلْهُ عَنِّى بِنَفْسِهِ وَ اكْفِنِى شَرَّهُ وَ شَرَّ أَتْباعِهِ وَ شَيَاطِينِهِ وَ أَجِرْنِى مِنْ كُلِّ مَا يَضُرُّنِى وَ يُجْحِفُ بِى وَ أَعْطِنِى جَمِيعَ الْخَيْرِ كُلِّهِ

مِمَّا أَعْلَمُ وَ مِمَّا لا أَعْلَمُ، اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَ اغْفِرْ لِى وَ لِوالِدَيَّ وَ لاِِخْوانِى وَ أَخَواتِى وَ أَعْمامِى وَ عَمَّاتِى وَ أَخْوالِى وَ خَالاتِى وَ أَجْدَادِى وَ جَدَّاتِى وَ أَوْلادِهِمْ وَ ذَرَارِيهِمْ وَ أَزْوَاجِى وَ ذُرِّيَّاتِى وَ أَقْرِبَائِى وَ أَصْدِقَائِى وَ جِيرَانِى وَ إِخْوانِى فِيكَ مِنْ أَهْلِ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ وَ لِجَمِيعِ أَهْلِ مَوَدَّتِى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ، اَلاَْحْيَاءِ مِنْهُمْ وَ الاَْمْواتِ وَ لِجَمِيعِ مَنْ عَلَّمَنِى خَيْراً أَوْ تَعَلَّمَ مِنِّى عِلْماً، اَللَّهُمَّ أَشْرِكْهُمْ فِى صَالِحِ دُعَائِى وَ زِيَارَتِى لِمَشْهَدِ حُجَّتِكَ وَ وَلِيِّكَ وَ أَشْرِكْنِى فِى صَالِحِ أَدْعِيَتِهِمْ بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ وَ بَلِّغْ وَلِيَّكَ مِنْهُمُ السَّلامَ وَ السَّلامُ عَلَيْكَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ يا سَيِّدِى وَ مَوْلايَ يَا فُلانَ بْنَ فُلان بجاي «فلان بن فلان» نام امامي را كه زيارت مى كند و نام پدر آن بزرگوار را بگويد:

صَلَّى اللَّهُ عَلَيْكَ وَ عَلى رُوحِكَ وَ بَدَنِكَ أَنْتَ وَسِيلَتِى إِلَى اللَّهِ وَ ذَرِيعَتِى إِلَيْهِ وَ لِى حَقُّ مُوالاتِى وَ تَأْمِيلِى فَكُنْ شَفِيعِى إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِى الْوُقُوفِ عَلَى قِصَّتِى هَذِهِ وَ صَرْفِى عَنْ مَوْقِفِى هَذَا بِالنُّجْحِ بِما سَأَلْتُهُ كُلِّهِ بِرَحْمَتِهِ وَ قُدْرَتِهِ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِى عَقْلاً كَامِلاً وَ لُبّاً رَاجِحاً وَ عِزّاً بَاقِياً وَ قَلْباً زَكِيّاً وَ عَمَلاً كَثِيراً وَ أَدَباً بَارِعاً وَ اجْعَلْ ذَلِكَ كُلَّهُ لِى وَ لا تَجْعَلْهُ عَلَيَّ بِرَحْمَتِكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ».

دعا براى حضرت حجة بن الحسن عجل الله فرجه الشريف

هرگاه بخواهى براى خويش يا ديگران دست به دعا بردارى بهتر آن است كه نخست به نيّت دعا براى حضرت ولى عصر (عجل اللّه فرجه الشريف) اين دعا را بخوانى:

«اَللّهُمَّ كُنْ لِوَلِيِّكَ الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ، صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَعَلى آبائِهِ، فِى هذِهِ السّاعَةِ

وَفِى كُلِّ ساعَة، وَلِيّاًوَحافِظاًوَقائِداً وَناصِراً وَدَلِيلاً وَعَيْناً، حَتّى تُسْكِنَهُ أَرْضَكَ طَوْعاً، وَتُمَتِّعَهُ فِيها طَوِيلاً».

دعاى عهد

از حضرت صادق (عليه السلام) روايت است كه هر كس چهل بامداد اين دعا را بخواند از ياوران قائم ما باشد و چنانچه پيش از ظهور آن حضرت بميرد خداوند او را زنده سازد تا در خدمت آن حضرت باشد و خداوند به هر كلمه اين دعا هزار حسنه به او كرامت فرمايد و هزار گناه از او محو كند.

«اَللّهُمَّ رَبَّ النُّورِ الْعَظِيمِ، وَرَبَّ الْكُرْسِىِّ الرَّفِيعِ، وَرَبَّ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ، وَمُنْزِلَ التَّوْراةِ وَالاِْنْجِيلِ وَالزَّبُورِ، وَرَبَّ الظِّلِ

وَالْحَرُورِ، وَمُنْزِلَ الْقُرْآنِ الْعَظِيمِ، وَرَبَّ الْمَلائِكَةِ الْمُقَرَّبِينَ وَالاَْنْبِياءِ وَالْمُرْسَلِينَ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِوَجْهِكَ الْكَرِيمِ،وَبِنُور وَجْهِكَ الْمُنِيرِ وَمُلْكِكَ الْقَدِيمِ، يا حَيُّ يا قَيُّومُ أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الَّذِى أَشْرَقَتْ بِهِ السَّماواتُ وَالاَْرَضُونَ، وَبِاسْمِكَ الَّذى يَصْلَحُ بِهِ الاَْوَّلُونَ وَالآخِرُونَ، يا حَيٌّ قَبْلَ كُلِّ حَيّ، وَيا حَيٌّ بَعْدَ كُلِّ حَيّ،وَيا حَيٌّ حِينَ لا حَيَّ، يا مُحْيِيَ الْمَوْتي وَمُمِيتَ الاَْحْياءِ، يا حَيُّ لا إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ. اَللّهُمَّ بَلِّغْ مَوْلانَاالاِْمامَ الْهادِيَ الْمَهْدِيَّ الْقائِمَ بِأَمْرِكَ، صَلَواتُ اللهِ عَلَيْهِ وَعَلى آبائِهِ الطّاهِرِينَ، عَنْ جَمِيعِ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ فِى مَشارِقِ الاَْرْضِ وَمَغارِبِها، سَهْلِها وَجَبَلِها وَبَرِّها وَبَحْرِها، وَعَنِّى وَ عَنْ والِدَيَّ مِنَ الصَّلَواتِ زِنَةَ عَرْشِ اللهِ وَمِدادَ كَلِماتِهِ وَما أَحْصاهُ عِلْمُهُ وَأَحاطَ بِهِ كِتابُهُ. اَللّهُمَّ إِنِّى أُجَدِّدُ لَهُ فِى صَبِيحَةِ يَوْمِى هذا وَما عِشْتُ مِنْ أَيّامِى عَهْداً وَعَقْداً وَبَيْعَةً لَهُ فِى عُنُقِى، لا أَحُولُ عَنْها وَلا أَزُولُ أَبَداً. اَللّهُمَّ اجْعَلْنِى مِنْ أَنْصارِهِ وَأَعْوانِهِ، وَالذّابِّينَ عَنْهُ، وَالْمُسارِعِينَ إِلَيْهِ فِى قَضاءِ حَوائِجِهِ، وَالْمُمْتَثِلِينَ لاَِوامِرِهِ، وَالْمُحامِينَ عَنْهُ،وَالسَّابِقِينَ إِلى إِرادَتِهِ، وَالْمُسْتَشْهَدِينَ بَيْنَ يَدَيْهِ. اَللّهُمَّ إِنْ حالَ بَيْنِى وَبَيْنَهُ الْمَوْتُ الَّذِى جَعَلْتَهُ عَلى عِبادِكَ حَتْماً مَقْضِيّاً، فَأَخْرِجْنِى مِنْ قَبْرِى، مُؤْتَزِراً كَفَنِى، شاهِراً سَيْفِى، مُجَرَّداً قَناتِى، مُلَبِّياً

دَعْوَةَ الدّاعِى فِى الْحاضِرِ وَالْبادِى . اَللّهُمَّ أَرِنِى الطَّلْعَةَ الرَّشِيدَةَ، والْغُرَّةَ الْحَمِيدَةَ، وَاكْحَلْ ناظِرِى بِنَظْرَة مِنِّى إِلَيْهِ، وَعَجِّلْ فَرَجَهُ وَسَهِّلْ مَخْرَجَهُ، وَأَوْسِعْ مَنْهَجَهُ وَاسْلُكْ بِى مَحَجَّتَهُ، وَأَنْفِذْ أَمْرَهُ وَاشْدُدْ اَزْرَهُ، وَاعْمُرِ اللّهُمَّ بِهِ بِلادَكَ، وَأَحْيِ بِهِ عِبادَكَ، فَإِنَّكَ قُلْتَ وَقَوْلُكَ الْحَقُّ: " ظَهَرَ الْفَسادُ فِى الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ اَيْدِى النّاسِ " ، فَأَظْهِرِ اللّهُمَّ لَنا وَلِيَّكَ وَابْنَ بِنْتِ نَبِيِّكَ الْمُسَمّى بِاسْمِ رَسُولِكَ حَتّى لا يَظْفَرَ بِشَيْ ء مِنَ الْباطِلِ إِلاّ مَزَّقَهُ، ويُحِقَّ الْحَقَّ وَيُحَقِّقَهُ، وَاجْعَلْهُ اللّهُمَّ مَفْزَعاً لِمَظْلُومِ عِبادِكَ، وَناصِراً لِمَنْ لا يَجِدُ لَهُ ناصِراً غَيْرَكَ، وَمُجَدِّداً لِما عُطِّلَ مِنْ أَحْكامِ كِتابِكَ، وَمُشَيِّداً لِما وَرَدَ مِنْ أَعْلامِ دِينِكَ وَسُنَنِ نَبِيِّكَ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَاجْعَلْهُ اللّهُمَّ مِمَّن حَصَّنْتَهُ مِنْ بَأْسِ الْمُعْتَدِينَ. اَللّهُمَّ وَسُرَّ نَبِيَّكَ مُحَمَّداً صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ بِرُؤْيَتِهِ وَمَنْ تَبِعَهُ عَلى دَعْوَتِهِ، وَارْحَمِ اسْتِكانَتَنا بَعْدَهُ، اَللّهُمَّ اكْشِفْ هذِهِ الْغُمَّةَ عَنْ هذِهِ الاُْمَّةِ بِحُضُورِهِ، وَعَجِّلْ لَنا ظُهُورَهُ، إِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَعِيداًوَنَراهُ قَرِيباً، بِرَحْمَتِكَ ياأَرْحَمَ الرّاحِمِينَ».

پس سه بار دست بر ران راست خود مى زنى و هربارمى گويى:

«اَلْعَجَلَ، اَلْعَجَلَ يا مَوْلايَ يا صاحِبَ الزَّمانِ».

نماز شب

روايات وارده از سوى پيشوايان معصوم در فضيلت نماز شب فراوان است كه به ذكر برخى از آنها مى پردازيم:

امام صادق (عليه السلام) از پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) روايت كرده است كه آن حضرت به وصيّش حضرت على بن ابى طالب (عليه السلام) فرمود: يا على ترا به چند چيز سفارش مى كنم به خاطر بسپار... و بر تو باد به نماز شب، و بر تو باد به نماز شب، و بر تو باد به نماز شب، (كافى، ج 8، ص 79) و از انس نقل شده است كه گويد: از پيامبر

شنيدم كه مى فرمود: دو ركعت نماز در دل شب بهتر است از دنيا و آنچه كه در اوست. ( بحار، ج 87 ، ص 148)

كيفيت نماز شب

نماز شب يازده ركعت است، و مى توان در هر ركعت به حمد تنها اكتفا كرد، هشت ركعت آن را به نيت نماز شب بايد خواند و بعد از هر دو ركعت سلام گفت، سپس دو ركعت به نيت نماز شَفْع و يك ركعت به نيت نماز وِتْر و بهتر است كه نمازگزار در قنوت نماز وتر هفتاد مرتبه «أَسْتَغْفِرُ اللهَ رَبّى وَاَتُوبُ إِلَيْهِ» و سپس هفت بار: «هذا مَقامُ الْعائِذِ بِكَ مِنَ النّارِ» و بعد سيصد مرتبه «اَلْعَفْو» بگويد و آنگاه براى چهل نفر از مؤمنان دعا كند و بعد براى خويش دعا نمايد و چون از قنوت فارغ شد ركوع و سجود گزارد و نماز را تمام نمايد و پس از نماز، تسبيح حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) را انجام دهد و بعد هر چه مى خواهد دعا كند.

نماز حضرت فاطمه (عليها السلام)

روايت شده كه حضرت فاطمه (عليها السلام) دو ركعت نماز مى گزارد كه جبرئيل (عليه السلام) تعليم او كرده بود، در ركعت اوّل بعد از حمد صد مرتبه سوره قَدْر و در ركعت دوّم بعد از حمد صد مرتبه سوره توحيد و چون سلام مى گفت اين دعا را مى خواند:

«سُبْحانَ ذِى الْعِزِّ الشّامِخِ الْمُنِيفِ، سُبْحانَ ذِى الْجَلالِ الْباذِخِ الْعَظِيمِ، سُبْحانَ ذِى الْمُلْكِ الْفاخِرِ الْقَدِيمِ، سُبْحانَ مَنْ لَبِسَ الْبَهْجَةَ وَالْجَمالَ، سُبْحانَ مَنْ تَرَدّى بِالنُّورِ وَالْوَقارِ، سُبْحانَ مَنْ يَرى اَثَرَ النَّمْلِ فِى الصَّفا، سُبْحانَ مَنْ يَرى وَقْعَ الطَّيْرِ فِى الْهَواءِ، سُبْحانَ مَنْ هُوَ هكَذا لا هكَذا غَيْرُهُ».

شيخ در مصباح المتهجدين فرموده: سزاوار است كسى كه اين نماز را بجا مى آورد چون از تسبيح فارغ شود زانوها و ذراعها را برهنه نمايد و بچسباند همه مواضِع

سجود خود را بزمين بدون حاجز و حايلى و حاجت خود را از خدا بخواهد و دعا كند آنچه مى خواهد و در همان حال سجده بگويد:

«يا مَنْ لَيْسَ غَيْرَهُ رَبٌّ يُدْعى، يا مَنْ لَيْسَ فَوْقَهُ إِلهٌ يُخْشى، يا مَنْ لَيْسَ دُونَهُ مَلِكٌ يُتَّقى، يا مَنْ لَيْسَ لَهُ وَزِيرٌ يُؤْتى، يا مَنْ لَيْسَ لَهُ حاجِبٌ يُرْشى، يا مَنْ لَيْسَ لَهُ بَوّابٌ يُغْشى، يا مَنْ لا يَزْدادُ عَلى كَثْرَةِ السُّؤالِ إِلاّ كَرَماً وَ جُوداً وَعَلى كَثْرَةِ الذُّنُوبِ إِلاّ عَفْواً وَصَفْحاً، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد وَافْعَلْ بى كَذا وَكَذا».و بجاى كلمه «كذا و كذا» حاجات خود را از خدا بخواهد.

نماز ديگر از حضرت فاطمه (عليها السلام)

شيخ طوسى و سيّد بن طاوس روايت كرده اند از صفوان كه محمّد بن عليّ حلبي روز جمعه خدمت حضرت صادق (عليه السلام) شرفياب شد و عرض كرد: مى خواهم مرا عملى تعليم فرمائى كه در اين روز بهترين اعمال باشد.

حضرت فرمود: من كسى را بهتر از حضرت فاطمه (عليها السلام) ، نزد پيامبر سراغ ندارم و چيزى را بهتر از آنچه حضرت به او آموخت نشان ندارم.

سپس فرمود: هر كس در روز جمعه غسل كند و چهار ركعت نماز گزارد بدو سلام و بخواند در ركعت اوّل بعد از حمد پنجاه مرتبه توحيد، در ركعت دوّم بعد از حمد پنجاه مرتبه "وَالْعادِياتِ " در ركعت سوّم بعد از حمد پنجاه مرتبه " إِذا زُلزِلَتْ " و در ركعت چهارم بعد از حمد پنجاه مرتبه (إِذا ج آءَ نَصْرُ اللهِ " چون از نماز فارغ شود اين دعا بخواند: «إِلهِى وَسَيِّدِى مَنْ تَهَيَّأَ أَوْ تَعَبَّأَ أَوْ اَعَدَّ اَوِ اسْتَعَدَّ لِوِفادَةِ مَخْلُوق رَجاءَ رِفْدِهِ وَفَوائِدِهِ ونائِلِهِ وَفَواضِلِهِ وَجَوائِزِهِ،

فَإِلَيْكَ يا إِلهِى كانَتْ تَهْيِئَتِى وَتَعْبِئَتِى وَإِعْدادِى وَاسْتِعْدادِى، رَجاءَ فَوائِدِكَ وَمَعْرُوفِكَ وَنائِلِكَ وَجَوائِزِكَ، فَلاتُخَيِّبْنِى مِنْ ذلِكَ، يا مَنْ لا تَخِيبُ عَلَيْهِ مَسْأَلَةُ السّائِلِ، وَلا تَنْقُصُهُ عَطِيَّةُ نائِل، فَإِنِّى لَمْ آتِكَ بِعَمَل صالِح قَدَّمْتُهُ، وَلا شَفاعَةِ مَخْلُوق رَجَوْتُهُ أَتَقَرَّبُ إِلَيْكَ بِشَفاعَتِهِ، إِلاّ مُحَمَّداً وَأَهْلَ بَيْتِهِ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَعَلَيْهِمْ، أَتَيْتُكَ أَرْجُو عَظيمَ عَفْوِكَ الَّذِى عُدْتَ بِهِ عَلَى الْخاطِئِينَ عِنْدَ عُكُوفِهِمْ عَلَى الْمَحارِمِ، فَلَمْ يَمْنَعْكَ طُولُ عُكُوفِهِمْ عَلَى الْمَحارِمِ أَنْ جُدْتَ عَلَيْهِمْ بِالْمَغْفِرَةِ، وَأَنْتَ سَيِّدِى الْعَوّادُ بِالنَّعْماءِ، وَأَنَا الْعَوّادُ بِالْخَطاءِ، أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّد وَآلِهِ الطّاهِرِينَ أَنْ تَغْفِرَ لِى ذَنْبِيَ الْعَظِيمَ، فَإِنَّهُ لا يَغْفِرُ الْعَظِيمَ إِلاَّ الْعَظِيمُ،ياعَظِيمُ ياعَظِيمُ ياعَظِيمُ ياعَظِيمُ ياعَظِيمُ ياعَظِيمُ ياعَظيمُ».

نماز حضرت صاحب الزَّمان (عليه السلام)

نماز حضرت صاحب الزَّمان عَجَّلَ اللهُ تَعالى فَرَجَهُ دو ركعت است مى خوانى در هر ركعت سوره حَمْد را و چون به " إِيّاكَ نَعْبُدُ وَإِيّاكَ نَسْتَعِينُ " رسيدى آن را صد مرتبه تكرار مى كنى و سپس بقيه سوره را مى خوانى و بعد " قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ " را يكبار مى خوانى و چون از نماز فارغ شدى اين دعا را مى خوانى :

«اَللّهُمَّ عَظُمَ الْبَلاءُ، وَبَرِحَ الْخَفاءُ، وَانْكَشَفَ الْغِطاءُ، وَضاقَتِ الأَرْضُ بِما وَسِعَتِ السَّماءُ، وَإِلَيْكَ يا رَبِّ الْمُشْتَكى،

وَعَلَيْكَ الْمُعَوَّلُ فِى الشِّدَةِ وَالرَّخاءِ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، اَلَّذِينَ أَمَرْتَنا بِطاعَتِهِمْ، وَعَجِّلِ اللّهُمَّ فَرَجَهُمْ بِقائِمِهِمْ، وَاَظْهِرْ إِعْزازَهُ، يا مُحَمَّدُ يا عَلِيُّ يا عَلِيُّ يا مُحَمَّدُ، اِكْفِيانِي فَإِنَّكُما كافِيايَ، يا مُحَمَّدُ يا عَليُّ يا عَلِيُّ يا مُحَمَّدُ، اُنْصُرانِي فَإِنَّكُما ناصِرايَ، يا مُحَمَّدُ يا عَلِيُّ يا عَلِيُّ يا مُحَمَّدُ، اِحْفَظانِي فَإِنَّكُما حافِظايَ، يا مَوْلايَ يا صاحِبَ الزَّمانِ، يا مَوْلايَ يا صاحِبَ الزَّمانِ، يا مَوْلايَ يا صاحِبَ الزَّمانِ، اَلْغَوثَ الْغَوثَ الْغَوْثَ، أَدْرِكْنِي أَدْرِكْنِى أَدْرِكْنِى، اَلأَمانَ الاَْمانَ الاَْمانَ».

نماز حاجت

نماز حاجت به صورت هاى مختلفى روايت شده است و از جمله آنها نمازى است كه مرحوم كلينى (رحمه الله) در كتاب كافى به سند معتبر از عبدالرحيم قصير روايت كرده است كه مى گويد: حضرت صادق (عليه السلام) به من فرمود: چون مشكلى به تو روى آورد، پناه بياور به رسول خدا (صلى الله عليه وآله) و سپس دو ركعت نماز بگزار و آن را به آن حضرت هديه كن، و چون سلام گفتى اين دعا را بخوان:

«اَللّهُمَّ أَنْتَ السَّلامُ وَمِنْكَ السَّلامُ، وَإِلَيْكَ يَرجِعُ السَّلامُ، اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَبَلِّغْ رُوحَ مُحَمَّد مِنِّى السَّلامُ، وَ أَرْواحَ الاَْئِمَّةِ الصادِقِينَ سَلامِى، وَارْدُدْ عَلَيَّ مِنْهُمُ السَّلامُ، وَالسَّلامُ عَلَيْهِمْ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ. اَللّهُمَّ إِنَّ هاتَيْنِ الرَّكْعَتَيْنِ هَدِيَّةٌ مِنِّى إِلى رَسُولِ اللهِ صلَّى اللهُ عَلَيْه ِو آله و َسَلَّمَ فَأَثِبْنِى عَلَيْهِما ما أَمَّلْتُ وَرَجَوْتُ فِيكَ وَفِى رَسُولِكَ يا وَلِيَّ المُؤْمِنينَ». سپس سجده كن و چهل مرتبه بگو:

«يا حَيُّ يا قَيُّومُ، يا حَيُّ لايَمُوتُ، يا حَيُّ لاإِلهَ إِلاَّ أَنْتَ، يا ذَا الْجَلالِ وَالإكْرامِ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ».

آنگاه گونه راست را بر زمين گذار و همين دعا را كه در سجده گفتى چهل بار بگو بعد گونه چپ را به زمين بگذار و همين دعا را چهل بار تكرار كن، پس سر از سجده بردار و دست راست را بلند كن و چهل مرتبه آن را بخوان، بعد دست ها را روى گردن خود بگذار و با انگشت سبّابه اشاره كن و چهل مرتبه آن دعا را بگو، سپس محاسن خود را به دست چپ بگير و شروع به گريه نما و چنانچه نتوانستى گريه كنى حالت گريه و زارى بخود

بگير و بگو:

«يا مُحَمَّدُ يا رَسُولَ اللّهِ (صلى الله عليه وآله) أَشْكُو إِلَى اللهِ وَإِلَيكَ حاجَتِى، وإِلى أَهْلِ بَيْتِكَ الرّاشِدِينَ حاجَتِى، وَبِكُمْ أَتَوَجَّهُ إِلَى اللهِ فِى حاجَتِى».

سپس سجده كن و در همان حال به اندازه يك نفس بگو: «يا اَللهُ يا اَللهُ»، بعد صلوات فرست وحاجتت را از خدا بخواه.

امام صادق (عليه السلام) فرمود: كسى كه اين عمل را به جا آورد، من از سوى خداى عزّوجل ضمانت مى كنم كه از جاى خود برنخيزد جز آنكه حاجت او برآورده گردد.

نماز جعفر طيّار

نماز جعفر طيّار (عليه السلام) با فضيلت وسند بسيار معتبر وارد شده، كه مهمترين فضيلت آن، بخشيده شدن گناهان كبيره است، و افضل اوقات آن پيش از ظهر روز جمعه است، وچگونگى آن چهار ركعت است؛ دو نماز دو ركعتى، در هر ركعت پس از حمد و سوره، قبل از آن كه ركوع كند، پانزده مرتبه بگويد:

«سُبْحانَ اللهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ وَلا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَاللهُ أَكْبَرُ»، و در ركوع پس از ذكر ركوع ده مرتبه آن را بگويد، و پس از ركوع در حال قيام ده مرتبه، و در سجده بعد از ذكر سجده ده مرتبه، و در جلوس بين دو سجده ده مرتبه، و در سجده دوم ده مرتبه، و پس از سجده دوم ده مرتبه بگويد، و در هر چهار ركعت به همين كيفيّت عمل كند، كه مجموع آن سيصد تسبيح مى شود، و سوره مخصوصى در اين نماز معيّن نشده، ولى افضل است كه در ركعت اوّل پس از حمد، سوره «إِذا زُلْزِلَت» و در ركعت دوّم بعد از حمد، سوره «وَالْعادِيات» و در ركعت سوّم «إِذا جاءَ نَصْرُ اللّه» و

در ركعت چهارم «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ» را بخواند. و نيز مستحب است در سجده دوم از ركعت چهارم پس از اتمامِ تسبيحات بگويد:

«سُبْحانَ مَنْ لَبِسَ الْعِزَّ وَالْوَقارَ، سُبْحانَ مَنْ تَعَطَّفَ بِالْمَجْدِ وَتَكَرَّمَ بِهِ، سُبْحانَ مَنْ لا يَنْبَغِى التَّسْبِيحُ إِلاّ لَهُ، سُبْحانَ مَنْ أَحْصى كُلَّ شَيْ ء عِلْمُهُ، سُبْحانَ ذِي الْمَنِّ وَالنِّعَمِ، سُبْحانَ ذِي الْقُدْرَةِ وَالْكَرَمِ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِمَعاقِدِ الْعِزِّ مِنْ عَرْشِكَ، وَمُنتَهَى الرَّحْمَةِ مِن كِتابِكَ، وَاسْمِكَ الاَْعْظَمِ، وَكَلِماتِكَ التّامَّةِ الَّتِى تَمَّتْ صِدْقاً وَعَدْلاً، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَأَهْلِ بَيْتِهِ وَافْعَلْ بِى كَذا وَكَذا».

و به جاى «وَافْعَلْ بِى كَذا وَكَذا» حاجت خود را از خدا بخواهد كه برآورده مى شود إن شاء اللّه تعالى و مستحبّ است پس از اتمام چهار ركعت نماز دست ها را به دعا بردارد و بگويد:

«يا رَبّ يا رَبّ» به قدر يك نفس و نيز كلمه «يا رَبّاهُ يا رَبّاهُ» را تكرار كند به قدر يك نفس، و «رَبِّ رَبِّ» به اندازه يك نفس، و «يا اَللهُ يا اَللهُ» به قدر يك نفس، و «يا حَيُّ يا حَيُّ» به اندازه يك نفس، و «يا رَحِيمُ يا رَحِيمُ» به اندازه يك نفس، و بعد «يا رَحْمانُ يا رَحْمانُ» هفت مرتبه، و «يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ» هفت مرتبه، بگويد و آنگاه اين دعا را بخواند:

«اَللّهُمَّ إِنِّى أَفْتَتِحُ الْقَوْلَ بِحَمْدِكَ، وَأَنْطِقُ بِالثَّناءِ عَلَيْكَ، وَاُمَجِّدُكَ وَلا غايَةَ لِمَدْحِكَ، وَاُثْنِى عَلَيْكَ، وَمَنْ يَبْلُغُ غايَةَ ثَنائِكَ، وَأَمَدَ مَجْدِكَ وَأَنّى لِخَلِيقَتِكَ كُنْهُ مَعْرِفَةِ مَجْدِكَ؟ وَأَيَّ زَمَن لَمْ تَكُنْ مَمْدُوحاً بِفَضْلِكَ، مَوْصُوفاً بِمَجْدِكَ، عَوّاداً عَلَى الْمُذْنِبِينَ بِحِلْمِكَ تَخَلَّفَ سُكّانُ أَرْضِكَ عَنْ طاعَتِكَ، فَكُنْتَ عَلَيْهِمْ عَطُوفاً بِجُودِكَ، جَواداً بِفَضْلِكَ، عَوّاداً بِكَرَمِكَ، يا لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ الْمَنّانُ ذُوالْجَلالِ وَالاِْكْرامِ».

اعمال دهه اوّل ذى حجّه

ذى حجّه از

ماه هاى شريف است، و از اين رو چون اين ماه داخل مى شد صُلَحاى صحابه و تابعين در عبادت و نماز و نيايش نهايت سعى و اهتمام را داشتند. و ايّام دهه اوّل آن «ايّام معلومات» است كه در قرآن كريم ذكر شده است، و در نهايتِ فضيلت و بركت است. از رسول خدا (صلى الله عليه وآله) روايت شده: كه عمل خير و عبادت در هيچ ايّامى نزد حقّ تعالى از اين دهه محبوبتر نمى باشد، و از براى اين دهه اعمالى است:

اوّل: روزه گرفتن نُه روز اوّل اين دهه كه ثواب روزه تمام عُمر را دارد.

دوّم: خواندن دو ركعت نماز بين مغرب و عشاء در تمام شب هاى اين دهه، در هر ركعت بعد از حمد يك مرتبه توحيد، و آيه " وَواعَدْنامُوسى ثَلثِينَ لَيْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْر فَتَمَّ مِيقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيلَةً وَقالَ مُوسى لاَِخِيهِ هرُونَ اخْلُفْنِى فِى قَوْمِى وَأَصْلِحْ وَلا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ " را بخواند تا با ثواب حاجيان شريك شود.

سوّم: از روز اوّل تا عصر روز عَرَفه بعد از نماز صبح و پيش از مغرب اين دعا را، كه شيخ و سيّد از حضرت صادق (عليه السلام) روايت كرده اند بخواند:

«اَللّهُمَّ هذِهِ الاَْيّامُ الَّتِى فَضَّلْتَها عَلَى غَيْرِها مِنَ الاَْيّامِ وَشَرَّفْتَها، وَقَدْ بَلَّغْتَنِيها بِمَنِّكَ وَرَحْمَتِكَ، فَأَنْزِلْ عَلَيْنا مِنْ بَرَكاتِكَ، وَأَوْسِعْ عَلَيْنا فِيها مِنْ نَعْمائِكَ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَأَنْ تَهْدِيَنا فِيها لِسَبِيلِ الْهُدى وَالْعَفافِ وَالْغِنى، وَالْعَمَلِ فِيها بِما تُحِبُّ وتَرْضى. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ يا مَوْضِعَ كُلِّ شَكْوى، وَيا سامِعَ كُلِّ نَجْوى، وَيا شاهِدَكُلِّ مَلاَء، وَياعالِمَ كُلِّ خَفِيَّة، أَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَأَنْ تَكْشِفَ

عَنّا فِيهَا الْبَلاءَ، وَتَسْتَجِيبَ لَنا فِيهَا الدُّعاءَ، وَتُقَوِّيَنا فِيها وَتُعِينَنا، وَتُوَفِّقَنا فِيها لِما تُحِبُّ رَبَّنا وَتَرْضى، وَعَلى مَا افْتَرَضْتَ عَلَيْنا مِنْ طاعَتِكَ وَطاعَةِ رَسُولِكَ وَأَهْلِ وِلايَتِكَ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَأَنْ تَهَبَ لَنا فِيهَا الرِّضا، إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعاءِ، وَلا تَحْرِمْنا خَيْرَ ما تُنْزِلُ فِيها مِنَ السَّماءِ، وَطَهِّرْنا مِنَ الذُّنُوبِ يا عَلّامَ الْغُيُوبِ، وَأَوْجِبْ لَنا فِيها دارَ الْخُلُودِ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَلا تَتْرُكْ لَنا فِيها ذَنْباً إِلاّغَفَرْتَهُ، وَلا هَمّاً إِلاّفَرَّجْتَهُ، وَلا دَيْناً إِلاّ قَضَيْتَهُ، وَلا غائِباً إِلاّ أَدَّيْتَهُ، وَلا حاجَةً مِنْ حَوائِجِ الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ إِلاّ سَهَّلْتَها وَيَسَّرْتَها، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ء قَدِيرٌ. اَللّهُمَّ يا عالِمَ الْخَفِيّاتِ، يا راحِمَ الْعَبَراتِ، يا مُجِيبَ الدَّعَواتِ، يا رَبَّ الاَْرَضِينَ وَالسَّماواتِ، يا مَنْ لا تَتَشابَهُ عَلَيْهِ الاَْصْواتُ، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَاجْعَلْنا فِيها مِنْ عُتَقائِكَ وَطُلَقائِكَ مِنَ النّارِ، وَالْفائِزِينَ بِجَنَّتِكَ، النّاجِينَ بِرَحْمَتِكَ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ، وَصَلَّى اللهُ عَلى سَيِّدِنامُحَمَّدوَآلِهِ أَجْمَعِينَ، وَسَلِّمْ عَلَيْهِمْ تَسْلِيماً».

چهارم: در هر روز از دهه بخواند پنج دعايى را كه حضرت جبرئيل از سوى خداوند براى حضرت عيسى هديه آورده كه در اين دهه بخواند، و آن پنچ دعا اين است:

(1) (أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، بِيَدِهِ الْخَيْرُ، وَهُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ء قَدِيرٌ». (2) (أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، أَحَداً صَمَداً لَمْ يَتَّخِذْ صاحِبَةً وَلا وَلَداً». (3) (أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، أَحَداًصَمَداً لَم يَلِدْ وَلَم يُولَدْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ». (4) (أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ

الْحَمْدُ، يُحْيِى وَيُمِيتُ، وَهُوَ حَيٌّ لا يَمُوتُ، بِيَدِهِ الْخَيْرُ، وَهُوَ عَلي كُلِّ شَيْ ء قَدِيرٌ». (5) (حَسْبِيَ اللهُ وكَفي، سَمِعَ اللهُ لِمَنْ دَعا، لَيْسَ وَراءَ اللهِ مُنْتَهى ، أَشْهَدُ لِلّهِ بِما دَعا، وَأَنَّهُ بَرِى ءٌ مِمَّنْ تَبَرَّءَ، وَأَنَّ لِلّهِ الاْخِرَةَ وَالاُْولى».

حضرت عيسى (عليه السلام) ثواب بسيارى براى خواندن هر كدام از اين پنج دعا را صد بار، نقل كرده است.

پنجم: بخواند در هر روزِ اين دهه اين تهليلات را كه از اميرالمؤمنين (عليه السلام) روايت شده است با ثواب بسيار، و اگر روزى ده مرتبه بخواند بهتر است.

«لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ عَدَدَ اللَّيالِى وَالدُّهُورِ، لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ عَدَدَ أَمْواجِ الْبُحُورِ، لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَرَحْمَتُهُ خَيْرٌ مِمّا يَجْمَعُونَ، لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ عَدَدَ الشَّوْكِ وَالشَّجَرِ، لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ عَدَدَ الشَّعْرِ وَالْوَبَرِ، لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ عَدَدَ الْحَجَرِ وَالْمَدَرِ، لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ عَدَدَ لَمْحِ الْعُيُونِ، لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ " فِى اللَّيْلِ إِذاعَسْعَسَ " ، وَفِى " الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ " ، لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ عَدَدَ الرِّ ياحِ فِى البَرارِى وَالصُّخُورِ، لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ مِنَ الْيَوْمِ إِلى يَوْمِ " يُنْفَخُ فِى الصُّورِ " ».

روز اوّل ذى حجّه: روز بسيار مباركى است، و در آن چند عمل وارد است:

اوّل: روزه كه ثواب روزه هشتاد ماه را دارد.

دوّم: خواندن نماز حضرت فاطمه (عليها السلام) ، و طبق روايتى كه شيخ نقل كرده، چهار ركعت است؛ دو نماز دو ركعتى، مثل نمازاميرالمؤمنين (عليه السلام) ، درهر ركعت حمد يك مرتبه، و توحيد پنجاه مرتبه، وبعد از نماز، تسبيح حضرت را بخواند، و بگويد:

«سُبْحانَ ذِى الْعِزِّ الشّامِخِ الْمُنِيفِ، سُبْحانَ ذِى الْجَلالِ الْباذِخِ الْعَظِيمِ، سُبْحانَ ذِى الْمُلْكِ الْفاخِرِ الْقَدِيمِ، سُبْحانَ مَنْ

يَرى اَثَرَ النَّمْلَةِ فِى الصَّفا، سُبْحانَ مَنْ يَرى وَقْعَ الطَّيْرِ فِى الْهَواءِ، سُبْحانَ مَنْ هُوَ هكَذا وَلا هكَذا غَيْرُهُ ».

سوّم: نيم ساعت پيش از اذان ظهر، دو ركعت نماز گزارد، در هر ركعت حمد يك مرتبه، و بعد هر كدام از توحيد و آية الكرسى و سوره قدر، را ده مرتبه بخواند.

چهارم: هر كس از ظالمى بترسد در اين روز بگويد:«حَسْبِى حَسْبِى حَسْبِى مِنْ سُؤالِى عِلْمُكَ بِحالِى».

و بدان كه در اين روز حضرت ابراهيم خليل (عليه السلام) متولّد شده، و به روايت شيخين تزويج حضرت فاطمه با امير المؤمنين (عليهما السلام) در اين روز مى باشد.

روز هفتم: سال صد و چهارده هجرى قمرى، شهادت حضرت امام محمّد باقر (عليه السلام) در مدينه واقع شده، كه روز حُزن شيعه است.

روز هشتم: روز ترْوِيَه است، وروزه اش فضيلت دارد، و روايت شده كه كفّاره شصت سال گناه است، و شيخ شهيد غسل اين روز را مستحب دانسته است.

شب نهم: شب عرفه، كه از ليالى متبرّكه و شب مناجات با قاضى الحاجات است، و توبه در آن شب مقبول، و دعا در آن مستجاب است، و كسى كه آن شب را به عبادت به سر آورد اجر صد و هفتاد سال عبادت دارد، و از براى آن شب چند عمل است كه در بخش اوّل فصل سوّم ذكر مى شود.

روز نُهم: روز عرفه، و از اعياد عظيمه است، اگر چه به اسم عيد ناميده نشده است، و روزى است كه حق تعالى بندگان خويش را به عبادت و اطاعت خود خوانده، و جود و احسان خود را براى ايشان گسترانيده، و شيطان در اين روز خوار و حقير و

رانده تر و خشمگين تر از همه اوقات خواهد بود.

براى اين روز چند عمل است، كه بعضى از آنها در اعمال روز عرفه (ادعيه و زيارات مكه مكرمه) خواهد آمد.

شب دهم: از ليالى متبرّكه و از جمله چهار شبى است كه احياى آنها مستحب است، و درهاى آسمان در اين شب باز است، و سنّت است در آن زيارت امام حسين (عليه السلام) و دعاى:

«يا دائِمَ الْفَضْلِ عَلَى الْبَرِيَّةِ، يا باسِطَ الْيَدَيْنِ بِالْعَطِيَّةِ، يا صاحِبَ الْمَواهِبِ السَّنِيَّةِ، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ خَيْرِ الْوَرى سَجِيَّة، وَاغْفِرْ لَنا يا ذَا الْعُلى فِى هذِهِ الْعَشِيَّةِ».

روز دهم: روزعيد قربان وبسيار روز شريفى است،وبعضى اعمال آن در (ادعيه و زيارات مكه مكرمه) خواهد آمد.

اعمال عيد غدير

عيد غدير، براى پيروان اهل بيت (عليهم السلام) ، از اهميّت خاصّى برخوردار است، چرا كه عيد آل محمّد (عليهم السلام) و عيد عدالت و رهبرى است، و نزد ائمّه داراى حرمت و قداست بسيارى مى باشد. در اين روز رسول خدا (صلى الله عليه وآله) در غدير خم حضرت على (عليه السلام) را به ولايت و جانشينى خويش منصوب فرمود.

اعمالى كه براى اين روز مبارك نوشته اند بسيار است، از جمله چند عمل زير است:

اوّل: روزه، كه كفّاره گناهان است و پاداش بسيار دارد.

دوّم: غسل.

سوّم: زيارت حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) ، بخصوص «زيارت امينُ اللّه».

چهارم: دو ركعت نماز و بهتر است در ركعت اوّل بعد از حمد سوره قَدْر و در ركعت دوّم بعد از حمد سوره توحيد را بخواند وپس از پايان نماز به سجده رود وصد مرتبه شكر خدا كند (شُكْراً للهِ ِ) ، سپس سر از سجده بردارد واين دعارا بخواند:

«اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِأَنَّ لَكَ

الْحَمْدَ وَحْدَكَ لا شَرِيكَ لَكَ، وَأَنَّكَ واحِدٌ أَحَدٌ صَمَدٌ، لَمْ تَلِدْ وَلَمْ تُولَدْ، وَلَمْ يَكُنْ لَكَ كُفُواً أَحَدٌ، وَأَنَّ مَحَمَّداً عَبْدُكَ وَرَسُولُكَ، صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَآلِهِ، يا مَنْ هُوَ كُلَّ يَوْم فِى شَأْن، كَما كانَ مِنْ شَأْنِكَ أَنْ تَفَضَّلْتَ عَلَيَّ بِأَنْ جَعَلْتَنِي مِنْ أَهْلِ إِجابَتِكَ، وَأَهْلِ دِينِكَ، وَأَهْلِ دَعْوَتِكَ، وَوَفَّقْتَنِى لِذلِكَ فِى مُبْتَدَإ خَلْقِى، تَفَضُّلاً مِنْكَ وَكَرَماً وَجُوداً، ثُمَّ أَرْدَفْتَ الْفَضْلَ فَضْلاً وَالْجُودَ جُوداً وَالْكَرَمَ كَرَماً، رَأْفَةً مِنْكَ وَرَحْمَةً، إِلى أَنْ جَدَّدْتَ ذلِكَ الْعَهْدَ لِى تَجْدِيداً بَعْدَ تَجْدِيدِكَ خَلْقِى، وَكُنْتُ نَسْياً مَنْسِيّاً ناسِياً ساهِياً غافِلاً، فَأَتْمَمْتَ نِعْمَتَكَ بِأَنْ ذَكَّرْتَنِى ذلِكَ، وَمَنَنْتَ بِهِ عَلَيَّ، وَهَدَيْتَنِي لَهُ، فَلْيَكُنْ مِنْ شَأْنِكَ يا إِلهِي وَسَيِّدِي وَمَوْلايَ أَنْ تُتِمَّ لِي ذلِكَ، ولا تَسْلُبْنِيهِ حَتّي تَتَوَفّانِي عَلي ذلِكَ وَأَنْتَ عَنِّى راض، فَإِنَّكَ أَحَقُّ الْمُنْعِمِينَ أَنْ تُتِمَّ نِعْمَتَكَ عَلَيَّ. اَللّهُمَّ سَمِعْنا وأَطَعْنا وَاَجَبْنا داعِيكَ بِمَنِّكَ، فَلَكَ الْحَمْدُ، " غُفْرانَكَ رَبَّناوَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ " ، آمَنّا بِاللهِ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، وَبِرَسُولِهِ مَحَمَّد، وَصَدَّقْنا وَاَجَبْنا داعِيَ اللهِ، وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فِي مُوالاةِ مَوْلانا وَمَوْلَى المُؤْمِنِينَ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ عَلِىِّ بْنِ أَبِى طالِب، عَبْدِ اللهِ وَاَخِى رَسُولِهِ، وَالصِّدِّيقِ الاَْكْبَرِ وَالْحُجَّةِ عَلى بَرِيَّتِهِ، اَلْمُؤَيِّدِ بِهِ نَبِيَّهُ وَدِينَهُ الْحَقَّ الْمُبِينَ، عَلَماً لِدِينِ اللهِ، وَخازِناً لِعِلْمِهِ، وَعَيْبَةَ غَيْبِ اللهِ، وَمَوْضِعَ سِرِّ اللهِ، وَأَمِينَ اللهِ عَلى خَلْقِهِ، وَشاهِدَهُ فِى بَريَّتِهِ. اَللّهُمَّ "رَبَّناإِنَّناسَمِعْنا مُنادِياً يُنادِى لِلاِْيمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ ف آمَنّا، رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَكَفِّرْ عَنّا سَيِّئاتِنا وَتَوَفَّنا مَعَ الاَْبْرارِ،

رَبَّنا وَآتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى رُسُلِكَ وَلا تُخْزِنا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّكَ لا تُخْلِفُ الْمِيعادَ " ، فَاِنّا يارَبَّنا بِمَنِّكَ وَلُطْفِكَ اَجَبْنا داعِيكَ، وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ، وَصَدَّقْناهُ وَصَدَّقْنا مَوْلَى الْمُؤْمِنِينَ، وَكَفَرْنا بِالْجِبْتِ وَالطّاغُوتِ، فَوَلِّنا ما تَوَلَّيْنا، وَاحْشُرْنا مَعَ أَئِمَّتِنا، فَاِنّا بِهِمْ مُؤْمِنُونَ مُوقِنُونَ، وَلَهُمْ مُسَلِّمُونَ، آمَنّا بِسِرِّهِمْ

وَعَلانِيَتِهِمْ وَشاهِدِهِمْ وَغائِبِهِمْ وَحَيِّهِمْ وَمَيِّتِهِمْ، وَرَضِينا بِهِمْ أَئِمَّةً وَقادَةً وَسادَةً، وَحَسْبُنا بِهِمْ بَيْنَنا وَبَيْنَ اللهِ دُونَ خَلْقِهِ، لا نَبْتَغِى بِهِمْ بَدَلاً، ولا نَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِمْ وَلِيجَةً، وَبَرِئْنا إِلَى اللهِ مِنْ كُلِّ مَنْ نَصَبَ لَهُمْ حَرْباً مِنَ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ مِنَ الاَْوَّلِينَ وَالاْخِرِينَ، وَكَفَرْنا بِالْجِبْتِ وَالطّاغُوتِ وَالاَْوْثانِ الاَْرْبَعَةِ وَأَشْياعِهِمْ وَأَتْباعِهِمْ وَكُلِّ مَنْ والاهُمْ مِنَ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ، مِنْ أَوَّلِ الدَّهْرِ إِلى آخِرِهِ. اَللّهُمَّ إِنّا نُشْهِدُكَ أَنّا نَدِينُ بِما دانَ بِهِ مُحَمَّدٌ وَآلُ مُحَمَّد، صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَعَلَيْهِمْ، وَقَوْلُنا ما قالُوا، وَدِينُنا ما دانُوا

بِهِ، ما قالُوا بِهِ قُلْنا، وَما دانُوا بِهِ دِنّا،وَما أَنْكَرُوا أَنْكَرْنا، وَمَنْ والَوْا والَيْنا، وَمَنْ عادَوْا عادَيْنا، وَمَنْ لَعَنُوا لَعَنّا، وَمَنْ تَبَرَّءُوا مِنْهُ تَبَرَّأْنا مِنْهُ، وَمَنْ تَرَحَّمُوا عَلَيْهِ تَرَحَّمْنا عَلَيْهِ، آمَنّا وَسَلَّمْنا وَرَضِينا وَاتَّبَعْنا مَوالِيَنا، صَلَواتُ اللهِ عَلَيْهِمْ. اَللّهُمَّ فَتَمِّمْ لَنا ذلِكَ وَلا تَسْلُبْناهُ، وَاجْعَلْهُ مُسْتَقِرّاً ثابِتاً عِنْدَنا وَلا تَجْعَلْهُ مُسْتَعاراً، وَأَحْيِنا ما أَحْيَيْتَنا عَلَيْهِ، وَاَمِتْنا إِذا أَمَتَّنا عَلَيْهِ، آلُ مُحَمَّد أَئِمَّتُنا، فَبِهِمْ نَأْتَمُّ وَإِيّاهُمْ نُوالِى، وَعَدُوَّهُمْ عَدُوَّ اللهِ نُعادِى، فَاجْعَلْنا مَعَهُمْ فِى الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ، فَاِنّا بِذلِكَ راضُونَ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ».

باز به سجده رود و صد مرتبه «اَلْحَمْدُ للهِ ِ» و صد مرتبه «شُكْراً لِلّهِ» بگويد. و روايت شده كه هر كس اين عمل را بجا آورد ثواب كسى داشته باشد كه در روز عيد غدير نزد حضرت رسول خدا (صلى الله عليه وآله) حاضر شده باشد، و با آن حضرت بر ولايت بيعت كرده باشد، و بهتر آن است كه اين نماز را نزديك زوال گذارد، كه حضرت در آن ساعت اميرالمؤمنين (عليه السلام) را در غدير خم به امامت و خلافت براى مردم نصب فرمود.

پنجم: خواندن دعاى ندبه.

ششم: خواندن اين دعا، كه سيد

بن طاوس از شيخ مفيد نقل كرده است:

«اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّد نَبِيِّكَ، وَعَلِىّ وَلِيِّكَ، وَالشَّأْنِ وَالْقَدْرِ الَّذِى خَصَصْتَهُما بِهِ دُونَ خَلْقِكَ، أَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَعَلِىّ، وَأَنْ تَبْدَأَ بِهِما فِى كُلِّ خَيْر عاجِل. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، اَلاَْئِمَّةِ الْقادَةِ، وَالدُّعاةِ السّادَةِ، وَالنُّجُومِ الزّاهِرَةِ، وَالاَْعْلامِ الْباهِرَةِ، وَساسَةِ الْعِبادِ، وَأَرْكانِ الْبِلادِ، وَالنّاقَةِ الْمُرْسَلَةِ، وَالسَّفِينَةِ النّاجِيَةِ الْجارِيَةِ فِى اللُّجَجِ الْغامِرَةِ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، خُزّانِ عِلْمِكَ، وَأَرْكانِ تَوْحِيدِكَ، وَدَعائِمِ دِينِكَ، وَمَعادِنِ كَرامَتِكَ، وَصَفْوَتِكَ مِنْ بَرِيَّتِكَ، وَخِيَرَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ، اَلاَْتْقِياءِ الاَْنْقِياءِ النُّجَباءِ الاَْبْرارِ، وَالْبابِ الْمُبْتَلى بِهِ النّاسُ، مَنْ اَتاهُ نَجا، وَمَنْ أَباهُ هَوى. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، أَهْلِ الذِّكْرِ الَّذِينَ أَمَرْتَ بِمَسْأَلَتِهِمْ، وَذَوِى الْقُرْبَى الَّذِينَ أَمَرْتَ بِمَوَدَّتِهِمْ، وَفَرَضْتَ حَقَّهُمْ، وَجَعَلْتَ الْجَنَّةَ مَعادَ مَنِ اقْتَصَّ آثارَهُمْ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، كَما أَمَرُوا بِطاعَتِكَ، وَنَهَوْا عَنْ مَعْصِيَتِكَ، وَدَلُّوا عِبادَكَ عَلى وَحْدانِيَّتِكَ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِحَقِّ مُحَمَّد نَبِيِّكَ وَنَجِيِّكَ وَصَفْوَتِكَ وَأَمِينِكَ وَرَسُولِكَ إِلى خَلْقِكَ، وَبِحَقِّ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِنَ، وَيَعْسُوبِ الدِّينِ، وَقائِدِ الغُرِّ الْمُحَجَّلِينَ، الْوَصِىِّ الْوَفِىِّ، وَالصِّدِّيقِ الاَْكْبَرِ، وَالْفارُوقِ بَيْنَ الْحَقِّ وَالْباطِلِ، وَالشّاهِدِ لَكَ، وَالدّالِّ عَلَيْكَ، وَالصّادِعِ بِأَمْرِكَ، وَالْمُجاهِدِ فِى سَبِيلِكَ، لَمْ تَأْخُذْهُ فِيكَ لَوْمَةُ لائِم، أَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَأَنْ تَجْعَلَنِى فِى هذَا الْيَوْمِ الَّذِى عَقَدْتَ فِيهِ لِوَلِيِّكَ الْعَهْدَ فِى أَعْناقِ خَلْقِكَ، وَأَكْمَلْتَ لَهُمُ الدِّينَ مِنَ الْعارِفِينَ بِحُرْمَتِهِ، وَالْمُقِرِّينَ بِفَضْلِهِ، مِنْ عُتَقائِكَ وَطُلَقائِكَ مِنَ النّارِ، وَلا تُشْمِتْ بِى حاسِدِى النِّعَمِ. اَللّهُمَّ فَكَما جَعَلْتَهُ عِيدَكَ الاَْكْبَرَ، وَسَمَّيْتَهُ فِى السَّماءِ يَوْمَ الْعَهْدِ الْمَعْهُودِ، وَفِى الاَْرْضِ يَوْمَ الْمِيثاقِ الْمَأْخُوذِ وَالْجَمْعِ الْمَسْؤُولِ، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مَحَمَّد، وَأَقْرِرْ بِهِ عُيُونَنا، وَاجْمَعْ بِهِ شَمْلَنا، وَلاتُضِلَّنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا، وَاجْعَلْنا لاَِنْعُمِكَ مِنَ الشّاكِرِينَ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ، اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى عَرَّفَنا فَضْلَ

هذَا الْيَوْمِ، وَبَصَّرَنا حُرْمَتَهُ، وَكَرَّمَنا بِهِ، وَشَرَّفَنا بِمَعْرِفَتِهِ، وَهَدانا بِنُورِهِ، يا رَسُولَ اللهِ، يا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، عَلَيْكُما وَعَلى عِتْرَتِكُما وَعَلى مُحِبِّيكُما مِنِّى أَفْضَلُ السَّلامِ ما بَقِيَ اللَّيْلُ وَالنَّهارُ، وَبِكُما أَتَوَجَّهُ إِلَى اللهِ رَبِّى وَربِّكُما فِى نَجاحِ طَلِبَتِى، وَقَضاءِ حَوائِجِى، وتَيْسِيرِ أُمُورِى».

هفتم: آنكه در ديدار با برادران مؤمن، اين تهنيت را به يكديگر بگويند كه سپاس نعمت ولايت است:

«اَلْحَمْدُ للهِ ِ الَّذِى جَعَلَنا مِنَ الْمُتَمَسِّكِينَ بِوِلايَةِ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ وَالاَْئِمَّةِ عَلَيْهِمُ السَّلامُ».

ونيز بخواند:

«اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى أَكْرَمَنا بِهذَا الْيَوْمِ، وَجَعَلَنا مِنَ الْمُوفِينَ بِعَهْدِهِ إِلَيْنا وَمِيثاقِهِ الَّذِى واثَقَنا بِهِ مِنْ وِلايَةِ وُلاةِ أَمْرِهِ، وَالْقُوّامِ بِقِسْطِهِ، وَلَمْ يَجْعَلْنا مِنَ الْجاحِدِينَ وَالْمُكَذِّبِينَ بِيَوْمِ الدِّينِ».

هشتم آنكه صد مرتبه بگويد:

«اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى جَعَلَ كَمالَ دِينِهِ وَتَمامَ نِعْمَتِهِ بِوِلايَةِ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ عَلِىِّ بْنِ أَبِى طالِب عَلَيْهِ السَّلامُ».

اعمال روز مباهله

طبق يك سنّت ديرين، گاه دو نفر يا دو گروه با هم در مسأله اى اختلاف نظر داشتند و هيچ يك به گفته ديگرى قانع نمى شدند، باهم «مباهله» مى كردند، و از خداوند مى خواستند كه طرف باطل را با فرستادن عذابى هلاك كند و طرف حق پيروز شود.

مسيحيان نجران، چون به رسالت پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) ايمان نداشتند، مى خواستند كه با مباهله، حق آشكار شود. نصاراى نجران در تاريخ مقرّر و مكان معيّن با همه زيورها و آرايش ها و تشريفات حاضر شدند. رسول خدا (صلى الله عليه وآله) هم همراه با اهل بيت خاصّ خود براى مباهله حاضر شدند.

رسول خدا پيش از آنكه خواست مباهله كند، عبا بر دوش مبارك گرفت و سپس اميرالمؤمنين و فاطمه و حسن و حسين (عليهم السلام) را داخل در زير عبا نمود، و گفت: پروردگارا! هر پيغمبرى را اهل بيتى

بوده است كه مخصوصترين خلق بوده اند، بار خداوندا! اينها اهل بيت من مى باشند، پس از ايشان برطرف كن شكّ و گناه را، و پاك كن ايشان را. پس جبرئيل نازل شد و آيه تطهير را در شأن ايشان آورد. پس حضرت رسول (صلى الله عليه وآله) آن چهار بزرگوار را بيرون برد از براى مباهله، چون نگاه نصارى بر ايشان افتاد و حقّانيّت آن حضرت و آثار نزول عذاب را مشاهده كردند، جرأت مباهله ننمودند، و درخواست مصالحه و قبول جزيه نمودند.

در اين روز نيز حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) در حال ركوع انگشترى خود را به سائل داد، و آيه " إنَّما وَلِيُّكُمُ اللهُ... "در شأنش نازل شد، وبالجمله اين روز، روز شريفى است، ودر آن چند عمل وارد است:

اوّل: غسل، دوّم: روزه، سوّم: دو ركعت نماز، مثل نمازِ روز عيد غدير كه از نظر وقت و كيفيّت و ثواب و خواندن آية الكرسى مثل نماز روز عيد غدير است.

چهارم: خواندن دعاى مباهله كه شبيه به دعاى سحر ماه رمضان است، و شيخ و سيّد هر دو دعاى روز مباهله را از حضرت صادق (عليه السلام) چنين نقل كرده اند:

«اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ مِنْ بَهائِكَ بِأَبْهاهُ وكُلُّ بَهائِكَ بَهِيٌّ. اَللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَ لُكَ بِبَهائِكَ كُلِّهِ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ مِنْ جَلالِكَ بِأَجَلِّهِ وَكُلُّ جَلالِكَ جَلِيلٌ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِجَلالِكَ كُلِّهِ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ مِنْ جَمالِكَ بِأَجْمَلِهِ وَكُلُّ جَمالِكَ جَمِيلٌ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِجَمالِكَ كُلِّهِ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَدْعُوكَ كَما أَمَرْتَنِى، فَاسْتَجِبْ لِى كَما وَعَدْتَنِى. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ مِنْ عَظَمَتِكَ بِأَعْظَمِها وَكُلُّ عَظَمَتِكَ عَظِيمَةٌ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِعَظَمَتِكَ كُلِّها. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ

مِنْ نُورِكَ بِأَنْوَرِهِ وَكُلُّ نُورِكَ نَيِّرٌ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِنُورِكَ كُلِّهِ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ مِنْ رَحْمَتِكَ بِأَوْسَعِها وَكُلُّ رَحْمَتِكَ واسِعَةٌ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِرَحْمَتِكَ كُلِّها. اَللّهُمَّ إِنِّى أَدْعُوكَ كَما أَمَرْتَنِى، فَاسْتَجِبْ لِى كَما وَعَدْتَنِى. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ مِنْ كَمالِكَ بِأَكْمَلِهِ وَكُلُّ كَمالِكَ كامِلٌ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِكَمالِكَ كُلِّهِ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ مِنْ كَلِماتِكَ بِأَتَمِّها وَكُلُّ كَلِماتِكَ تامَّةٌ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِكَلِماتِكَ كُلِّها. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ مِنْ أَسْمائِكَ بِأَكْبَرِها وَكُلُّ أَسْمائِكَ كَبِيرَةٌ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِأَسْمائِكَ كُلِّها. اَللّهُمَّ إِنِّى أَدْعُوكَ كَما أَمَرْتَنِى، فَاسْتَجِبْ لِى كَما وَعَدْتَنِى. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ مِنْ عِزَّتِكَ بِأَعَزِّها وَكُلُّ عِزَّتِكَ عَزِيزَةٌ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِعِزَّتِكَ كُلِّها. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ مِنْ مَشِيَّتِكَ بِأَمْضاها وَكُلُّ مَشِيَّتِكَ ماضِيَةٌ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ

بِمَشِيَّتِكَ كُلِّها. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِقُدْرَتِكَ الَّتِى اسْتَطَلْتَ بِها عَلى كُلِّ شَيْ ء وَكُلُّ قُدْرَتِكَ مُسْتَطِيلَةٌ. اَللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَ لُكَ بِقُدْرَتِكَ كُلِّها. اَللّهُمَّ إِنِّى أَدْعُوكَ كَما أَمَرْتَنِى، فَاسْتَجِبْ لِى كَما وَعَدْتَنِى. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ مِنْ عِلْمِكَ بِأَنْفَذِهِ وَكُلُّ عِلْمِكَ نافِذٌ، اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِعِلْمِكَ كُلِّهِ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ مِنْ قَوْلِكَ بِأَرْضاهُ وَكُلُّ قَوْلِكَ رَضِيٌّ. اَللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَ لُكَ بِقَوْلِكَ كُلِّهِ. اَللّهُمَّ إِنِّي أَسْأَ لُكَ مِنْ مَسائِلِكَ بِأَحَبِّهاإِلَيْكَ وَكُلُّهاإِلَيْكَ حَبِيبَةٌ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِمَسائِلِكَ كُلِّها. اَللّهُمَّ إِنِّى أَدْعُوكَ كَما أَمَرْتَنِى، فَاسْتَجِبْ لِى كَما وَعَدْتَنِى. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ مِنْ شَرَفِكَ بِأَشْرَفِهِ وَكُلُّ شَرَفِكَ شَرِيفٌ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِشَرَفِكَ كُلِّهِ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ مِنْ سُلْطانِكَ بِأَدْوَمِهِ وَكُلُّ سُلْطانِكَ دائِمٌ، اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِسُلْطانِكَ كُلِّهِ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ مِنْ مُلْكِكَ بِأَفْخَرِهِ وَكُلُ

مُلْكِكَ فاخِرٌ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِمُلْكِكَ كُلِّهِ. اَللّهُمَّ إِنِّى

أَدْعُوكَ كَما أَمَرْتَنِى، فَاسْتَجِبْ لِى كَما وَعَدْتَنِى. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ مِنْ عَلائِكَ بِأَعْلاهُ وَكُلُّ عَلائِكَ عال. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِعَلائِكَ كُلِّهِ، اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ مِنْ آياتِكَ بِأَعْجَبِها وَكُلُّ آياتِكَ عَجِيبَةٌ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِ آياتِكَ كُلِّها. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ مِنْ مَنِّكَ بِأَقْدَمِهِ وَكُلُّ مَنِّكَ قَدِيمٌ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِمَنِّكَ كُلِّهِ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَدْعُوكَ كَما أَمَرْتَنِى، فَاسْتَجِبْ لِى كَما وَعَدْتَنِى. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِما أَنْتَ فِيهِ مِنَ الشُّئُونِ وَالْجَبَرُوتِ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِكُلِّ شَأْن وَكُلِّ جَبَرُوت. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ بِما تُجِيبُنِى بِهِ حِينَ أَسْأَلُكَ، يا اَللهُ يا لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ،أَسْأَ لُكَ بِبَهاءِ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، يا لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ،أَسْأَ لُكَ بِجَلالِ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، يا لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ،أَسْأَ لُكَ بِلا إِلهَ إلاّ أَنْتَ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَدْعُوكَ كَما أَمَرْتَنِى، فَاسْتَجِبْ لِى كَما وَعَدْتَنِى. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ مِنْ رِزْقِكَ بِأَعَمِّهِ وَكُلُّ رِزْقِكَ عامٌّ، اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِرِزْقِكَ كُلِّهِ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ مِنْ عَطائِكَ بِأَهْنَئِهِ وَكُلُّ عَطائِكَ هَنِيئٌ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِعَطائِكَ كُلِّهِ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ مِنْ خَيْرِكَ بِأَعْجَلِهِ وَكُلُّ خَيْرِكَ عاجِلٌ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِخَيْرِكَ كُلِّهِ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَ لُكَ مِنْ فَضْلِكَ بِأَفْضَلِهِ وَكُلُّ فَضْلِكَ فاضِلٌ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِفَضْلِكَ كُلِّهِ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَدْعُوكَ كَما أَمَرْتَنِى، فَاسْتَجِبْ لِى كَما وَعَدْتَنِى. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَابْعَثْنِى عَلَى الاِْيمانِ بِكَ وَالتَّصْدِيقِ بِرَسُولِكَ عَلَيْهِ وَآلِهِ السَّلامُ، وَالْوِلايَةِ لِعَلِىِّ بْنِ أَبِى طالِب، وَالْبَراءَةِ مِنْ عَدُوِّهِ، وَالاِْيتِمامِ بِالاَْئِمَّةِ مِنْ آلِ مُحَمَّد عَلَيْهِمُ السَّلامُ، فَإِنِّى قَدْ رَضِيتُ بِذلِكَ يا رَبِّ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد عَبْدِكَ وَرَسُولِكَ فِى الاَْوَّلِينَ، وَصَلِّ عَلى مُحَمَّد فِى الاْخِرِينَ، وَصَلِّ عَلى مُحَمَّد فِى الْمَلاَِ الاَْعْلى، وَصَلِّ

عَلى مُحَمَّد فِى الْمُرْسَلِينَ. اَللّهُمَّ أَعْطِ مُحَمَّداً الْوَسِيلَةَ وَالشَّرَفَ وَالْفَضِيلَةَ وَالدَّرَجَةَ الْكَبِيرَةَ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَقَنِّعْنِى بِما رَزَقْتَنِى، وَبارِكْ لِى فِيما أَعْطَيْتَنِى، وَاحْفَظْنِى فِى غَيْبَتِى وَفِى كُلِّ غائِب هُوَ لِى. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَابْعَثْنِى عَلَى الاِْيمانِ بِكَ وَالتَّصْدِيقِ بِرَسُولِكَ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَأَسْأَلُكَ خَيْرَ الْخَيْرِ رِضْوانَكَ وَالْجَنَّةَ، وَأَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ الشَّرِّ سَخَطِكَ وَالنّارِ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَاحْفَظْنِى مِنْ كُلِّ مُصِيبَة، وَمِنْ كُلِّ بَلِيَّة، وَمِنْ كُلِّ عُقُوبَة، وَمِنْ كُلِّ فِتْنَة، وَمِنْ كُلِّ بَلاء، وَمِنْ كُلِّ شَرّ، وَمِنْ كُلِّ مَكْرُوه، وَمِنْ كُلِّ مُصِيبَة، وَمِنْ كُلِّ آفَة نَزَلَتْ أَوْ تَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ إِلَى الاَْرْضِ، فِى هذِهِ السّاعَةِ، وَفِى هذِهِ اللَّيْلَةِ، وَفِى هذَا الْيَوْمِ، وَفِى هذَا الشَّهْرِ، وَفِى هذِهِ السَّنَةِ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَاقْسِمْ لِى مِنْ كُلِّ سُرُور، وَمِنْ كُلِّ بَهْجَة، وَمِنْ كُلِّ اِسْتِقامَة، وَمِنْ كُلِّ فَرَج، وَمِنْ كُلِّ عافِيَة، وَمِنْ كُلِّ سَلامَة، وَمِنْ كُلِّ كَرامَة، وَمِنْ كُلِّ رِزْق واسِع حَلال طَيِّب، وَمِنْ كُلِّ نِعْمَة، وَمِنْ كُلِّ سَعَة نَزَلَتْ أَوْ تَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ إِلَى الاَْرْضِ، فِى هذِهِ السّاعَةِ، وَفِى هذِهِ اللَّيْلَةِ، وَفِى هذَا الْيَوْمِ، وَفِى هذَا الشَّهْرِ، وَفِى هذِهِ السَّنَةِ. اَللّهُمَّ إِنْ كانَتْ ذُنُوبِى قَدْ أَخْلَقَتْ وَجْهِى عِنْدَكَ، وَحالَتْ بَيْنِى وَبَيْنَكَ، وَغَيَّرَتْ حالِى عِنْدَكَ، فَإِنِّى أَسْأَلُكَ بِنُورِ وَجْهِكَ الَّذِى لايُطْفَأُ، وَبِوَجْهِ مُحَمَّد حَبِيبِكَ الْمُصْطَفى، وَبِوَجْهِ وَلِيِّكَ عَلِىّ الْمُرْتَضى، وَبِحَقِّ أَوْلِيائِكَ الَّذِينَ انْتَجَبْتَهُمْ، أَنْ

تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَأَنْ تَغْفِرَلِي ما مَضي مِنْ ذُنُوبِي، وَأَنْ تَعْصِمَنِى فِيما بَقِيَ مِنْ عُمُرِي، وَأَعُوذُ بِكَ اَللّهُمَّ أَنْ أَعُودَ فِي شَيْ ء مِنْ مَعاصِيكَ أَبَداً ما أَبقَيْتَنِي، حَتّي تَتَوَفّانِي وَأَنَا لَكَ مُطِيعٌ وَأَنْتَ عَنِّى راض، وَأَنْ تَخْتِمَ لِى عَمَلِى بِأَحْسَنِهِ، وَتَجْعَلَ لِى ثَوابَهُ الْجَنَّةَ،

وَأَنْ تَفْعَلَ بِى ما أَنْتَ أَهْلُهُ، يا أَهْلَ التَّقْوى وَيا أَهْلَ الْمَغْفِرَةِ، صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَارْحَمْنِى بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ».

فصل دوّم: اعمال مدينه منوّره

فضيلت زيارت پيامبر صلى الله عليه وآله و حضرت فاطمه زهرا و ائمّه بقيع عليهم السلام

مستحب موٌكّد است براى مردم، خصوصاً حُجّاج، مُشرّف شدن به زيارت روضه مُطهّره و آستانه منوّره فخر عالميان حضرت سيّد المرسلين محمّد بن عبداللّه (صلى الله عليه وآله) ، و ترك زيارت آن حضرت باعث جفا در حقّ او مى شود.

و شيخ شهيد فرموده: اگر مردم ترك زيارت آن حضرت كنند، بر امام است كه ايشان را مجبور كند به رفتن زيارت آن حضرت، زيرا كه ترك زيارت آن حضرت موجب جفا در حقّ پيامبر (صلى الله عليه وآله) است.

شيخ صدوق از حضرت صادق (عليه السلام) روايت كرده كه فرمود: هرگاه كسى از شما حجّ كند، بايد حَجّش را ختم كند به زيارت ما، زيرا كه اين از تمامى حجّ است. و نيز روايت كرده از حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) كه فرمود: تمام كنيد حجّ خود را به زيارت حضرت رسول (صلى الله عليه وآله) كه ترك زيارت آن حضرت بعد از حجّ جفا و خلاف ادب است، و شما را امر به اين كرده اند، و برويد به زيارت قبورى كه حق تعالى لازم گردانيده است بر شما حقّ آنها و زيارت آنها را، و روزى از حق تعالى طلب كنيد نزد آن قبرها، و نيز از ابو الصّلت هَرَوى روايت كرده كه گفت: به خدمت حضرت امام رضا (عليه السلام) عرض كردم كه نظر شما درباره اين حديث كه مؤمنين از منازل خويش در بهشت، زيارت مى كنند پروردگارشان را چيست؟

حضرت در جواب او فرمودند: اى ابا الصّلت! حق تعالى پيغمبرش حضرت

محمّد (صلى الله عليه وآله) را بر جميع خلقش از پيغمبران و فرشتگان برترى بخشيده و اطاعت او را اطاعت خود، و بيعت با او را بيعت با خود، و زيارت او را زيارت خودش شمرده است، چنانچه در سوره نساء آيه 80 فرمود: " مَن يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ " ، و در سوره فتح، آيه 48 فرموده: " إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللهَ يَدُ اللهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ " .

حضرت رسُول (صلى الله عليه وآله) فرموده: «هر كس مرا زيارت كند در حال حيات يا بعد از فوت من چنان است كه حق تعالى را زيارت كرده باشد...».

و حِميَرى در «قرب الاسناد» از حضرت صادق (عليه السلام) روايت كرده كه فرمود: رسُول خدا (صلى الله عليه وآله) فرموده: هركس مرا زيارت كند در حيات من يا بعد از فوت من شفيع او گردم در روز قيامت.

و در حديثى است كه حضرت صادق (عليه السلام) روز عيدى رفت به زيارت رسول اللّه (صلى الله عليه وآله) و بر آن حضرت سلام كرد، و فرمود: ما به سبب زيارت و سلام بر رسول خدا (صلى الله عليه وآله) بر اهل همه شهرها مكّه و غير مكّه، فضيلت داريم.

و مرحوم شيخ طوسى در تهذيب از يزيد بن عبدالملك روايت كرده، و او از پدرش، از جدّش، كه گفت: به خدمت حضرت فاطمه (عليها السلام) مشرّف شدم، آن حضرت بر من سلام كرد، سپس از من پرسيد كه براى چه آمده اى؟ عرض كردم: براى طلب بركت و ثواب. فرمود: خبر داد مرا پدرم، و اينك حاضر است كه هر كس بر او و بر من سه

روز سلام كند، حق تعالى بهشت را از براى او واجب گرداند، گفتم: در حال حياتتان؟ فرمود: بلى، و هم چنين بعد از موت ما.

علاّمه مجلسى فرموده كه در حديث معتبر از عبداللّه بن عبّاس منقول است كه حضرت رسول (صلى الله عليه وآله) فرمود: هر كس امام حسن (عليه السلام) را در بقيع زيارت كند قدمش بر صراط ثابت گردد و نلغزد در روزى كه قدم ها بر آن بلغزد.

و در «مقنعه» از حضرت صادق (عليه السلام) روايت شده كه فرمود: هر كس مرا زيارت كند گناهانش آمرزيده شود و فقير و پريشان نميرد.

ابن قولويه در كامل الزيارات حديث طولانى از هشام بن سالم از حضرت صادق (عليه السلام) روايت كرده و از جمله فرازهاى آن اين است كه: مردى به خدمت حضرت صادق (عليه السلام) شرفياب شد، و عرض كرد: آيا بايد زيارت كرد پدرت را؟ فرمود: بلى. عرض كرد: پاداش آن چيست؟ فرمود: اگر با اعتقاد و متابعت از امامت او باشد پاداش آن بهشت است. عرض كرد: كسى كه اعراض كند از زيارت او چه خواهد داشت؟ فرمود: حسرت خواهد داشت در يوم الحسرة كه روز قيامت است... و احاديث در اين باب بسيار است.

آداب زيارت

زيارت، ديدار با روحهاى پاك و الگوهاى كمال و آيينه هاى حق نماست. زائر، خود را در برابر وجودهاى والا و پيشوايان معصومى ديده، با اعتراف به نقص خود و كمال آن اولياى الهى، به فضايل آنان اشاره مى كند، و درودهاى خود را نثارشان مى نمايد، و پيوند خويش را با آنان و با راه و تعاليم و فرهنگشان ابراز مى دارد.

از اين رو، نخستين شرط زيارت،

«ادب» است، و ادب هم در سايه معرفت و محبّت پديد مى آيد.

خود را در محضر رسول الله (صلى الله عليه وآله) ديدن، و در برابر قبور پاك امامان ايستادن، هم آدابِ ظاهرى دارد، هم آدابِ باطنى.

آنچه در منابع روايى مانند «بحار الأنوار» و نوشته هاى علما درباره آداب زيارت آمده، بسيار است، و در اين جا برخى از آن آداب را نقل مى كنيم:

1 قبل از ورود به زيارتگاه، غسل كردن و باطهارت بودن و خواندن اين دعا هنگام غسل زيارت مستحب است:«بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ. اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ نُوراً وَطَهُوراً وَحِرْزاً وَشِفاءً مِنْ كُلِّ داء وَسُقْم وَآفَة وَعاهَة. اَللّهُمَّ طَهِّرْ بِهِ قَلْبِى،

وَاشْرَحْ بِهِ صَدْرِى، وَسَهِّلْ لِى بِهِ أَمْرِى».

2 لباس هاى پاكيزه پوشيدن و عطر و بوى خوش استعمال كردن.

3 هنگام رفتن به زيارت، قدم هاى كوتاه برداشتن، با آرامش و وقار راه رفتن، با خضوع و خشوع آمدن، سر به زير انداختن و به اين طرف و آن طرف و بالا نگاه نكردن، و ترك كلمات بيهوده و مخاصمه و مجادله نمودن در راه، تا رسيدن به حرم.

4 هنگام رفتن به حرم و زيارت، زبان به تسبيح و حمد خدا گشودن، و صلوات بر محمّد و آل او فرستادن، ودهان را با ياد خدا و نام اهل بيت معطّر ساختن.

5 بر درگاه حرم ايستادن، و دعا خواندن، و اجازه ورود خواستن، و سعى در تحصيل رقّت قلب و خشوع دل نمودن، و مقام و عظمت صاحب قبر را تصوّر نمودن، و اين كه او ما را مى بيند، سخن ما را مى شنود، و سلام ما را پاسخ مى دهد. هرگاه رقّت قلب حاصل شد

و آمادگى روحى پديد آمد، در اين حال وارد شود، و زيارت نمايد

6 در وقت داخل شدن، پاى راست را مقدّم داشتن، و هنگام خروج از حرم پاى چپ را، آن گونه كه در ورود و خروج مسجد مستحب است.

7 در برابر ضريح ايستادن و زيارت نامه هايى را كه از ائمه (عليهم السلام) رسيده، خواندن.

8 در زيارت قبر معصومين (عليهم السلام) رو به قبر منوّر آنها ايستادن، و پس از فراغت از زيارت، با تضرّع دعا كردن، و از خداوند حاجت خواستن، سپس به طرف بالاى سر رفتن، و رو به قبله دعا كردن، و زيارت خواندن.

9 صاحب قبر را براى بر آمدن حاجت و رفع نياز نزد خداوند شفيع قرار دادن.

10 ايستادن هنگام خواندن زيارت، اگر عذرى و ضعفى ندارد.

11 هنگام مشاهده قبر مطهّر و پيش از خواندن زيارت، (آرام) اَللّهُ أَكْبَر بگويد.

12 خواندن دو ركعت نماز زيارت در حرم مطهّر، و اگر زيارت ائمّه است، بالاى سر بهتر است. و پس از نماز، دعاهاى منقول را خواندن، و حاجت طلبيدن، و تلاوت قرآن با آرامش و ترتيل و طمأنينه، و هديه كردن ثواب آن به روح مقدّس آن معصوم.

13 پرهيز از سخنان ناشايست، و كلمات لغو و بيهوده، و جدال هاى بى مورد در حرم ها و زيارتگاه ها.

14 صداى خود را در نماز و زيارت خيلى بلند نكردن، كه مزاحم زيارت ديگران نشود.

15 وداع كردن با پيامبر (صلى الله عليه وآله) و امام (عليه السلام) ، هنگام بيرون آمدن از شهر (زيارت وداع حضرت رسول (صلى الله عليه وآله) و ائمّه در همين كتاب آمده است) .

16 پس از زيارت، تعجيل در

بيرون آمدن، تا هم شدّت شوق براى رجوع به زيارت بيشتر شود و هم نوبت و فرصت براى ديگران باشد، و پرهيز از اختلاط با زنان در مَشاهد مشرّفه، و رعايت حرمت و دورى از هر نوع خطا و گناه. هم چنين در صورت ازدحام و كثرت زوّار، رعايت حال آنان را كردن، و مكان و فرصت زيارت به آنان دادن.

17 حضور قلب داشتن در تمام مراحل زيارت، و نيز توبه و استغفار و صدقه به نيازمندان و انفاق به مستحقّان.

18 هنگام زيارت، بايد زمينه اى براى كمال روحى و رشد معنوى و تصفيه قلب انسان فراهم شود، تا زائر را در اخلاق و زندگى و عفاف و تقوا به اولياء اللّه نزديك سازد، و وسيله اى براى توبه، تطهير، و تزكيه باطنى وى گردد. اين جز با توفيق الهى و جز با داشتن «معرفت» و «محبّت» نسبت به اين بزرگواران، فراهم نمى شود. اساس ارزش زيارت هم به معرفت است، و درباره زيارت ائمّه و معصومين (عليهم السلام) تعبير «عارِفاً بِحَقِّهِ» اشاره به همين نكته است، و گرنه، زيارت بى معرفت، آن ثواب و كمال مطلوب را ندارد.

زيارت اوّل حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم

هرگاه به مدينة الرّسول وارد شدى، پس از غسل زيارت اذن دخول بخوان:

«اَللّهُمَّ اِنِّى قَدْ وَقَفْتُ عَلى باب مِنْ اَبْوابِ بُيُوتِ نَبِيِّكَ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَقَدْ مَنَعْتَ النّاسَ أَنْ يَدْخُلُوا إِلاّ بِإِذْنِهِ،

فَقُلْتَ: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِ ّ إِلاّ أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ»، اَللّهُمَّ إِنِّى أَعْتَقِدُ حُرْمَةَ صاحِبِ هذَا الْمَشْهَدِ

الشَّرِيفِ فِى غَيْبَتِهِ، كَماأَعْتَقِدُها فِى حَضْرَتِهِ، وَاَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَكَ وَخُلَفاءَكَ عَلَيْهِمُ السَّلامُ أَحْياءٌ عِنْدَكَ يُرْزَقُونَ، يَرَوْنَ مَقامِى وَيَسْمَعُونَ كَلامِى وَيَرُدُّونَ سَلامِى، وَأَنَّكَ حَجَبْتَ عَنْ سَمْعِى كَلامَهُمْ، وَفَتَحْتَ بابَ فَهْمِى

بِلَذِيذِ مُناجاتِهِمْ، وَإِنِّى أَسْتَأذِنُكَ يا رَبِ ّ أَوَّلاً، وَأَسْتَأْذِنُ رَسُولَكَ صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ ثانِياً... ءَاَدْخُلُ يارَسُولَ اللّهِ، ءَاَدْخُلُ يا حُجَّةَ اللّهِ، ءَاَدْخُلُ يا مَلائِكَةَ اللّهِ الْمُقَرَّبِينَ اَلْمُقِيمِينَ فِى هذَا الْمَشْهَدِ، فَأْذَنْ لِى يا مَوْلايَ فِي الدُّخُولِ أَفْضَلَ ما اَذِنْتَ لاَِحَد مِنْ أَوْلِياءِكَ، فَاِنْ لَمْ أَكُنْ أَهْلاً لِذلِكَ فَاَنْتَ اَهْلٌ لِذلِكَ»،

پس داخل شو، وبگو:

«بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ وَفِى سَبِيلِ اللهِ، وَعَلى مِلَّةِ رَسُولِ اللّهِ صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِى وَارْحَمْنِى، وَتُبْ عَلَيَّ، اِنَّكَ اَنْتَ التَّوّابُ الرَّحِيمُ».

از در جبرئيل داخل شو، و مُقدّم دار پاى راست را، و صد مرتبه اَللهُ أَكْبَرُ بگو. آنگاه دو ركعت نماز تحيّت مسجد «اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يارَسُولَ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا نَبِيَّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مُحَمَّدَبْنَ عَبْدِاللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا خاتَمَ

النَّبِيِّينَ، أَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ بَلَّغْتَ الرِّ سالَةَ، وَأَقَمْتَ الصَّلاَةَ، وَآتَيْتَ الزَّكَاةَ، وَأَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ، وَنَهَيْتَ عَنِ الْمُنْكَرِ، وَعَبَدْتَ اللهَ مُخْلِصاً حَتّى أَتاكَ الْيَقِينُ، فَصَلَواتُ اللهِ عَلَيْكَ وَرَحْمَتُهُ وَعَلى أَهْلِ بَيْتِكَ الطّاهِرِينَ».

سپس رو به قبله در كنار ستونى كه در سمت راست مرقد مطهّر است بايست، در حالى كه قبر مطهّر در سمت چپ تو و منبر در سمت راست تو باشد كه در اين حال در بالا سَرِ رسول خدا (صلى الله عليه وآله) قرار رفته اى و بگو:

«أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ، وَأَشْهَدُ أَنَّكَ رَسُولُ اللهِ، وَأَنَّكَ مُحَمَّدُ ابْنُ عَبْدِاللهِ، وَأَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ بَلَّغْتَ رِسالاتِ رَبِّكَ، وَنَصَحْتَ لاُِمَّتِكَ، وَجاهَدْتَ فِى سَبِيلِ اللهِ، وَعَبَدْتَ اللهَ مُخْلِصاً حَتّى أَتاكَ الْيَقِينُ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ،وَأَدَّيْتَ الَّذِى عَلَيْكَ مِنَ الْحَقِّ، وَأَنَّكَ قَدْ رَؤُفْتَ بِالْمُؤْمِنِينَ، وَغَلُظْتَ عَلَى الْكافِرِينَ، فَبَلَغَ اللهُ بِكَ أَفْضَلَ شَرَفِ مَحَلِّ الْمُكْرَمِينَ،

اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى اسْتَنْقَذَنا بِكَ مِنَ الشِّرْكِ وَالضَّلالَةِ. اَللّهُمَّ فَاجْعَلْ صَلَواتِكَ وَصَلَواتِ مَلائِكَتِكَ الْمُقَرَّبِينَ وَأَنْبِيائِكَ الْمُرْسَلِينَ وَعِبادِكَ الصّالِحِينَ، وَأَهْلِ السَّماواتِوَالاَْرَضِينَ، وَمَنْ سَبَّحَ لَكَ يارَبَّ الْعالَمِينَ مِنَ الاَْوَّلِينَ وَالاْخِرِينَ، عَلى مُحَمَّد عَبْدِكَ وَرَسُولِكَ وَنَبِيِّكَ وَأَمِينِكَ وَنَجِيِّكَ وَحَبِيبِكَ وَصَفِيِّكَ وَخاصَّتِكَ وَصَفْوَتِكَ وَخِيَرَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ. اَللّهُمَّ أَعْطِهِ الدَّرَجَةَ الرَّفِيعَةَ، وَآتِهِ

الْوَسِيلَةَ مِنَ الْجَنَّةِ، وَابْعَثْهُ مَقاماً مَحْمُوداً يَغْبِطُهُ بِهِ الاَْوَّلُون وَالاْخِرُونَ. اَللّهُمَّ إِنَّكَ قُلْتَ: " وَلَو أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَوّاباً رَحِيماً " ، وَإِنِّى أَتَيْتُكَ مُسْتَغْفِراً تائِباً مِنْ ذُنُوبِى، وَإِنِّى أَتَوَجَّهُ بِكَ إِلَى اللهِ رَبِّى وَرَبِّكَ لِيَغْفِرَ لِى ذُنُوبِى ».

و حاجت خود را بطلب، اميد است كه برآورده شود.

پس صلوات و درودهاى مخصوص بر رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) را بخوان:

«اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد كَما حَمَلَ وَحْيَكَ وَ بَلَّغَ رِسالاتِكَ، وَصَلِّ عَلى مُحَمَّد كَما أَحَلَّ حَلالَكَ، وَحَرَّمَ حَرامَكَ، وَعَلَّمَ كِتَابَكَ، وَصَلِّ عَلى مُحَمَّد كَما اَقامَ الصَّلاةَ، وَآتَى الزَّكَاةَ، وَدَعا إِلى دِينِكَ، وَصَلِّ عَلى مُحَمَّد كَما صَدَّقَ بِوَعْدِكَ، وَأَشْفَقَ مِنْ وَعِيدِكَ، وَصَلِّ عَلى مُحَمَّد كَما غَفَرْتَ بِهِ الذُّنُوبَ، وَسَتَرْتَ بِهِ الْعُيُوبَ، وَفَرَّجْتَ بِهِ الْكُرُوبَ، وَصَلِّ عَلى مُحَمَّد كَما دَفَعْتَ بِهِ الشَّقاءَ، وَكَشَفْتَ بِهِ الْغَمّاءَ، وَأَجَبْتَ بِهِ الدُّعاءَ، وَنَجَّيْتَ بِهِ مِنَ الْبَلاءِ، وَصَلِّ عَلى مُحَمَّد كَما رَحِمْتَ بِهِ الْعِبادَ، وَأَحْيَيْتَ بِهِ الْبِلادَ، وَقَصَمْتَ بِهِ الْجَبابِرَةَ، وَأَهْلَكْتَ بِهِ الْفَراعِنَةَ، وَصَلِّ عَلى مُحَمَّد كَما أَضْعَفْتَ بِهِ الاَْمْوالَ، وَأَحْرَزْتَ بِهِ مِنَ الاَْهْوالِ، وَكَسَرْتَ بِهِ الاَْصْنامَ، وَرَحِمْتَ بِهِ الاَْنامَ، وَصَلِّ عَلى مُحَمَّد كَما بَعَثْتَهُ بِخَيْرِ الاَْدْيانِ، وَأَعْزَزْتَ بِهِ الاِْيمانَ، وَتَبَّرْتَ بِهِ الاَْوْثانَ، وَعَظَّمْتَ بِهِ الْبَيْتَ الْحَرامَ، وَصَلِّ عَلى مُحَمَّد وَأَهْلِ بَيْتِهِ الطّاهِرِينَ الاَْخْيارِ وَسَلِّمْ تَسْلِيماً».

زيارت دوّم حضرت رسول (صلى الله عليه وآله)

با سند صحيح و با دو روايت، از امام رضا

(عليه السلام) روايت شده است كه رو به قبر مطهّر پيامبر (صلى الله عليه وآله) ايستاده، و چنين مى خوانى:

«اَلسَّلامُ عَلى رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِاللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا خِيَرَةَ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا حَبِيبَ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا صَِفْوَةَ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا أَمِينَ اللهِ . أَشْهَدُ أَنَّكَ رَسُولُ اللهِ، وَأَشْهَدُ أَنَّكَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِاللهِ، وَأَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ نَصَحْتَ لاُِمَّتِكَ، وجاهَدْتَ فِى سَبِيلِ رَبِّكَ، وَعَبَدْتَهُ

حَتّى اَتيكَ الْيَقِينُ، فَجَزاكَ اللهُ أَفْضَلَ ما جَزى نَبِيّاً عَنْ أُمَّتِهِ، اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، أَفْضَلَ ما صَلَّيْتَ عَلى اِبراهِيمَ وَآلِ اِبراهِيمَ، إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ».

سپس رو به قبله كن، و اين دعا را كه امام سجاد (عليه السلام) پس از زيارت قبر رسول خدا (صلى الله عليه وآله) مى خواند، بخوان:

«اَللّهُمَّ إِلَيْكَ اَلْجَأْتُ أَمْرِى، وَإِلى قَبْرِ نَبِيِّكَ مُحَمَّد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ عَبْدِكَ وَرَسُولِكَ أَسْنَدْتُ ظَهْرِى، وَالْقِبْلَةَ الَّتِى رَضِيتَ لِمُحَمَّد صلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ اسْتَقْبَلْتُ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَصْبَحْتُ لا أَمْلِكُ لِنَفْسِى خَيْرَ ماأَرْجُو لَها، وَلا أَدْفَعُ عَنْها شَرَّ ما أَحْذَرُعَلَيْها، وَأَصْبَحَتِ الاُْمُورُكُلُّهابِيَدِكَ، وَلا فَقِيرَ أَفْقَرُ مِنِّى، إِنِّى لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْر فَقِيرٌ. اَللّهُمَّ ارْدُدْنِى مِنْكَ بِخَيْر وَلا رَادَّ لِفَضْلِكَ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَعُوذُ بِكَ مِنْ أَنْ تُبَدِّلَ اسْمِى، وَأَنْ تُغَيِّرَ جِسْمِى، أَوْ تُزِيلَ نِعْمَتَكَ عَنِّى. اَللّهُمَّ زَيِّنِّى بِالتَّقْوى، وَجَمِّلْنِى بِالنِّعَمِ، وَاغْمُرْنِى بِالْعافِيَةِ، وَارْزُقْنِى شُكْرَ الْعافِيَةِ».

در بسيارى از زيارات آمده كه پس از آن يازده بار سوره «قدر» را بخواند، و اگر حاجتى دارد، رو به قبله دست ها را بالا ببرد، و حاجات خود را بطلبد، كه إن شاءاللّه برآورده شود.

نماز زيارت و دعاى بعد از آن

سپس دو ركعت نماز زيارت مى خوانى، و ثواب

آن را به پيامبر (صلى الله عليه وآله) اهدا مى كنى و مى گويى:

«اَللّهُمَّ إِنِّى صَلَّيْتُ وَرَكَعْتُ وَسَجَدْتُ لَكَ، وَحْدَكَ لا شَرِيكَ لَكَ، لاَِنَّ الصَّلاةَ وَالرُّكُوعَ وَالسُّجُودَ لا تَكُونُ إِلاّ لَكَ، لاَِنَّكَ أَنْتَ اللهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ. اَللّهُمَّ وَهاتانِ الرَّكْعَتانِ هَدِيَّةٌ مِنِّى إِلى سَيِّدِى وَمَوْلايَ رَسُولِ اللهِ صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، فَتَقَبَّلْهُما مِنِّي بِأَحْسَنِ قَبُولِكَ، وَأْجُرْنِى عَلى ذلِكَ بِأَفْضَلِ أَمَلِى، وَرَجائِى فِيكَ وَفِى رَسُولِكَ، يا وَلِيَّ الْمُؤْمِنِينَ».

و نيز مستحب است بعد از نماز اين دعا را بخوانى:

«اَللّهُمَّ إِنَّكَ قُلْتَ لِنَبِيِّكَ مُحَمَّد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ: " وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَوّاباً رَحِيماً " ، وَلَمْ أَحْضُرْ زَمانَ رَسُولِكَ عَلَيْهِ وَآلِهِ السَّلامُ، وَقَدْ زُرْتُهُ راغِباً تائِباً مِنْ سَيِ ءِ عَمَلِي، وَمُسْتَغْفِراً لَكَ مِنْ ذُنُوبِى، وَمُقِرّاً لَكَ بِها، وَأَنْتَ أَعْلَمُ بِها مِنِّى، وَمُتَوَجِّهاً إِلَيْكَ بِنَبِيِّكَ نَبِىِّ الرَّحْمَةِ، صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَآلِهِ، فَاجْعَلْنِى اللّهُمَّ بِمُحَمَّد وَأَهْلِ بَيْتِهِ عِنْدَكَ وَجِيهاً فِى الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ، وَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ، يا مُحَمَّدُ يا رَسُولَ اللهِ، بِأَبِى أَنْتَ وَأُمِّى يا نَبِيَّ اللهِ، يا سَيِّدَ خَلْقِ اللهِ، إِنِّي أَتَوَجَّهُ بِكَ إِلَى اللهِ رَبِّكَ وَرَبِّى، لِيَغْفِرَ لِى ذُنُوبِى، وَيَتَقَبَّلَ مِنِّى عَمَلِى، وَيَقْضِيَ لِي حَوائِجِي، فَكُنْ لِي شَفِيعاً عِنْدَ رَبِّكَ وَرَبِّى، فَنِعْمَ الْمَسْؤُولُ رَبِّى، وَنِعْمَ الشَّفِيعُ أَنْتَ يا مُحَمَّدُ، عَلَيْكَ وَعَلى أَهْلِ بَيْتِكَ السَّلامُ. اَللّهُمَّ أَوْجِبْ لِى مِنْكَ الْمَغْفِرَةَ وَالرَّحْمَةَ، وَالرِّزْقَ الْواسِعَ الطَّيِّبَ النّافِعَ، كَما أَوْجَبْتَ لِمَنْ اَتى نَبِيَّكَ مُحَمَّداً صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَهُوَ حَيٌّ، فَأَقَرَّ لَهُ بِذُنُوبِهِ، وَاسْتَغْفَرَ لَهُ رَسُولُكَ عَلَيْهِ السَّلامُ، فَغَفَرْتَ لَهُ بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ».

بخشى از مستحبّات مسجدالنّبى (صلى الله عليه وآله)

در مسجد پيغمبر (صلى الله عليه وآله) بسيار نماز بگزار، چون كه براى هر نماز در آن مكان شريف، معادل ثواب يك هزار

نماز در نامه اعمال نمازگزار مى نويسند، و خصوصاً بين منبر و مرقد منوّر آن حضرت افضل است. از حضرت رسول (صلى الله عليه وآله) مروى است كه فرمودند: بين قبر و منبر من باغى از باغ هاى بهشت است، و حدود روضه شريفه طولاً از قبر منوّر تا موضع منبر آن حضرت، و عرضاً از منبر تا ستون چهارم قرار گرفته، و مستحبّ است اين دعا را در روضه مباركه بخوانند:

«اَللّهُمَّ إِنَّ هذِهِ رَوْضَةٌ مِنْ رِياضِ جَنَّتِكَ، وَشُعْبَةٌ مِنْ شُعَبِ رَحْمَتِكَ، الَّتِى ذَكَرَها رَسُولُكَ وَأَبانَ عَنْ فَضْلِها، وَشَرَفِ التَّعَبُّدِ لَكَ فِيها، فَقَدْ بَلَّغْتَنِيها فِى سَلامَةِ نَفْسِى، فَلَكَ الْحَمْدُ يا سَيِّدِى عَلى عَظِيمِ نِعْمَتِكَ عَلَيَّ فِي ذلِكَ، وَعَلي ما رَزَقْتَنِيهِ مِنْ طاعَتِكَ، وَطَلَبِ مَرْضاتِكَ، وَتَعْظِيمِ حُرْمَةِ نَبِيِّكَ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، بِزِيارَةِ قَبْرِهِ وَالتَّسْلِيمِ عَلَيْهِ، وَالتَّرَدُّدِ فِى مَشاهِدِهِ وَمَواقِفِهِ، فَلَكَ الْحَمْدُ يا مَوْلايَ، حَمْداً يَنْتَظِمُ بِهِ مَحامِدُ حَمَلَةِ عَرْشِكَ، وَسُكّانِ سَماواتِكَ لَكَ، وَيَقْصُرُ عَنْهُ حَمْدُ مَنْ مَضى، وَيَفْضُلُ حَمْدَ مَنْ بَقِيَ مِنْ خَلْقِكَ، وَلَكَ الْحَمْدُ يا مَوْلايَ، حَمْدَ مَنْ عَرَفَ الْحَمْدَ لَكَ، وَالتَّوْفِيقَ لِلْحَمْدِ مِنْكَ، حَمْداً يَمْلاَُ ماخَلَقْتَ وَيَبْلُغُ حَيْثُ ما أَرَدْتَ، وَلا يَحْجُبُ عَنْكَ وَلا يَنْقَضِى دُونَكَ، وَيَبْلُغُ أَقْصى رِضاكَ وَلا يَبْلُغُ آخِرَهُ أَوائِلُ مَحامِدِ خَلْقِكَ لَكَ، وَلَكَ الْحَمْدُ ما عُرِفَ الْحَمْدُ، واعْتُقِدَ الْحَمْدُ، وَجُعِلَ ابْتِداءُ الْكَلامِ الْحَمْدُ، يا باقِيَ الْعِزِّ وَالْعَظَمَةِ، وَدائِمَ السُّلْطانِ وَالْقُدْرَةِ وَشَدِيدَ الْبَطْشِوَالْقُوَّةِ، وَنافِذَالاَْمْرِ وَالاِْرادَةِ، وَواسِعَ الرَّحْمَةِ وَالْمَغْفِرَةِ، وَرَبَّ الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ، كَمْ مِنْ نِعْمَة لَكَ عَلَيَّ يَقْصُرُ عَنْ اَيْسَرِها حَمْدِي، وَلا يَبْلُغُ أَدْناها شُكْرِى، وَكَمْ مِنْ صَنائِعَ مِنْكَ إِلَيَّ لايُحِيطُ بِكَثْرَتِها وَهْمِى، وَلايُقَيِّدُها فِكْرِى. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى نَبِيِّكَ الْمُصْطَفى، بَيْنَ الْبَرِيَّةِ طِفْلاً وَخَيْرِها شابّاً وَكَهْلاً، أَطْهَرِ الْمُطَهَّرِينَ شِيمَةً، وَأَجْوَدِ الْمُسْتَمْتَرِينَ دِيمَةً،

وَأَعْظَمِ الْخَلْقِ جُرْثُومَةً، اَلَّذِى أَوْضَحْتَ بِهِ الدِّلالاتِ، وَأَقَمْتَ بِهِ الرِّسالاتِ، وَخَتَمْتَ بِهِ النُّبُوّاتِ، وَفَتَحْتَ بِهِ بابَ الْخَيْراتِ، وَ أَظْهَرْتَهُ مَظْهَراً، وَابْتَعَثْتَهُ نَبِيّاً وَهادِياً أَمِيناً مَهْدِيّاً، داعِياً إِلَيْكَ، وَدالاًّ عَلَيْكَ، وَحُجَّةً بَيْنَ يَدَيْكَ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلَى الْمَعْصُومِينَ مِنْ عِتْرَتِهِ وَالطَّيِّبِينَ مِن اُسْرَتِهِ، وَشَرِّفْ لَدَيْكَ بِهِ مَنازِلَهُمْ، وَعَظِّمْ عِنْدَكَ مَراتِبَهُمْ، وَاجْعَلْ فِى الرَّفِيقِ الاَْعْلى مَجالِسَهُمْ، وَارْفَعْ إِلى قُرْبِ رَسُولِكَ دَرَجاتِهِمْ، وَتَمِّمْ بِلِقائِهِ سُرُورَهُمْ، وَوَفِّرْ بِمَكانِهِ اُنْسَهُمْ».

دعا و نماز نزد ستون توبه

دو ركعت نماز نزديك ستون ابولبابه كه معروف به «ستون توبه» است بگزار، وبعد از آن اين دعا را بخوان:

«بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ. اَللّهُمَّ لاتُهِنِّى بِالْفَقْرِ، وَلا تُذِلَّنِى بِالدَّيْنِ، وَلا تَرُدَّنِى إِلَى الْهَلَكَةِ، وَأَعْصِمْنِى كَيْ أَعتَصِمَ، وَأَصْلِحْنِي كَيْ أَنْصَلِحَ، وَاهْدِنِى كَيْ أَهْتَدِيَ. اَللّهُمَّ اَعِنِّي عَلَي اجْتِهادِ نَفْسِي، وَلا تُعَذِّبْنِى بِسُوءِ ظَنِّى، وَلا تُهْلِكْنِى وَأَنْتَ رَجائِى، وَأَنْتَ أَهْلٌ أَنْ تَغْفِرَلِى وَقَدْ أَخْطَأْتُ، وَأَنْتَ أَهْلٌ أَنْ تَعْفُوَ عَنِّى وَقَدْ أَقْرَرْتُ، وَأَنْتَ أَهْلٌ أَنْ تُقِيلَ وَقَدْ عَثِرْتُ، وَأَنْتَ أَهْلٌ أَنْ تُحْسِنَ وَقَدْ اَسَأْتُ، وَأَنْتَ أَهْلُ التَّقْوى وَ الْمَغْفِرَة،ِ فَوَفِّقْنِى لِما تُحِبُّ وَتَرْضى، وَيَسِّرْ لِيَ الْيَسِيرَ، وَجَنِّبْنِى كُلَّ عَسِير. اَللّهُمَّ أَغْنِنِى بِالْحَلالِ مِنَ الْحَرامِ، وَبِالطّاعاتِ عَنِ الْمَعاصِى، وَبِالْغِنى عَنِ الْفَقْرِ، وَبِالْجَنَّةِ عَنِ النّارِ، وَبِالاَْبْرارِ عَنِ الفُجّارِ، يا مَنْ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ، وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ، وَأَنْتَ عَلى كُلِّ شَى ء قَدِيرٌ» پس حاجات خود را طلب كن، كه به خواست خدا مُستجاب مى شود.

استحباب روزه ودعا در مدينه منوّره ومسجدالنّبى (صلى الله عليه وآله)

مستحبّ است سه روز در مدينه منوّره به قصد برآورده شدن حاجات روزه بگيرند، گرچه مسافر باشند، و شايسته است روزهاى چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه باشد، و نيز مستحب است شب چهارشنبه و روز آن نزديك ستون ابولبابه نماز گزارند، و شب پنجشنبه و روز آن نزد ستونى كه مقابل آن قرار گرفته نماز گزارند، و شب و روز جمعه نزد ستونى كه جنب محراب حضرت رسُول اكرم (صلى الله عليه وآله) واقع شده نماز گزارند، و جهت برآورده شدن حاجات دُنيوى واُخروى خود از درگاه الهى مسئلت نمايند، و ضمن دعاهايى كه مى خوانى اين دعا باشد:

«اَللّهُمَّ ما كانَتْ لِى إِلَيْكَ مِنْ حاجَة شَرَعْتُ أَنَا فِى طَلَبِها وَالْتِماسِهاأَوْ لَمْ أَشْرَعْ، سَأَلْتُكَهاأَوْ لَمْ أَسْأَلْكَها، فَإِنِّى أَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ بِنَبِيِّكَ

مُحَمَّد نَبِىِّ الرَّحْمَةِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، فِى قَضاءِ حَوائِجِى صَغِيرِها وَكَبِيرِها. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِعِزَّتِكَ وَقُوَّتِكَ وَقُدْرَتِكَ، وَجَمِيعِ ما أَحاطَ بِهِ عِلْمُكَ، أَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ و آلِهِ، وأَنْ تَفْعَلَ بِى كَذا وَكَذا». وآنگاه حاجات خودرا بطلب،كه إن شاءالله مستجاب مى شود.

نماز و دعا نزد مقام جبرئيل

مستحب است در مقام جبرئيل نماز گزارد، و دعا بخواند، و آن همان مقامى است كه جبرئيل هنگام ورود بر پيغمبر اكرم (صلى الله عليه وآله) به آنجا كه مى رسيد از ايشان اذن ورود مى طلبيد، و مكان آن زير ناودانى است كه بالاى درِ خانه حضرت زهرا (عليها السلام) قرار گرفته، و درِ خانه آن حضرت بنابر رواياتى كه قبر آن بانوى معظّمه را در خانه اش معيّن كرده است همان درى است كه محاذى قبرآن حضرت است، و پس از نماز بگو:

«يامَنْ خَلَقَ السَّماواتِ، وَمَلاََها جُنُوداً مِنَ الْمُسَبِّحِينَ لَهُ مِنْ مَلائِكَتِهِ، وَالْمُمَجِّدِينَ لِقُدْرَتِهِ وَعَظَمَتِهِ، وَأَفْرَغَ عَلى أَبْدانِهِمْ حُلَلَ الْكَراماتِ، وَأَنْطَقَ أَلْسِنَتَهُمْ بِضُرُوبِ اللُّغاتِ، وَاَلْبَسَهُمْ شِعارَ التَّقْوى، وَقَلَّدَهُمْ قَلائِدَ النُّهى، وَجَعَلَهُمْ أَوْفَرَ أَجْناسِ خَلْقِهِ مَعْرِفَةً بِوَحْدانِيَّتِهِوَقُدْرَتِهِ وَجَلالَتِهِ وَعَظَمَتِهِ، وَأَكْمَلَهُمْ عِلْماً بِهِ،وَاَشَدَّهُمْ فَرَقاً،وأَدْوَمَهُمْ لَهُ طاعَةًوَخُضُوعاًوَاسْتِكانَةً وَخُشُوعاً، يا مَنْ فَضَّلَ الاَْمِينَ جَبْرَئِيلَ عَلَيْهِ السَّلامُ بِخَصائِصِهِ وَدَرَجاتِهِ وَمَنازِلِهِ، وَاخْتارَهُ لِوَحْيِهِ وَسِفارَتِهِ وَعَهْدِهِ وَأَمانَتِهِ، وَإِنْزالِ كُتُبِهِ وَأَوامِرِهِ عَلى أَنْبِيائِهِ وَرُسُلِهِ، وَجَعَلَهُ واسِطَةً بَيْنَ نَفْسِهِ وَبَينَهُمْ، أَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَعَلى جَمِيعِ مَلائِكَتِكَ وَسُكّانِ سَماواتِكَ، أَعْلَمِ خَلْقِكَ بِكَ، وَأَخْوَفِ خَلْقِكَ لَكَ، وَأَقْرَبِ خَلْقِكَ مِنْكَ، وَأَعْمَلِ خَلْقِكَ بِطاعَتِكَ، اَلَّذِينَ لا يَغْشاهُمْ نَوْمُ الْعُيُونِ، وَلا سَهْوُ الْعُقُولِ، وَلا فَتْرَةُ الاَْبْدانِ، اَلْمُكَرَّمِينَ بِجِوارِكَ، وَالْمُؤْتَمَنِينَ عَلى وَحْيِكَ، اَلْمُجْتَنَبِينَ الاْفاتِ، وَالْمُوقِينَ السَّيِّئاتِ. اَللّهُمَّ وَاخْصُصِ الرُّوحَ الاَْمِينَ، صَلَواتُكَ عَلَيْهِ بأَضْعافِها مِنْكَ، وَعَلى مَلائِكَتِكَ الْمُقَرَّبِينَ وَطَبَقاتِ

الكَرُّوبِيِّينَ وَالرُّوحانِيِّينَ، وَزِدْ فِى مَراتِبِهِ عِنْدَكَ، وَحُقُوقِهِ الَّتِى لَهُ عَلى أَهْلِ الاَْرْضِ، بِما كانَ يَنْزِلُ بِهِ مِنْ شَرائِعِ دِينِكَ، وَما بَيَّنْتَهُ عَلى أَلْسِنَةِ أَنْبِيائِكَ، مِنْ مُحَلَّلاتِكَ وَمُحَرَّماتِكَ. اَللّهُمَّ أَكْثِرْ صَلَواتِكَ عَلى جَبْرَئِيلَ، فَإِنَّهُ قُدْوَةُ الاَْنْبِياءِ، وَهادِى الاَْصْفِياءِ وَسادِسُ أَصْحابِ الْكِساءِ. اَللّهُمَّ اجْعَلْ وُقُوفِى فِى مَقامِهِ هذا سَبَباً لِنِزُولِ رَحْمَتِكَ عَلَيَّ، وَتَجاوُزِكَ عَنِّي، أَي جَوادُ أَى كَرِيمُ، أَى قَرِيبُ أَى بَعِيدُ، أَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَأَنْ تُوَفِّقَنِى لِطاعَتِكَ، وَلا تُزِيلَ عَنِّى نِعْمَتَكَ، وَاَن تَرْزُقَنِى الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِكَ، وَتُوَسِّعَ عَلَيَّ مِنْ فَضْلِكَ، وَتُغْنِيَنِي عَنْ شِرارِ خَلْقِكَ، وَتُلْهِمَنِى شُكْرَكَ وَذِكْرَكَ، وَلا تُخَيِّبَ يا رَبِّ دُعائِى، وَلا تَقْطَعَ رَجائِى، بِمُحَمَّد وَآلِهِ».

و سپس بگو:

«وَأَسْأَلُكَ بِأَنَّكَ أَنْتَ اللهُ لَيْسَ كَمِثْلِكَ شَيْ ءٌ، أَنْ تَعْصِمَنِي مِنَ الْمَهالِكِ، وَأَنْ تُسَلِّمَنِى مِنْ آفاتِ الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ، وَوَعْثاءِ السَّفَرِ وَسُوءِ الْمُنْقَلَبِ، وَأَنْ تَرُدَّنِى سالِماً إِلى وَطَنِى، بَعْدَ حَجّ مَقبُول وَسَعْى مَشْكُور وَعَمَل مُتَقَبَّل، وَلا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ حَرَمِكَ وَحَرَمِ نَبِيِّكَ، صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ».

و از حضرت امام صادق (عليه السلام) روايت است كه نزد مقام جبرئيل (عليه السلام) بايست و بگو:

«أَى جَوادُ أَى كَرِيمُ، أَى قَرِيبُ أَى بَعِيدُ، أَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَأَهْلِ بَيتِهِ، وَأَنْ تَرُدَّ عَلَيَّ نِعْمَتَكَ».

زيارت وداع رسول اكرم (صلى الله عليه وآله)

هرگاه خواستى از مدينه خارج شوى غُسل كن، و برو نزد قبر پيغمبر (صلى الله عليه وآله) برو و عمل كن آنچه را قبلاً انجام مى دادى، پس وداع كن آن حضرت را، و بگو:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا رَسُولَ اللهِ، أَسْتَودِعُكَ اللهَ وَأَسْتَرْعِيكَ وَأَقْرَأُ عَلَيْكَ السَّلامَ،آمَنْتُ باِللهِ وَبِما جِئْتَ بِهِ وَدَلَلْتَ عَلَيهِ، اَللّهُمَّ لاتَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنِّى لِزِيارَةِ قَبْرِ نَبِيِّكَ، فَاِنْ تَوَفَّيْتَنِى قَبْلَ ذلِكَ فَإِنِّى أَشْهَدُ فِى مَماتِى عَلى ما شَهِدْتُ عَلَيْهِ فِى حَياتِى، أَشْهَدُأَنْ لا

إِلهَ إِلاّأَنْتَ،وَأَنَّ مُحَمَّداًعَبْدُكَوَرَسُولُكَ، صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ».

حضرت صادق (عليه السلام) در وداع قبر پيغمبر (صلى الله عليه وآله) به يونس بن يعقوب فرموده، بگو:

«صَلَّى اللهُ عَلَيْكَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ، لا جَعَلَهُ اللهُ آخِرَ تَسْلِيمِى عَلَيْكَ».

در نقل ديگرى آمده است: هرگاه خواستى از مدينه منوّره خارج شوى، پس از اتمام كليّه اعمال غُسل كن، و پاك ترين لباسهايت را بپوش، و به زيارت رسول خدا (صلى الله عليه وآله) مُشَرَّف شو، و به همان زياراتى كه قبلاً گفته شد زيارت كن، سپس در وداع آن حضرت بگو:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا رَسُولَ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْبَشِيرُ النَّذِيرُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا السِّراجُ الْمُنِيرُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا السَّفِيرُ بَيْنَ اللهِ وَبَيْنَ خَلْقِهِ، أَشْهَدُ يا رَسُولَ اللهِ أَنَّكَ كُنْتَ نُوراً فِى الاَْصْلابِ الشّامِخَةِ وَالاَْرْحامِ الْمُطَهَّرَةِ، لَمْ تُنَجِّسْكَ الْجاهِلِيَّةُ بِأَنْجاسِهَا، وَلَمْ تُلْبِسْكَ مِنْ مُدْلَهِمّاتِ ثِيابِها، وَأَشْهَدُ يا رَسُولَ اللهِ أَنِّى مُؤْمِنٌ بِكَ وَبِالاَْئِمَّةِ مِنْ أَهْلِ بَيْتِكَ مُوقِنٌ بِجَمِيعِ ما أَتَيْتَ بِهِ راض مُؤْمِنٌ وَأَشْهَدُ أَنَّ الاَْئِمَّةَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِكَ أَعْلامِ الْهُدى، وَالْعُرْوَةِ الْوُثْقى، وَالْحُجَّةِ عَلى أَهْلِ الدُّنْيا. اَللّهُمَّ لاتَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِيارَةِ نَبِيِّكَ عَلَيْهِ السَّلامُ، وَإِنْ تَوَفَّيْتَنِى فَإِنِّى أَشْهَدُ فِى مَماتِى عَلى ما أَشْهَدُ عَلَيْهِ فِى حَياتِى، أَنَّكَ أَنْتَ اللهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، وَحْدَكَ لاشَرِيكَ لَكَ، وَأَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُكَ وَرَسُولُكَ، وَأَنَّ الاَْئِمَّةَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ أَوْلِياؤُكَ وَأَنْصارُكَ وَحُجَجُكَ عَلى خَلْقِكَ، وَخُلَفاؤُكَ فِى عِبادِكَ وَأَعْلامُكَ فِى بِلادِكَ، وَخُزّانُ عِلْمِكَ، وَحَفَظَةُ سِرِّكَ، وَتَراجِمَةُ وَحْيِكَ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَبَلِّغْ رُوحَ نَبِيِّكَ مُحَمَّد وَآلِهِ، فِى ساعَتِى هذِهِ وَفِى كُلِّ ساعَة تَحِيَّةً مِنِّى وَسَلاماً، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا رَسُولَ اللهِ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ، لا جَعَلَهُ اللهُ آخِرَ تَسْلِيمِى عَلَيْكَ».

وبگو:

«اَللّهُمَّ لاتَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِيارَةِ قَبْرِ

نَبِيِّكَ، فَاِنْ تَوَفَّيْتَنِى قَبْلَ ذلِكَ، فَإِنِّى أَشْهَدُ فِى مَماتِى عَلى ما أَشْهَدُ عَلَيْهِ فِى حَياتِى، أَنْ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ، وَأَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُكَ وَرَسُولُكَ، وَأَنَّكَ قَدِاخْتَرْتَهُ مِنْ خَلْقِكَ، ثُمَّ اخْتَرْتَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ الاَْئِمَّةِ الطّاهِرِينَ، الَّذِينَ أَذْهَبْتَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَطَهَّرْتَهُمْ تَطْهِيرًا، فَاحْشُرْنا مَعَهُمْ، وَفِى زُمْرَتِهِمْ وَتَحْتَ لِوائِهِمْ، وَلا تُفَرِّقْ بَيْنَنا وَبَيْنَهُمْ فِى الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ، ياأَرْحَمَ الرّاحِمِينَ».

زيارت حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام)

حضرت زهرا (عليها السلام) نزد خداوند مقامى بس والا دارد، و در زيارت آن بانوى بزرگ و فداكار، پاداشى عظيم است. به نقل علامه مجلسى در «مصباح الأنوار»، از حضرت فاطمه (عليها السلام) : كه پدرم به من فرمود: هر كس بر تو صلوات بفرستد، خداوند متعال او را بيامرزد، و در هر جاى از بهشت كه باشم، او را به من ملحق سازد.

مرحوم شيخ طوسى در «تهذيب» نوشته است: آنچه در فضيلت زيارت حضرت زهرا (عليها السلام) روايت شده، بيش از آن است كه به شمار آيد.

حضرت فاطمه (عليها السلام) در سال هاى اوّل بعثت به دنيا آمد، و در دامان پيامبر (صلى الله عليه وآله) ، بزرگ شد، و در دوران سخت رسالت رسول خدا (صلى الله عليه وآله) به مراقبت و يارى پدر پرداخت. با عليّ بن ابي طالب (عليه السلام) ازدواج كرد، و پس از رحلت پدر بزرگوارش، به فاصله 75 روز (يا 95 روز) دار فانى دنيا را وِداع گفت.

جاى دقيق قبر آن حضرت، معلوم نيست. برخى مدفن او را در حرم پيامبر (بين قبر و منبر) مى دانند، برخى گفته اند در خانه خودش (كنار مرقد پيامبر) دفن شده، بعضى هم مدفن او را در بقيع و در كنار قبر ائمّه (عليهم السلام)

مى دانند. آنچه بيشتر نزد اصحاب ما مطرح است، زيارت آن حضرت در روضه و كنار قبر رسول اللّه (صلى الله عليه وآله) است، و بهتر است كه در هر سه مكان، آن حضرت را زيارت كنى.

زيارت اوّل حضرت فاطمه (عليها السلام)

وقتى در هر يك از اين مواضع ايستادى، خطاب به آن معصومه مطهّره و پاره تن پيغمبر اكرم (صلى الله عليه وآله) كرده، و بگو:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يابِنْتَ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا بِنْتَ نَبِيِّاللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا بِنْتَ حَبِيبِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا بِنْتَ خَلِيلِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا بِنْتَ صَفِىِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا بِنْتَ أَمِينِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا بِنْتَ خَيْرِ خَلْقِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا بِنْتَ أَفْضَلِ أَنْبِياءِ اللهِ وَرُسُلِهِ وَمَلائِكَتِهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا بِنْتَ خَيْرِ الْبَرِيَّةِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا سَيِّدَةَ نِساءِ الْعالَمِينَ، مِنَ الاَْوَّلِينَ وَالاْخِرِينَ». «اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا زَوْجَةَ وَلِىِّ اللهِ وَخَيْرِ الْخَلْقِ بَعْدَ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا أُمَّ الْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ سَيِّدَيْ شَبابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الصِّدِّيقَةُ الشَّهِيدَةُ ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الرَّضِيَّةُ الْمَرْضِيَّةُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الْفاضِلَةُ الزَّكِيَّةُ،اَلسَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الْحَوْراءُ الاِْنْسِيَّةُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا التَّقِيَّةُ النَّقِيَّةُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الْمُحَدَّثَةُ الْعَلِيْمَةُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَاالْمُضْطَهَدَةُ الْمَقْهُورَةُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا فاطِمَةُ بِنْتَ رَسُولِ اللهِ، وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ»، صَلَّى اللهُ عَلَيْكِ وَعَلى رُوحِكِ وَبَدَنِكِ، أَشْهَدُ أَنَّكِ مَضَيْتِ عَلى بَيِّنَة مِنْ رَبِّكِ، وَأَنَّ مَنْ سَرَّكِ فَقَدْ سَرَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، وَمَنْ جَفاكِ فَقَدْ جَفا رَسُولَ اللهِ، وَمَنْ آذاكِ فَقَدْ آذى رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، وَمَنْ وَصَلَكِ فَقَدْ وَصَلَ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، وَمَنْ قَطَعَكِ فَقَدْ قَطَعَ رَسُولَ اللهِ، لاَِنَّكِ بَضْعَةٌ مِنْهُ، وَرُوحُهُ الَّتِى بَيْنَ جَنْبَيْهِ،

كَما قالَ عَلَيْهِ أَفْضَلُ سَلامِ اللهِ وَأَفْضَلُ صَلَواتِهِ، اُشْهِدُ اللهَ وَرَسُولَهُ أَنِّى راض عَمَّنْ رَضِيتِ عَنْهُ، ساخِطٌ عَمَّنْ سَخِطْتِ عَلَيْهِ، مُتَبَرِّءٌ مِمَّنْ تَبَرَّاْتِ مِنْهُ، مُوال لِمَنْ والَيْتِ، مُعاد لِمَنْ عادَيْتِ، مُبْغِضٌ لِمَنْ أَبْغَضْتِ، مُحِبٌّ لِمَنْ أَحْبَبْتِ، وَكَفى بِاللهِ شَهِيداً وَحَسِيباً وَجازِياً وَمُثِيباً».

سپس مى گويى: «اَللّهُمَّ صَلِّ وَسَلِّمْ عَلى عَبْدِكَ وَرَسُولِكَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِاللهِ خاتَمِ النَّبِيِّينَ، وَخَيْرِالْخَلائِقِ أَجْمَعِينَ، وَصَلِّ عَليوَصِيِّهِ عَلِىِّ بْنِ أَبِى طالِب أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ، وَاِمامِ الْمُسْلِمِينَ، وَخَيْرِ الْوَصِيِّينَ، وَصَلِّ عَلى فاطِمَةَ بِنْتِ مُحَمَّد سَيِّدَةِ نِساءِ الْعالَمِينَ، وَصَلِّ عَلى سَيِّدَيْ شَبابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، اَلْحَسَنِ والْحُسَيْنِ، وَصَلِّ عَلى زَيْنِ الْعابِدِينَ عَلِىِّ بْنِ الْحُسَيْنِ، وَصَلِّ عَلى مُحَمَّدِ بْنِ عَلِىّ باقِرِ عِلْمِ النَّبِيِّينَ، وَصَلِّ عَلَى الصّادِقِ عَنِ اللهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّد، وَصَلِّ عَلى كاظِمِ الْغَيْظِ فِى اللهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَر، وَصَلِّ عَلَى الرِّضا عَلِىِّ بْنِ مُوسى ، وَصَلِّ عَلَى التَّقِىِّ مُحَمَّدِ بْنِ عَليّ، وَصَلِّ عَلَي النَّقِىِّ عَلِىِّ بْنِ مُحَمَّد، وَصَلِّ عَلَى الزَّكِىِّ الْحَسَنِ بْنِ عَلِىّ، وَصَلِّ عَلَى الْحُجَّةِ الْقائِمِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِىّ.اَللّهُمَّ أَحْيِ بِهِ الْعَدْلَ، وَأَمِتْ بِهِ الْجَوْرَ، وَ زَيِّنْ بِطَوْلِ بَقائِهِ الاَْرْضَ، وَأَظْهِرْ بِهِ دِينَكَ وَسُنَّةَ نَبِيِّكَ، حَتّى لا يَسْتَخْفِيَ بِشَيْ ء مِنَ الْحَقِّ مَخافَةَ أَحَد مِنَ الْخَلْقِ، وَاجْعَلْنا مِنْ أَعْوانِهِ وَ أَشْياعِهِ، وَالْمَقْبُولِينَ فِى زُمْرَةِ أَوْلِيائِهِ، يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَأَهْلِ بَيْتِهِ، اَلَّذِينَ أَذْهَبْتَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَطَهَّرْتَهُمْ تَطْهِيراً»،

سپس دو ركعت نماز بگزار در مسجد پيامبر (صلى الله عليه وآله) ، و ثواب آن را به روح منوّر حضرت زهرا (عليها السلام) هديه كن، آنگاه اين دعا را بخوان:

«اَللّهُمَّ إِنِّى أَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ بِنَبِيِّنا مُحَمَّد، وَبِأَهْلِ بَيْتِهِ صَلَواتُكَ عَلَيْهِمْ، وَأَسْأَلُكَ بِحَقِّكَ الْعَظِيمِ الَّذِى لا يَعْلَمُ كُنْهَهُ سِواكَ، وَأَسْأَلُكَ بِحَقِّ مَنْ حَقُّهُ عِنْدَكَ عَظِيمٌ، وَبِأَسْمائِكَ الْحُسْنَى

الَّتِى أَمَرْتَنِى أَنْ أَدْعُوَكَ بِها، وأَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الاَْعْظَمِ الَّذِى أَمَرْتَ بِهِ إِبْراهِيمَ، أَنْ يَدْعُوَ بِهِ الطَّيْرَ فَأَجابَتْهُ، وَبِاسْمِكَ الْعَظِيمِ الَّذِى قُلْتَ لِلنّارِ "كُونِى بَرْداً وَسَلاماً عَلى إِبْراهِيمَ " ، فَكانَتْ بَرْداً، وَبِأَحَبِّ الاَْسْماءِ إِلَيْكَ وَأَشْرَفِها وَأَعْظَمِها لَدَيْكَ، وَأَسْرَعِها إِجابةً وَأَنْجَحِها طَلِبَةً، وَبِما أَنْتَ أَهْلُهُ وَمُسْتَحِقُّهُ وَمُسْتَوْجِبُهُ، وأَتَوَسَّلُ إِلَيْكَ وَأَرْغَبُ إِلَيْكَ، وَأَتَضَرَّعُ إِلَيْكَ، وأُلِحُّ عَلَيْكَ، وَأَسْأَلُكَ بِكُتُبِكَ الَّتِى أَنْزَلْتَها عَلى أَنْبِيائِكَ وَرُسُلِكَ صَلَواتُكَ عَلَيْهِمْ، مِنَ التَّوْريةِ وَالاِْنْجِيلِ وَالزَّبُورِ وَالْقُرْآنِ الْعَظِيمِ، فَاِنَّ فِيهَا اسْمَكَ الاَْعْظَمَ، وَبِما فِيها مِنْ أَسْمائِكَ الْعُظْمى، أَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وأَنْ تُفَرِّجَ عَنْ آلِ مُحَمَّد وَشِيعَتِهِمْ وَمُحِبِّيهِمْ وَعَنِّى، وَتَفْتَحَ أَبْوابَ السَّماءِ لِدُعائِى، وَتَرْفَعَهُ فِى عِلِّيينَ، وَتَأْذَنَ لِى فِى هذَا اليَوْمِ وَفِى هذِهِ السّاعَةِ بِفَرَجِى وَإِعْطاءِ أَمَلِى وَسُؤْلِى فِى الدُّنْياوَالاْخِرَةِ، يا مَنْ لا يَعْلَمُ أَحَدٌ كَيْفَ هُوَ وَقُدْرَتَهُ إِلاّ هُوَ، يا مَنْ سَدَّ الْهَواءَ بِالسَّماءِ، وَكَبَسَ الاَْرْضَ عَلَى الْماءِ، وَاخْتارَ لِنَفْسِهِ أَحْسَنَ الاَْسْماءِ، يا مَنْ سَمّى نَفْسَهُ بِالاِْسْمِ الَّذِى تُقْضى بِهِ حاجَةُ مَنْ يَدْعُوهُ، أَسْأَلُكَ بِحَقِّ ذلِكَ الاِْسْمِ، فَلا شَفِيعَ أَقْوى لِى مِنْهُ، أَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وأَنْ تَقْضِيَ لِي حَوائِجِي، وَتُسْمِعَ بِمُحَمَّد وَعَلِىّ وَفاطِمَةَ وَالْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ، وَعَلِىِّ بْنِ الْحُسَيْنِ، وَمُحَمَّدِ بْنِ عَلِىّ وَجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّد، وَمُوسَى بْنِ جَعْفَر وَعَلِىِّ بْنِ مُوسى، وَمُحَمَّدِ بْنِ عَلِىّ وَعَلِىِّ بْنِ مُحَمَّد، والْحَسَنِ بْنِ عَلِىّ والْحُجَّةِ المُنْتَظَرِ لاِِذْنِكَ، صَلَواتُكَ وَسَلامُكَ وَرَحْمَتُكَ وَبَرَكاتُكَ عَلَيْهِمْ صَوْتِى لِيَشْفَعُوا لِى إِلَيْكَ، وَتُشَفِّعَهُمْ فِيَّ، وَلا تَرُدَّنِي خائِباً، بِحَقِّ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ».

سپس حاجاتت را بخواه كه إن شاء اللّه برآورده مى شود.

زيارت دوّم حضرت فاطمه زهرا عليها السلام

«اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يامُمْتَحَنَةُ امْتَحَنَكِ الَّذِى خَلَقَكِ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَكِ، فَوَجَدَكِ لِما امْتَحَنَكِ صابِرَةً، وَ زَعَمْنا أنّا لَكِ أَوْلِياءُ وَمُصَدِّقُونَ وَ صابِرُونَ، وَلِكُلِّ ما أَتانا بِهِ أَبُوكِ، صَلَّى

اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَأَتانا بِهِ وَصِيُّهُ عَلَيْهِ السَّلامُ، فَاِنّا نَسْأَلُكِ إِنْ كُنّا صَدَّقْناكِ إِلاّ أَلْحَقْتِنا بِتَصْدِيقِنا لَهُما لِنُبَشِّرَ أَنْفُسَنا بِأَنّا قَدْ طَهُرْنا بِوِلايَتِكِ».

آنگاه مى گويى:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا بِنْتَ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا بِنْتَ نَبِىِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا بِنْتَ حَبِيبِ اللهِ،اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا بِنْتَ خَلِيلِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا بِنْتَ أَمِينِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا بِنْتَ خَيْرِ خَلْقِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الْمُحَدِّ ثَةِ الْعَلِيْمَةِ، اُشْهِدُ اللهَ وَرَسُولَهُ وَمَلائِكَتَهُ أَنِّى راض عَمَّنْ رَضِيتِ عَنْهُ، ساخِطٌ عَلى مَنْ سَخِطْتِ عَلَيْهِ، مُتَبَرِّءٌ مِمَّنْ تَبَرَّأْتِ مِنْهُ، مُوال لِمَنْ والَيْتِ، مُعاد لِمَنْ عادَيْتِ، مُبْغِضٌ لِمَنْ أَبْغَضْتِ، مُحِبٌّ لِمَنْ أَحْبَبْتِ، وَكَفى بِاللهِ شَهِيداً وَحَسِيباً وَجازِياً وَمُثِيباً».

پس دو ركعت نماز زيارت بگزار، به همان ترتيبى كه در زيارت اوّل آن حضرت ذكر كرديم.

زيارت ائمّه بقيع عليهم السلام

چون خواستى اين بزرگواران را زيارت كنى آنچه در آداب زيارت ذكر شد (از غسل، طهارت، پوشيدن جامه هاى پاك و پاكيزه، استعمال بوى خوش و إذن دخول و امثال آن) اينجا نيز بجاى آور، و در اذن دخول بگو:

«يا مَوالِيَّ يا أَبْناءَ رَسُولِ اللهِ، عَبْدُكُمْ وَابْنُ أَمَتِكُم، اَلذَّلِيلُ بَيْنَ اَيْدِيكُمْ، وَالْمُضْعَفُ فِى عُلُوِّ قَدْرِكُمْ، وَالْمُعْتَرِفُ بَحَقِّكُمْ، جاءَكُمْ مُسْتَجِيراً بِكُمْ، قاصِداً إِلى حَرَمِكُمْ، مُتَقَرِّباً إِلى مَقامِكُمْ، مُتَوَسِّلاً إِلَى اللهِ تَعالى بِكُمْ، أَ أَدخُلُ يا مَوالِيَّ، أَ أَدخُلُ يا أَوْلِياءَ اللهِ، أَ أَدخُلُ يا مَلائِكَةَ اللهِ الْمُحْدِقِينَ بِهذَا الْحَرَمِ، اَلْمُقِيمِينَ بِهذَا الْمَشْهَدِ».

و بعد از خضوع و خشوع و رقّت قلب داخل شو و پاى راست را مقدّم دار، و بگو:

«اَللهُ أَكْبَرُ كَبِيراً، وَالْحَمْدُ لِلّهِ كَثِيراً، وَسُبْحانَ اللهِ بُكْرَةً وَاَصِيلاً، وَالْحَمْدُ لِلّهِ الْفَرْدِ الصَّمَدِ، اَلْماجِدِ الاَْحَدِ، اَلْمُتَفَضِّلِ

الْمَنّانِ، اَلْمُتَطَوِّلِ الْحَنّانِ، اَلَّذِى مَنَّ بِطَوْلِهِ، وَسَهَّلَ زِيارَةَ سادَتِى بِإِحْسانِهِ، وَلَمْ يَجْعَلْنِى

عَنْ زِيارَتِهِمْ مَمْنُوعاً، بَلْ تَطَوَّلَ وَمَنَحَ».

پس نزديك قبور مقدّسه ايشان برو، و رو به قبر آن بزرگواران بايست و بگو:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ أَئِمَّةَ الْهُدى، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ التَّقْوى، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ أَيُّهَا الْحُجَّةُ عَلى أَهْلِ الدُّنْيا، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ أَيُّهَا الْقُوّامُ فِى الْبَرِيَّةِ بِالْقِسْطِ ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الصَّفْوَةِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ آلَ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ النَّجْوى ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ الْعُرْوَةُ الْوُثْقى، أَشْهَدُ أَنَّكُمْ قَدْ بَلَّغْتُمْ وَنَصَحْتُمْ وَصَبَرْتُمْ فِى ذاتِ اللهِ، وَكُذِّبْتُمْ وَأُسِيَ إِلَيْكُمْ فَعَفَوتُمْ، وَأَشْهَدُ أَنَّكُمُ الاَْئِمَّةُ الرّاشِدُونَ الْمُهْتَدُونَ، وَأَنَّ طاعَتَكُمْ مَفْرُوضَةٌ، وَأَنَّ قَوْلَكُمُ الصِّدْقُ، وَأَنَّكُمْ دَعَوْتُم فَلَمْ تُجابُوا، وَأَمَرْتُمْ فَلَمْ تُطاعُوا، وَأَنَّكُمْ دَعائِمُ الدِّينِ وَأَرْكانُ الاَْرْضِ، لَمْ تَزالُوا بِعَيْنِ اللهِ، يَنْسَخُكُمْ مِنْ أَصْلابِ كُلِّ مُطَهَّر، وَيَنْقُلُكُمْ فِى أَرْحامِ الْمُطَهَّراتِ، لَمْ تُدَنِّسْكُمُ الْجاهِلِيَّةُ الْجَهْلاءُ، وَلَمْ تَشْرَكْ فِيكُمْ فِتَنُ الاَْهْواءِ، طِبْتُمْ وَطابَ مَنْشَؤُكُمْ، مَنَّ بِكُمْ عَلَيْنا دَيّانُ الدِّينِ، فَجَعَلَكُمْ فِى بُيُوت اَذِنَ اللهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا سْمُهُ، وَجَعَلَ صَلَواتَنا عَلَيْكُمْ رَحْمَةً لَنا وَكَفّارَةً لِذُنُوبِنا، اِذِ اخْتارَكُمُ لَنا، وَطَيَّبَ خَلْقَنا بِما مَنَّ بِهِ عَلَيْنا مِنْوِلايَتِكُمْ، وَكُنّاعِنْدَهُ مُسَمِّينَ بِعِلْمِكُمْ، مُعْتَرِفِينَ بِتَصْدِيقِنا إِيّاكُمْ، وَهذا مَقامُ مَنْ أَسْرَفَ وَأَخْطَأَ وَاسْتَكانَ وَأَقَرَّ بِما جَنى، وَرَجى بِمَقامِهِ الْخَلاصَ، وَأَنْ يَسْتَنْقِذَهُ بِكُمْ مُسْتَنْقِذُ الْهَلْكى مِنَ الرَّدى، فَكُونُوا لِى شُفَعاءَ، فَقَدْ وَفَدْتُ إِلَيْكُمْ إِذْ رَغِبَ عَنْكُمْ أَهْلُ الدُّنْيا، وَاتَّخَذُوا آياتِ اللهِ هُزُواً، وَاسْتَكْبَرُوا عَنْها، يا مَنْ هُوَ قائِمٌ لايَسْهُو، وَدائِمٌ لا يَلْهُو، وَمُحِيطٌ

بِكُلِّ شَيْ ء، لَكَ الْمَنُّ بِما وَفَّقْتَنِي، وَعَرَّفْتَنِي بِما إِئْتَمَنْتَنِي عَلَيْهِ، إِذْ صَدَّ عَنْهُ عِبادُكَ وَجَحَدُوا مَعْرِفَتَهُ، وَاسْتَخَفُّوا بِحَقِّهِ، وَمالُوا إِلى سِواهُ، فَكانَتِ الْمِنَّةُ لَكَ وَ مِنْكَ عَلَيَّ مَعَ أَقْوام خَصَصْتَهُمْ بِما خَصَصْتَنِى بِهِ، فَلَكَ الْحَمْدُ إِذْ كُنْتُ عِنْدَكَ فِى مَقامِى مَذْكُوراً مَكْتُوباً، فَلا تَحْرِمْنِى ما رَجَوْتُ، وَلا تُخَيِّبْنِى فِيما دَعَوْتُ».

پس دعا كن از براى

خود هر چه خواهى.

به تصريح اكثر بزرگان بهترين زيارت براى ائمّه بقيع همان زيارت جامعه كبيره است كه در ادعيه و زيارات مشتركه ذكر شد و داراى مفاهيم عالى و بيان اوصاف و مناقب اهل بيت (عليهم السلام) است.

زيارت ديگر ائمه بقيع عليهم السلام

علامه مجلسى (رحمه الله) در «بحار الأنوار» گويد: اين زيارت را به قصد ائمه بقيع بخوان:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ أَئِمَّةَ الْمُؤْمِنِينَ، وَسادَةَ الْمُتَّقِينَ، وَكُبَراءَ الصِّدِّيقِينَ، وَأُمَراءَ الصّالِحِينَ، وَقادَةَ الْمُحْسِنِينَ، وَأَعْلامَ الْمُهْتَدِينَ، وَأَنْوارَ الْعارِفِينَ، وَوَرَثَةَ الاَْنْبِياءِ، وَصَفْوَةَ الاَْصْفِياءِ، وَخِيَرَةَ الاَْتْقِياءِ، وَعِبادَ الرَّحْمانِ، وَشُرَكاءَ الْفُرْقانِ، وَمَناهِجَ الاِْيمانِ، وَمَعادِنَ الْحَقائِقِ، وَشُفَعاءَ الْخَلائِقِ، وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ، أَشْهَدُ أَنَّكُمْ أَبْوابُ نِعَمِ اللهِ الَّتِى فَتَحَها عَلى بَرِيَّتِهِ، وَالاَْعْلامُ الَّتِى فَطَرَها لاِِرْشادِ خَلِيقَتِهِ، وَالْمَوازِينُ الَّتِى نَصَبَها لِتَهْذِيبِ شَرِيعَتِهِ، وَإنَّكُمْ مَفاتِيحُ رَحْمَتِهِ، وَمَقالِيدُ مَغْفِرَتِهِ، وَسَحائِبُ رِضْوانِهِ، وَمَفاتِيحُ جِنانِهِ، وَحَمَلَةُ فُرْقانِهِ، وَخَزَنَةُ عِلْمِهِ، وَحَفَظَةُ سِرِّهِ، وَمَهْبِطُ وَحْيِهِ، وَمَعادِنُ أَمْرِهِ وَنَهْيِهِ، وَأَماناتُ النُّبُوَّةِ، وَوَدائِعُ الرِّسالَةِ، وَفِى بَيْتِكُمْ نَزَلَ الْقُرآنُ، وَمِنْ دارِكُمْ ظَهَرَ الاِْسْلامُ وَالاِْيمانُ، وَإِلَيْكُمْ مُخْتَلَفُ رُسُلِ اللهِ وَالْمَلائِكَةِ، وَأَنْتُمْ أَهْلُ إِبْراهِيمَ عَلَيْهِ السَّلامُ الَّذِينَ ارْتَضاكُمُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ لِلاِْمامَةِ، وَاجْتَباكُمْ لِلْخِلافَةِ، وَعَصَمَكُمْ مِنَ الذُّنُوبِ، وَبَرَأَكُمْ مِنَ الْعُيُوبِ، وَطَهَّرَكُمْ مِنَ الرِّجْسِ، وَفَضَّلَكُمْ بِالنَّوْعِ وَالْجِنْسِ،

وَاصْطَفاكُمْ عَلَى العالَمِينَ بِالنُّورِ وَالْهُدى، وَالْعِلْمِ وَالتُّقى وَالْحِلْمِ وَالنُّهى، وَالسَّكِينَةِ وَالْوَقارِ، وَالْخَشْيَةِ وَالاِْسْتِغْفارِ، وَالْحِكْمَةِ وَالاْثارِ، وَالتَّقْوى وَالْعَفافِ، وَالرِّضا وَالْكَفافِ، وَالْقُلُوبِ الزّاكِيَةِ، وَالنُّفُوسِ الْعالِيَةِ، وَالاَْشْخاصِ الْمُنِيرَةِ، وَالاَْحْسابِ الْكَبِيرَةِ، وَالاَْنْسابِ الطّاهِرَةِ، وَالاَْنْوارِ الْباهِرَةِ لْمَوْصُولَةِ، وَالاَْحْكامِ الْمَقْرُونَةِ، وَأَكْرَمَكُمْ بِالاْياتِ، وَأَيَّدَكُمْ

بِالْبَيِّناتِ، وَأَعَزَّكُمْ بِالْحُجَجِ الْبالِغَةِ، وَالاَْدِلَّةِ الْواضِحَةِ، وَخَصَّكُمْ بِالاَْقْوالِ الصّادِقَةِ، وَالاَْمْثالِ النّاطِقَةِ، وَالْمَواعِظِ الشّافِيَةِ، وَالْحِكَمِ الْبالِغَةِ، وَوَرِثَكُمْ عِلْمَ الْكِتابِ، وَمَنَحَكُمْ فَصْلَ الْخِطابِ، وَأَرْشَدَكُمْ لِطُرُقِ الصَّوابِ، وَأَوْدَعَكُمْ عِلْمَ الْمَنايا وَالْبَلايا، وَمَكْنُونَ الْخَفايا، وَمَعالِمَ التَّنْزِيلِ، وَمَفاصِلَ التَّأْوِيلِ، وَمَوارِيثَ الاَْنْبِياءِ، كَتابُوتِ الْحِكْمَةِ، وَشِعارِ الْخَلِيلِ، وَمِنْسَأَةِ الْكَلِيمِ، وَسابِغَةِ داوُدَ، وَخاتَمِ الْمُلْكِ، وَفَضْلِ الْمُصْطَفى، وَسَيْفِ الْمُرْتَضى،

وَالْجَفْرِ الْعَظِيمِ، وَالاِْرْثِ الْقَدِيمِ، وَضَرَبَ لَكُمْ فِى الْقُرْآنِ أَمْثالاً، وَامْتَحَنَكُمْ بَلْويً، وَأَحَلَّكُمْ مَحَلَّ نَهْرِ طالُوتَ، وَحَرَّمَ عَلَيْكُمُ الصَّدَقَةَ، وَأَحَلَّ لَكُمُ الْخُمْسَ، وَنَزَّهَكُمْ عَنِ الْخَبائِثِ ماظَهَرَ مِنْهاوَمابَطَنَ،فَأَنْتُمُ الْعِبادُالْمُكْرَمُونَ، وَالْخُلَفاءُ الرّاشِدُونَ،وَالاَْوْصِياءُالْمُصْطَفَوْنَ،وَالاَْئِمَّةُ الْمَعْصُومُونَ، وَالاَْوْلِياءِ الْمَرْضِيُّونَ وَالْعُلَماءُ الصّادِقُونَ، وَالْحُكَماءُ الرّاسِخُونَ الْمُبَيِّنُونَ، وَالْبُشَراءُ النُّذَراءُ الشُّرَفاءُ الْفُضَلاءُ، وَالسّادَةُ الاَْتْقِياءُ، اَلاْمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ، وَالنّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ، وَاللاّبِسُونَ شِعارَ الْبَلْوى وَرِداءَ التَّقْوى، وَالْمُتَسَرْبِلُونَ نُورَ الْهُدى، وَالصّابِرُونَ فِى الْبَأْساءِ وَالضَّرّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ، وَلَدَكُمُ الْحَقُّ، وَرَبّاكُمُ الصِّدْقُ، وَغَذّاكُمُ الْيَقينُ، وَنَطَقَ بِفَضْلِكُمُ الدِّينَ، وَأَشْهَدُ أَنَّكُمُ السَّبِيلُ إِلَى اللهِ عَزَّ وَجَلَّ، وَالطُّرُقُ إِلى ثَوابِهِ، وَالْهُداةُ إِلى خَلِيقَتِهِ، وَالاَْعْلامُ فِى بَرِيَّتِهِ، وَالسُّفَراءُ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ خَلْقِهِ، وَأَوْتادُهُ فِى أَرْضِهِ، وَخُزّانُهُ عَلى عِلْمِهِ، وَأَنْصارُ كَلِمَةِ التَّقْوى، وَمَعالِمُ سُبُلِ الْهُدى، وَمَفْزَعُ الْعِبادِ اِذَا اخْتَلَفُوا، وَ الدّالُّونَ عَلَى الْحَقِّ إِذا

تَنازَعُوا، وَالنُّجُومُ الَّتِى بِكُمْ يُهْتَدى، وَبِأَقْوالِكُمْ وَأَفْعالِكُمْ يُقْتَدى، وَبِفَضْلِكُمْ نَطَقَ الْقُرْآنُ، وَبِوِلايَتِكُمْ كَمُلَ الدِّينُ وَالاِْيمانُ، وَإِنَّكُمْ عَلى مِنْهاجِ الْحَقِّ، وَمَنْ خالَفَكُمْ عَلى مِنْهاجِ الْباطِلِ، وَأَنَّ اللهَ أَوْدَعَ قُلُوبَكُمْ أَسْرارَ الْغُيُوبِ وَمَقادِيرَ الْخُطُوبِ، وَأَوْفَدَ إِلَيْكُمْ تَأْيِيدَ السَّكِينَةِ وَطُمَأْنِينَةَ الْوَقارِ، وَجَعَلَ أَبْصارَكُمْ مَأْلِفاً لِلْقُدْرَةِ، وَأَرْواحَكُمْ مَعادِنَ لِلْقُدْسِ، فَلا يَنْعَتُكُمْ إِلاَّ الْمَلائِكَةُ، وَلا يَصِفُكُمْ إِلاَّ الرُّسُلُ، أَنْتُمْ اُمَناءُ اللهِ وَأَحِبّاؤُهُ، وَعِبادُهُ لِلْقُدْسِ وَأَصْفِياؤُهُ، وَأَنْصارُ تَوْحِيدِهِ، وَأَرْكانُ تَمْجِيدِهِ، وَدَعائِمُ تَحْمِيدِهِ، وَدُعاتُهُ إِلى دِينِهِ، وَحَرَسَةُ خَلائِقِهِ، وَحَفَظَةُ شَرائِعِهِ، وَأَنَا اُشْهِدُ اللهَ خالِقِى، وَاُشْهِدُ مَلائِكَتَهُ وَأَنْبِياءَهُ وَرُسُلَهُ، وَاُشْهِدُكُمْ أَنِّى مُؤْمِنٌ بِكُمْ، مُقِرٌّ بِفَضْلِكُمْ، مُعْتَقِدٌ لاِِمامَتِكُمْ، مُؤْمِنٌ بِعِصْمَتِكُمْ، خاضِعٌ لِوِلايَتِكُمْ، مُتَقَرِّبٌ إِلَى اللهِ سُبْحانَهُ بِحُبِّكُمْ، وَبِالْبَراءَةِ مِنْ أَعْدائِكُمْ، عالِمٌ بِأَنَّ اللهَ جَلَّ جَلالُهُ قَدْ

طَهَّرَكُمْ مِنَ الْفَواحِشِ ماظَهَرَ مِنْهاوَمابَطَنَ،وَمِنْ كُلِّ رَيْبَة وَ رَجاسَة وَدَنائَة وَنَجاسَة، وَأَعْطاكُمْ رايَةَ الْحَقِّ، الَّتِى مَنْ قَدَّمَها ضَلَّ، َمَنْ تَخَلَّفَ عَنْها ذَلَّ، وَفَرَضَ طاعَتَكُمْ وَمَوَدَّتَكُمْ عَلى كُلِّ أَسْوَدَ وَأَبْيَضَ مِنْ عِبادِهِ، فَصَلَواتُ اللهِ عَلى أَرْواحِكُمْ وَأَجْسادِكُمْ».

آنگاه

بگو:

«اَلسَّلامُ عَلى أَبِى مُحَمَّد الْحَسَنِ بْنِ عَلِىّ، سَيِّدِ شَبابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، اَلسَّلامُ عَلى أَبِى الْحَسَنِ عَلِىِّ بْنِ الْحُسَيْنِ زَيْنِ الْعابِدِينَ، اَلسَّلامُ عَلى أَبِى جَعْفَر مُحَمَّدِ بْنِ عَلِىّ باقِرِ عِلْمِ الدِّينِ، اَلسَّلامُ عَلى أَبِى عَبْدِاللهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّد الصّادِقِ الاَْمِينِ، وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ، بِأَبِى أَنْتُمْ وَأُمّى، لَقَدْ رُضِعْتُمْ ثَدْيَ الاِْيمانِ، وَرُبِّيتُمْ فِي حِجْرِ الاِْسْلامِ، وَاصْطَفَاكُمُ اللهُ عَلَى النّاسِ، وَوَرِثَكُمْ عِلْمَ الْكِتابِ، وَعَلَّمَكُمْ فَصْلَ الْخِطابِ، وَأَجْرى فِيكُمْ مَوارِيثَ النُّبُوَّةِ، وَفَجَّرَ بِكُمْ يَنابِيعَ الْحِكْمَةِ، وَاَلْزَمَكُمْ بِحِفْظِ الشَّرِيعَةِ، وَفَرَضَ طاعَتَكُمْ وَمَوَدَّتَكُمْ عَلَى النّاسِ، اَلسَّلامُ عَلَى الْحَسَنِ ابْنِ عَلِىّ، خَليفَةِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ، الاِْمامِ الرَّضِىِّ الْهادِى الْمَرْضِىِّ، عَلَمِ الدِّينِ وَإِمامِ الْمُتَّقِينَ، اَلْعامِلِ بِالْحَقِّ وَالْقائِمِ بِالْقِسْطِ، أَفْضَلَ وَأَطْيَبَ وَاَزْكى، وَأَنْمى ما صَلَّيْتَ عَلى أَحَد مِنْ أَوْلِيائِكَ وَأَصْفِيائِكَ وَ أَحِبّائِكَ، صَلاةً تُبَيِّضُ بِها وَجْهَهُ، وَتُطَيِّبُ بِها رُوحَهُ، فَقَدْ لَزِمَ عَنْ آبائِهِ الْوَصِيَّةَ، وَدَفَعَ عَنِ الاِْسْلامِ الْبَلِيَّةَ، فَلَمّا خافَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ الْفِتَنَ رَكَنَ إِلَى الَّذِى إِلَيْهِ رَكَنَ، وَكانَ بِما أَتاهُ اللهُ عالِماً، وَبِدِينِهِ قائِماً، فَأَجْزِهِ اللّهُمَّ جَزاءَ الْعارِفِينَ، وَصَلِّ عَلَيْهِ فِى الاَْوَّلِينَ وَالاْخِرِينَ، وَبَلِّغْهُ مِنَّا السَّلامَ، وَارْدُدْ عَلَيْنا مِنْهُ السَّلامَ، بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلَى الاِْمامِ الْوَصِىِّ، وَالسَّيِّدِ الرَّضِىِّ، وَالْعابِدِ الاَْمِينِ، عَلِىِّ بْنِ الْحُسَيْنِ زَيْنِ الْعابِدِينَ، اِمامِ الْمُؤْمِنِينَ، وَوارِثِ عِلْمِ النَّبِيِّينَ، اَللّهُمَّ اخْصُصْهُ بِما خَصَصْتَ بِهِ أَوْلِياءَكَ مِنْ شَرائِفِ رِضْوانِكَ، وَكَرائِمِ تَحِيّاتِكَ، وَنَوامِى بَرَكاتِكَ، فَلَقَدْ بَلَّغَ فِى عِبادِهِ، وَنَصَحَ لَكَ فِى طاعَتِهِ، وَسارَعَ فِى رِضاكَ، وَسَلَكَ بِالاُْمَّةِ طَرِيقَ هُداكَ، وَقَضى ما كانَ عَلَيْهِ مِنْ حَقِّكَ فِى دَوْلَتِهِ، وَأَدّى ما وَجَبَ عَلَيْهِ فِى وِلايَتِهِ، حَتَّى انْقَضَتْ أَيّامُهُ، وَ كانَ بِشِيعَتِهِ رَؤُوفاً، وَبِرَعِيَّتِهِ رَحِيماً. اَللّهُمَّ بَلِّغْهُ مِنَّا السَّلامَ، وَارْدُدْ مِنْهُ عَلَيْنا السَّلامَ، وَالسَّلامُ عَلَيهِ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ. اَللّهُمَّ وَصَلِّ عَلَى الْوَصِىِّ الْباقِرِ، وَالاِْمامِ الطّاهِرِ،

وَالْعَلَمِ الظّاهِرِ، مُحَمَّدِ بْنِ عِلِىّ، أَبِى جَعْفَر الْباقِرِ. اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى وَلِيِّكَ، الصّادِعِ بِالْحَقِّ، وَالنّاطِقِ بِالصِّدْقِ، الَّذِى بَقَرَالْعِلْمَ بَقْراً وَبَيَّنَهُ سِرّاً وَجَهْراً، وَقَضى بِالْحَقِّ الَّذِى كانَ عَلَيْهِ، وَأَدَّى الاَْمانَةَ الَّتِى صارَتْ إِلَيْهِ، وَأَمَرَ بِطاعَتِكَ، وَ نَهى عَنْ مَعْصِيَتِكَ. اَللّهُمَّ فَكَما جَعَلْتَهُ نُوراً يَسْتَضِيُ بِهِ الْمُؤْمِنُونَ، وَفَضْلاً يَقْتَدِي بِهِ الْمُتَّقُونَ، فَصَلِّ عَلَيْهِ وَعَلى آبائِهِ الطّاهِرِينَ، وَأَبْنائِهِ الْمَعْصُومِينَ، أَفْضَلَ الصَّلاةِ وَأَجْزَلَها، وَأَعْطِهِ سُؤْلَهُ وَغايَةَ مَأْمُولِهِ، وَأَبْلِغْهُ مِنَّا السَّلامَ، وَارْدُدْ عَلَيْنا مِنْهُ السَّلامَ، وَالسَّلامُ عَلَيْهِ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ. اَللّهُمَّ وَصَلِّ عَلَى الاِْمامِ الْهادِى، وَصِىِّ الاَْوْصِياءِ، وَوارِثِ عِلْمِ الاَْنْبِياءِ، عَلَمِ الدِّينِ، وَالنّاطِقِ بِالْحَقِّ الْيَقِينِ، وَأَبِى الْمَساكِينِ، جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّد الصّادِقِ الاَْمِينِ. اَللّهُمَّ فَصَلِّ عَلَيْهِ كَما عَبَدَكَ مُخْلِصاً وَأَطاعَكَ مُخْلِصاً مُجْتَهِداً، وَاجْزِهِ عَنْ إِحْياءِ سُنَّتِكَ وَاِقامَةِ فَرائِضِكَ خَيْرَ جَزاءِ الْمُتَّقِينَ، وأَفْضَلَ ثَوابِ الصّالِحِينَ، وَخُصَّهُ مِنّا بِالسَّلامِ، وَارْدُدْ عَلَيْنا مِنْهُ السَّلامَ، وَالسَّلامُ عَلَيْهِ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ».

زيارت امام حسن مجتبى (عليه السلام)

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ رَسُولِ رَبِّ الْعالَمِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ فاطِمَةَ الزَّهْراءِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا حَبِيبَ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا صَفْوَةَ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا أَمِينَ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا حُجَّةَ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا نُورَ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا صِراطَ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا بَيانَ حُكْمِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا ناصِرَ دِينِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا السَّيِّدُ الزَّكِيُّ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْبَرُُّ الْوَفِيُّ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْقائِمُ الاَْمِينُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْعالِمُ بِالتَّأْوِيلِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْهادِى الْمَهْدِيُّ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الطّاهِرُ الزَّكِيُّ، اَلسَّلامُ

عَلَيْكَ أَيُهَا التَّقِيُّ النَّقِيُّ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْحَقُّ الْحَقِيقُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الصِّدِّيقُ الشَّهِيدُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا أَبا مُحَمَّد الْحَسَنِ بْنِ عَلِىّ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكاتُهُ».

زيارت امام زين العابدين (عليه السلام)

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا زَيْنَ الْعابِدِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا زَيْنَ الْمُتَهَجِّدِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا اِمامَ الْمُتَّقِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا وَلِيَّ الْمُسْلِمِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا قُرَّةَ عَيْنِ النّاظِرِينَ الْعارِفِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا وَصِيَّ الْوَصِيِّينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا خازِنَ وَصايَا الْمُرْسَلِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا ضَوْءَ الْمُسْتَوْحِشِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا نُورَ الْمُجْتَهِدِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا سِراجَ الْمُرْتاضِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا ذَخِيرَةَ الْمُتَعَبِّدِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مِصْباحَ الْعالَمِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا سَفِينَةَ الْعِلْمِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا سَكِينَةَ الْحِلْمِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مِيزانَ الْقِصاصِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا سَفِينَةَ الْخَلاصِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا بَحْرَ النَّدى، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا بَدْرَ الدُّجى، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الاَْوّاهُ الْحَلِيمُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الصّابِرُ الْحَكِيمُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا رَئِيسَ الْبَكّائِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ امِصْباحَ الْمُؤْمِنِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَوْلايَ يا أَبا مُحَمَّد، أَشْهَدُ أَنَّكَ حُجَّةُ اللهِ وَابْنُ حُجَّتِهِ وَأَبُو حُجَجِهِ، وَابْنُ أَمِينِهِ وَابْنُ اُمَنائِهِ، وَأَنَّكَ ناصَحْتَ فِى عِبادَةِ رَبِّكَ، وَسارَعْتَ فِى مَرْضاتِهِ، وَخَيَّبْتَ

أَعْداءَهُ، وَسَرَرْتَ أَوْلِياءَهُ، أَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ عَبَدْتَ اللهَ حَقَّ عِبادَتِهِ، وَاتَّقَيْتَهُ حَقَّ تُقاتِهِ، وَأَطَعْتَهُ حَقَّ طاعَتِهِ، حَتّى اَتيكَ الْيَقِينُ، فَعَلَيْكَ يا مَوْلايَ يَاابْنَ رَسُولِ اللهِ أَفْضَلَ التَّحِيَّةِ، وَالسَّلامُ عَلَيْكَ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ».

زيارت امام محمّد باقر (عليه السلام)

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْباقِرُ بِعِلْمِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْفاحِصُ عَنْ دِينِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْمُبَيِّنُ لِحُكْمِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْقائِمُ بِقِسْطِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النّاصِحُ لِعِبادِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الدّاعِى إِلَى اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الدَّلِيلُ عَلَى اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْحَبْلُ الْمَتِينُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْفَضْلُ الْمُبِينُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النُّورُ السّاطِعُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْبَدْرُ اللاّمِعُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْحَقُّ الاَْبْلَجُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا السِّراجُ الاَْسْرَجُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّجْمُ الاَْزْهَرُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْكَوْكَبُ الاَْبْهَرُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ

أَيُّهَا الْمُنَزَّهُ عَنِ الْمُعْضَلاتِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْمَعْصُومُ مِنَ الزَّلاّتِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الزَّكِيُّ فِي الْحَسَبِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الرَّفِيعُ فِى النَّسَبِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْقَصْرُ الْمَشِيدُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا حُجَّةَ اللهِ عَلى خَلْقِهِ أَجْمَعِينَ، أَشْهَدُ يا مَوْلايَ أَنَّكَ قَدْ صَدَعْتَ بِالْحَقِّ صَدْعاً، وَبَقَرْتَ الْعِلْمَ بَقْراً، وَنَثَرْتَهُ نَثْراً، لَمْ تَأْخُذْكَ فِى اللهِ لَوْمَةُ لائِم، وَكُنْتَ لِدِينِ اللهِ مُكاتِماً، وَقَضَيْتَ ما كانَ عَلَيْكَ، وَأَخْرَجْتَ أَوْلِياءَكَ مِنْ وِلايَةِ غَيْرِ اللهِ إِلى وِلايَةِ اللهِ، وَأَمَرْتَ بِطاعَةِ اللهِ، وَنَهَيْتَ عَنْ مَعْصِيَةِ اللهِ، حَتّى قَبَضَكَ اللهُ إِلى رِضْوانِهِ، وَذَهَبَ بِكَ إِلى دارِ كَرامَتِهِ، وَإِلى مَسَاكِنِ أَصْفِيائِهِ، وَمُجاوِرَةِ أَوْلِيائِهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ».

زيارت امام صادق (عليه السلام)

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الاِْمامُ الصّادِقُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْوَصِيُّ النّاطِقُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْفائِقُ الرّائِقُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا السَّنامُ الاَْعْظَمُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الصِّراطُ الاَْقْوَمُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مِصْباحَ الظُّلُماتِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا دافِعَ المُعْضَلاتِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مِفْتاحَ الْخَيْراتِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَعْدِنَ الْبَرَكاتِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا صاحِبَ الْحُجَجِ وَالدَّلالاتِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا صاحِبَ الْبَراهِينَ الْواضِحاتِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا ناصِرَ دِينِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا ناشِرَ حُكْمِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا فاصِلَ

الْخَطاباتِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا كاشِفَ الْكُرُباتِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا عَمِيدَ الصّادِقِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا لِسانَ النّاطِقِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا خَلَفَ الْخائِفِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا زَعِيمَ الصّادِقِينَ الصّالِحِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا سَيِّدَ الْمُسْلِمِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا هادِيَ الْمُضِلِّينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا سَكَنَ الطّائِعِينَ،

أَشْهَدُ يا مَوْلايَ إِنَّكَ عَلَي الْهُدي، وَالْعُرْوَةُ الْوُثْقي، وَشَمْسُ الضُّحى، وَبَحْرُ الْمَدى، وَكَهْفُ الْوَرى، وَالْمَثَلُ الاَْعْلى، صَلَّى اللهُ عَلى رُوحِكَ وَبَدَنِكَ، والسَّلامُ عَلَيْكَ وَعَلَى الْعَبّاسِ عَمِّ رَسُولِ اللهِ، صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وآلِهِ وَسَلَّمَ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ».

زيارت وداع ائمّه بقيع (عليهم السلام)

مرحوم شيخ طوسى و سيّد بن طاوس گفته اند كه چون خواستى ائمّه بقيع را وداع كنى، بگو:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ أَئِمَّةَ الْهُدى وَرَحْمَةُ اللهِوَبَرَكاتُهُ، أَسْتَوْدِعُكُمُ اللهَ وَأَقْرَأُ عَلَيْكُمُ السَّلامَ، آمَنّا باِللهِ وَباِلرَّسُولِ وَبِما جِئْتُم بِهِ وَدَلَلْتُمْ عَلَيْهِ. اَللّهُمَّ فَاكتُبْنا مَعَ الشّاهِدِينَ».

پس دعا بسياركن، و از خداوند بخواه كه بارديگر زيارت ايشان را نصيب تو گرداند، و اين آخرين زيارت تو نباشد.

زيارت عبّاس بن عبدالمطّلب (عليهما السلام)

عباس بن عبدالمطّلب، عموى پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) مقامى والا دارد، و در راه اسلام فداكارى هاى بسيار كرده و از حاميان رسول خدا (صلى الله عليه وآله) بوده، كه قبر او در قبرستان بقيع است. در مفتاح الجنّات اين زيارت براى آن بزرگوار نقل شده است:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ ياعَبّاسُ بْنُ عَبْدِالْمُطَّلِبِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا عَمَّ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا صاحِبَ السِّقايَةِ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ».

زيارت فاطمه بنت اسد مادر گرامى اميرالمؤمنين (عليهما السلام)

فاطمه بنت اسد، از زنان عالى مقام و مورد احترام خاصّ رسول خدا (صلى الله عليه وآله) بود، و فرزندى هم چون عليّ بن ابي طالب (عليه السلام) به دنيا آورد. قبر ايشان نزديك قبور ائمّه بقيع است، لكن بعضى گفته اند قبر آن مخدّره نزديك قبر حليمه سعديّه دايه پيامبر (صلى الله عليه وآله) مى باشد. نزد قبر آن بانوى مجلّله مى گويى:

«اَلسَّلامُ عَلى نَبِىِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلى رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلى مُحَمَّد سَيِّدِ الْمُرْسَلِينَ، اَلسَّلامُ عَلى مُحَمَّد سَيِّدِ الاَْوَّلِينَ، اَلسَّلامُ عَلى مُحَمَّد سَيِّدِ الاْخِرِينَ، اَلسَّلامُ عَلى مَنْ بَعَثَهُ اللهُ رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلى فاطِمَةَ بِنْتِ اَسَد الْهاشِمِيَّةِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الصِّدِّيقَةُ الْمَرْضِيَّةُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا التَّقِيَّةُ النَّقِيَّةُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الْكَرِيمَةُ الرَّضِيَّةُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا كافِلَةَ مُحَمَّد خاتَمِ النَّبِيِّينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا والِدَةَ سَيِّدِ الْوَصِيِّينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا مَنْ ظَهَرَتْ شَفَقَتُها عَلى رَسُولِ اللهِ خاتَمِ النَّبِيِّينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا مَنْ تَربِيَتُها لِوَلِىِّ اللهِ الاَْمِينِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ وَعَلى رُوحِكِ وَبَدَنِكِ الطّاهِرِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ وَعَلى وَلَدِكِ، وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ، أَشْهَدُ أَنَّكِ أَحْسَنْتِ الْكَفالَةَ، وَأَدَّيْتِ الاَْمانَةَ، وَاجْتَهَدْتِ فِى مَرْضاةِ اللهِ، وَبالَغْتِ فِى حِفْظِ رَسُولِ اللهِ، عارِفَةً بِحَقِّهِ، مُؤْمِنَةً بِصِدْقِهِ، مُعْتَرِفَةً بِنُبُوَّتِهِ، مُسْتَبْصِرَةً بِنِعْمَتِهِ،

كافِلَةً بِتَرْبِيَتِهِ، مُشْفِقَةً عَلى نَفْسِهِ، واقِفَةً عَلى خِدْمَتِهِ، مُخْتارَةً رِضاهُ، وَأَشْهَدُ أَنَّكِ مَضَيْتِ عَلَى الاِْيمانِ وَالتَّمَسُّكِ بِأَشْرَفِ الاَْدْيانِ، راضِيَةً مَرْضِيَّةً، طاهِرَةً زَكِيَّةً، تَقِيَّةً نَقِيَّةً، فَرَضِيَ اللهُ عَنْكِ وَأَرْضاكِ، وَجَعَلَ الْجَنَّةَ مَنْزِلَكِ وَمَأْواكِ، اَلَلّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَانْفَعْنِى بِزِيارَتِها، وَثَبِّتْنِى عَلى مَحَبَّتِها، وَلا تَحرِمْنِى شَفاعَتَها وَشَفاعَةَ الاَْئِمَّةِ مِن ذُرِّيَّتِها، وَارْزُقْنِى مُرافَقَتَها، وَاحْشُرْنِى مَعَها وَمَعَ أَوْلادِهَا الطّاهِرِينَ، اَللّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِيارَتِى إِيّاها، وَارْزُقْنِى الْعَوْدَ إِلَيْها أَبَداً ما أَبْقَيْتَنِى، وَإِذا تَوَفَّيْتَنِى فَاحْشُرْنِى فِى زُمْرَتِها، وَأَدْخِلْنِى فِى شَفاعَتِها، بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ. اَللّهُمَّ بِحَقِّها عِندَكَ وَمَنزِلَتِها لَدَيْكَ، اِغْفِرلِى وَلِوالِدَيَّ وَلِجَمِيعِ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ، وَآتِنا فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَفِى الاْخِرَةِ حَسَنَةً، وَقِنا بِرَحْمَتِكَ عَذابَ النّارِ».

زيارت دختران حضرت رسول (صلى الله عليه وآله)

رسول خدا (صلى الله عليه وآله) غير از فاطمه زهرا (عليها السلام) دختران ديگرى هم به نام هاى «زينب»، «امّ كلثوم» و«رقيّه» داشته است كه قبرشان در بقيع مى باشد.

براى زيارت آنان، نزديك قبورشان مى ايستى و به اميد ثواب، چنين مى گويى:«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا رَسُولَ رَبِّ الْعالَمِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا صَفْوَةَ جَمِيعِ الاَْنْبِياءِ وَالْمُرْسَلِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنِ اخْتارَهُ اللهُ عَلَى الْخَلْقِ أَجْمَعِينَ، وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلى بَناتِ السَّيِّدِ الْمُصْطَفى، اَلسَّلامُ عَلى بَناتِ النَّبِىِّ الْمُجْتَبى، اَلسَّلامُ عَلى بَناتِ مَنِ اصْطَفيهُ اللهُ فِى السَّماءِ، وَفَضَّلَهُ عَلى جَمِيعِ الْبَرِيَّةِ وَالْوَرى، اَلسَّلامُ عَلى ذُرِّيَّةِ السَّيِّدِ الْجَلِيلِ، مِنْ نَسْلِ إِسْماعِيلَ، وَسُلالَةِ إِبْراهِيمَ الْخَلِيلِ، اَلسَّلامُ عَلى بَناتِ النَّبِىِّ الرَّسُولِ، اَلسَّلامُ عَلى اَخَواتِ فاطِمَةَ الزَّهْراءِ الْبَتُولِ، اَلسَّلامُ عَلى زَيْنَبَ وَأُمِّ كُلْثُومَ وَرُقَيَّةَ، اَلسَّلامُ عَلَى الشَّرِيفاتِ الاَْحْسابِ، وَالطّاهِراتِ الاَْنْسابِ، اَلسَّلامُ عَلى بَناتِ الاْباءِ الاَْعاظِمِ، وَسُلالَةِ الاَْجْدادِ الاَْكارِمِ الاَْفاخِمِ، عَبْدِالْمُطَّلِبِ وَعَبْدِمَناف وَهاشِم، وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ».

زيارت جناب عقيل وجناب عبداللّه فرزند جعفر طيّار (عليهما السلام)

عقيل و جعفر طيّار هر دو برادران عليّ بن ابي طالب هستند. عبدالله پسر جعفر طيّار، همسر حضرت زينب (عليها السلام) است.

قبر عقيل و عبدالله بن جعفر در بقيع قرار دارد. در زيارت اين دو بزرگوار چنين مى گويى:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا سَيِّدَنا ياعَقِيلَ بْنَ اَبيطالِب، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَا ابْنَ عَمِّ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ عَمِّ نَبِيِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ عَمِّ حَبِيبِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ عَمِّ الْمُصْطَفى، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا أَخا عَلِىّ الْمُرْتَضى، اَلسَّلامُ عَلى عَبْدِاللهِ بْنِ جَعْفَرالطَّيّارِ فِى الْجِنانِ، وَعَلى مَنْ حَوْلَكُما مِنْ أَصْحابِ رَسُولِ اللهِ رَضِيَ اللهُ تَعالى عَنْكُما وَ أَرْضاكُما أَحْسَنَ الرِّضا، وَ جَعَلَ الْجَنَّةَ مَنْزِلَكُما وَ مَسْكَنَكُما وَ مَحَلَّكُما وَمَأْويكُما، اَلسَّلامُ عَلَيْكُما وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَركاتُهُ».

زيارت ابراهيم، فرزند رسول اكرم (صلى الله عليه وآله)

ابراهيم، پسر رسول الله (صلى الله عليه وآله) در كودكى از دنيا رفت و پيغمبر خدا (صلى الله عليه وآله) را داغدار كرد. درگذشت ابراهيم، پيامبر را به شدّت غمگين ساخت و آن حضرت در سوگ فرزند، اشك مى ريخت و مى فرمود: «چشم اشك فشان است و غمگين، ولى سخنى نمى گويم كه موجب ناخوشنودى پروردگارمان گردد». ( بحار، ج 16، ص 235، ح 35 و ج 77، ص 142، ح 1)

اين فرزند، كه مورد علاقه شديد پيامبر (صلى الله عليه و آله) بود، در بقيع به خاك سپرده شد. براى زيارت او، در قبرستان بقيع، نزديك قبر او مى ايستى و چنين مى گويى:

«اَلسَّلامُ عَلى رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلى نَبِىِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلى حَبِيبِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلى صَفِىِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلى نَجِىِّ اللهِ،اَلسَّلامُ عَلى مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِاللهِ، سَيِّدِ الاَْنْبِياءِ وَخاتَمِ الْمُرْسَلِينَ، وَخِيَرَةِ اللهِ مِنْ خَلْقِهِ فِى أَرْضِهِ وَسَمائِهِ،اَلسَّلامُ عَلى جَمِيعِ أَنْبِياءِ اللهِ وَرُسُلِهِ، اَلسَّلامُ عَلَى السُّعَداءِ وَ الشُّهَداءِ وَالصّالِحِينَ،اَلسَّلامُ

عَلَيْنا وَعَلى عِبادِاللهِ الصّالِحِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيَّتُهَا الرُّوحُ الزّاكِيَةُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيَّتُهَا النَّفْسُ الشَّرِيفَةُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيَّتُهَا السُّلالَةُ الطّاهِرَةُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيَّتُهَا النَّسَمَةُ الزّاكِيَةُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ خَيْرِ الْوَرى، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ النَّبِىِّ الْمُجْتَبى، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ الْمَبْعُوثِ إِلى كافَّةِ الْوَرى، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ الْبَشِيرِ النَّذِيرِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ السِّراجِ الْمُنِيرِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ الْمُؤَيَّدِ بِالْقُرْآنِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ الْمُرْسَلِ إِلَى الاِْنْسِ وَالْجانِّ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ صاحِبِ الرّايَةِ وَالْعَلامَةِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ الشَّفِيعِ يَوْمَ الْقِيامَةِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ مَنْ حَباهُ اللهُ بِالْكَرامَةِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ وَرَحْمَةُ اللهِ وبَرَكاتُهُ، أَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ اِخْتارَ اللهُ لَكَ دارَ إِنْعامِهِ قَبْلَ أَنْ يَكْتُبَ عَلَيْكَ أَحْكامَهُ، أَوْ يُكَلِّفَكَ حَلالَهُ وَحَرامَهُ، فَنَقَلَكَ إِلَيْهِ طَيِّباً زاكِياً مَرْضِيّاً طاهِراً مِنْ كُلِّ نَجَس، مُقَدَّساً مِنْ كُلِّ دَنَس، وَبَوَّأَكَ جَنَّةَ الْمَأْوى، وَرَفَعَكَ إِلَى الدَّرَجاتِ الْعُلى، وَصَلَّى اللهُ عَلَيْكَ صَلاةً تَقَرُّ بِها عَيْنُ رَسُولِهِ، وَتُبَلِّغُهُ أَكْبَرَ مَأْمُولِهِ. اَللّهُمَّ اجْعَلْ أَفْضَلَ صَلَواتِكَ وَأَزْكاها، وَأَنْمى بَرَكاتِكَ وَأَوْفاها، عَلى رَسُولِكَ وَنَبِيِّكَ وَخِيَرَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ، مُحَمَّد خاتَمِ النَّبِيِّينَ، وَعَلى مَنْ نَسَلَ مِنْ أَوْلادِهِ الطَّيِّبِينَ، وَعَلى ما خَلَّفَ مِنْ عِتْرَتِهِ الطّاهِرِينَ، بِرَحْمَتِكَ يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ. اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّد صَفِيِّكَ، وَإِبْراهِيمَ نَجْلِ نَبِيِّكَ أَنْ تَجْعَلَ سَعْيِى بِهِمْ مَشْكُوراً، وَذَنْبِى بِهِمْ مَغْفُوراً، وَحَياتِى بِهِمْ سَعِيدَةً، وَعاقِبَتِى بِهِمْ حَمِيدَةً، وَحَوائِجِى بِهِمْ مَقْضِيَّةً، وَأَفْعالِى بِهِمْ مَرْضِيَّةً، وَأُمُورِى بِهِمْ مَسْعُودَةً، وَشُؤُونِى بِهِمْ مَحْمُودَةً. اَللّهُمَّ وَأَحْسِنْ لِيَ التَّوْفِيقَ، وَنَفِّسْ عَنِّي كُلَّ هَمّ وَضِيق. اَللّهُمَّ جَنِّبْنِى عِقابَكَ، وَامْنَحْنِى ثَوابَكَ، وَأَسْكِنِّى جِنانَكَ، وَارْزُقْنِى رِضْوانَكَ وَأَمانَكَ، وَأَشْرِكْ لِى فِى صالِحِ دُعائِى والِدَيَّ وَوُلْدِى وَجَمِيعَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِناتِ، اَلاَْحْياءَ مِنْهُمْ وَالاَْمْواتَ، إِنَّكَ وَلِيُّ الْباقِياتِ الصّالِحاتِ، آمِينَ رَبَّ الْعالَمِينَ».

زيارت اسماعيل فرزند امام صادق (عليهما السلام)

اسماعيل، فرزند بزرگ امام صادق (عليه السلام) بود، و عدّه اى از شيعيان پس از

امام صادق به امامت او اعتقاد پيدا كردند و به «اسماعيليّه» معروف شدند، اگر چه خود به امامت برادرش امام موسى كاظم عقيده داشت و مورد احترام آن حضرت بود. در زيارت اسماعيل مى گويى:

«اَلسَّلامُ عَلى جَدِّكَ الْمُصْطَفى، اَلسَّلامُ عَلى أَبِيكَ الْمُرتَضَى الرِّضا، اَلسَّلامُ عَلَى السَيِّدَيْنِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَينِ، اَلسَّلامُ عَلى خَدِيجَةَ أُمِّ الْمُؤْمِنِينَ أُمِّ سَيِّدَةِ نِساءِ الْعالَمِينَ، اَلسَّلامُ عَلى فاطِمَةَ أُمِّ الاَْئِمَّةِ الطّاهِرِينَ، اَلسَّلامُ عَلَى النُّفُوسِ الْفاخِرَةِ، بُحُورِ الْعُلُومِ الزّاخِرَةِ، شُفَعائِى فِى الاْخِرَةِ، وَ أَوْلِيائِى عِنْدَ عَوْدِ الرُّوحِ إِلَى الْعِظامِ النَّخِرَةِ، أَئِمَّةِ الْخَلْقِ وَوُلاةِ الْحَقِّ،اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الشَّخْصُ الشَّريِفُ، الطّاهِرِ الْكَرِيمِ، أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ، وَأَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَمُصْطَفيهُ، وَأَنَّ عَلِيّاً وَلِيُّهُ وَمُجْتَباهُ، وَأَنَّ الاِْمامَةَ فِى وُلْدِهِ إِلى يَوْمِ الدِّينِ، نَعْلَمُ ذلِكَ عِلْمَ الْيَقِينِ، وَنَحْنُ لِذلِكَ مُعْتَقِدُونَ، وَفِى نَصْرِهِمْ مُجْتَهِدُونَ».

زيارت حليمه سعديّه (عليها السلام)

حليمه سعديّه، دايه و مادر رضاعى رسول خدا (صلى الله عليه وآله) بود كه آن حضرت را در كودكى از عبدالمطّلب (جدّ پيامبر) تحويل گرفت و ميان قبيله خود در بيرون مكّه برد، و به او شير داد و بزرگش كرد. زنى با عاطفه و مهربان كه افتخار دايگى پيامبر (صلى الله عليه وآله) را داشت، و مورد احترام و علاقه حضرت بود.

در زيارت آن بانوى عظيم الشّأن چنين مى گويى:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا أُمَّ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا أُمَّ صَفِىِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا أُمَّ حَبِيبِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا

أُمَّ الْمُصْطَفى، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يامُرْضِعَةَ رَسُولِ اللهِ، اَلسّلامُ عَلَيْكِ يا حَلِيمَةَ السَّعْدِيَّةِ، فَرَضِيَ اللهُ تَعالي عَنْكِ وَأَرْضاكِ، وَجَعَلَ الْجَنَّةَ مَنْزِلَكِ وَ مَأْواكِ، وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ».

زيارت عمّه هاى رسول اكرم (صلى الله عليه وآله)

قبر اين دو بانوى بزرگوار «صفيّه و عاتكه»، دختران عبدالمطّلب و امّ البنين مادر حضرت ابوالفضل (عليه السلام) در بقيع در كنار هم قرار دارند. صفيّه، زنى شجاع، با كمال و اديب و شاعر بود، و در آغاز ظهور اسلام مسلمان شد، و با پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) بيعت كرد، و به مدينه هجرت نمود. در جنگ اُحُد و خندق هم حاضر بود، و در سال 20 هجرى در سن 73 سالگى از دنيا رفت.

عاتكه نيز زنى با ايمان بود، و در رديف صحابه پيامبر قرار داشت، و همراه مسلمانان مهاجر به مدينه هجرت كرد. در زيارت دو عمّه حضرت رسول (صلى الله عليه وآله) صفيّه و عاتكه مى گويى:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكُما يا عَمَّتَيْ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُما يا عَمَّتَيْ نَبِىِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُما يا عَمَّتَيْ حَبِيبِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُما يا عَمَّتَيِ الْمُصْطَفى، رَضِيَ اللهُ تَعالي عَنْكُما وَجَعَلَ الجَنَّةَ مَنْزِلَكُما وَرَحْمَةُ

اللهِ وَبَرَكاتُهُ».

زيارت امّ البنين مادر حضرت ابوالفضل (عليه السلام)

امّ البنين، كه نامش «فاطمه» دختر حزام است، زنى رشيد، شجاع و عارف و فاضل و نجيب و با اخلاص بود كه پس از شهادت حضرت زهرا (عليها السلام) ، به همسرى اميرالمؤمنين در آمد، و صاحب چهار فرزند رشيد به نامهاى عباس، عبداللّه، جعفر و عثمان شد كه هر چهار نفر در كربلا، در ركاب امام حسين (عليه السلام) جنگيدند، و شربت شهادت نوشيدند. امّ البنين براى شهداى كربلا و چهار شهيد خود در مدينه عزادارى مى كرد، و در رثايشان شعر مى سرود، واز احياگران ياد كربلا و شهدا بود.

در زيارت امّ البنين (عليها السلام) مى گويى:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا زَوْجَةَ وَلِىِّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا زَوْجَةَ أَمِيرِالمُؤْمِنِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا أُمَّ الْبَنِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكِ يا أُمَّ الْعَبّاسِ بْنِ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طالِب، رَضِيَ اللهُ تَعالي عَنْكِ، وَجَعَلَ الجَنَّةَ مَنْزِلَكِ وَمَأْويكِ، وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ».

زيارت اهل قبور

اين زيارت براى ديگر اموات مؤمن و مؤمنه مدفون در بقيع و در ديگر قبرستان ها خوانده مى شود:

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ «اَلسَّلامُ عَلى أَهْلِ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ، مِنْ أَهْلِ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ، يا أَهْلَ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ، بِحَقِّ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ، كَيْفَ وَجَدْتُمْ قَوْلَ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ، مِنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ، يا لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ، بِحَقِّ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ، اِغْفِرْ لِمَنْ قالَ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ، وَاحْشُرْنا فِى زُمْرَةِ مَنْ قالَ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ عَلِيٌّ وَلِيُّ اللهِ».

از اميرالمؤمنين (عليه السلام) روايت شده هر كس به قبرستان براى زيارت اهل قبور برود، خداوند متعال ثواب پنجاه سال عبادت به او عطا فرمايد، و گناه پنجاه ساله او و

والدينش را ببخشد. از پيغمبر اكرم (صلى الله عليه وآله) نقل است هر كس هفت مرتبه سوره " إِنّا أَنْزَلْناهُ فِى لَيْلَةِ القَدْر " را نزد قبر مؤمنى بخواند، خداوند متعال فرشته اى را نزد قبر او مى فرستد كه پرستش خدا كند، و ثوابش را به نام آن ميّت مى نويسد. پس چون روز قيامت شود به هر هولى از اهوال قيامت برسد، خداوند آن هول را از او برطرف كند، تا اينكه داخل بهشت شود.

زيارت حضرت عبد اللّه بن عبدالمطّلب (عليهما السلام)

پدر گرامى حضرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) پس از مراجعت از سفر شام و قبل از ولادت رسول خدا (صلى الله عليه وآله) از دنيا رفت، قبر آن بزرگوار تقريباً روبه روى «باب السّلام در محلّ مُصَلّى» قرار داشت كه پس از طرح توسعه حرم، در داخل شبستان مسجد قرار گرفت و هم اكنون جاى دقيق آن معلوم نيست.

در زيارت آن حضرت بگو:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا وَلِيَّ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا أَمِينَ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا نُورَ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مُسْتَوْدَعَ نُورِ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا والِدَ خاتَمِ الاَْنْبِياءِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنِ انْتَهى إِلَيْهِ الْوَدِيعَةُ وَالاَْمانَةُ الْمَنِيعَةُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنْ أَوْدَعَ اللهُ فِى صُلْبِهِ الطَّيِّبِ الطّاهِرِ الْمَكِينِ نُورَ رَسُولِ اللهِ الصّادِقِ الاَْمِينِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا والِدَ سَيِّدِ الاَْنْبِياءِ وَالْمُرْسَلِينَ، أَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ حَفِظْتَ الْوَصِيَّةَ، وَأَدَّيْتَ الاَْمانَةَ عَنْ رَبِّ الْعالَمِينَ فِى رَسُولِهِ، وَكُنْتَ فِى دِينِكَ عَلى يَقِين، وَأَشْهَدُ أَنَّكَ اتَّبَعْتَ دِينَ اللهِ عَلى مِنْهاجِ جَدِّكَ إِبْراهِيمَ خَلِيلِ اللهِ فِى حَياتِكَ وَبَعْدَ وَفاتِكَ، عَلى مَرْضاتِ اللهِ فِى رَسُولِهِ، وَأَقْرَرْتَ وَصَدَّقْتَ بِنُبُوَّةِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهِ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَوِلايَةِ أَمِيرِالمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلامُ، وَالاَْئِمَّةِ الطّاهِرِينَ عَلَيْهِمُ السَّلامُ، فَصَلَّى اللهُ عَلَيْكَ

حَيّاً وَمَيِّتاً، وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَركاتُهُ».

زيارت دوم حضرت عبدالله بن عبدالمطّلب (عليهما السلام)

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا صاحِبَ الْمَجْدِ الاَْثِيلِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا خِيَرَةَ فَرْع مِنْ دَوْحَةِ الْخَلِيلِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يَاابْنَ لذَّبِيحِ إِسْماعِيلَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا سُلالَةَ الاَْبْرارِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا أَبَا النَّبِىِّ الْمُخْتارِ، وَعَمَّ الْوَصِىِّ الْكَرّارِ، وَوالِدَ الاَْئِمَّةِ الاَْطْهارِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنْ أَضاءَتْ بِنُورِ جَبِينِهِ عِنْدَ وِلادَتِهِ أَطْرافُ السَّماءِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا يُوسُفَ آلِ عَبْدِ مَناف، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنْ سَلَكَ مَسْلَكَ جَدِّهِ إِسْماعِيلَ، فَأَسْلَمَ لاَِبِيهِ لِيَذْبَحَهُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا مَنْ فَداهُ اللهُ بِما فَداهُ، فَتَقَبَّلَهُ فَأَعْطاهُ اللهُ وَأَباهُ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا حامِلَ نُورِ النُّبُوَّةِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا أَشْرَفَ النّاسِ فِى الاُْبُوَّةِ وَالْبُنُوَّةِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا والِدَ خاتَمِ النَّبِيِّينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا أَبَا الطّاهِرِينَ بَعْدَ الطّاهِرِينَ، وَابْنَ الطّاهِرِينَ، وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ».

فضيلت زيارت حضرت حمزه و ساير شُهداى اُحُد

در سال سوّم هجرى در شمال مدينه، در دامنه كوه اُحُد جنگى ميان مسلمانان و كفّار اتّفاق افتاد كه ابتدا مسلمانان پيروز شدند، ولى در مرحله بعد در اثر تخلّف، عدّه اى از فرمان رهبرى سرپيچى كردند، و در نتيجه بيش از هفتاد نفر از مسلمانان شهيد شدند. فخر المحقّقين در رساله فخريّه نوشته: مُستحب است زيارت حضرت حمزه (عليه السلام) و ديگر شهداى اُحُد در قبرستان اُحد.

از حضرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) نقل است كه هر كس مرا زيارت كند و عمويم حمزه را زيارت ننمايد، به من جفا كرده است. شيخ مفيد (رحمه الله) فرموده كه پيغمبر اكرم (صلى الله عليه وآله) به زيارت قبر حمزه امر مى فرمود وبه زيارت ايشان و شهدا اهتمام مى كرد.

حضرت فاطمه (عليها السلام) پس از رحلت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) بر زيارت قبر آن بزرگوار مواظبت مى نمود. و از زمان حضرت رسول (صلى الله عليه

وآله) سنّت شده است كه مسلمانان به زيارت عموى گرامى آن حضرت مى روند، و در كنار قبرش درنگ مى كنند.

ودر حديث است كه حضرت فاطمه (عليها السلام) پس از رحلت پدر روزهاى دوشنبه و پنج شنبه هر هفته به زيارت قبور شُهدا مى رفت و با اشاره به مواضع مسلمانان در صحنه جنگ اُحُد، مى فرمود: اين جا موضع رسول خدا (صلى الله عليه وآله) بود، و در اين مكان مشركين، وبه نقلى ديگر در آن جا نمازمى گزارد ودعا مى كرد. شهداى اُحُد رضوان اللّه عليهم حدود هفتاد نفر مى باشند.

زيارت حضرت حمزه عموى پيامبر (صلى الله عليه وآله)

چون به زيارت آن حضرت در اُحُد رفتى نزد قبرش بايست و اين زيارت را بخوان:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا عَمَّ رَسُولِ اللهِ، صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا خَيْرَ الشُّهَداءِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكَ يا أَسَدَاللهِ وَأَسَدَ رَسُولِهِ، أَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ جاهَدْتَ فِى اللهِ عَزَّ وَجَلَّ، وَجُدْتَ بِنَفْسِكَ، وَنَصَحْتَ رَسُولَ اللهِ، وَكُنْتَ فِيما عِنْدَ اللهِ سُبْحانَهُ راغِباً، بِأَبِى أَنْتَ وَأُمِّى، أَتَيْتُكَ مُتَقَرِّباً إِلَى اللهِ عَزَّ وَجَلَّ بِزِيارَتِكَ، وَمُتَقَرِّباً إِلى رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ بِذلِكَ، راغِباً إِلَيْكَ فِى الشَّفاعَةِ، أَبْتَغِى بِزِيارَتِكَ خَلاصَ نَفْسِى مَتَعَوِّذاً كَ مِنْ نار اسْتَحَقَّها مِثْلِى بِما جَنَيْتُ عَلى نَفْسِى، هارِباً مِنْ ذُنُوبِى الَّتِى احْتَطَبْتُها عَلى ظَهْرِى، فَزِعاً إِلَيْكَ رَجاءَ رَحْمَةِ رَبِّى، أَتَيْتُكَ مِنْ شُقَّة بَعِيدَة، طالِباً فَكاكَ رَقَبَتِى مِنَ النّارِ، وَقَدْ أَوْقَرَتْ ظَهْرِى ذُنُوبِى ، وَأَتَيْتُ ما أَسْخَطَ رَبِّى، وَلَمْ أَجِدْ أَحَداً أَفْزَعُ إِلَيْهِ خَيْراً لِى مِنْكُمْ أَهْلَ بَيْتِ الرَّحْمَةِ، فَكُنْ لِى شَفِيعاً يَوْمَ فَقْرِى وَحاجَتِى ، فَقَدْ سِرْتُ إِلَيْكَ مَحْزُوناً، وَأَتَيْتُكَ مَكْرُوباً، وَسَكَبْتُ عَبْرَتِى عِنْدَكَ باكِياً، وَصِرْتُ إِلَيْكَ مُفْرَداً، وَأَنْتَ مِمَّنْ أَمَرَنِيَ اللهُ بِصِلَتِهِ، وَحَثَّنِي عَلي بِرِّهِ، وَدَلَّنِي عَلي فَضْلِهِ، وَهَدانِي لِحُبِّهِ، وَرَغَّبَنِى فِى الْوِفادَةِ

إِلَيْهِ، وَاَلْهَمَنِى طَلَبَ الْحَوائِجِ عِنْدَهُ، أَنْتُمْ أَهْلُ بَيْت لا يَشْقى مَنْ تَوَلاّكُمْ، وَلايَخِيبُ مَنْ أَتاكُمْ، وَلايَخْسَرُ مَنْ يَهْواكُمْ، وَلا يَسْعَدُ مَنْ عاديكُمْ».

پس رو به قبله مى كنى و مى گويى:

«اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد. اَللّهُمَّ إِنِّى تَعَرَّضْتُ لِرَحْمَتِكَ بِلُزُومِى لِقَبْرِ عَمِّ نَبِيِّكَ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، لِيُجِيرَنِى مِنْ نِقْمَتِكَ وَسَخَطِكَ وَمَقْتِكَ فِى يَوْم تَكْثُرُ فِيهِ الاَْصْواتُ، وَتَشْغَلُ كُلُّ نَفْس بِما قَدَّمَتْ، وَتُجادِلُ عَنْ نَفْسِها، فَاِنْ تَرْحَمْنِى الْيَوْمَ فَلا خَوْفَ عَلَيَّ وَلاحُزْنَ، وَإِنْ تُعاقِبْ فَمَوْليً لَهُ الْقُدْرَةُ عَلي عَبْدِهِ،وَلاتُخَيِّبْنِي بَعْدَ الْيَوْمِ، وَلاتَصْرِفْنِى بِغَيْرِ حاجَتِى، فَقَدْ لَصِقْتُ بِقَبْرِ عَمِّ نَبِيِّكَ، وَتَقَرَّبْتُ بِهِ إِلَيْكَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِكَ وَرَجاءَ رَحْمَتِكَ، فَتَقَبَّلْ مِنِّى، وَعُدْ بِحِلْمِكَ عَلى جَهْلِى، وَبِرَأْفَتِكَ عَلى جِنايَةِ نَفْسِى، فَقَدْ عَظُمَ جُرْمِى، وَما أَخافُ أَنْ تَظْلِمَنِى، وَلكِنْ أَخافُ سُوءَ الْحِسابِ، فَانْظُرِ الْيَوْمَ تَقَلُّبِى عَلى قَبْرِ عَمِّ نَبِيِّكَ، فَبِهِما فُكَّنِى مِنَ النّارِ، وَلاتُخَيِّبْ سَعْيِى، وَلا يَهُونَنَّ عَلَيْكَ ابْتِهالِى، وَلاتَحْجُبَنَّ عَنْكَ صَوْتِى، وَلاتَقْلِبْنِى بِغَيْرِ حَوائِجِى، يا غِياثَ كُلِّ مَكْرُوب وَمَحْزُون، وَيا مُفَرِّجاً عَنِ

الْمَلْهُوفِ الْحَيْرانِ الْغَرِيقِ الْمُشْرِفِ عَلَى الْهَلَكَةِ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَانْظُرْ إِلَيَّ نَظْرَةً لا أَشْقي بَعْدَها أَبَداً، وَارْحَمْ تَضَرُّعِى وَعَبْرَتِى وَانْفِرادِى، فَقَدْ رَجَوْتُ رِضاكَ، وَتَحَرَّيْتُ الْخَيْرَ الَّذِى لايُعْطِيهِ أَحَدٌ سِواكَ، فَلا تَرُدَّ أَمَلِى، اَللّهُمَّ إِنْ تُعاقِبْ فَمَوْليً لَهُ الْقُدْرَةُ عَلي عَبْدِهِ وَجَزائِهِ بِسُوءِ فِعْلِهِ، فَلا اَخِيبَنَّ الْيَوْمَ، وَلاتَصْرِفْنِى بِغَيْرِ حاجَتِى، وَلاتُخَيِّبَنَّ شُخُوصِى وَوِفادَتِى ، فَقَدْ أَنْفَدْتُ نَفَقَتِى، وَ أَتْعَبْتُ بَدَنِى، وَقَطَعْتُ الْمَفازاتِ، وَخَلَّفْتُ الاَْهْلَ وَالْمالَ وَما خَوَّلْتَنِى، وَآثَرْتُ ما عِنْدَكَ عَلى نَفْسِى، وَلُذْتُ بِقَبْرِ عَمِّ نَبِيِّكَ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَتَقَرَّبْتُ بِهِ ابْتِغاءَ مَرْضاتِكَ، فَعُدْ بِحِلْمِكَ عَلى جَهْلِى، وَبِرَأْفَتِكَ عَلى ذَنْبِى، فَقَدْعَظُمَ جُرْمِى، بِرَحْمَتِكَ ياكَرِيمُ ياكَرِيمُ».

زيارت ديگر شهداى اُحُد

در زيارت شهداى جنگ اُحُد كه در دامنه كوه اُحُد دفن هستند،

چنين مى گويى:

«اَلسَّلامُ عَلى رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلى نَبِىِّ اللّهِ، اَلسَّلامُ عَلى مُحَمَّدِبْنِ عَبْدِاللهِ، اَلسَّلامُ عَلى أَهْلِ بَيْتِهِ الطّاهِرِينَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ أَيُّهَا الشُّهَداءُ الْمُؤْمِنُونَ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَهْلَ بَيْتِ الاِْيمانِ وَالتَّوْحِيدِ، اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ يا أَنْصارَ دِينِ اللهِ وَأَنْصارَ رَسُولِهِ، عَلَيْهِ وَآلِهِ السَّلامُ، سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدّارِ، أَشْهَدُ أَنَّ اللهَ اخْتارَكُمْ لِدِينِهِ، وَاصْطَفاكُمْ لِرَسُولِهِ، وَأَشْهَدُ أَنَّكُمْ قَدْ جاهَدْتُمْ فِى اللهِ حَقَّ جِهادِهِ، وَذَبَبْتُمْ عَنْ دِينِ اللهِ وَعَنْ نَبِيِّهِ، وَجُدْتُمْ بِأَنْفُسِكُمْ دُونَهُ، وَأَشْهَدُ أَنَّكُمْ قُتِلْتُمْ عَلى مِنْهاجِ رَسُولِ اللهِ، فَجَزاكُمُ اللهُ عَنْ نَبِيِّهِ وَعَنِ الاِْسْلامِ وَأَهْلِهِ أَفْضَلَ الْجَزاءِ،وَعَرَّفَنا وُجُوهَكُمْ فِى مَحَلِّ رِضْوانِهِ وَمَوْضِعِ إِكْرامِهِ مَعَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَداءِ والصّالِحِينَ، وَحَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً، أَشْهَدُ أَنَّكُمْ حِزْبُ اللهِ، وَأَنَّ مَنْ حارَبَكُمْ فَقَدْ حارَبَ اللهَ، وَ إِنَّكُمْ لَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ الْفائِزِينَ، الَّذِينَ هُمْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ، فَعَلى مَنْ قَتَلَكُمْ لَعْنَةُ اللهِ وَالْمَلائِكَةِ وَالنّاسِ أَجْمَعِينَ، أَتَيْتُكُمْ يا أَهْلَ التَّوْحِيدِ زائِراً وَبِحَقِّكُمْ عارِفاً، وَبِزِيارَتِكُمْ إِلَى اللهِ مُتَقَرِّباً، وَبِما سَبَقَ مِنْ شَرِيفِ الاَْعْمالِ وَمَرْضِىِّ الاَْفْعالِ عالِماً، فَعَلَيْكُمْ سَلامُ اللهِ وَرَحْمَتُهُ وَبَرَكاتُهُ، وَعَلى مَنْ قَتَلَكُمْ لَعْنَةُ اللهِ وَغَضَبُهُ وَسَخَطُهُ، اَلَلّهُمَّ انْفَعْنِى بِزِيارَتِهِمْ، وَثَبِّتْنِى عَلى قَصْدِهِمْ، وَتَوَفَّنِى عَلى ما تَوَفَّيْتَهُمْ عَلَيْهِ، وَاجْمَعْ بَيْنِى وَبَيْنَهُمْ فِى مُسْتَقَرِّ دارِ رَحْمَتِكَ، أَشْهَدُ أَنَّكُمْ لَنا فَرَطٌ، وَنَحْنُ بِكُمْ لاحِقُونَ».

و سپس هر چه مى توانى سوره " اِنّا أَنْزَلْناهُ فِى لَيْلَةِ الْقَدْرِ "بخوان و ثواب آن را به ارواح مطهّره اين شهدا هديه كن.

مساجد و اماكن متبرّكه در مدينه منوّره

مركز جهانى اهل بيت عليه السلام

آثار و بناهاى ارزشمند اسلامى در مدينه منوّره بقدرى زياد است كه توضيح و تشريح ويژگى هاى آن، نياز به كتاب جداگانه اى دارد، و از آنجا كه توسط معاونت آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظم رهبرى، كتاب هايى در

اين زمينه تهيه و منتشر شده است، لذا از معرّفى اماكن، همراه كتاب ادعيه و زيارات، صرف نظر نموده، تنها به ذكر اسامى و مستحبّات برخى از آنان اكتفا مى شود:

مسجد النّبى (صلى الله عليه وآله)

اين مسجد، توسّط نبى اكرم (صلى الله عليه وآله) و با كمك و همراهى مسلمانان صدر اسلام بنا گرديد. حدود آن در زمان آن حضرت از شمال به جنوب 35 متر، و از مشرق به مغرب 30 متر بود كه با ده ستون از درخت خرما ساخته شد، و در سال هفتم هجرى پس از فتح خيبر به واسطه رسول خدا (صلى الله عليه وآله) توسعه يافت.

جاهاى مهمّ مسجد عبارتند از

الف: حُجره مطهّره:

طول حجره مطهّره رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) 16 متر و عرض آن 15 متر مى باشد، و گنبدى به نام قبّة الخضرا بر روى آن قرار دارد.

ب: منبر رسول اللّه (صلى الله عليه وآله) :

در سال 5 هجرت براى پيامبر منبرى با سه پلّه ساختند كه آن حضرت بر پله سوم نشسته و براى مردم سخن مى گفتند.

ج: محراب: در زمان پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) و خلفا، مسجدالنّبى محراب نداشت، امّا در دوران خلافت عمر بن عبدالعزيز محرابى در محلّ نماز رسول خدا (صلى الله عليه وآله) ساختند، كه هم اينك به نام محراب النّبى (صلى الله عليه وآله) معروف است.

د: روضه منوّره

ه: ستون هاى مسجد كه به نام هاى توبه يا ابولبابه، حنّانه، مهاجرين، سرير و مخلّقه معروف است.

و: مقام جبرئيل

ز: محلّ اصحاب صفّه

ح: محراب تهجّد

ط: خانه حضرت فاطمه (عليها السلام)

قبرستان بقيع

در اين قبرستان چهار امام معصوم يعنى: امام حسن مجتبى، امام زين العابدين، امام محمّد باقر، امام جعفر صادق (عليهم السلام) ، و بسيارى از صحابه، همسران و دختران، و ابراهيم فرزند رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) ، و تعداد زيادى از مردان و زنان صدر اسلام مدفونند.

مسجد قُبا

اوّلين مسجدى كه بر اساس تقوا، توسّط پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) در مدينه ساخته شد، مسجد قُبا بود.

مَشرَبه اُم ّابراهيم ومسجد فضيخ يا ردّ الشّمس

مَشرَبه اُم ّابراهيم ومسجد فضيخ يا ردّ الشّمس كه در نزديكى قُبا بوده است.

مسجد الجمعة

مسجد الجمعة كه در مسير قُبا به مدينه قرار دارد.

قبرستان اُحد

قبرستان اُحد در اين مكان حمزه سيّدالشّهدا و ساير شهداى جنگ اُحد مدفون هستند

مسجد العسكر

مسجد العسكر و مسجد ثناياى رسول اللّه كه در اُحد قرار داشته است.

مساجد سبعه

مساجد سبعه اين مساجد كه شمارشان كمتر از هفت مى باشد ولى به مساجد سبعه معروف است، و بعد از پيامبر (صلى الله عليه وآله) در محلّ وقوع جنگ احزاب بنا گرديده است، عبارتند از:

الف: مسجد فتح

ب: مسجد على (عليه السلام)

ج: مسجد فاطمه (عليها السلام)

د: مسجد سلمان (رحمه الله)

برخى از اين مساجد در سال هاى اخير تخريب گرديده است.

مسجد ذوالقبلتين

مسجد ذوالقبلتين در اين مسجد قبله تغيير يافت، و مسلمين كه به طرف مسجد الأقصى نماز مى خواندند، موظّف شدند از آن پس به طرف كعبه نماز بگزارند.

مسجد غمامه يا مصلّى النّبى (صلى الله عليه وآله)

مسجد غمامه يا مصلّى النّبى (صلى الله عليه وآله)

مسجد حضرت على (عليه السلام) و مسجد حضرت زهرا (عليها السلام)

مسجد حضرت على (عليه السلام) و مسجد حضرت زهرا (عليها السلام) كه در مناخه و نزديك به يكديگر قرار داشته اند.

مسجد مباهله

مسجد مباهله در محلّ اين مسجد پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) همراه با على و فاطمه و حسن و حسين (عليهم السلام) براى مباهله با نصاراى نجران آمدند.

مسجد شجره

مسجد شجره كه همان ميقات اهل مدينه و كسانى است كه از مدينه عازم حجّ و زيارت بيت الله الحرام مى باشند.

مسجد مُعَرَّس

مسجد مُعَرَّس كه اينك از آن خبرى نيست.

محلّه بنى هاشم

محلّه بنى هاشم خانه امام سجاد (عليه السلام) و امام صادق (عليه السلام) و ذرّيّه رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) در اين محل بوده، و در توسعه حرم تخريب گشته و از بين رفته است.

مساجد ديگرى

مسجد ابوذر، مسجد نفس زكيه، مسجد ظفر يا مسجد بنى ظفر، مسجد سُقيا، مسجد مُسَيْجِد، مسجد غزاله يا مسجد منصرف، مسجد بنى سالم، مسجد بنى قريظه، مسجد الراية، و...

برخى از اين اماكن اعمال و مستحبّات خاصّى دارند كه به اختصار متذكّر مى شويم:

مستحبّات مدينه منوّره و مسجدالنّبى (صلى الله عليه وآله)

1 غسل ورود به مدينه و مسجدالنّبى (صلى الله عليه وآله) وزيارت پيامبر (صلى الله عليه وآله) و ائمّه بقيع (عليهم السلام) ، كه مى توان با يك غسل همه را نيّت كرد.

2 اقامت در مدينه منوّره: صاحب جواهر مى فرمايد كه اختلافى در استحباب سكونت و مجاورت مدينه منوّره نيست، و مرحوم شهيد در دروس بر اين مطلب ادّعاى اجماع كرده است.

سمهودى از مالك بن انس امام مالكيه نقل مى كند كه از او سؤال شد: سكونت در مدينه نزد تو بهتر است يا در مكّه؟ گفت: مدينه، و چرا مدينه محبوب تر نباشد؟ و حال آنكه راهى در آن نيست مگر اينكه رسول خدا بر آن عبور فرموده، و جبرئيل از جانب پروردگار بر آن حضرت نازل شده است.

3 مستحبّ است در مدّت اقامت يك ختم قرآن يا بيشتر در مدينه و به خصوص در مسجدالنّبى (صلى الله عليه وآله) بخواند.

4 مستحبّ است هر مقدار مى تواند در مدينه صدقه بدهد، و مرحوم مجلسى روايت كرده كه يك دِرهم صدقه در مدينه معادل ده هزار دِرهم در جاى ديگر است. بنابراين سعى كند در كمك كردن به برادران دينى مخصوصاً سادات و ذرّيه پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) كوتاهى نشود.

5 مواظب اعمال و رفتار خود باشد، و فرصت را غنيمت شمرد، و هرچه مى تواند نماز بخواند، به ويژه در

مسجدالنّبى ( صلى الله عليه وآله) كه هر ركعت نماز در مسجدالنّبى (صلى الله عليه وآله) مساوى هزار ركعت نماز در غير آن است مگر مسجد الحرام، و براى نماز افضل اماكن، روضه رسول اللّه (صلى الله عليه وآله) مى باشد.

6 در وقت ورود و خروج از مسجد صلوات بفرستد.

7 هنگام ورود در مسجد دو ركعت نماز تحيّت مسجد بجا آورد.

8 از طرف والدين و برادران دينى و آشنايان، به پيغمبر اكرم (صلى الله عليه وآله) سلام كند.

9 پس از زيارت چنانكه قبلا گفته شد دو ركعت نماز زيارت بخواند، و ثوابش را به پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) هديه كند.

10 نزديك مرقد مطهر رسول خدا بايستد، و حمد و ثناى الهى را به جاى آورد، و دعا كند.

11 در مقام جبرئيل نماز و دعا بخواند.

12 در محراب رسول خدا در صورت امكان نماز بگزارد.

13 در مسجد صدا را بلند نكند.

14 دو ركعت نماز نزد ستون ابولبابه (ستون توبه) بجا آورد، و دعا كند.

15 نماز و دعا در روضه مباركه حضرت رسول و هم چنين در خانه حضرت زهرا (عليها السلام) مستحب است، و در صورتى كه امكان نداشته باشد، مناسب است اين كار هر چه نزديك تر به اين دو مكان شريف انجام گيرد.

قابل توجّه اينكه، روضه مباركه مسجدالنّبى ، ستون توبه و مقام جبرئيل هر كدام دعاى مخصوصى دارند كه در همين كتاب پس از زيارت حضرت رسول (صلى الله عليه وآله) زير عنوان خاصّ خود ذكر شده است.

مسجد قُبا

حضرت رسول (صلى الله عليه وآله) به هنگام هجرت از مكّه به مدينه، روز دوشنبه دوازدهم ربيع الاوّل، سال اوّل هجرى، وارد قريه قُبا (5 كيلومترى

جنوب مدينه) شد، و تا روز جمعه (4 روز) در اين محل توقّف كرد، تا حضرت على (عليه السلام) در مكّه امانات مردم را كه نزد حضرت رسول بود به آنان برگردانده، و ساير دستورهاى حضرت را اجرا، و چند تن از زنان كه حضرت فاطمه (عليها السلام) در ميانشان بود، به حضرتش ملحق شود، و از طرفى ديگر مردم مدينه خود را براى ورود حضرت آماده كنند. در اين توقّف چهار روزه، حضرت رسول (صلى الله عليه وآله) اوّلين مسجد را با كمك مسلمانان بنا نمود، كه زمين آن را مردم قُبا هديه كردند، و حضرت با نوك سرنيزه خود حدود آن را روى زمين مشخّص كرد. گفته اند كه هر ضلع آن 66 ذراع بوده است.

در ساختن اين مسجد پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) مانند ديگر مسلمانان شركت داشت، و سنگ و گِل حمل مى نمود، و دوشادوش ديگران كار مى كرد، و در جواب آنان كه از حضرت مى خواستند كه گوشه اى بنشيند و فقط فرمان دهد مى فرمود:

قَدْ أَفْلَحَ مَنْ يَعْمُرُالْمَساجِدا *** يَقْرَأُ الْقُرآنَ قائِماً وَقاعِداً آيه شريفه " لَمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ أَوَّلِ يَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ، فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ " «توبه : 108) در مورد همين مسجد نازل شده است.

مسجد قبا بارها تجديد بنا و توسعه يافته، زيرا نزد مسلمين اهمّيّت بسزايى داشته، و رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) هر هفته روزهاى دوشنبه به قبا تشريف مى برده، و در آنجا نماز مى گزاردند. از آن حضرت روايت شده كه: هر كس در خانه اش وضو بگيرد و به مسجد

قبا رود و دو ركعت نماز بخواند، ثواب يك عُمره را براى او مى نويسند. و حضرت امام جعفر صادق (عليه السلام) نيز فرمود: هنگام زيارت مَشاهد و مساجد اطراف مدينه، ابتدا به مسجد قبا رفته و در آنجا بسيار نماز بخوان.

اعمال مسجد قبا

وقت تشرّف، دو ركعت نماز تحيّت مسجد بجا آور،

بعد تسبيحات حضرت زهرا (عليها السلام) را بگو، و زيارت جامعه اوّل را بخوان آنگاه دعا كن، و بهتر است كه به اين جملات

دعا كنى:

«اَللّهُمَّ إِنَّكَ قُلْتَ وَقَوْلُكَ الْحَقُّ فِى كِتابِكَ الْمُنْزَلُ عَلى صَدْرِ نَبِيِّكَ الْمُرْسَلِ: " لَمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ أَوَّلِ يَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ، فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ " . اَللّهُمَّ طَهِّرْ قُلُوبَنا مِنَ النِّفاقِ، وَأَعْمالَنا مِنَ الرِّيا، وَفُرُوجَنا مِنَ الزِّنا، وَأَلْسِنَتَنا مِنَ الْكِذْبِ وَالْغَيْبَةِ، وَأَعْيُنَنا مِنَ الْخِيانَةِ، فَإِنَّكَ تَعْلَمُ خائِنَةَ الاَْعْيُنِ وَما تُخْفِى الصُّدُورُ، رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَتَرْحَمْنا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ».

پشت اين مسجد منزلى بوده متعلّق به اميرالمؤمنين (عليه السلام) ، و جلوى مسجد چاه آب شيرينى كه فعلاً اثرى از آن نيست.

گفته شده كه انگشتر پيغمبر (صلى الله عليه وآله) در آن چاه افتاده و بدين جهت به «چاه انگشتر» ناميده ده، و نيز به «چاه آب دهان» هم معروف است، زيرا نقل شده پيغمبر (صلى الله عليه وآله) آب دهان مبارك را در آن چاه افكندند و آبش پس از شورى، شيرين شد.

نكته قابل توجّه اينكه: در سال نُهم هجرى گروهى از منافقين مسجدى ساختند تا از آن به عنوان پايگاهى برضدّ اسلام و مسلمانان بهره گيرند، و از پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) درخواست كردند كه آن

را افتتاح نمايد و براى تبرّك در آن نماز بخواند، پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) هم قول مساعد دادند كه در فرصت مناسب چنين كند، ولى با نزول آيه شريفه " ...وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَكُفْراً... " نقشه منافقين آشكار شد، و پيامبر (صلى الله عليه وآله) دستور تخريب آن را صادر فرمود.

مسجد ذو قبلتين

بنابر مشهور در نيمه رجب يا شعبان سال دوم هجرى، رسول گرامى (صلى الله عليه وآله) به دعوت «اُمُّ بِشْر» به ميان قبيله بنى سالم در شمال غربى مدينه رفتند، و هنگام نماز ظهر دو ركعت نماز را طبق معمول به سوى بيت المقدّس خواندند. فرمان الهى مبنى بر روگرداندن به سوى كعبه نازل شد، و بقيه نماز را به طرف كعبه گزاردند، و از آن پس كعبه مكرّمه قبله دائمى مسلمانان شد. بدين مناسبت اين مسجد را مسجد ذو قبلتين يا مسجد قبلتين ناميده اند. اين مسجد در جانب غربى مسجد فتح، با فاصله كمى واقع شده است.

يكى از آيات كريمه اى كه به اين مناسبت نازل شد آيه كريمه: "قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِى السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ «ما تورا كه صورتت را به سوى آسمان مى گردانى مى بينيم، اكنون تو را به قِبْلَةً تَرْضيها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَحَيْثُ ما سوى قبله اى كه از آن خوشنود باشى مى گردانيم، روى خود را به سوى مسجد الحرام بگردان، و هرجا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ) (بقره : 144) مى باشد.

سابقاً در اين مسجد دو محراب، روبروى هم شمالى و جنوبى يكى به طرف كعبه و ديگرى به طرف بيت المقدس قرار داشته، ولى متأسّفانه در سال هاى اخير كه مسجد را

تجديد بنا كرده اند، تنها جاى يك محراب در آن باقى مانده، و آثار قبلى اين حادثه بزرگ، محو شده است.

مستحب است در مسجد ذو قبلتين دو ركعت نماز تحيّت مسجد خوانده شود، و مناسب است بعد از آن اين دعا را بخوانى:

«اَللّهُمَّ إِنَّ هذا مَسْجِدُ الْقِبْلَتَيْنِ، وَمُصَلّى نَبِيِّنا وَحَبِيبِنا وَسَيِّدِنا مُحَمَّد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ. اَللّهُمَّ إِنَّكَ قُلْتَ وَقَوْلُكَ الْحَقُّ فِى كِتابِكَ الْمُنْزَلِ عَلى صَدْرِ نَبِيِّكَ الْمُرْسَلِ: " قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِى السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضيها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ " . اَللّهُمَّ كَما بَلَّغْتَنا فِى الدُّنْيا زِيارَتَهُ وَمَ آثِرَهُ الشَّرِيفَةَ، فَلا تُحْرِمْنا يا اَللهُ فِى الاْخِرَةِ مِنْ فَضْلِ شَفاعَةِ مُحَمَّد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ، وَاحْشُرْنا فِى زُمْرَتِهِ وَتَحْتَ لِوائِهِ، وَ أَمِتْنا عَلى مَحَبَّتِهِ وَسُنَّتِهِ، وَاسْقِنا مِنْ حَوْضِهِ الْمَوْرِدِ بِيَدِهِ الشَّرِيفَةِ، شَرْبَةً هَنِيئَةً مَرِيئَةً لا نَظْمَأُ بَعْدَها أَبَداً، إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ء قَدِيرٌ».

مسجد فتح (مسجد احزاب)

در كنار رشته كوه سلع، چند مسجد كوچك است كه موقعيّت جنگ احزاب (خندق) را نشان مى دهد، و گفته مى شود لشكر اسلام در اين قسمت اردو زده بود. در همين محل بر فراز كوه، مسجدى بنا شده كه معروف به مسجد فتح است، در سبب نامگذارى آن گفته شده: پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) در اين مكان براى پيروزى مسلمانان دعا كرد، و خبر فتح و پيروزى لشكر اسلام در همين مكان به پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) رسيد. در همين جنگ بود كه به دست تواناى عليّ بن ابى طالب (عليهما السلام) ، عَمْرِو بْن عبدوُدّ عامرى پهلوان نامى عرب كشته شد، و نوشته اند: پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) در اين هنگام فرمود: «ضَرْبَةُ

عَلِىّ يَوْمَ الْخَنْدَقِ خَيْرٌ مِنْ عِبادَةِ الثَّقَلَيْنِ ( بحار، ج 39، ص 2 )

مستحب است بعد از خواندن دو ركعت نماز تحيّت مسجد، اين دعا را بخوانى:

«يا صَرِيخَ الْمَكْرُوبِينَ، وَيا مُجِيبَ دَعْوَةِ الْمُضْطَرِّينَ، وَيا مُغِيْثَ الْمَهْمُومِينَ، إِكْشِفْ عَنِّى ضُرِّى وَهَمِّى وَكَرْبِى وَغَمِّى، كَما كَشَفْتَ عَنْ نَبِيِّكَ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ هَمَّهُ، وَكَفَيْتَهُ هَوْلَ عَدُوِّهِ،وَاكْفِنِى مااَهَمَّنِى مِنْ أَمْرِالدُّنْياوَالاْخِرَةِ، ياأَرْحَمَ الرّاحِمِينَ».

دعا در مسجد الاجابه

مسجد اجابة همان مسجد مباهله است كه در روز بيست و چهارم ذى حجّة داستان مباهله رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) با نصاراى نجران در آن مكان واقع شد.

در مسجد الإجابه پس از دو ركعت نماز تحيّت مسجد، اين دعا را مى خوانى:

«اَللّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ صَبْرَ الشّاكِرِينَ لَكَ، وَعَمَلَ الْخائِفِينَ مِنْكَ، وَيَقِينَ الْعابِدِينَ لَكَ. اَللّهُمَّ أَنْتَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ، وَأَنَا عَبْدُكَ الْبائِسُ الْفَقِيرُ، وَ أَنْتَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ، وَأَنَا الْعَبْدُ الذَّلِيلُ، اَللّهُمَّ صَلِّ عَلي مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد، وَامْنُنْ بِغِناكَ عَلى فَقْرِى، وَبِحِلْمِكَ عَلى جَهْلِى ، وَبِقُوَّتِكَ عَلى ضَعْفِى، يا قَوِيُّ يا عَزِيزُ، اَللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد الاَْوْصِياءِ الْمَرْضِيِّينَ، وَاكْفِنِى ما أَهَمَّنِى مِنْ أَمْرِ الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ يا أَرْحَمَ الرّاحِمِينَ».

فرهنگ واژگان حج

مقدمه

فرهنگ اصطلاحات حج

گردآورى: محمّد يوسف حريرى

بسم الله الرحمن الرحيم

حج عبادتى مقدس است و مكه و مدينه هم مقدس ترين ديار جهان، و آرزوى هر مسلمانى انجام حج است و زيارت اين دو مهبط وحى الهى. اين كتاب با اين هدف و اميد كه بتواند اطلاعات عمومى مختصرى را در اختيار علاقه مندان و زائران «بيت الله» قرار دهد، مدون شده است، با اين تذكار كه در مسائل فقهى ضمانت عملى ندارد. با مسئلت توفيقِ زيارت مقبول از درگاه الهى براى همه آرزومندان.ربنا لا تؤاخذنا ان نسينا أو أخطانا تقديم به پدر و مادرم، هستى دهندگان زندگى ام و همسرم، همراه و همسفر زندگى ام

ا

ائمه بقيع

چهار امام معصوم (امام دوم، چهارم، پنجم و ششم) مدفون در مدينه در قبرستان تاريخى بقيع.

آبار على

نام ديگر منطقه (ك) مسجد شجره.

اباطع

(اَ طِ) شهرت قريشيان ابطحى كه در داخل دره مكه مكان داشتند. (مروج الذهب، ج 1، ص 420) .

ابراج شهداء

اَ) شهرت برج (ساختمان) هايى است در شهر مكه جهت سكونت زائران واقع در منطقه () شهداى فخ.

ابطح

(اَ طَ) جايى است بين مكه و منى و مسافت آن از هر دو به يك اندازه است و شايد به منى نزديك تر است و از اين جهت به مكه و منى هر دو نسبت داده مى شود. (لغت نامه) .

ابطحى

اهل مكه را مى گفتند، منسوب به (ك) ابطح.

ابوا

(اَ) منطقه و زيارتگاهى است بين مكه و مدينه. اين جا:

1. محل ولادت حضرت امام كاظم (عليه السلام) است.

2. محل دفن حضرت آمنه مادر رسول الله است (به نظر بيشتر مورخين) . نوشته اند رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در سال حديبيه در گذر از ابواء قبر مادرش را زيارت كرد و آن را مرمت نمود و بر سر مزار مادر گريست و مسلمين هم گريستند.

3. محل وفات و دفن عبدالرحمن بن حسن مجتبى است كه همراه امام حسين (عليه السلام) به حج مشرف مى شد.

4. محل وقوع غزوه ابواء است كه طبق نقل، نخستين غزوه اى است كه در صفر سال دوم هجرى رخ داد، اما كار بدون جنگ به صلح انجاميد. پرچمدار اين غزوه حضرت حمزه سيدالشهداء بود.

نيروى مسلمين را دويست تن و شمار دشمن را نامعلوم ذكر كرده اند.

ابوقبيس

(ك) كوه ابوقبيس.

ابيار على

(اَ) نام ديگر منطقه (ك) مسجد شجره.

اتمام حج

افعال حج را بدون خلل ونقص به جاى آوردن. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق) .

اتمو الصف الاول فالاول (اَ تِ مُّ صَّ فَّ لْ اَ وَّ لْ فَ لْ اَ وَّ لْ) .

امام جماعت اهل سنت قبل از گفتن تكبيرة الاحرام. با اين جمله و جملات ديگر نظير «سدوا الخلل» و «سووا صفوفكم» و «استووا» نمازگزاران را به تسويه صفوف و منظم ايستادن در صف دعوت مى كند. اگر در صف هاى جلو جاى خالى وجود دارد، در صف بعد نايستيد. (ميقات حج، ش 36، ص 65) .

اثبره

(اَ بَ رَ) جمع ثبير. عمده كوه هاى بزرگ مكه را گويند. از جمله اند: ثبير غينا (كه بلندترين اين ثبيرهاست) ، ثبير الزنج، ثبير الخضراء، ثبيرا التصح، ثبير احدب. (ميقات حج، ش 15، ص 91 به بعد) .

اثرب

اَ رِ) نام ديگرى از يثرب (مدينه) است (لغت نامه،ميقات حج، ش 5، ص 91) .

اجازه

(اِ زِ) نامى براى انتقال سريع از عرفه به مزدلفه در (ك) حج جاهلى.

اجزى صوفه

نوعى اجازه گرفتن براى شروع (ك) حج جاهلى.

اجياد

(اَ) يا «جياد» در تلفظ گويش هاى عاميانه به دو دره از دره هاى مكه اطلاق مى شود؛ يكى از جنوب امتدا يافته به سمت شمال مى رود و ديگرى از كوه اعرف در شرق آمده و سپس روبه روى مسجد الحرام از سمت جنوب به يكديگر مى پيوندد. اين دره ها امروزه با پديد آمدن و گسترش محلات متعدد شهرى، مسكونى شده است. (ميقات حج، ش 13، ص 151) .

احجاج

(اِ) به حج فرستادن (لغت نامه، فرهنگ جامع) .

احجار الزيت

(اَ رُ زَّ) محلى است در مدينه در ضلع شرقى كوه سلع و موضع نماز استسقاء است.

اين جا مدفن قيامگر علوى از نوادگان امام مجتبى (عليه السلام) محمدبن عبدالله مشهور به نفس زكيه (متولد 100 متوفى 145 هجرى) است. با سركوبى علويان توسط عباسيان، نفس زكيه در زمان منصور به سال 145 هجرى به همراه عده اى از سادات و بزرگان در مدينه قيام نمود و اهل مدينه با وى بيعت كردند، اما در برخورد با عيسى بن موسى در «احجارالزيت» به شهادت رسيد. لقب نفس زكيه را براساس خبرى از رسول الله مى دانند كه فرمود: نفس زكيه از فرزندانم در احجارالزيت كشته مى شود.

احجار المراء

(اَ رُ لْ مِ َ) (1) قبا كه در خارج مدينه منوره است (لغت نامه)

جايى است در مكه، در حديث آمده است: پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) در محل احجارالمراء جبرئيل را ديدار كرد. به نقلى ديگر احجارالمراء در قبا، از توابع مدينه، قرار دارد. (ميقات حج، ش 36، ص 112) .

احد

(اُ حُ) منطقه اى است در شمال مدينه (كه امروزه به علت گسترش محلات شهرى تقريباً متصل به مدينه شده است) اين جا محل رويداد غزوه احد و مدفن شهداى اين نبرد است.

كوه احد

كوهى است از ديگر كوه ها به مدينه نزديك تر و كوهى است مستقل از ديگر كوه ها و طولانى ترين كوه در شبه جزيره عربستان است و احاديث متعددى از رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در فضل آن نقل شده است. (ك) كوه احد.

غزوه احد: در پانزدهم شوال سال سوم هجرى در دامنه كوه احد غزوه احد اتفاق افتاد. هفتصد (يا هزار) مسلمان در مصاف با سه (ياپنج) هزار كافر قريشى به سركردگى ابوسفيان و صفوان بن اميه ابتدا آنها را گريزاندند و با اين فتح ابتدايى عده اى از محافظان پنجاه (يا صد) نفرى تنگه پشت سر مسلمين برخلاف فرمان رسول الله براى كسب غنايم جايگاه خود را ترك كردند. با اين ترك سنگر، سواران كمين كرده قريش به فرماندهى خالد بن وليد با هجوم به باقى مانده محافظان تنگه و كشتن آنها از پشت سر به مسلمين حمله آوردند و آنها را پراكنده ساختند. در اين موقعيت حضرت خود به نبرد پرداختند و با يارى پسر عمش حضرت على (عليه السلام) و تنى چند از اصحاب، سپاه اسلام را از نابودى نجات دادند و كفار ناموفق دركشتن رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) به مكه بازگشتند.

قبرستان احد: محاذات كوه احد، مدفن حضرت حمزه سيدالشهداء و ديگر مجاهدانى است كه در غزوه احد به شهادت رسيدند. اين جا به «مقبرة الشهداء» و يا «قبورالشهداء» معروف است. مدفن

مقدس آن حضرت قبه و بارگاهى داشت كه در سال 570 (يا 590) هجرى توسط مادر ناصرالدين بالله عباسى ساخته شد و سلطان اشرف قايتباى از مماليك مصر (در اواخر قرن نهم) آن را تعمير كرد و توسعه داد و نيز در زمان حكومت عبدالمجيد عثمانى مرمت شد. اما وهابيون آن را (مانند ديگر زيارتگاه هاى مدينه) تخريب كردند و قبر آن حضرت و ساير شهدا را با زمين مسطح ساختند و سرانجام براى عدم دسترسى زائران به آن مزادهاى شريف، در سال 1383

1. مِ (لغت نامه) مَ (ميقات حج، ش 36 ص 112) .

هجرى قمرى دور تا دور «مقابر شهداى احد» را به صورت صحن مستطيل با ديوارى سيمانى و درب و پنجره هاى فولادى محصور ساختند. (درب اين صحن تا سال هاى اخير بر روى زائران گشوده بود، ولى از سال 1396 قمرى در موسم حج مانع از ورود زائران به محوطه مزار شهداى احد مى شوند) .

در وسط اين قبرستان صورت سه قبر مشخص است كه مرقد مطهر حضرت حمزه (در قسمت شرقى) و مزار عبدالله بن جحش و مصعب بن عمير (در قسمت غرب) مى باشد، و در ضلع شمالى قبر حضرت حمزه، محوطه گود مربع شكلى وجود دارد كه ساير شهدا مدفونند.

زيارت شهداى احد: درباره فضيلت زيارت شهداى احد احاديث فراوانى نقل شده است؛ از جمله روايت شده كه رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمودند: هر كس مرا زيارت كند و عمويم را زيارت نكند بر من جفاكرده است. و روايت است كه آن حضرت فرمان دادند تا قبر آن حضرت زيارت شود و خود به زيارت

آن جناب و ساير شهدا مى رفتند. حضرت فاطمه (عليها السلام) نيز براى زيارت به احد مى رفتند. زيارت شهداى احد در روزهاى دوشنبه و پنجشنبه مستحب ذكر شده است.

مساجد احد: در اين منطقه مساجد چندى وجود دارد، چون: مسجد حمزه، مسجد جبل احد (مسجد فسح) ، مسجد جبل عينين (مسجد جبل الرماة) ، مسجد ثنايا (قبه الثنايا) ، مسجد الدرع (مسجد الشيخين مسجد البدائع) ، مسجد المصرع (مسجد الوادى مسجد العسكر) ، مسجد المستراح (مسجد استراحت) .

احرام

(اِ) در لغت به معنى منع است و در اصطلاح عبارت است از آهنگ حج نمودن، به حرم در آمدن، دو پارچه نادوخته (احرامى) ، حرام كردن امورى در مراسم حج.

احرام اولين عمل از واجبات حج (و عمره) است كه از اركان مى باشد و با بيرون آمدن از لباس معمولى و در بركردن لباس احرامى و حرام شدن امورى بر مكلف (محرم) ضمن انجام آدابى صورت مى گيرد. حالتى است كه مكلف حج در آن ملتزم به ترك محرمات و حفظ آداب آن است.

واجبات احرام:

احرامى پوشيدن.

نيت احرام (حج عمره) نمودن.

ذكر تلبيه (لبيك) را گفتن.

مكان احرام: در بر كردن احرامى (لباس احرام) بايد در ميقات صورت گيرد و ميقات (مكان احرام بستن) با توجه به نقطه ورود به حرم و با توجه به نوع عبادت (حج يا عمره) متعدد و متفاوت است و اين مكان ها در:

1. عمره تمتع عبارتند از: يلملم، وادى عقيق، قرن المنازل، ذوالحليفه (مسجد شجره) ، جحفه، محاذى ادنى الحل، فخ (براى كودكان) .

2. حج تمتع عبارت است از مكه با افضليت مسجدالحرام (در مقام ابراهيم، حجر اسماعيل زير ناودان طلا) .

3. عمره

مفرده، همان ميقات هاى عمره، تمتع است، و در مورد انجام عمره مفرده از داخل مكه ميقات ها عبارتند از: تنعيم، حديبيه، جعرانه، اضأه لبن، وادى نحله، وادى عرفه، ادنى الحل.

زمان احرام: 1. عمره تمتع طول ماه هاى شوال و ذى قعده و نُه روز اول ذى حجه (تا پيش از ظهر) است.

2. حج طول ماه هاى شوال و ذى قعده و نُه روز اول ذى حجه تا پيش از ظهر است (در حج تمتع بعد از اتمام عمره تمتع است) .

3. عمره مفرده طول ايام سال است، بجز ايام اختصاصى حج.

لباس احرام: احرام (احرامى) مجازاً نام دو قطعه جامه است كه زائران خانه خدا جهت اجراى مراسم حج (و عمره) برتن مى كنند. و استفاده از لباس احرام اختصاصاً براى مردان است. آنها بايد كليه لباس هاى معمولى خود را از تن در آورند و لباس احرام (احرامى) بر تن نمايند. اين لباس متشكل از دو تكه پارچه است كه يكى به صورت «ازار» (مانند لنگ به كمر بسته شده و) از ناف تا زانو را مى پوشاند و ديگرى به صورت «ردا» كه (به دوش افكنده مى شده و كتف را در بر مى گيرد و) شانه و بازو را پوشش مى دهد (و استفاده بيش از دو قطعه پارچه احرامى و تبديل آن را جايز دانسته اند) اما در مورد زنان همان لباس معمولشان، احرام به حساب مى آيد اگر چه به زعم بعضى از فقها و مراجع تقليد خانم ها بايد لباس احرام را بپوشند و پس از نيت و تلبيه مجازند آن را در آورند و با همان لباس معمول

خودشان باشند.

واجبات احرام:

طاهر بودن.

غصبى نبودن.

ندوخته بودن.

بافته بودن.

بدن نما نبودن.

گره خورده نبودن.

از حلال تهيه شدن.

از طلا و ابريشم خالص و اجزاى حيوان حرام گوشت نبودن.

مستحبات احرامى:

فراخ بودن.

سفيد بودن.

بلند تا ساق بودن.

پنبه اى (خالص) بودن.

مكروهات احرامى:

چرك بودن.

سياه و رنگى (غير از سبز) بودن.

راه راه (رنگى) بودن (براى مردان) .

از پارچه با تار و پود ابريشم بودن.

محرمات احرام:

يا «محرمات محرم»، «تروك محرمه»، «تروك احرام»، «محظورات احرام» امورى هستند كه بر محرم (شخص احرام بسته) حرام بوده و بايد ترك شوند (1) و لذا ارتكاب عمدى اكثر اين محرمات موجب كفاره است و ارتكاب برخى از آنها موجب ابطال حج است (و ارتكاب برخى نيز نه كفاره دارد و نه مبطل حج است و اما تعداد و شماره تروك (محرمات) احرام را متفاوت ذكر كرده اند از آن جهت كه برخى از فقها محرمات فاقد كفاره را جزء تروك احرام محسوب نساخته اند و يا برخى از محرمات را تحت يك شماره ذكر نموده اند، در حالى كه فقهاى ديگر آنها را از هم تفكيك كرده اند. به هر حال فهرست محرمات احرام حسب مشهور (كه اكثر آنها مشترك بين زن و مرد است و اندكى اختصاصى مردان يا اختصاصى زنان) چنين است.

1. ناخن گرفتن.

2. استمنا نمودن.

3. روغن ماليدن.

4. دندان كشيدن.

5. سلاح به خود بستن .

6. در آينه نگاه كردن.

7. درخت و گياه حرم كندن.

8. خون از بدن خارج كردن.

9. سرمه (زينتى) به چشم كشيدن.

10. انگشتر (زينتى) به دست نمودن.

11. جانور بدن را كشتن و انداختن.

12. مو (از بدن خود و غير) ازاله نمودن.

13. جدال (با قسم خوردن به اسم خدا) نمودن.

14. زن را عقد نمودن و شاهد عقد

نكاح گرديدن.

15. رفث (آميزش و لمس و نگاه به شهوت) نمودن.

16. فسوق (دروغگويى، فحاشى، تفاخر، مباهات) نمودن.

17. بوى خوش و عطريات بوييدن (2) و مشام از بوى ناخوش گرفتن.

18. صيد حيوان صحرايى و كمك در اين كار نمودن و گوشت آن را خوردن.

1. بايد توجه داشت كه حتى در غير حالت احرام هم بعضى از امور ذاتاً حرام هستند (مثل استمنا) و بعضى محرمات خاص حرم هستند (مثل صيد) .

2. غير از خلوق كعبه و گياهان: اذخر و خزامى و شيح و قيصوم.

19. سر خود را پوشانيدن (براى مردان) .

20. سر خود را به زير آب فرو بردن (براى مردان) .

21. تمام روى پاهاى خود را پوشانيدن (براى مردان) .

22. در مسير راه زير سايه حركت كردن (براى مردان) (1) .

23. زينت كردن (براى زنان) .

24. صورت پوشانيدن (براى زنان) .

مستحبات احرام:

1. نيت به زبان راندن.

2. بلند تلبيه گفتن (مردان) .

3. تلبيه را تكرار نمودن.

4. نماز نافله احرام به جا آوردن.

5. پيش از احرام در ميقات غسل نمودن.

6. بعد از نماز ظهر (يا نماز واجب ديگر) احرام بستن.

7. موى سر و صورت را از روز اول ذى قعده نتراشيدن.

8. موى زيربغل و صورت و شارب و ناخن قبل از احرام گرفتن.

9. دعاهاى وارده را هنگام غسل و نيت احرام و پوشيدنِ احرامى خواندن.

10. با خداوند جهت مُحِلّ شدن (در صورت پيش آمدن مانعى جهت اتمام اعمال) شرط كردن.

مكروهات احرام:

1. كشتى گرفتن.

2. شعر خواندن.

3. صورت ساييدن.

4. زانو به بغل نشستن.

5. در جواب كسى لبيك گفتن.

6. در مسواك زياده روى كردن.

7. بررخت و فرش و بالش زرد و سياه خوابيدن.

8. پيش از محرم شدن حنا بستن (در

صورت باقى ماندن اثر تاحال احرام) .

9. حمام رفتن، بدن با آب سرد شستن، با دست و كيسه و امثال آن بدن را ساييدن.

10. هر كارى كه در انجام آن بيم باشد از مجروح شدن يا موى از بدن افتادن.

تلبيه احرام:

ذكر تلبيه به هنگام پوشيدن لباس احرام و نيت احرام از واجبات احرام است و به واسطه اداى اين ذكر احرام بسته شده و مى توان وارد محدوده حرم و مكه گرديد (بدون احرام و تلبيه نمى توان وارد محدوده حرم شد) و اين دستور اختصاص به موسم حج ندارد بلكه در تمام دوران سال هر مسلمانى كه بخواهد وارد اين سرزمين شود بايد احرام ببندد و تلبيه بگويد كه ذكر آن عبارت است از:

لبيك، اللهم لبيك، لبيك، لا شريك لك لبيك (ان الحمد والنعمه لك والملك لا شريك لك) .

مستحبات تلبيه:

1. بلند گفتن (براى مردان) .

2. تكرار كردن بعد از بيدار شدن از خواب، بعد از نمازهاى واجب و مستحب، وقت سوار و پياده شدن، هنگام زوال خورشيد، هنگام بالا رفتن از بلندى و پايين آمدن از بلندى، موقع ملاقات سوارها، وقت سحر، تا موقع ديدن خانه هاى مكه (در احرام عمره) و تا ظهر روز عرفه (در احرام حج) و تا مسجد الحرام (در احرام عمره مفرده اى كه از مكه صورت گرفته) .

3. ذكر خواندن لبيك ذاالمعارج، لبيك لبيك داعيا الى دارالسلام، لبيك لبيك غفارالذنوب، لبيك لبيك اهل التلبية، لبيك لبيك ذوالجلال و الاكرام...

رمز تلبيه:

تلبيه سرودى است براى اظهار بندگى نسبت به خداوند و جواب دادن دعوت حضرت ابراهيم (عليه السلام) و به مفهوم كلامى از امام سجاد (عليه السلام) در گفتن

لبيك بايد قصد آن داشت كه از اين پس فقط در موارد رضاى حق سخن گفت و زبان به گناه و معصيت نگشود.

بين الاحرامين:

فاصله بين دو احرام حج (احرام عمره تمتع و احرام حج

1. نه در هنگام توقف در منزلگاه ها يا توقفگاه ها.

تمتع) است. در اين زمان گرچه اعمالى (مثل متعه حج يعنى بهره مندى همسران از هم) مجاز است ولى برخى اعمال نيز مجاز نمى باشد مثل:

1. عمره مفرده كردن.

2. موى سر را تراشيدن.

3. از شهر مكه بيرون رفتن.

4. در حرم (براى هميشه) صيد كردن.

5. درخت و گياه حرم (براى هميشه) كندن.

كفارات احرام:

كفاراتى است براى ارتكاب پاره اى از اعمال كه در حال احرام ممنوع و حرام است. (ارتكاب بعضى اعمال در حرم مكه هم مطلقاً ممنوع است و كفاره دارد.) اين كفارات با توجه به نوع عمل متفاوتند و عبارتند از:

1. روزه گرفتن.

2. اطعام مساكين نمودن.

3. درهم و دينار پرداختن.

4. شتر و گاو و گوسفند قربانى كردن.

وفات در احرام:

از امام صادق (عليه السلام) نقل است كه فرمودند: «كسى كه در حال احرام بميرد، لبيك گويان از قبر برانگيخته مى شود».

همراه با احرام:

به مفهموم كلامى از امام سجاد (عليه السلام) :

هنگام بيرون كردن جامه، بايد نيت آن را داشت كه لباس گناه از تن بيرون مى كنند و از ريا و نفاق و شبهات برهنه مى شوند.

هنگام غسل براين انديشه بايد بود كه گناهان خود را مى شويند و به نور توبه خالص، خود را پاكيزه مى كنند.

هنگام در بركردن جامه احرام بايد قصد آن نمود كه در بقيه عمر حرام مى نمايند بر نفس خود آنچه را كه خداوند حرام كرده

است.

احرام بستن

پوشيدن دو جامه نادوخته احرام و آهنگ حج (و عمره) نمودن.

احرام بند

آن كه احرام بسته باشد. (لغت نامه) .

احرام بيت الحرام

پرده هاى كعبه را بر چهار ديوار آن به اندازه يك قد و نيم بالا كشند و اين عمل را احرام بيت الحرام خوانند و گويند كعبه احرام بسته است. (سفرنامه ابن جبير، ص 210) .

احرام حج

همان (ك) احرام.

احرام گرفتن

مراسم احرام (در حج) به جاى آوردن. (لغت نامه)

احرام گرفته

محرم است (لغت نامه) .

احرامى

1. حاجى محرم را گويند.

2. جامه نادوخته كه حاجيان در شروع احرام برتن كنند. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق) .

احصار (

اِ) و اتموا الحج و العمرةلله فان احصرتم (بقره 196) .

از حصر است به معنى حبس و منع در سفر، و در باب حج منع حج گزار محرم از ادامه اعمال حج است. (لغت نامه دايرة المعارف بزرگ اسلامى) (ك) حج محصور.

احكام حج

واجباتى است كه در زيارت كعبه در مراسم حج (افراد، قرآن و تمتع) صورت مى گيرد.

احكام عمره

واجباتى است كه در زيارت كعبه در مراسم عمره (مفرده و تمتع) صورت مى گيرد.

احلال

(اِ) بيرون آمدن از حال احرام است با «حلق» يا با «تقصير»

احمس

(اَمَ) قبايلى از عرب (قريش، كنانه و قيس) كه (در مراسم حج جاهلى) از منطقه حرم بيرون نمى رفتند و مى گفتند ما خويشاوندان خداييم. جمع آن حمس است و لغت نويسان عرب ريشه كلمه را به حماسه (شجاعت) مى رسانند. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق، طبقات، ص 351) .

اختيارى عرفات

مراد وقوف اختيارى است هنگام (ك) وقوف در عرفات.

اختيارى مشعر

مراد وقوف اختيارى است هنگام (ك) وقوف در مشعر.

آخر مدينه

همان (ك) پس مدينه.

اخشبان

(اَ شَ) تثنيه اخشب به معناى كوه دشوار و سخت صعود و تعبيرى است از:

1. دو كوه منى.

2. دو كوه ابوقبيس وقعيقعان.

3. دو كوه مشرف بر مزدلفه از سمت مشرق (ميقات حج، ش 3، ص 153؛ حرمين شريفين، ص 15) .

اخوه

همان (ك) خاوه.

آداب حج

چگونگى انجام دادن فريضه حج (از اركان و واجبات و مستحبات و محرمات و مكروهات) است.

ادارة الحرام

(اِ رَ تُ لْ حَ رَ) سازمانى است كه توسط حكومت سعودى براى اداره مسجد الحرام ايجاد شده و در باب السعود در جهت جنوب مسجد مستقر مى باشد. (راهنماى حرمين شريفين، ج 1، ص 214) .

ادارة شئون الحرمين الشريفين

اداره اى كه بر مسجد الحرام و مسجد النبى نظارت دارد. (ميقات حج، ش 27، ص 122) .

ادراك و قوفين

همان (ك) درك و قوفين.

ادماء محرم

(اِ) بيرون آوردن خون از بدن محرم.

ادهان

(اَ) روغن مالى بدن است كه از محرمات احرام است (فقه فارسى با مدارك، ص 115) .

ادنى الحل

(اَ نَ لْ حِ لَ) ادنى يعنى نزديك تر، و ادنى الحل جايى است كه از ديگر مواضع حل به مكه نزديك تر است. مراد نزديك ترين محلى است كه از حرم بيرون است. مكانى است كه منتهى اليه حرم به آن متصل باشد يا اولين نقطه خارج حرم است و از آن جا ورود به داخل حرم بدون احرام جايز نيست و ميقات كسانى است كه از هيچ كدام از ميقات ها و يا محاذى آنها عبور نكرده و تمكن رفتن به يكى از آنها را هم ندارند. از جمله جاهاى معروف ادنى الحل حديبيه و تنعيم و جعرانه است.

اذاخر

(اَخِ) موضعى است نزديك مكه، و پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) در عام الفتح از اذاخر داخل شد و به اعلاى مكه فرود آمد و آن جا قبه خويش بر پا كرد. (لغت نامه)

اذخر

همان (ك) گياه اذخر.

اراق المولد

محلى در مكه. محله ولادت نبى اكرم (ميقات حج، ش 21، ص 98) .

اراك

(اَ) محلى است در عرفه از جانب شام، از حدود عرفات است ولى خارج از آن است و وقوف در آن كفايت نمى كند از عرفات (مبسوط در ترمينولوژى حقوق، فلسفه و اسرار حج، ص 180) .

ارض الله

(اَ ضُ لاّ) الم تكن ارض الله (نساء 97) .

به نقلى از نام هاى مدينه است. (حرمين شريفين، ص 116؛ احكام حج و اسرار آن، ص 293؛ ميقات حج، ش 7، ص 159) .

ارض الهجره

( لْ هِ رِ) از نام هاى مدينه است به معنى زمينى كه هجرت در آن تحقق پيدا كرد. (ميقات حج، ش 7، ص 159؛ احكام حج و اسرار آن، ص 293) .

اركان بيت

همان (ك) اركان كعبه.

اركان چهارگانه

همان (ك) اركان كعبه.

اركان حج

اعمالى است كه تركش (عمدى يا سهوى) موجب بطلان حج است كه عبارتند از:

احرام، وقوف در عرفات، وقوف در مشعر، طواف زيارت و سعى.

اركان عمره

اعمالى است كه تركش موجب بطلان عمره است كه عبارتند از: احرام، طواف و سعى.

اركان كعبه

يا اركان بيت. چهار ركن (چهار زاويه، چهار گوشه) خانه خدا را مى گويند و هر يك از اين اركان به نامى مشهور هستند:

1. ركن شرقى يا «ركن جنوب شرقى» (بين جنوب و شرق) آن زاويه است كه حجرالاسود در آن نصب شده است و بدين اعتبار آن را «ركن حجر» و «ركن اسود» و «ركن حجرالاسود» نيز مى گويند. برخى منابع به جهت آن كه تقريباً در سمت عراق واقع شده به عنوان «ركن عراقى» نيز از آن ياد كرده اند. ركن شرقى مواجه با ايران و قسمتى از جنوب بلاد حجاز و استراليا و جنوب هندوچين است. طواف خانه خدا از اين ركن آغاز مى شود و بدان هم طواف

ختم مى شود. استلام اين ركن مستحب است.

2. ركن شمالى يا ركن «شمال شرقى» (بين شمال و شرق) . آن زاويه است كه در جهت طواف بعد از گذشتن از درب كعبه پيش از رسيدن به حجر اسماعيل قرار دارد. اين ركن چون در موقع نماز مورد توجه اهل عراق و شام است از آن به عنوان «ركن عراقى» و «ركن بصرى» و «ركن شامى» هم ياد كرده اند.

3. ركن غربى يا «ركن شمال غربى» (بين شمال و مغرب) آن زاويه است كه در جهت طواف پس از گذشتن از حجر اسماعيل قرار دارد. اين ركن چون در موقع نماز مورد توجه اهل غرب (غرب روسيه و همه اروپا و مغرب) است آن را «ركن مغربى» هم مى گويند.

4. ركن جنوبى يا «ركن جنوبى غربى» (بين جنوب و

مغرب) آن زاويه است كه در جهت طواف قبل از «ركن حجرالاسود» قرار دارد و چون مقابل يمن است آن را «ركن يمانى» هم مى گويند. اين ركن را بعد از «ركن حجرالاسود» شريف تر از ديگر ركن ها معرفى كرده اند و استلام اين ركن مستحب است.

ازار

(اِ) آن قطعه از احرام كه به كمر بندند و از ناف تا زانو را مى پوشاند. (فقه فارسى با مدارك، ص 93 و...)

اسباب تحلل

(تَ حَ لُّ لْ) آنچه كه قاطع تروك احرام است و به يكى از آن اسباب محرم، مُحِلّ مى گردد كه عبارتند از اتمام مناسك حج يا عمره، حصر و صد (مبسوط در ترمينولوژى حقوق) .

استار كعبه

(اَ) همان (ك) پرده كعبه (لغت نامه) .

استحلال كعبه

(اِتِ) حلال دانستن امورى كه در حرم كعبه اقدام به آن حرام است مثل كشتن صيد و صيد كردن كبوتران حرم و امثال آن كه از گناهان به شمار مى آيد. (شرح اربعين، ص 363) .

استطاعت

(اِتِ) ولله على الناس حج البيت من استطاع اليه سبيلا (آل عمران 97) .

حجة الاسلام با وجود استطاعت واجب مى شود (كه بايد در همان اولين سال وجود استطاعت برگزار.

گردد) و عبارت است از:

1. استطاعت عقلى، يعنى داشتن عقل.

2. استطاعت شرعى، يعنى داشتن سن تكليف و عدم ابتلا به واجب يا حرام مهم تر.

3. استطاعت عرفى، يعنى داشتن توانايى هاى راهى، بدنى، زمانى و مالى.

شرط استطاعت عرفى:

1. استطاعت راهى، يعنى امن و بى مانع و باز بودن و امكان پيمودن راه سفر.

2. استطاعت زمانى، يعنى وسعت و كفايت داشتن وقت براى انجام اعمال حج.

3. استطاعت بدنى، يعنى داشتن توانايى براى پيمودن راه سفر و انجام مناسك.

4. استطاعت مالى، يعنى داشتن امكانات اقتصادى مطابق با حال و شأن از جهات:

راحله: وسيله سوارى جهت رفت و برگشت.

زاد: توشه راه (از خوردنى و آشاميدنى و ساير مايحتاج) در رفت و برگشت.

مؤنه: مخارج عائله و خانواده و كسانى كه خرجى آنها واجب است از زمان رفت تا برگشت.

رجوع به كفايت، كه بعد از بازگشت زندگى عادى را كفايت كند، يا به زحمت نيفتادن به لحاظ كسب و كار و زراعت بعد از برگشت (مناسك حج، مسئله 17؛ خلاصه مناسك حج؛ اسرار، مناسك، ادله حج، ص 32 الى 44؛ راهنماى حرمين شريفين، ج 3، ص 13؛ فرهنگ علوم) .

استطاعت بذلى

(ب) استطاعتى است (مالى) جهت انجام حج كه بابذل (بخشيدن) هزينه آن توسط شخص ديگر ايجاد مى شود.

استطاعت جعلى

(ج) استطاعتى است كه با نذر و قسم و عهده براى انجام حج، ايجاد مى شود.

استظلال

(اِ تِ) همان (ك) تظليل.

استقرار حج

كسى كه شرعاً قادر به اجراى مناسك حج يا عمره يا هر دو باشد (بى فرق بين حج واجب به اصل شرع

و يا به نذر) اگر در عام الاستطاعه در رفتن به حج اهمال ورزد تا حدى كه اجراى مناسك از وى فوت شود با فوت آن، حج در ذمه او مستقر مى گردد. پس استقرار حج بستگى دارد به گذشتن زمانى كه در آن زمان ممكن باشد به جاى آوردن همه افعال حج به اختيار و با بودن همه شروط حج رفتن و حج كردن (مبسوط در ترمينولوژى حقوق) .

استقيموا

(اِ تَ) همان (ك) استووا.

استلام

(اِ تِ) در اصطلاح لمس كردن ركن كعبه است (ك) .

استلام حَجَر

لمس كردن (ك) حجرالاسود.

استلام ركن

مسح و تماس شكم و دست با ركن كعبه است. برخى از فقها استلام ركن يمانى را مستحب مى دانند و از امام صادق (عليه السلام) نقل است كه «ركن يمانى بابى است كه ما خانواده از آن باب وارد بهشت مى شويم.» و برخى از فقهاى استلام تمام اركان كعبه را مستحب دانسته اند. (ميقات حج، ش 12، ص 51؛ و...)

استمتاع

(اِ تِ) عمره گزاردن با حج (لغت نامه) .

استمتاع به عمره

گزاردن حجة الاسلام با مقدمه آن كه عمره تمتع است (مبسوط در ترمينولوژى حقوق) .

استنابه

(اِ تِ بِ) در حج يعنى نيابت به ديگرى دادن كه از جانب او حج كند (مبسوط در ترمينولوژى حقوق) .

استن

(اُ تُ) مخفف «استون» و «ستون». در مورد «استن هاى مسجدالنبى» كه برخى از آنها نام هاى خاصى دارند. رجوع كنيد به قسمت «ستون».

استوانه (اسطوانه

) در مورد استوانه هاى مسجدالنبى كه نام هاى خاصى دارند. رجوع كنيد به قسمت «ستون».

استون

در مورد «استون هاى مسجدالنبى». رجوع كنيد به قسمت «ستون».

استووا

(اِ تَ وُ) پيشنمازهاى اهل سنت قبل از تكبير الاحرام با برگشت به سوى صفوف جماعت با صداى بلند با گفتن «استووا» يا «استقيموا» يا «اعتدلوا» فرمان منظم ساختن صف نماز را مى دهند. (نكاتى در رابطه با حج و زيارت، ص 20) .

اسدال

(اِ) نقاب زدن زن است در حال احرام به طورى كه روى صورت نيفتد. پوشانيدن صورت زن در حال احرام حرام است. (ثواب اعمال حج، ص 106) .

اسواف (

اَ) نام حرم مدينه، و گفته اند موضعى است به «عينه» در ناحيه بقيع و آن از حرم مدينه است. (لغت نامه)

اسواق الآخره

(اَ قُ خِ لْ رِ ) تعبيرى است از حج و عمره در روايتى منقول از امام صادق (عليه السلام) .

اشعار

(اِ) نشان كردن قربانى فرستاده شده به مكه است و آن چنان است كه كوهان شتر قربانى را از جانب راست بشكافند و با خون او آغشته كنند و از ميقات بدين گونه به سوى منى سوق دهند. اشعار خاص حج قرآن است (كه هدى را از ميقات سوق مى دهند) و در حج قرآن اگر قربانى شتر باشد در بستن احرام با تلبيه و يا با اشعار اختيار است و با اشعار، احرام محقق شده و احتياجى به تلبيه (لبيك گفتن) نيست. (توضيح مناسك حج، ص 15؛ فلسفه و اسرار حج، ص 173؛ حج و عمره، ص 9؛ حجة التفاسير، مقدمه، ص 939؛ ناسخ التواريخ، حضرت رسول، ج 4، ص 3) .

اشعار البدن

(اِ رُ لْ بُ) تفصيل (ك) اشعار (مبسوط در ترمينولوژى حقوق) .

اشعار بدنه

(بَ دَ نِ) تفصيل (ك) اشعار.

اشواطه

(اَ) جمع (ك) شوط (لغت نامه) .

اشواط سبعه

هفت (ك) شوط.

اشُهر حج

(اَ هُ رِ) ماه هاى حج كه عبارتند از شوال، ذى قعده، ذى حجه (ميقات حج، ش 4، ص 92) .

اشهر حرم

( حُ رُ) فاذا انسلخ الاشهرالحرام (توبه 6) .

به گفته برخى مقصود چهار ماه حرام (ذى قعده، ذى حجه، محرم و رجب) است. يعنى همان چهار ماهى كه كشتار در آن حرام شده و از اين ميان ماه هاى ذى قعده و ذى حجه ماه انجام مناسك حج هستند. (مجمع البيان؛ و...)

اشهر معلومات

( مَ) الحج اشهر معلومات (بقره 197) .

اشهر حج، ماه هاى حج، كه عبارتند از شوال، ذى قعده، ذى حجه (مجمع البيان؛ و...)

اصحاب صفه

عنوان مهاجرين ساكن در (ك) صفه.

اصحاب عقبه

(عَ قَ بِ) اهل عقبه. اصحاب كيد. شهرت 13 (يا 14 يا 16) تن از صحابه كه در مراجعت رسول الله از حجة الوداع در عقبه (گردنه) به نيت كشتن آن حضرت قصد رم دادن شتر ايشان يا قطع تسمه زير شكم شتر و حمله به حضرت را نمودند. (برخى شكل گرفتن اين نيت را در مراجعت از غزوه تبوك ذكر كرده اند) اما حضرت به وحى از اين نيت آگاه شد و اين عده نقاب پوش بر قصد خود موفق نشدند و حضرت نام اينان را براى حذيفه شمرد و فرمود تا زمان حيات پيامبر اين اسامى را فاش نكند. (ريحانة الادب؛ حيوة القلوب، ج 2، ص 482؛ مجمع البيان، ج 11، ص 158؛ تبصرة العوام) .

اصحاب عقبه اول

شهرت دوازده تن از مردم يثرب (شش تن از قبيله اوس و شش تن از قبيله خزرج) كه در سال دوازدهم بعثت در موسم حج در محل عقبه با رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) بيعت كردند.

اصحاب عقبه دوم

شهرت هفتاد (يا هفتاد و دو يا هفتاد و سه) تن از مردم يثرب (از قبايل اوس و خزرج) كه در سال سيزدهم بعثت در ايام تشريق از ماه ذى حجه (ماه حج) در محل عقبه با رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) بيعت كردند.

اصحاب فيل

الم تر كيف فعل ربك باصحاب الفيل (فيل 1) .

شهرت گروهى كه همراه فيلان عازم مكه شدند جهت تخريب (ك) كعبه.

اصحاب معلقات

شهرت شاعرانى كه اشعار خود را بر ديوار كعبه آويخته بودند، يعنى صاحبان (ك) معلقات.

اصناف الاسلام

(اَ فُ لْ اِ) همان اهل (ك) صفه (فهرست كشف الاسرار، ص 802) .

اضأة ابن عقش

همان (ك) اضأة لبن.

اضأة لبن

(اَ ء ة ل) يا اضأه ابن عقش (به معنى دره يا مسيل ابن عقش) محلى است كه از جانب جنوب حد حرم مكه مى باشد و در سر راه يمن در فاصله دوازده كيلومترى قرار دارد و ميقات عمره مفرده (از داخل مكه) است. (لغت نامه؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 130؛ فرهنگنامه حج و عمره، دفتر اول، ص 28؛ قبل از حج بخوانيد، ص 77) .

اضحات

(اَ) .1. روز اضحى (روز عيد قربان) .

2. گوسفند كه در روز اضحى ذبح كنند. (لغت نامه) (ع) .

اضحى (اَ حا) روز عيد قربان. دهم ذى حجه كه حجاج در منى و مسلمانان در خانه خود قربانى كنند. «اضحى» از ماده «ضحى» است به معناى ارتفاع روز امتداد نور آفتاب و هنگامى است كه خورشيد بالا مى آيد (قبل از ظهر) و آن موقع را «ضحى» گويند. و چون قربانى قبل از ظهر (دهم ذى حجه) و در وقت گسترش نور آفتاب ذبح مى شود آن را «اضحيه» يا «ضحيه» گويند.

اضحيه (اُ ىَ ّ) قربانى مستحب روز عيد (ك) اضحى.

اضطباع (اِ طِ) رداء (احرام) را از زير بغل راست بر كتف چپ انداختن؛ در اين صورت دوش راست برهنه ماند و دوش چپ پوشيده گردد. (لغت نامه) .

رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در عمره قضيه دستور داد كه رداى احرام را از زير بغل راست بر روى شانه چپ بيفكنند و اين تكليف مخصوص عمره قضيه و اوضاع و احوال ويژه آن روز بوده است. اينك تكليف احرام همان كيفيت معهود است كه بازوى چپ و راست هر دو پوشيده باشد. (آداب عمره قرآن، ص

40 و 43) .

اضطرارى اول

همان (ك) اضطرارى مشعر (1) .

اضطرارى دوم

همان (ك) اضطرارى مشعر (2) .

اضطرارى روزانه

همان (ك) اضطرارى مشعر (2) .

اضطرارى شبانه

1. همان (ك) اضطرارى عرفات.

2. همان (ك) اضطرارى مشعر (1) .

اضطرارى عرفات

يا اضطرارى شبانه مراد وقوف در عرفات است در شب دهم ذى حجه براى شخص مضطر.

اضطرارى مشعر

مراد وقوف در مشعر است (به دو گونه) براى شخص مضطر:

1. اضطرارى اول

يا اضطرارى شبانه، وقوف در مقدارى

از شب دهم ذى حجه است در مشعر.

2. اضطرارى دوم

يا اضطرارى روزانه وقوف بعد از طلوع آفتاب دهم ذى حجه است تا پيش از ظهر در مشعر.

اطحل

(اَ حَ) همان (ك) كوه ثور

اطرست

حروفى رمزى است در اشاره به اعمال عمره تمتع كه توسط شيخ بهايى وضع شد:

1> احرام (بستن) .

ط> طواف (خانه كعبه نمودن) .

ر> ركعتين (دو ركعت نماز طواف گزاردن) .

س> سعى (رفت و برگشت ميان صفا و مروه نمودن) .

ت> تقصير (از مو يا ناخن چيدن) (حجة التفاسير، ج 6، ص 173؛ اصول فقه، فقه، ص 94) .

آطام

جمع «اُطم» نام دژهايى است كه در عصر جاهلى در مدينه وجود داشته اند و تعداد آن ها زياد بوده است. در حديث آمده است كه پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) از ويران كردن آطام اهل مدينه نهى كرد و فرمود: اين ها زيور مدينه هستند. (ميقات حج، ش 36، ص 109) .

اعتدلوا

(اِ تَ دِ لُ) (ك) استووا.

اعتمار

(اِ تِ) عمره به جاى آوردن (لغت نامه) .

اعلام حرم

(اَ) نام ستون هايى بتونى مكعب مستطيل شكلى كه به ارتفاع سه متر در انتهاى هر يك از حدود حرم مكه نصب شده اند. (ميعادگاه عشاق، ص 119) .

اعمال حج

(اَ) احكام و افعال و واجباتى هستند كه در زيارت كعبه در مراسم حج (افراد، تمتع و قرآن) انجام مى دهند.

اعمال عمره

احكام و افعال و واجباتى هستند كه در زيارت كعبه در مراسم عمره (تمتع، مفرده) انجام مى گيرند.

اعمال منى

افعالى كه در روز عيد قربان (دهم ذى حجه) بايد در سرزمين منى به جا آورد.

اعنه

(اَ عِ نَ ّ) از (ك) مناصب كعبه (1) .

آغاوات

خواجگان حرم مسجد النبى را گويند كه از يادگارهاى دوره عثمانى بودند. (حج آن طور كه من رفتم، ص 44) .ع

اغوات

(اَ غَ) شهرت خواجگان حرم مدينه در ميان مردم. (ميقات حج، ش 17، ص 155) .ل

افاضه

(اِ ضِ) ثم افيضوا من حيث افاض الناس. (بقره 199) .

1. افاضه از عرفات

كوچ كردن از عرفات و رفتن به مشعرالحرام است پس از غروب روز نهم ذى حجه.

2. افاضه از مشعر

كوچ كردن از مشعرالحرام و رفتن به منى است پس از سر زدن خورشيد روز دهم ذى حجه.

3. افاضه از منى

كوچ كردن از منى و رفتن به مكه است در عصر روز دوازدهم ذى حجه.

آفاقى

همان (ك) اهل آفاق

افراد

همان (ك) حج افراد

افساد حج

(اِ) يعنى ابطال حج به وسيله زائر به اين كه كارى كند كه حج خود را تباه و باطل گرداند. افساد حج ناشى از اخلال عمدى در افعال حج است. گاه اخلال سهوى هم به حكم شارع ملحق به اخلال عمدى مى شود. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

افعال حج

افعال واجبه حج

افعال عمره

افعال واجبه عمره

اقتراض مستطيع

قرض كردن مستطيع است براى حج گزاردن آن گاه كه او را مالى باشد كه نتواند با آن زاد و راحله تهيه كند. پس در وقت مناسب مال خود را بفروشد و آن قرض را بدهد و يا از محلى ديگر اداى دين كند. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

اقسام حج

عبارتند از: حج افراد، حج تمتع و حج قرآن (رساله نوين، ج 1، ص 218؛ فقه فارسى با مدارك، ص 70)

اقسام عمره عبارتند از: عمره مفرده و عمره تمتع (مناسك حج، مسئله 135؛ فقه فارسى با مدارك، ص 78)

اكالة البلدان

(اَ كَّ لَ تُ لْ بُ لْ) از اسامى مدينه است به جهت آن كه:

1. بر ساير شهرها علو مقام و برترى دارد. (احكام حج و

اسرار آن، ص 293)

2. بر ساير شهرهاى اين منطقه از نظر ارتفاع مسلط بود. (حرمين شريفين، ص 293)

3. مخارج شهر مدينه از طريق پرداخت ماليات شهرهايى كه توسط مسلمين فتح شده بود تأمين مى گرديد. (ميقات حج، ش 7، ص 160)

اكالة القرى

( قُ را) از اسامى مدينه است به جهت آن كه:

1. شهرهاى ديگر را تحت الشعاع خود قرار داد. (احكام حج و اسرار آن، ص 293)

2. مخارج شهر مدينه از طريق پرداخت ماليات هاى شهرهاى ديگرى كه توسط مسلمانان فتح شده بود تأمين مى گرديد. (ميقات حج، ش 7، ص 159 و 160)

3. از آن جا به ساير شهرها و بلاد غير مسلمان كه درصدد توطئه عليه اسلام برمى آمدند حمله مى شد و بعد از پيروزى اموال غنيمتى و اسيران به مدينه منتقل مى شدند.

الال

(اَ) همان (ك) كوه رحمت

الحاد

(اِ) از حد در گذشتن در حرم (كعبه) . ميل به ظلم در آن و رعايت نكردن و هتك حرمت آن. به قولى ستم كردن در حرم. به قولى احتكار در حرم مكه (لغت نامه)

آل سعود

خاندان حاكم بر كشور (ك) عربستان سعودى

آل شيبه

(شَ بِ) خاندانى در مقام (ك) سدانت

الملم

(اَ لَ لَ) همان (ك) يلملم

ام

(اُ م ّ) از اسامى مكه است چون اعظم بلاد است يا قبله گاه امم است يا وسط كره ارض است. (ميقات حج، ش 21، ص 123)

امارت حج

سرپرستى قافله حج. منصبى كه ارتباط مستقيم با حكومت اسلامى دارد و از زمان صدر اسلام حاكمان جامعه با تأسى به سيره پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) در موسم حج يا خود عازم زيارت بيت الله شده و امارت حج را برعهده داشتند و يا فردى را به عنوان نماينده خود اميرالحاج منصوب مى كردند. در سال نهم هجرى رسول خدا امارت حجاج و انجام مراسم حج را به حضرت امير على (عليه السلام) واگذار فرمود (ابتدا آن جناب ابوبكر را به سرپرستى روانه كرد اما به فرمان خداوند حضرت على (عليه السلام) را مأمور ابلاغ آيات سوره برائت به كفار مكه نمود و ايشان در راه آيات از راه ابوبكر گرفتند.) حضرت امير (عليه السلام) طبق روايات منقول در يوم النحر خطبه ايراد فرمود كه كسى عريان طواف خانه نكند و مشركى در اين سال حج به جاى نياورد و هر كه مدتى (براى پيمان) دارد همان مدت محترم است و هر كه مهلتى ندارد مهلت او چهار ماه است. در سال دهم هجرى رسول الله خود شخصاً سرپرستى حج را داشت و بعدها وظيفه امارت حج به خلفا اختصاص يافت كه كه شخصاً قافله حج را سرپرستى مى كردند و يا كسى را به اميرى حج منصوب مى نمودند. و وظيفه امير حج رهبرى حجاج مكه و عودت و محافظت آنان و امنيت در اثناى سفر بوده است. ماوردى گويد «اميرحاج» بايد مراقب ده چيز

باشد:

1. فراهم بودن و پراكنده نشدن مردم هنگام عزيمت و حركت و نزول.

2. معين كردن رهبرى براى هر طايفه تا در حركت پيرو او باشند و در نزول اطراف او فرود آيند و از دور نشوند.

3. آهسته رفتن كاروان تا واماندگان بتوانند بدان برسند و ضعيفان همراه بتوانند راه سپرند.

4. بردن كاروان از راه آسانى كه در آن آب و آذوقه فراوان باشد (نه از راه سخت و كم آب)

5. جست و جوى آب و آذوقه در صورت كمبود و نبود.

6. گماردن نگهبانان بر كاروان به هنگام حركت و نزول تا دزدان در مال ايشان طمع نكنند.

7. دور كردن مزاحمان سفر كه مانع كاروان مى شوند به جنگ يا به بذل.

8. فيصله دادن اختلافات كاروانيان نه به اجبار، مگر آن كه دو طرف به حكم او تسليم شوند و او صلاحيت قضا داشته باشد.

9. آرام كردن آشوبگران قافله و تأديب نمودن خائنان (در حد تنبيه)

10. رعايت وقت حركت و مدت سفر تا كاروان به موقع به حج رسد و از تنگى وقت ناچار به شتاب نشود و چون به

ميقات رسد فرصت احرام به كاروان دهد و اگر وقت باشد كاروان را به مكه برد تا با مكيان به مواقف روند، و اگر وقف تنگ باشد يكسر به عرفه رود كه مبادا به موقع نرسد و حج فوت شود... و چون مردم حج بكردند روزى چند براى انجام كارهايشان فرصت دهد و در حركت عجله نكند و به هنگام بازگشت كاروان را از مدينه ببرد تا قبر پيغمبر را زيارت كند كه اقتضاى حرمت پيغمبر و حقوق وى چنين است. تا به هنگام

بازگشت نيز همه شرايط رفتن را رعايت كند تا كاروان به شهر خود برسد آن گاه ولايت وى پايان پذيرد. (تاريخ سياسى اسلام، ترجمه پاينده، ج 2، ص 350؛ ناسخ التواريخ، حضرت رسول، ج 3، ص 248؛ تفسير نمونه، ج 7، ص 278؛ دايرة المعارف فارسى؛ لغت نامه؛ ميقات حج، ش 30، ص 82)

ام الارضين

(اُ م لْ اَ) از نام هاى مكه است (فرهنگ نفيسى)

ام الدود

( د ُّ) موضعى است بر سر دو راهى ورود به مكه كه يك راه به محله باب السعود در منطقه حرم و صفا و مروه منتهى مى شود كه آن را «طريق الحرام» مى گويند؛ ديگرى راهى است كه معابده منتهى مى گردد كه آن را «طريق الخريق» مى نامند و از نزديكى ام الدود است كه تلبيه قطع مى شود. (با ما به مكه بياييد، ص 28)

ام راحم

(اُ مَ ر) از نام هاى مكه است. (ميقات حج، ش 4، ص 141)

ام رحم

( رُ) از نام هاى مكه معظمه است به مناسبت رحمتى كه خداوند به اين شهر عطا فرموده و اين كه پناهندگان به اين خانه در رحمت آفريدگار قرار مى گيرند. (تاريخ تحليلى اسلام، ج 1، ص 65؛ حرمين شريفين، ص 14؛ فرهنگ نفيسى؛ ميقات حج، ش 2، ص 219، ش 4، ص 141)

ام رحمان (

رَ) از نام هاى مكه است (تاريخ و آثار اسلامى، ص 37)

ام رحمه

( رَ مِ) از نام هاى مكه است (ميقات حج، ش 4، ص 141)

ام روح

از نام هاى مكه است به علت رحمت فراوان پيرامون آن (ميقات حج، ش 4، ص 145؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 37)

ام زحم

( زُ) از نام هاى مكه است به علت ازدحام مردم در آن (تاريخ و آثار اسلامى، ص 37؛ ميقات حج، ش 4، ص 141)

ام صبح

( صُ) از نام هاى مكه است (لغت نامه؛ فرهنگ نفيسى)

ام صح

(1) از نام هاى مكه است (ميقات حج، ش 4، ص 133 و 145)

ام الصفا

(اُ م ص َّ) از نام هاى مكه است، چون براى كسانى با خلوص ايفاى فريضه حج مى كنند گشايش خاطر و صفا حاصل مى گردد. (ميقات حج، ش 21، ص 123)

ام القرى

( لْ قُ را) لتنذر ام القرى (انعام، 92؛ شورى، 70)

نام مكه معظمه است (به معنى مادر واصل قريه ها) و در جهت اين نام وجوهى گفته اند چون:

1. قبله مسلمين است.

2. داراى مركزيت است.

3. مركز آبادى هاى حجاز است.

4. در وسط زمين (نزديك خط استوا) است.

5. مقام آن نسبت به شهرها و قراى ديگر بلندتر است. از لحاظ عظمت و قداست مهم ترين شهر روى زمين است.

6. زيارتگاه خدا پرستان است، چرا كه در قلب خود خانه اى را جاى داده كه نخستين خانه براى همه انسان ها و مايه بركت و هدايتگر جهانيان است و اين خود انگيزه اى است براى انسان هاى با ايمان كه از تمام نقاط به سوى اين ديار روى آورند.

7. زمين از زير آن گسترده شده است. يعنى اولين محل منعقد شده و خشكيده از زمين است. در آغاز آفرينش نخستين محلى كه از زير آب بيرون آمد محل بيت الحرام بود و خشكى هاى زمين از آن جا گسترش پيدا كرد. پس 1. در «لغت نامه» كلمه «صح» (صُ حّ) به معنى بهى و برائت از هر عيب آمده است.اصل و مبدأ هر سرزمينى و هر ديارى است. (قاموس قرآن؛ دائرة الفرائد؛ تاريخ مكه، ص 16؛ ميقات حج، ش 2، ص 212 به بعد، ش 4، ص 137 به بعد)

ام المشاعر

( لْ مَ عِ) از نام هاى مكه است چون اصل مشاعر حج و مركز مواضع مسعوده اى است كه در آن امكنه اداى عبادت حج مى شود. (ميقات حج، ش 21، ص 123 و 130)

ام كوثى

(ثا) از نام هاى مكه است. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 37؛ ميقات حج، ش 4، ص 143)

امير حاج

سرپرست قافله حج. صاحب منصب (ك) امارت حج

امير حج

پيشواى حاجيان (فرهنگ آنندراج) صاحب منصب (ك) امارت حج

امين

(اَ) و هذاالبلد الامين (تين 3)

لقب مكه معظمه كه از طرف خداوند شهر امن و داراى امنيت معرفى گرديده و خداوند به آن سوگند ياد كرده است، و گويند مكه قبل از بعثت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) نيز محل امنيت بوده است. (دائرة الفرائد، ج 2، ص 851)

امينه

(اَ نِ) از اسامى مكه است چون مطلع وجود حضرت نبى امين است. (ميقات حج، ش 21، ص 123)

انصاب

(اَ) جمع نصب، به تفاوت نقل:

1. سنگ هاى مخصوصى بوده اند كه بت پرستان در اطراف كعبه نگهدارى مى كرده و قربانى هاى خود را براى بت روى آن ذبح مى كردند.

2 بت هاى مخصوصى بوده اند كه در جايگاه خاصى نگهدارى مى شده و قربانى ها را روى آن ذبح مى نمودند و با خون قربانى آن را رنگين مى كردند.

انصاب الحرم

(اَ بُ لْ حَ رَ) حدهاى حرم. سنگ ها كه بركنار حرم نهاده بودند. علاماتى بود كه عثمان

در سال 26 هجرى به وسيله آنها حرم را تحديد حدود كرد. (لغت نامه؛ مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

انصار

(اَ) جمع نصير و ناصر (يارى كننده) لقب آن دسته از مسلمانان اهل مدينه است كه پس از هجرت پيامبر از مكه به مدينه به او ايمان آوردند و نصرتش دادند و يارى كردند و در پيشرفت اسلام كمك هاى بسيارى نمودند. اين صفت چنان بر اين دسته غلبه يافت كه حكم اسم پيدا كرد و اين لقب چنان اهميت يافت و موجب مباهات و مفاخره گرديد كه انصار آن را بر نام قبيله هاى خود (اوس و خزرج) ترجيح دادند. (دايرة المعارف فارسى)

انقاب المدينه

(اَ بُ لْ) انقاب جمع «نَقب» است به معناى راه تنگ و باريك. و مراد از انقاب المدينه راه هاى مدينه منوره است. (ميقات حج، ش 36، ص 118)

اودية المدينه

(اَ ىِ تُ لْ) وادى هاى مدينه (ميقات حج، ش 36، ص 119)

اوطاس

وادى عقيق كه ميقات است از اوطاس يا «بريدالبعث» شروع مى شود تا مسلخ و از آن جا تا... (فقه فارسى با مدارك، ج 3، ص 84)

اولاد شيخ

شهرت نسل شيخ محمد بن عبدالوهاب مؤسس فرقه وهابيه، مذهب حاكم در ( ) عربستان سعودى.

اول مدينه

همان (ك) پيش مدينه.

او وار نحط رس طرمر

رمز حج تمتع است. حروف رمز در اشاره به اعمال حج كه شيخ بهايى ترتيب داد:

ا> احرام بستن

و> وقوف (عرفات)

و> وقوف (مشعرالحرام)

ا> افاضه (كوچ از مشعر به منى)

ر> رمى (جمره عقبه)

ن> نحر (شتر يا ذبح گاو و يا گوسفند يا بز)

ح> حلق (تراشيدن موى سر)

ط> طواف (زيارت خانه خدا)

ر> ركعتين (دو ركعت نماز طواف)

س> سعى (بين صفا و مروه)

ط> طواف (نساء)

ر> ركعتين (دو ركعت نماز طواف)

م> مبيت (بيتوته در منى)

ر> رمى جمرات ثلاث (حجة التفاسير، ج 6، ص 173؛ حج برنامه تكامل)

اهل آفاق

آفاقى (منسوب به آفاق جمع افق، آنچه كه از اطراف زمين ظاهر است) اصطلاحى است كه در فقه شيعه توسط متأخران به كار برده شده، به معنى كسى است كه از خارج از مواقيت به حرم مى آيد؛ در برابر اهل مكه. ميقات آفاقيان برحسب اختلاف جهاتى كه از آن به سوى حرم مى آيند مختلف است. آفاقى حج تمتع را بايد انجام دهد. (دايرة المعارف فارسى، ذيل آفاقى؛ و...)

اهلال

(اِ) 1. در احاديث مجازاً مترادف احرام به كار رفته. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

2. بانك لبيك زدن. بلند گفتن حاج لبيك را (مبسوط در ترمينولوژى حقوق؛ لغت نامه)

اهل الله

(اَ لُ لاّ) اهل مكه را گويند. (ميقات حج، ش 7، ص 18؛مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

اهل التلبيه

( ت ىِ) «لبيك اهل التلبيه»

از اذكار «تلبيه مستحب» است و «اهل التلبيه» خداوند متعال است كه شايسته است لبيكش گفته شود.

اهل الحاضره

( لْ ضِ رِ) از تاريخ هجرت پيامبر تا روز فتح مكه، سكنه شهر مدينه را اهل الحاضره ناميدند. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

اهل حج

همان (ك) اهل موسم

اهل حرم

اهالى مكه را گويند. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

اهل حرمين

(حَ رَ مَ) اهل مكه و مدينه. (دايرة المعارف بزرگ اسلامى، ذيل اجماع)

اهل حله

همان (ك) حله

اهل حمس

همان (ك) حمس

اهل صفه

عنوان مهاجرين ساكن در (ك) صفه

اهل موسم

(مَ سِ) اهل حج، زائران بيت الله. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

اهل موقف

(مَ قِ) آنان كه در (موقف) عرفات و مشعر براى انجام مراسم حج حاضر مى شوند.

اهل مكه

آنان كه نوع حجشان افراد يا قرآن است. در مقابل اهل آفاق (كه حج تمتع به جا مى آورند.)

اهلّه قمر

(اَ هِ لَ ءِ قَ مَ) يسئلونك عن الأهلة قل هى مواقيت للناس و الحج (بقره 189)

اشكال مختلفه قسمت روشن ماه است در ضمن دوران به گرد زمين در ظرف يك ماه قمرى، و از آن جا كه بناى اكثر اعمال مسلمين از جمله حج برمبناى ماه هاى قمرى است رؤيت هلال ماه جهت تعيين اول ماه ضرورى و مورد احتياج است.

اهليه

صورتى به شكل هلال از برنج كه بر سر هر گنبد در مسجدالحرام گذارده اند. (ميقات حج، ش 12، ص 132)

آيات بينات

(بَ ىِّ) فيه آيات بينات مقام ابراهيم و من دخله كان آمنا (آل عمران 67)

نشانه هاى آشكار كعبه و از نشانه هاى روشن خانه كعبه مقام ابراهيم و امنيت آن است و به گفته مفسرين آيات روشن عبارت است از مقام ابراهيم، حجرالاسود، حطيم، زمزم، مشعرها، اركان بيت، ازدحام بيت و بزرگداشت آن. و از امام صادق (عليه السلام) روايت شده كه درباره آيات بينات از مقام ابراهيم و حجرالاسود و حجراسماعيل نام بردند. (مجمع البيان؛ ميقات حج، ش 8، ص 106؛ نگرشى اجتماعى به كعبه و حج، ص 44)

آيات حج

(حَ جّ) برخى از آيات قرآن مجيد در باب حج عبارتند از:

1. و اذن فى الناس بالحج (حج 28)

2. واتمواالحج والعمرةلله (بقره 196)

3. واذان من الله ورسول الى الناس يوم الحج الاكبر (توبه 3)

4. و لله على الناس حج البيت من استطاع اليه سبيلاً (آل عمران 97)

5. ان الصفا و المروة من شعائر الله فمن حج البيت او اعتمر (بقره 158)

ايام احرام

روزهايى كه شخص در مراسم حج در حال

احرام به سر مى برد و محرم است.

ايام تشريق

(تَ) روزهاى يازدهم و دوازدهم ذى حجه را گويند (1) و به اختلاف نقل به جهت:

1. تابش ماهتاب در طول شب

2. رمى و قربانى بعد از طلوع آفتاب

3. رفتن به سوى مشرق (به طرف مساكن خود)

4. منع از قربانى گوسفند مشرقه (گوش شكافته)

5. برق زدن خورشيد بر خون هايى ريخته شده و تلألو و درخشندگى آنها

6. خشك كردن گوشت قربانى در آفتاب ظرف سه روز پس از عيد قربان براى ذخيره

ايام جمع

همان (ك) ايام منى (لغت نامه، ذيل جمع)

ايام حج

ماه هاى حج يعنى شوال، ذى قعده، ذى حجه.

ايام رمى

روزهاى دهم و يازدهم ودوازدهم (و سيزدهم) ذى حجه كه در مراسم حج، جمرات رمى مى شوند. (روز سيزدهم ذى حجه براى كسى است كه تاقبل از غروب آفتاب روز دوازدهم ذى حجه از منى بيرون نرفته باشد.)

ايام رمى

الجمار يوم النحر و ايام تشريق (مبسوط در ترمينولوژى حقوق) (ك)

ايام قربانى

روزهاى دهم و يازدهم و دوازدهم ذى حجه و در منى در روز دهم قربانى كنند. (ك)

ايام نحر

ايام معدودات

(مَ) واذكروالله فى ايام معدودات (بقره 203)

1. ماه رمضان است.

2. روز عيد قربان و دو روز بعد از عيد است.

3. سه روز بعد از عيد قربان است يعنى ايام تشريق. (حجة التفاسير، تعاليق، ص 82، ج 1، ص 155)

ايام معلومات

(مَ) ليشهدوا منافع لهم ويذكروا اسم فى ايام معلومات (حج 28)

1. دهه اول ذى حجه را گويند.

2. روز عيد (قربان) است و سه روز بعد از آن يعنى ايام تشريق. (مجمع البيان؛ دائرة المعارف تشيع)

ايام منى

(مِ نا) روزهاى دهم و يازدهم و دوازدهم ذى حجه كه طى آن حجاج در مراسم حج در سرزمين منى اعمالى را انجام مى دهند:

1. روز دهم، رمى جمره عقبه، قربانى و حلق (يا تقصير)

2. روز يازدهم، رمى جمره اولى و جمره وسطى و جمره عقبى.

3. روز دوازدهم، رمى جمره اولى و جمره وسطى و جمره عقبى.

ايام نحر

(نَ) روزهاى دهم و يازدهم و دوازدهم ذى حجه (فرهنگ علوم)

پنجمين عمل از اعمال حج تمتع قربانى كردن در سرزمين منى مى باشد و اصطلاح نحر در مورد قربانى كردن شتر به كار برده مى شود.

ايام وقفه

(وَ فِ) روزهاى توقف حجّاج در مكه جهت انجام حج.

ايداع

واجب گردانيدن حج بر خود. واجب كردن حج را برخود به تطيب زعفران به جهت احرام. (لغت

نامه)

ايمان

والذين تبوّءوالدّار والايمان من قبلهم (حشر 9)

نام مدينه است، زيرا مردم مدينه الگو و مظهر ايمان بودند. (ميقات حج، ش 7، ص 160؛ اعلاق النفيسه، ص 88؛ حرمين شريفين، ص 116)

آينه نگاه كردن در آيينه (چه براى زينت باشد چه براى زينت نباشد) براى محرم حرام است ولكن اگر نگاه كرد به آيينه مستحب است دوبار تلبيه بگويد. (توضيح مناسك حج، ص 44)

ايوان صفه

همان (ك) صفه

1. و اسم با مسمايى است زيرا اين ايام روشنى جان و روح انسان است و چه بسا انسان هايى كه در پرتو اين مراسم عالى و ياد خدا بودن روح و روانشان روشن گردد. (ميقات حج، ش 29، ص 11)

ب

بئر

(ب ءْ) در مورد انواع «بئر» رجوع فرماييد به قسمت «چاه»

باب آل محمد

از ركن يمانى (از اركان كعبه) تا به حجر به باب آل محمد و شيعيان آنان معروف است. (ميقات حج، ش 7، ص 20)

باب البقيع

1. از باب هاى مسجد النبى در قسمت شرقى كه جديداً گشودند (سيرى در اماكن سرزمين وحى، ص 28)

2. و از شهر مدينه دروازه اى به سوى آن (بقيع غرقد) گشوده مى شود كه به باب البقيع شهرت دارد. (سفرنامه ابن جبير، ص 244)

باب بنى الشمس

همان (ك) باب بنى شيبه

باب بنى شيبه

(شَ بِ) يا باب بنى الشمس از حدود مسجدالحرام در قبل از بعثت بوده است و درى بوده است در قسمت شرقى مسجد مقابل مقام ابراهيم بين مدخل چاه زمزم و منبرى كه سلطان سليمان عثمانى ساخته بود و طبق گفته ها مقابل باب السلام قرار داشت و ورود از اين باب را مستحب مى شمردند و مطابق نقل، رسول الله و بعضى از ائمه معصومين (صلوات الله عليهم اجمعين) از اين باب وارد مسجد مى شدند. آورده اند كه بت هبل در اين نقطه مدفون شد. آثار اين باب را كه طاقى بوده است نيم دايره (و در ميان مسجدالحرام قرار داشت) سعودى ها برداشتند.

باب البيت

همان (ك) باب الكعبه

باب التوبه

1. يا «باب على» شهرت درى است در زاويه شمال شرقى داخل كعبه در برابر پلكانى كه به بام كعبه ختم مى شود. (راهنماى حرمين شريفين، ج 1، ص 177؛ ميقات حج، ش 20، ص 113)

2. يا «باب الرسول» از باب هاى ضريح مقدس رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) است. در جهت قبله (جهت جنوبى) حجره، ضريحى از مس است كه به صورت مشبك در حد ميان دو ستون به دو قسمت مساوى و متحدالشكل تقسيم شده است و ميان آنها درِ كوچكى است كه باب التوبه است.

(مدينه شناسى، ج 1، ص 85؛ فلسفه و اسرار حج، ص 194؛ احكام حج و اسرار آن، ص 304)

باب الجبر (جَ) همان (ك) باب جبرئيل

باب الجبرئيل

از مهم ترين درهاى مسجدالنبى است واقع در سمت شرق و از درهاى اصلى زمان رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) است كه در توسعه هاى بعد از غزوه خيبر و زمان عثمان و دوران عثمانى ازمكان اصلى خود عقب تر رفته است. اين باب به جهاتى به نام هايى موسوم است:

1. باب جبرئيل، از آن جهت كه آن مأمور وحى از اين راه به

حضور حضرت شرفياب مى شد و نزول وحى مى نمود.

2. باب جنائز، از آن جهت كه پس از اقامه نماز بر ميت وى را از اين در خارج مى ساختند.

3. باب جبر، از آن جهت كه خاندان ميت مجبور بودند مرده خويش را از اين در خارج سازند. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 231 الى 233 و 237)

باب الجنائز

(جَ ءِ)

1. همان (ك) باب جبرئيل

2. نام بابى در طرف شرق مسجدالحرام كه جنازه ها را به طرف قبرستان از آن جا خارج مى كردند. (حرمين شريفين، ص 87)

باب حجره طاهره

ضريح مقدس پيامبر اكرم داراى چهار در است:

1. باب تهجد، در شمال

2. باب فاطمه، در شرق

3. باب وفود، در غرب

4. باب توبه يا باب رسول، در جنوب (فلسفه و اسرار حج، ص 194؛ احكام حج و اسرار آن، ص 304)

باب الحرم

درِ حرم (مسجدالنبى و مسجد الحرام) را گويند.

باب الحناطين

(حَ نّ) از باب هاى مسجدالحرام در برابر ركن شامى و داخل در مسجد بوده است و جهت نام از آن جا است كه نزديك آن گندم فروشان يا حنوط فروشان بوده اند، و سنت است كه از اين

باب بيرون روند و عزم بر مراجعت داشته باشند و در آن حين كه بيرون روند دعا كنند و از خدا بخواهند كه بار ديگر زيارت خانه اش را روزى كند. (لمعه، ج 1، پاورقى ص 138)

باب الرحمه

1. ركن حجرالاسود را گويند (ميقات حج، ش 7، ص 20)

2. درى است در درون كعبه كه از آن جا به بام آن خانه مكرم بالا مى روند. (سفرنامه ابن جبير، ص 121) (ك) باب التوبه (1)

3. درى است در ديوار غربى مسجدالنبى و از درهاى اصلى مسجد در زمان پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) بوده است. اين در بر اثر توسعه مسجد در همان ضلع غربى تغيير محل يافت ولى نامش باقى مانده است. در وجه تسميه باب الرحمه گويند از اين در عربى نزد حضرت آمد و طلب باران نمود و حضرت هم دعا فرمودند. (حرمين شريفين، ص 149؛ راهنماى حرمين شريفين، ج 5، ص 5؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 231 و 237)

باب الرسول

همان (ك) باب التوبه (2)

باب السلام

1. از درهاى مسجدالحرام است در سمت شرق

2. از درهاى مسجد النبى است در سمت غرب كه بعد از باب الرحمه قرار داشته و از افزوده هاى خليفه دوم است و باب مروان هم گفته مى شد چون نزديك خانه مروان حكم بوده است.

باب عاتكه

از درهاى مسجدالنبى است به جهت آن كه مقابل خانه زنى به نام عاتكه قرار داشت. اين در:

1. در قسمت غرب مسجد واقع بود و همان باب الرحمه است. (حرمين شريفين، ص 149؛ تعمير و توسعه مسجد شريف نبوى، ص 51)

2. در ديوار جنوبى بود و رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) هنگام تغيير قبله به سوى مكه آن را مسدود ساخت (تاريخ و آثار اسلامى، ص 231)

باب قبله

از درهاى مسحدالنبى بود و بعد كه كعبه قبله گشت اين باب مسدود شد. (راهنماى حرمين

شريفين، ج 5، ص 57)

باب الكعبه

يا «باب البيت» درِ خانه خداست كه از آن وارد كعبه مى شوند. اين در بين ركن عراقى و ركن حجر يعنى بر ضلع شرقى خانه در جنب «حجرالاسود» (با فاصله حدود يك مترى) به ارتفاع حدود دو متر از كف مسجد نصب گرديده است و براى رسيدن به آن از پلكان متحرك (1)

1. دَرَج يا مَدْرَج نام پلكان متحركى است كه براى رفتن به درون كعبه از آن استفاده مى كنند. (دايرة المعارف فارسى، ذيل كعبه)

استفاده مى كنند. درِ كعبه با قفل بزرگى از نقره كه سلطان سليمان در سال 959 هجرى تقديم داشته بود بسته مى شد و هم اكنون قفل جديدى از طلا ساخته اند كه از آن استفاده مى شود. درِ كعبه در تمام مدت سال بسته است ولى به طور معمول درموارد ويژه و در ايام و اوقاتى كه مقرر مى باشد گشوده مى شود؛ از جمله براى شست وشوى خانه (كه همه ساله قبل از موسم حج يا بعد از موسم حج انجام مى گرفت. اين مراسم در اين سال ها معمولاً در روز هفتم ذى حجه انجام مى گيرد و در برخى سال ها به مناسبت هايى روز شست و شو تغيير مى يابد، مثلاً در بيستم ذى حجه و يا چند سالى در اول ذى حجه صورت گرفته است) واز جمله براى مواقعى كه شخصيت هاى بزرگ اسلامى را به زيارت درون خانه خدا مشرف مى سازند. كعبه در روزگاران پيشين در نداشت (و تنها

در سمت شرقى آن، قسمتى از ديوار را باز گذاشتند تا براى ورود به داخل كعبه از آن استفاده شود) و بعدها براى آن درى قرار داده شد كه ابتدا همسطح زمين بود و در دوران جاهليت در تجديد بناى كعبه جهت جلوگيرى از نفوذ آب، قريش در را از سطح زمين بالاتر قرار داد. درى كه كعبه داشت درى يك لنگه و يكپارچه بود تا اين كه:

1. سال 64 هجرى، ابن زبير در بازسازى كعبه درِ دو لنگه اى قرار داد و بر ضلع غربى هم درى نصب نمود.

2. سال 74 هجرى، حجاج ثقفى در بازسازى كعبه درِ ضلع غربى را بست.

3. سال 550 هجرى، جمال الدين محمد بن ابى منصور معروف به جواد اصفهانى (اصبهانى) وزير اتابكان موصل درى نصب كرد كه در آن صنعت ظريفكارى به كار رفته بود.

4. سال 551 هجرى، مقتفى خليفه عباسى درى كار گذاشت كه آن را مزين به زيورآلات نمودند. (ابن جبير از نوشته اى بر درِ كعبه ياد مى كند كه دستور ساخت آن توسط مقتفى به سال 550 نگاشته شده بود)

5. سال 656 هجرى، ملك مظفر امير يمن درى نصب كرد كه بر آن تكه هاى نقره قرار دادند.

6. قرن هشتم هجرى، ملك ناصر محمد بن قلاوون، امير مصر درى از چوب سَلَم يا اَقاقيا قرار داد.

7. سال 761 هجرى، ملك ناصر حسن، امير مصر درى از چوب ساج نصب نمود و نيز در سال 776 زيورآلاتى بر اين در اضافه كرد.

8. قرن نهم هجرى، بر درِ كعبه تا سال 816 هجرى زيورآلات اضافه مى شد و نيز زين الدين عثمانى در سال 871

در را مزين نمود.

9. در سال 961، از طرف سلطان سليمان بر درِ كعبه ورقه هايى از نقره قرار دارد. دوباره به سال 964 از طرف سليمان عثمانى امر شد كه در را تعمير و بر آن الواحى از چوب آس سياه رنگ كه مزين به طلا و نقره بود قرار دهند.

10. سال 1045 هجرى، سلطان مراد عثمانى درى كار گذارد.

11. سال 1363 هجرى، دولت سعودى درى نصب نمود.

12. سال 1389 هجرى قمرى به دستور خالدبن عبدالعزيز درى نصب گرديد كه در آن بالغ بر 280 كيلوگرم طلا با عيار 0/999/9 به كار رفته است (حرمين شريفين، ص 89 و 90؛ راهنماى حرمين شريفين، ج 1، ص 174 و 177؛ حج و انقلاب اسلامى، ص 78؛ سيرى در اماكن سرزمين وحى، ص 112؛ آثار اسلامى مكه و مدينه، ص 30؛ تاريخ مكه، ص 112؛ عرشيان، ص 51؛ سفرنامه ابن جبير، ص 128؛ ميقات حج، ش 25، ص 84)

باب النبى

درى است كه از منزل رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) به درون مسجدالنبى باز مى شد. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 232)

باب النساء

درى است در مسجدالنبى در سمت شرق كه بعد از باب جبرئيل قرار دارد و از افزوده هاى خليفه دوم است و بعضى آن را از درهاى اصلى زمان پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) مى دانند. باب النساء هم اكنون (مقدارى عقب تر از مكان اصلى آن) چسبيده به ايوان صفه بوده و زنان غالباً از اين در داخل مسجد شده و فعلاً هم ساعاتى از روز مخصوص

عبور زنان است. اين باب به جهاتى نام هايى دارد:

1. باب النساء، از آن جهت كه «عمره» گفت «هذا باب النساء» و اين براساس فرمايش پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) بود كه ميل داشتند درى مخصوص زنان به مسجد باز شود.

2. باب ريطه، از آن جهت كه اين در روبه روى خانه ريطه دختر ابى العباس سفاح قرار داشت.

3. باب ابوبكر، از آن جهت كه خانه ريطه را همان خانه ابوبكر دانسته اند. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 333)

باب هاى مسجدالحرام

از درهاى مسجدالحرام در كتب و منابع مختلف متعدد و به اختلاف ياد شده است، چرا كه با انجام تعميرات و تغييرات در مسجد درها نيز كاهش و با افزايش مى بافتند و يا تعويض مى شدند و يا تغيير نام پيدا مى كردند. اكثر درها در دوره سلاطين آل عثمان وامراى (خديوى) مصر نامگذارى شده اند و از جمله باب هايى كه به نام هايى معروف بوده اند عبارتند از در قسمت:

1. شرق، باب السلام، باب قايتباى، باب على (باب بنى هاشم) باب عباس، باب نبى (باب الجنائز)

2. غرب، باب ابراهيم (باب الحناطين) ، باب وداع (باب حزوره، باب حزاميه، باب قروه)

باب داوديه، باب عمره (باب بنى سهم) .

3. شمال، باب دريبه، باب محكمه (1) ، باب زياده (2) (باب سويقه) ، باب باسطيه (باب عجله) ، باب زماميه، باب عتيق (باب سده) ، باب مدرسه (باب مدرسه سليمانيه، باب كتبخانه) ، باب قبطى.

4. جنوب باب بازان (باب نساء، باب القره قول) ، باب بغله (باب بنى سفيان) ، باب صفا (باب بنى مخزوم) ، باب اجياد (باب جياد، باب اجياد صغير) ، باب رحمه (باب اجياد كبير، باب مجاهديه) ، باب تكيه (باب مدرسه الشريف عجلان) ، باب ام هانى (باب الفرج، باب حميديه) . (حرمين شريفين، ص 87 به بعد؛ فلسفه و اسرار حج،ص 25؛ احكام حج و اسرار آن، ص 86؛ ميقات حج، ش 11، ص 129 الى 131) .

امروزه مسجدالحرام مجموعاً 30 در دارد به نام هاى باب عبدالعزيز، اجياد، بلال، حنين، اسماعيل، الصفا، بنى هاشم، على، عباس،النبى، السلام، بنى شيبه، الحجون، معلاه، المدعى، المروه، المحضب، عرفه، القراره، الفتح، الزبير، عمر، الندوه، الشاميه، القدس، المدينة المنورة، الحديبيه، المهدى، العمره، ملك فهد، (ميقات حج، ش 14، ص 199 كه از هفته نامه «المسلمون» چاپ عربستان سعودى نقل مى كند.)

باب هاى مسجدالنبى از هنگام بناى مسجدالنبى تاكنون با توجه به تغييرات و نوسازى و توسعه هايى كه صورت گرفته تعداد درها و نام آنها در حال تغيير بوده است. به اين ترتيب كه از زمان خليفه دوم به بعد تعداد درهاى مسجد كه در زمان رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) تعبيه گرديد تا دوران سلاطين عثمانى در تغيير بوده است و بعد از تجديد بنايى كه توسط سلطان عبدالحميد عثمانى انجام

شد در مسجدالنبى پنج در وجود داشت: باب جبرئيل و باب النساء (در شرق) ، باب السلام (باب مروان) و باب الرحمه (در غرب) ، باب مجيدى يا همان باب توسل (در شمال) ، و اما با دو توسعه اى كه سعودى ها در مسجدالنبى انجام داده اند بر تعداد درهاى مسجد افزوده شد كه تا قبل از توسعه دوم عبارتند از در قسمت:

1. شرق، باب جبرئيل، باب نساء، باب عبدالعزيز.

2. غرب، باب الرحمه، باب السلام، باب ابوبكر، باب سعود.

3. شمال، باب مجيدى (باب عبدالمجيد، باب توسل) باب عثمان، باب عمر. (فلسفه و اسرار حج، ص 194؛ حرمين شريفين، ص 148؛ قبل از حج بخوانيد، ص 154؛ احكام حج و اسرار آن، ص 300؛ فرهنگنامه حج وعمره، دفتر دوم، ص 22)

بادى

«والمسجدالحرام الذى جعلناه للناس سواء العاكف فيه و الباد» (حج 25)

1. در برخى منابع باب الحكمه.

2. در برخى منابع باب الزياره.

كسى است كه از نقاط ديگر به قصد حج آيد و از اهل آن سامان نيست. (تفسير نمونه؛ نهج البلاغه، ص 1053)

باره

(رَّ) از نام هاى مدينه است به علت كثرت احسان آن نسبت به همه جهانيان به ويژه اهالى آن شهر، زيرا منبع اسرار و اشراق انوار و بركات نبويه است. (احكام حج و اسرار آن، ص 293؛ حرمين شريفين، ص 116؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 180)

بازار عطاران

بازارى بود در فاصله بين صفا و مروه كه در اين قسمت هروله صورت مى گرفت. اما امروزه اين بازار در تعميرات و تغييراتى كه سعودى ها در مسجدالحرام صورت دادند از بين رفته و ديگر وجود

ندارد.

بازار عكاظ

(عُ) بازار بزرگى بود كه در ايام جاهليت سالى يك بار در ماه شوال يا به هنگام مراسم حج در ماه ذى قعده در بيابان وسيعى بين طايف و نخله و يا بين طايف و مكه برپا مى شد. در اين بازار مردم به داد و ستد مى پرداختند و اشعار خويش را مى خواندند و بريكديگر مفاخره مى كردند و آن گاه به اجراى مناسك حج مى پرداختند و سپس متفرق مى شدند.

باسه

(سَّ) از نام هاى مكه است به معناى درهم شكننده، چون در عهد عَماليق و جُرهُم جبارانى در مكه فرود آمدند و هر كدام از آنان كه قصد سويى نسبت به بيت الحرام كرد خداوند او را نابود ساخت. (تاريخ مكه، ص 27؛ حرمين شريفين، ص 14؛ ميقات حج، ش 4، ص 141)

باغ فدك

در اصطلاح حجاج به منطقه اى در مدينه گفته مى شد با نخلستان ها و استخرهاى بزرگ با چاه هاى عميق، و محصول عمده اين محله خرما و ميوه و سبزيجات است. شيعيان اثنا عشرى و سادات در اين جا زندگى مى كنند.

بحر

(بَ) از نام هاى مدينه منوره است، و بحر اطلاقى است به سرزمين وسيع و نيز روستا. (ميقات حج، ش 7، ص 160)

بحره

(بَ ر) از نام هاى مدينه منوره است، و بحره زمينى است كه نسبت به اطرافش پست و يا داراى بوستان ها و نخلستان ها است. (لغت نامه؛ حرمين شريفين، ص 116؛ احكام حج و اسرار آن، ص 293)

بحيره

(بُ حَ رِ) (بَ رِ) از نام هاى مدينه است، تصغير (ك) بحر (ميقات حج، ش 7، ص 160؛ حرمين شريفين، ص 116؛ لغت نامه)

بدر

(بَ) محلى است در 150 كيلومترى جاده قديمى مدينه به مكه و 310 كيلومترى مكه و 45 كيلومترى درياى سرخ. (بدر امروزه در تقسيمات ادارى عربستان سعودى در جنوب غربى مدينه شهرى است داراى امارت و روستاهاى متعددى تابع آن است و جزئى از منطقه امارت مدينه منوره به شمار مى آيد) وجه تسميه «بدر» را به مناسبت نام شخصى گفته اند. بدر محل رويداد غزوه بدر و مدفن شهداى اين نبرد است.

بازار بدر

در جاهليت سالى سه روز در بدر به هنگام حج بازارى تشكيل مى شد و در اين بازار اعراب ابتدا به معاملات و خريد و فروش اجناس دست مى زدند و پس از آن به اجراى مراسم مذهبى خود مى پرداختند.

غزوه بدر

در روز جمعه 17 رمضان سال دوم هجرى غزوه بدر در اراضى بدر اتفاق افتاد كه اولين نبرد رسمى بين مسلمين و كفار قريش محسوب مى شود. رهبرى مشركين در اين جنگ با ابوسفيان بود. آنها 900 يا 950 تن بودند و 100 اسب و 700 شتر داشتند، اما مسلمين 313 تن بودند و 2 اسب داشتند. اين جنگ با كشته شدن 70 تن از كفار و اسارت 70 تن از آنها و شهادت 14 تن از مسلمين به پيروزى سپاه اسلام انجاميد.

زيارتگاه بدر

در فاصله كمى از محل درگيرى مسلمين و كفار، شهداى غزوه بدر مدفونند. مزار شهداى بدر (در چهار صد مترى چاه هاى بدر) با ديوارى محصور شده است. در دوران اخير به علت تغيير مسير و احداث بزرگراه مكه به مدينه اين سرزمين از راه عمومى به كنار شده است و زائران بيت الله از زيارت شهداى بدر محروم گرديده اند.

بدن

(بُ) والبدان جعلناها لكم من شعائرالله (حج 36)

جمع بدنه است و بدنه از ماده بدن است و دلالت بر تنومندى دارد و مقصود قربانى حج است. شتر بزرگ و فربه و به قولى شتر و گاو كه در مكه قربان كنند و ظاهراً شامل هر كشتارى كه در حج كنند حتى فدا و كفاره. و در موارد متعدد از حيوانى كه بايد از باب كفاره احرام قربانى شود تعبير به «بدنه» شده است. و از آن جا كه چنين حيوانى (بزرگ و چاق و گوشت دار) براى مراسم قربانى و اطعام فقرا مناسب تر است مخصوصاً بر آن تكيه شده است. (تفسير نمونه؛ لغات قرآن؛ لغت نامه؛ مجازات هاى مالى در حقوق اسلامى، ص 53)

بدنه

(بَ دَ نَ) (ك) بدن

بدنة الافساد

( تُ لْ اِ) شترى كه قربان كند آن كه حج خود را تباه كرده است. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

برش

(بُ) مستحب است ريگ ها براى رمى جمرات برش باشد يعنى در آنها رنگ مختلف باشد. (حج البيت، ص 120)

برطله

(بُ طَ لِ) (1) (بُ طُ ل ّ) (2) (بَ طُ لِ) (3) كلاه درازى (كه زى يهوديان) است و در ايام پيشين مواقع طواف به سر داشتند و پوشيدن آن هنگام طواف كعبه از مكروهات است. (توضيح مناسك حج، ص 79؛ حج و عمره، ص 188؛ لغت نامه)

برقع

(بُ قَ) پرده درِ كعبه را گويند. (سيرى در اماكن سرزمين وحى، ص 102؛ ميقات حج، ش 29، ص 109)

بركه

(بِ كِّ) از اسامى زمزم است. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 60)

بره

(بَ رِّ)

1. نام زمزم است. به معنى پرمنفعت. (اعلاق النفيسه، ص 55؛ طبقات، ص 76)

2. نام مكه است به علت بلدالابرار بودن (تاريخ و آثار اسلامى، ص 37؛ ميقات حج، ش 21، ص 123)

3. نام مدينه است. مقصود از آن زيادى بركات و فيضى است كه شامل مردم مدينه منوره و همه مردم جهان مى شود، از آن جا كه سرچشمه اسرار معنوى و محل درخشش انوار الهى و بركات نبوى است (حرمين شريفين، ص 116؛ ميقات حج، ش 7، ص 160)

بريدالبعث

يا (ك) اوطاس

بساسه

(بَ سِ) از نام هاى مكه است. وجه تسميه بساسه (از بس به معنى راندن) از آن جهت است كه:

1. هر آن كس در آن جا پرهيزكار نبود شتران را بس بس مى كرد. (لغت نامه)

2. چون هر وقت ظلم در آن مى كردند هلاك مى شدند. (ثواب اعمال حج، ص 71)

3. آنها كه قصد بى احترامى به كعبه را مى كردند صاحب خانه آنها را رانده و هلاك مى نمود مانند اصحاب فيل، و بعضى را آگاه مى نمود مانند تبع اول. (ميعادگاه عشاق، ص 124)

بساق

(بُ)

1. نام كوهى در عرفات (به زعم برخى)

2. نام واديى است بين مدينه و جار

3. شهرى است به حجاز. برخى از نام هاى مكه دانسته اند. (لغت نامه؛ ميقات حج، ش 4، ص 46)

بست

(بَ) پناهگاه محوطه اى است كه اگر مقصر در آن وارد شود در امان است. مسافت وسيعى كه شهر مكه در آن واقع شده و روضه نبوى بست هستند.

بست حرم

يعنى حرم كعبه (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

بست مكه

مسافت نسبتاً وسيعى است كه شهر مكه در آن واقع شده (فقه فارسى با مدارك، ج 3، ص 31)

بشرى

(بُ را) از نام هاى زمزم است. (الاعلاق النفيسه، ص 55؛ ميقات حج، ش 10، ص 91)

بطحا

(بَ) نام مكه. نام وادى مكه (لغت نامه)

بطحيا

(بُ طَ) نامى كه خليفه دوم بر تالارى وسيع نهاد كه به هنگام توسعه مسجدالنبى در جانب شمال شرقى از

1. لغت نامه.

2. لغت نامه ذيل «برطل».

3. مبسوط در ترمينولوژى حقوق.

مسجد شريف نبوى بساخت (و آن را به ريگ هاى «عرصة الحمراء» فرش كردند) و مردم را گفت هر كس خواهد در امور دنيا صحبت كند به آن جا رود تا كسى در مسجد هياهو نكند. (تعمير و توسعه مسجد شريف نبوى، ص 102)

بطن عرنه

همان (ك) عرنه

بطن عقيق

همان (ك) وادى عقيق (1)

بطن محسر

همان (ك) محسر

بطن مكه

داخل و درون مكه (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

بطن وج

(وَ جّ) شهر طايف است. (تعليقات و حواشى بر تجارب السلف، ص 42)

بعثه

(بِ ثِ)

1. مكانى را گويند كه سرپرست حجاج و ديگر مسئولين، در مكه و مدينه در آن جايند.

2. افرادى را گويند كه در رابطه با امور حج از طرف رهبر و مراجع تقليد به عربستان روانه شده و داراى

مسئوليتى هستند.

بقره

(بَ قَ رِ) در مواردى از حيوانى كه بايد از باب كفاره احرام قربانى شود تعبير به بقره (گاو) شده است. (مجازات هاى مالى در حقوق اسلامى، ص 54)

بقعه ائمه اربعه

همان (ك) بقعه اهل بيت النبى

بقعه اهل بيت النبى

شهرت مقابر اهل بيت در بقيع كه به صورت بقعه اى مرتفع مورد توجه و زيارت مسلمين بوده است. اصل بقعه ائمه اربعه از بناهاى ناصربن المستضى (در قرن ششم) است. سعودى ها آن را تخريب كردند (مدينه شناسى، ج 1، ص 341؛ ميقات حج، ش 16، ص 153) (ق)

بقيع

اشاره

(بَ) يا «جنة البقيع» شهرت گورستان مقدس و تاريخى مدينه است. مشهورترين قبرستان تاريخى جهان اسلام در قسمت شرق مدينه (و تقريباً در وسط شهر) و در فاصله حدود 200 مترى شرق مسجدالنبى قرار دارد و محدود است از:

شمال به شارع ملك عبدالعزيز

شرق به شارع ستين (شارع ملك فيصل)

غرب به شارع ابوذر (مقابل مسجدالنبى)

جنوب به شارع باب العوالى (شارع امام على)

تسميه بقيع

از بقعه گرفته شده است، زيرا مقابر اين قبرستان داراى بقعه بود.

مكان وسيعى را مى گفتند كه در آن درخت فراوان باشد (و يا ريشه آن باشد) و در اين مكان درختان خاردار معروف به «غرقد» وجود داشت و لذا آن را بقيع الغرقد مى گفتند.

سابقه بقيع

اين مكان كه طى سال هاى متمادى در خارج از يثرب واقع شده بود طبق نقل، قبرستان اهل يثرب بود و قبل از اسلام مردگان قبلايل در آن به خاك سپرده مى شدند و پس از اسلام به مناسبت دفن جسد عثمان بن مظعون (در سال دوم هجرى) در بقيع، به اين مكان توجه شد و صرفاً براى دفن مردگان مسلمان اختصاص و مردگان غير مسلمان در منطقه اى در سمت جنوب شرقى آن به خاك سپرده مى شدند كه «حش كوكب» نام داشت. (و باغى بود متعلق به مردى قديمى به نام كوكب يا مردى از اصحاب به نام كوكب و يا زنى يهوديه به نام كوكب) تا اين كه به د ستور معاوية بن ابى سفيان باغ و ديوار را ويران ساختند و اين قطعه زمين به بقيع متصل شد و به نقلى مروان آن را ضميمه بقيع كرد.

فضيلت بقيع

اين قبرستان كه مدفن برخى از معصومين (عليهم السلام) و بسيارى از مقربان الهى و شهداى صدر اسلام است از قداست خاصى برخوردار است. طبق روايت رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود كسى كه در مقبره ما (بقيع) مدفون گردد از شفاعت من برخوردار خواهد شد و حضرت خود بر اهل بقيع سلام مى فرستاد و برايشان طلب مغفرت مى كرد و به زيارتشان مى رفت.

مشاهير بقيع

1. جانشينان پيامبر. قبور مقدس چهار امام معصوم (مجتبى، سجاد، باقر و صادق) (عليه السلام) در منتهى اليه سمت غرب در محوطه اى به مساحت حدود سى و دو متر (هشت در چهار) به ترتيب در كنار هم قرار دارد و تنها چهار سنگ روى مزار مقدسشان به جهت نشانه نصب است.

2. فرزندان پيامبر. قبور بنات النبى (حضرت زينب، حضرت ام كلثوم و حضرت رقيه) در قسمت غرب قبرستان و مزار حضرت ابراهيم در قسمت شمال قبرستان و مزار حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) به روايتى در محوطه قبور ائمه مى باشد.

3. همسران پيامبر. قبور نه تن از ازواج النبى (زينب بنت جحش، زينب بنت خزيمه (1) صفيه، ام سلمه، ام حبيبه: حفصه، عايشه، سوده و جويره) در وسط اين قبرستان (در قسمت غرب) واقع است (اگر چه تعداد آنها را دقيقاً مشخص ندانسته اند. بعضى از مورخان و محدثان پيشين نظرشان اين است كه چهار تن در اين محل دفن شده اند.)

4. بستگان پيامبر. قبور منسوبين به رسول الله در نقاط مختلف بقيع واقع است، از جمله اند: عباس عموى

حضرت (در محوطه قبور ائمه) ، صفيه و عاتكه عمه هاى حضرت، حليمه سعديه دايه حضرت،

عقيل پسر عم حضرت (طبق نقلى) ، عبدالله بن جعفر طيار فرزند پسر عم حضرت (طبق نقلى) ، محمد حنفيه (طبق نقلى) ، حضرت اسماعيل بن امام صادق (عليهما السلام) ، حضرت فاطمه.

بنت اسد مادر حضرت امير (به زعمى در محوطه قبور ائمه) ، ام البنين همسر امير (عليه السلام) و...

5. اصحاب پيامبر. قبور اصحاب بسيار زياد است و نخستين كسى كه در اسلام در بقيع مدفون شد از مهاجرين عثمان بن مظعون است و از انصار، اسعدبن زراره.

مستحبات بقيع

زيارت ائمه بقيع (و حضرت ابراهيم و حضرت فاطمه بنت اسد) مستحب مؤكد است و براى زيارت ايشان آدابى است (2) چون:

غسل

آهسته و آرام آمدن

با خضوع و خشوع آمدن

لباس هاى پاكيزه تر پوشيدن

عطر خوشبوتر استعمال كردن

در ورود اذن دخول خواندن

در ورود ابتدا پاى راست گذاشتن

بعد از ورود نماز زيارت به جاى آوردن

دعاها و زيارت هاى وارده را خواندن

وقت زيارت صداى خود را بلند ننمودن

ثواب تلاوت قرآن مجيد به روح مطهر هديه كردن

به جهت گناهان خود توبه كردن و استغفار نمودن

سخنان بيهوده نگفتن و سخنان دنيايى را ترك كردن

قسمت هاى بقيع

1. محوطه حرم، قبور محوطه حرم در سمت غربى و منتهى اليه بقيع در زير يك گنبد و داراى ضريح و صندوق زيبا بود. حرم مطهر هشت ضلعى و داراى دو درب بود اما صحن و سرا نداشت ولى داراى محراب بود. بناى اصلى گنبد و بارگاه حرم در قرن پنجم به دستور «مجدالملك براوستانى» صورت گرفت و تعميرات چندى از جمله در قرن ششم به وسيله مستر شدبالله عباسى و در قرن هفتم به وسيله مستنصر بالله عباسى و در قرن سيزدهم قمرى به دستور سلطان محمود عثمانى در آن انجام پذيرفت، اما وهابيون در شوال سال 1344 هجرى قمرى آن را تخريب كردند. (3)

1. برخى به جاى او از ميمونه ياد كرده اند در حالى كه برخى قبر ميمونه را در سَرِف مى دانند.

2.متأسفانه آل سعود درِ بقيع را به روى زائران بسته اند و از سال 1365 شمسى براى ساعاتى آن را مى گشايند و زنان نيز از ورود محرومند.

3. در بقيع برخى از قبور رواق و قبه و گنبدهاى بزرگ و ضريح

هاى آهنى يا مسى يا نقره اى داشتند و بسيارى از قبور نيز داراى كتيبه و سنگ نوشته هايى بودند كه نام و نشان صاحبان قبر را مشخص مى نمود اما متأسفانه وهابيون برپايه معتقدات بى اساس خود با جسارت نسبت به قبور مقدس بقيع و ساير بقاع آن هرگونه اثر و نشانى را تحت عنوان شرك و بدعت تخريب كرده اند كه از جمله است:

الف بقعه ائمه اربعه (بقعه اهل بيت النبى)

ب قبة الزوجات (گنبد و بارگاه همسران نبى)

ج قبة بنات الرسول (گنبد و بارگاه دختران رسول الله)

د قبة الاحزان (قبة الحزن، گنبدى كه بر بيت الاحزان بود)

ه قبة العباسيه (قبة العباس عم النبى بر مزار عباس عموى پيامبر)

2. روحاء، قسمتى در بخش ميانى بقيع است كه قبر حضرت ابراهيم فرزند رسول الله و قبر عثمان بن مظعون در آن واقع است و وجه تسميه روحا (به معنى جايگاه انبساط) از بيان حضرت رسول بود كه هنگام دفن عثمان بن مظعون فرمودند: «هذه الروحاء».

3. شهداء الجنه، قبور شهيدانى است كه در قسمت شمالى بقيع مدفونند و ديوار كوتاهى در اطراف آرامگاه آنها كشيده شده بود. اين شهيدان عبارت بودند از شهداى احد (يعنى آن دسته از شهيدان غزوه احد كه در مدينه به خاك سپرده شدند) و شهداى حره (آنان كه واقعه حره در سال 62 يا 63 هجرى توسط سپاه يزيدبن معاويه به فرماندهى مسلم بن عقبه در مدينه به شهادت رسيدند) .

4. بقيع العمات، مقابر عمه هاى رسول الله (صفيه و عاتكه) است واقع در شمال (غربى) بقيع كه ابتدا به عنوان جزئى از بقيع الغرقد به

وسيله ديوارى از آن جدا بود ولى بعداً اين ديوار برداشته شد و به صورت يك قبرستان در آمد، اما اين را نيز نوشته اند كه در اين محل تنها «صفيه» مدفون است و تا نيمه قرن سيزدهم نه هيچ يك از نويسندگان از عاتكه ياد كرده اند و نه تعبير بقيع العمات را آورده اند (و اين خود حاكى از آن است كه قبر دوم متعلق به هر كسى كه باشد پس از اين تاريخ به وجود آمده) و اصولاً از نظر تاريخى هجرت عاتكه به مدينه معلوم نيست.

5. بيت الحزن يا (ك) بيت الاحزان. (حرمين شريفين، ص 162؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 315 الى 330؛ راهنماى حرمين شريفين، ج 5، ص 155، ج 2، ص 172؛ مدينه شناسى، ج 1، ص 391و 393؛ الغدير، ج 18، ص 37 و 40؛ توضيح مناسك حج؛ ميقات حج، ش 11، ص 166، ش 19، ص 91 و 92 و ش 4، ص 177 و 190؛ آثار اسلامى مكه و مدينه، ص 103؛ و...)

بقيع خيل

(خَ) موضعى است در مدينه، عامه كشتگان احد در اين مكان به خاك سپرده شدند. (لغت نامه)

بقيع العمات

(عَ مَ) شهرت مقابر عمه هاى پيامبر اكرم واقع در شمال غربى قبرستان (ك) بقيع

بقيع الغرقد

(غَ قَ) همان قبرستان (ك) بقيع

بقيع مصلى

(مُصَ لاّ) موضعى در مدينه كه طبق نقل رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در آن جا

نماز عيد به جاى آوردند. (1)

بكه

(بَ كَّ) «ان اول بيت وضع للناس للّذى ببكة مباركا و هدى للعالمين» (آل عمران 97)

به اختلاف نقل: از نام هاى مكه است. همان مكه است (ميم بدل به با شده. حجر است. محل حجر است. كعبه است. محل كعبه است. مطاف است. ساحت ميان دو كوه و ساخت مسجدالحرام است. تمام

منطقه حرم است.

مبارك بودن بكه

مبارك، نمو يافتن و زياد شدن پيوسته خيرات و طاعات و عبادات در بكه است، يعنى طاعات و عباداتى كه در آن جا به جاى آورده مى شود ثوابى فزون تر دارد. يا بقاء و دوام و ثبوت دايمى خيرات و عبادات و طاعات در بكه است يعنى هيچ گاه از عبادت كنندگان خالى نيست و يا هيچ گاه از توجه نمازگزاران گوشه اى از اين جهان پهناور منفك و جدا نيست.

وجه تسميه بكه

از «بكاء» (گريه) است، به جهت گريه كردن مردم در مكه

1. پايه معتقدات بى اساس خود با جسارت نسبت به قبور مقدس بقيع و ساير بقاع آن هرگونه اثر و نشانى را تحت عنوان شرك و بدعت تخريب كرده اند كه از جمله است:

الف بقعه ائمه اربعه (بقعه اهل بيت النبى)

ب قبة الزوجات (گنبد و بارگاه همسران نبى)

ج قبة بنات الرسول (گنبد و بارگاه دختران رسول الله)

د قبة الاحزان (قبة الحزن، گنبدى كه بر بيت الاحزان بود)

ه قبة العباسيه (قبة العباس عم النبى بر مزار عباس عموى پيامبر)

در داخل و اطراف كعبه.

از «تباك» (ازدحام و

راندن) است، به جهت ازدحام جمعيت در جايگاه كعبه و در هنگام طواف.

از «بك» (شكستن) است، به جهت شكسته شدن غرور و نخوت مغروران و گردنكشان و شكسته شدن ستمكاران در مكه. (الاتقان، ج 2، ص 451 و 454؛ دائرة الفرائد؛ تفسير نمونه؛ مجمع البيان؛ تاريخ مكه، ص 21، 42 الى 44؛ ميقات حج، ش 2، ص 210، ش 4، ص 136)

بلاد العرب

(بِ دُ لْ عَ رَ) يا جزيرة العرب، نامى است كه عرب از همان اوان ظهور اسلام سرزمين مسكونى خويش را بدان مى خواند. (كعبه، ص 3)

بلاط

(بَ) سرزمين سنگفرش شده.

1. از اسامى مدينه است چون زمينش مفروش بود. (حرمين شريفين، ص 116؛ احكام حج و اسرار آن، ص 293)

2. موضع خاصى است در مدينه مابين مسجد نبوى و بازار كه در آن سنگ ها گسترده اند. (لغت نامه؛ ميقات حج، ش 7، ص 161)

بلاطه حمراء

(بَ طِ ءِ حَ) همان (ك) حجرالسماق

بلد

(بَ لَ) لااقسم بهذاالبلد و انت حل بهذا البلد (بلد 1 و 2)

1. از نام هاى مكه است (تفسير نمونه؛ تاريخ مكه، ص 5؛ فرهنگ جامع)

2. از نام هاى مدينه است. (حرمين شريفين، ص 116؛ ميقات حج، ش 7، ص 161)

بلد استيطان

(اِ) اقامتگاه شخص، در باب حج از آن ياد كرده اند. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

بلد آمن

(مِ) و اذ قال ابراهيم رب اجعل هذا بلداً آمنا (بقره 126)

مكه است كه حضرت ابراهيم (عليه السلام) بعد از بناى كعبه امنيت آن را از خداوند در خواست نمود و خدا دعاى او از اجابت كرد و آن را يك مركز امن قرار داد كه هم مايه آرامش روح و امنيت اجتماعى مردم است كه به سوى آن مى آيند و هم از نظر قوانين مذهبى امنيت آن، آن چنان محترم

شمرده شده كه هرگونه جنگ و مبارزه در آن ممنوع است و افراد انسانى كه به آن پناه مى برند در امان هستند و حتى حيوانات اين سرزمين از هر نظر بايد در امنيت باشند و كسى مزاحم آنها نشود. (تفسير نمونه)

بلدالله

(بَ لَ دُ لاّ) نام مكه است چون شهر خداست (ميقات حج، ش 4، ص 147)

بلدالله تعالى

از نام هاى مكه است (تاريخ و آثار اسلامى، ص 36)

بلدالامين

( لْ اَ) و هذاالبلد الامين (تين 3)

شهر امن، كنايه از مكه معظمه است كه حتى در عصر جاهليت به عنوان منطقه امن و حرم خدا شمرده مى شده و كسى در آن جاحق تعرض به ديگرى نداشت حتى مجرمان و قاتلان وقتى به آن سرزمين مى رسيدند در امنيت بودند. در اسلام اين سرزمين اهميت فوق العاده اى دارد. در اين جا حيوانات و درختان و پرندگان تا چه رسد به انسان از امنيت خاصى برخوردار مى باشند. منشأ امنيت اين شهر كعبه و مناسك آن است كه هسته مركزى و اولين بنا و اجتماع آن بوده است. كعبه با آداب و احكامش صورت تمثل و تبلور يافته توحيد حضرت ابراهيم (عليه السلام) را شرح و بيان نموده تا از اين طريق مردم حق جو به يكتايى ذات و صفات و اراده خداوند ايمان آرند و دعوت حضرت ابراهيم (عليه السلام) را لبيك گويند و فقط محكوم حكم و مجرى اراده و احكام او كه همان عدل و خير است گردند. همين توحيد فكرى و عملى مبدأ تشريع و تنظيم و تشخيص حقوق و حدود همه جانبه و عادلانه و يكسان و موجب امنيت فردى و اجتماعى است. (تفسير نمونه؛ فرهنگ پرتوى از قرآن)

بلدالحرام

( لْ حَ) مكه است. به واسطه آن كه:

1. محل نقص و كم شدن گناه يا فانى شدن آن است.

2. هر كس قصد آن كند، از روى ظلم و عدوان هلاك مى گردد.

3. ايمن است و مردم در آن مأمون مى باشند. (شرح

اربعين، ص 251؛ ميقات حج، ش 4، ص 147)

بلد رسول الله

از نام هاى مدينه است. (ميقات حج، ش 7، ص 161)

بلدالمساجد

( لْ مَ جِ) مدينه منوره را بلدالمساجد مى شناسند (همشهرى، ويژنامه 75/9/20، ص 7)

بلدالنذر

( نِّ) محلى كه نذر حج كردن در آن شده باشد. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

بلداليسار

( لْ ىَ) محلى كه در آن جا براى حج كردن مستطيع شده باشند. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

بلده (بَ لَ دَ) انما امرت ان اعبد رب هذه البلده (نمل 91)

مكه معظمه را گويند. (تفسير نمونه؛ دائرة الفرائد)

بلدة المروزقه

( تُ لْ مَ قِ) مكه را گويند چون حضرت ابراهيم (عليه السلام) اهل مكه را دعا كرد به «و ارزق اهله من الثمرات» (ميقات حج، ش 21، ص 123)

بنى شيبه

(شَ بِ) خاندانى در مقام (ك) سدانت

بوسيدن حجر (حَ جَ) در روايات، بوسيدن حجر (الاسود) مورد سفارش قرار گرفته و طبق نقل ها رسول الله مقيّد به استلام و بوسيدن آن بوده اند (همراه با زائران خانه خدا ص 91)

بهره

(بَ رِ) همان (ك) حده (سفرنامه مكه ص 246) .

بيت

(بَ) نامى است در قرآن براى كعبه.

1. ولله على الناس حجّ البيت (آل عمران 97)

2. و اذا جعلنا البيت مثابة للناس (بقره 125)

3. ان اول بيت وضع للناس ببكّة مباركاً (آل عمران 96)

بيت ابى النبى

(اَ بِ نَّ) همان (ك) دارالنابغه

بيت اسماعيل

حجر است در روايات از امام صادق (عليه السلام) : «الحجر بيت اسماعيل» (ميقات حج ش 9 ص 128)

بيت الاحزان

(بَ تُ لْ اَ) و يا «بيت الحزن» شهرت مكانى است در مدينه به جهت آن كه محل اظهار حزن و اندوه حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) در فراق پدر و شِكوه از اوضاع زمانه بوده است. مورخان و سياحان مدينه از «بيت الحزن» به عنوان يكى از بقاع و اماكن زيارتى ياد نموده اند. اما در تعيين مكان اين نقطه تاريخى اختلاف شده (كه اين خود سند ديگرى است بر استبداد رفته بر اهل بيت وحى) . به نقل برخى «بيت الاحزان» در خارج مدينه و در سمت مشرق بقيع بوده است كه با گسترش شهر مدينه در داخل شهر واقع شد (و سپس در اين اواخر در توسعه هاى ساختمانى شهر مدينه، آثار اين مكان از بين رفته است) اما براى اين نظر كه «بيت الاحزان» در خارج مدينه بوده مأخذ و مستندى از قرون گذشته وجود ندارد و به نقل بسيارى «بيت الحزن» در داخل مدينه و در بقيع و در مجاورت قبور ائمه و يا نزديك قبر حضرت ابراهيم (عليه السلام) بوده و در دوران عثمانى ضريح كوچكى داشته كه احتمالاً وهابيون آن را همانند رواق و بارگاه ساير قبور بقيع تخريب نموده اند (طبق نقلى در سال 1344 قمرى به امر ملك عبدالعزيز منهدم گرديد) .

1. عمر بن شبه نميرى (متولد 173 متوفى 262 هجرى) از گفتارش در «تاريخ المدينه» (كه قديمى ترين تاريخ موجود درباره مدينه است) درباره بقيع دو مطلب به وضوح به دست مى آيد. يكى اين

كه بيت الاحزان تا سال 61 هجرى مانند حال حيات حضرت زهرا (عليها السلام) به صورت خيمه و چادر و محلى بوده است معين و مشخص و حضرت امام حسين (عليه السلام) بر حفظ آن عنايت و اهتمام داشت و ديگر اين كه بيت الاحزان پس از اين دوران و در اواخر قرن دوم و اوائل قرن سوم داراى ساختمان بوده است.

2. ابن جبير (متولد 540 متوفى 614 هجرى) سياح معروف عرب كه مدينه و بقيع را زيارت كرده در سفرنامه خود ضمن توضيح بقيع مى گويد: «خانه اى است منسوب به فاطمه (عليها السلام) دختر پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) كه به بيت الحزن معروف است و گويند همين خانه است كه آن بانو (عليها السلام) در سوگ رحلت پدر خود مصطفى (صلى الله عليه وآله وسلم) در آن مأوا گرفت و ديرى ملازم آن خانه شد و به اندوه دايم نشست».

3. سمهودى (متولد 844، متوفى 911 هجرى) مورخ مشهور مصر بيت الاحزان را در بقيع مى داند.

4. فرهاد ميرزا (معتمد السلطنه) در آخر قرن سيزدهم هجرى و ابراهيم رفعت پاشا اميرالحاج مصرى در اوايل 14 هجرى قمرى از بيت الاحزان در بقيع ياد كرده اند.

(ميقات حج، ش ، ص 121 و 126؛ راهنماى حرمين شريفين، ج 5، ص 168؛ تاريخ و آثار اسلامى؛ سيرى در اماكن سرزمين وحى، ص 50؛ سفرنامه ابن جبير، ص 245)

بيت الارقم

( لْ اَ قَ) همان (ك) دارالارقم

بيت الاسلام

( لْ اِ) همان (ك) دارالارقم

بيت الله

( لاّ) كعبه و از مشهورترين نام هاى آن مى باشد و نشانه اى از شرافت اين خانه است كه به خداوند منتسب شده (لغت نامه؛ و...)

بيت الله الحرام

كعبه را گويند.

بيت الحرام

( لْ حَ) جعل الله الكعبة البيت الحرام (مائده 97)

1. كعبه است به جهت بزرگداشت حرمت آن.

2. كعبه است به جهت حرمت شكار حيوانات و قطع اشجار آن.

3. كعبه است به جهت حرام بودن داخل شدن مشركين در آن. (مجمع البيان، ج 2، ص 38؛ ج 7 ص 186)

بيت الحرم

( لْ حَ رَ) بيت الحرام. بيت الله (لغت نامه) (ل)

بيت الحزن

( لْ حَ زَ) (1) ( لْ حُ) (2) همان (ك) بيت الاحزان (لغت نامه؛ مدينه شناسى، ج 1، ص 394)

بيت الدعا

( دُّ) مكه معظمه (فرهنگ آنندراج)

بيت الرسول

( رَّ) از اسامى مدينه است (حرمين شريفين، ص 116)

بيت الشيخ

( شَ ِ) شهرت خاندان شيخ محمد بن عبدالوهاب مؤسس فرقه وهابيه. (فرقه وهابيه، ص 30)

بيت الصلوه

( صَّ لا) شبستان مسجد پيغمبر كه محراب و منبر رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) در آن جا است. (در راه خانه خدا، ص 188)

بيت الضراح

( ضُّ) به روايتى خانه اى بود در موضع خانه كعبه و ملائكه طواف آن مى كردند و چون حضرت آدم (عليه السلام) به زمين هبوط نمود مأمور حج و طواف آن شد و در زمان طوفان آن را به آسمان چهارم بردند (منهج الصادقين، ج 2، ص 277) .

بيت العتيق

( لْ عَ) وليطوفوا بالبيت العتيق (حج 29)

1. كعبه است، به جهت كرامت و شرافت، چون هر چيز مكرم و زيبا را عتيق مى نامند و كعبه هم اين دو مزيت را دارد.

2. كعبه است، به جهت قدمت (عتيق) . كعبه نخستين خانه اى است كه براى پرستش خداوند در زمين بنا شد و قديمى ترين كانون توحيد است.

3. كعبه است، به جهت آزادى (3) (عتيق) و كعبه آزاد است از ملك مردم (و در هيچ زمانى جز خدا مالكى نداشته است) يا از تسلط جباران يا از غرق گرديدن در طوفان (كه به آسمان برده شد) يا اين كه زيارت كننده آن از آتش جهنم آزاد است. (مجمع البيان؛ تفسير نمونه؛ قصص قرآن؛ تاريخ مكه، ص 26؛ راهنماى حرمين شريفين، ج 1، ص 157)

بيت العروس

( لْ عَ) كنايه از مكه معظمه است. (فرهنگ آنندراج)

بيت المعمور

( لْ مَ) و البيت المعمور (طور 4)

1. خانه كعبه است كه با انجام حج آباد است.

2. حقيقت مثالى كعبه است در عوالم غيبى (خانه اى در آسمان است برابر كعبه) و آن مسجد ملائكه

است.

3. خانه قلب مؤمن است كه با ايمان و ذكر خدا آباد است. (لغات قرآن؛ تفسير نمونه؛ فرهنگ آنندراج)

بيتوته در مشعر

در مراسم حج شب به سر بردن در

1. ضبط سفرنامه ابن جبير، ص 245.

2. ضبط لغت نامه.

3. كعبه آزاد و مستقل و تملك ناپذير است و هيچ شخصى و دولت و مرجع بين المللى نمى تواند و حق هم ندارد كه براى كعبه تعيين تكليف كند. حق و تكليف كعبه را فقط و فقط اسلام معين كرده است و بس.

مشعر الحرام است (ك) وقوف در مشعر.

بيتوته در منى

در مراسم حج شب به سر بردن در منى است (ك) وقوف در منى.

بيداء

(بَ ىْ) تلى است در يك ميلى مسجد شجره. مردانى كه محرم هستند هنگام عبور از اين محل مستحب است صدا را به تلبيه (لبيك) بلند كنند. و از امام صادق (عليه السلام) روايت است كه اگر سوارى، از بيداء آواز تلبيه را بلند كن. (فقه فارسى با مدارك، ص 90؛ گزيده از مسائل و فرهنگنامه حج، ص 57)

بين الاحرامين

(بَ نُ لْ اِ مَ) فاصله بين دو احرام حج (يعنى احرام عمره تمتع و احرام حج تمتع) را گويند كه طى آن اعمالى مثل سر تراشيدن، عمره مفرده، بيرون رفتن از مكه، صيد در حرم (هميشه) كندن درخت و گياه حرم (هميشه) جايز نيست. (ميقات حج، ش 12، ص 73)

بين الحرمين

( حَ رَ مَ) ميان دو حرم (لغت نامه)

پ

اشاره

1. از نام هاى مكه است. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 36؛ ميقات حج، ش 4، ص 147)

2. از نام هاى كعبه است و اعراب بسيار «برب هذه البينة» قسم مى خوردند. (تاريخ مفصل اسلام، ج 1، ص 60)

پرده كعبه

(پَ دِ) «حجاب البيت»، «كسوت كعبه»، «جامعه كعبه»، «ستار كعبه»، «پيراهن كعبه»، پوشش (روپوش) قسمت خارجى كعبه را گويند، و در اين كه اول بار چه كسى درصد پوشانيدن كعبه برآمد و جنس پوشش چه بود اختلاف زيادى وجود دارد و از كسانى چون حضرت ابراهيم و حضرت اسماعيل و حضرت هاجر و عدنان (عليه السلام) نام برده اند. بر اساس روايتى، حضرت آدم (عليه السلام) كه اساس خانه كعبه را نهاد آن را با پيراهن مويى پوشانيد و حضرت ابراهيم (عليه السلام) پيراهن كعبه را از بافته خرما بساخت و حضرت سليمان (عليه السلام) با پارچه قطبى پيراهنش كرد. اما سابقه تاريخى پوشش كعبه طبق نظر مورخان:

1. پوشش كعبه به تُبَّع حميرى نسبت داده شده كه درباره نام او (به نقلى اسعد ابو كرب) و زمان او (به نقلى در قرن پنجم ميلادى يا حوالى 220 سال قبل از هجرت) اختلاف است. به نوشته ارباب قصص، تبع از پادشاهان جهانگشاى يمن وارد مكه شد و قصد ويران كردن كعبه را نمود لكن دچار زكام شديدى شد به قسمى كه اطباء از درمان او عاجز شدند. حكيمى از ملازمانش تشخيص داد كه اگر از قصد خود پشيمان شود و استغفار كند درمان خواهد شد و تبع منصرف از قصد شد و نذر كرد كه خانه كعبه را محترم دارد و براى آن پوشش و

پيراهنى ترتيب دهد. (به نقلى ديگر تبع قبل از ورود به مكه بر اثر كسب آگاهى از ارزش كعبه توسط دو تن از كاهنان، با ايمان و احترام به مكه وارد شد) . تبع اول بار كعبه را به طور كامل با پارچه ضخيمى (به نام پلاس) و بعد با پارچه هاى بهترى (به نام هاى مَعافِر ملاء وصائل رَيْطَه) پوشانيد (و به اين نحو پوشانيدن كعبه مورد پيروى جانشينان تبع و مردم قرار گرفت.) به زعمى نيز عدنان (جد بيستم پيامبر اسلام) اولين كسى است كه كعبه را پوشانيد. به نظر مى رسد كه بعد از تبع كعبه پوشانيده نشد تا زمان عدنان (البته اگر از لحاظ زمانى عدنان بعد از تبع بوده باشد) و چون عدنان پس از گذشت مدت زيادى براى كعبه پوششى آماده كرد لذا او را نخستين كسى دانسته اند كه كعبه را پوشش نمود.

2. عهد جاهليت. از دوران تبع تا زمان اسلام اطلاعات اندكى از پوشانيدن كعبه در دست است. آورده اند كه قبايل عرب در زمان جاهليت در تهيه كسوت كعبه مشاركت داشتند و بعد از تجديد بناى كعبه توسط قريش، پوشش

توسط آنها صورت مى گرفت تا اين كه قُصَى بن كِلاب براى تهيه پيراهن كعبه براى قبايل سهمى قرار داد تا كعبه با هزينه عموم مردم پوشانده شود و لذا پوشش زمان قريش را عدل مى ناميدند (و يا اين كه ابوربيعة بن مغيره به دليل تجارت با يمن به درجه اى از ثروت رسيد كه به قريش گفت سالى خود به تنهايى پوشش كعبه را به عهده مى گيرم و سالى ديگر شما همگى آن

را بپوشانيد و از آن پس تا زنده بود با پارچه حبرى يمنى بسيار نيكويى كعبه را مى پوشانيد و قريش او را عدل نام نهاد) . در دوران جاهليت و پيش از اسلام خالد بن جعفر كلاب را نخستين كسى مى دانند كه كعبه را با ديباج (پارچه ابريشمى) پوشانيد و از «نُتَيلَه» مادر عباس بن عبدالمطلب به عنوان نخستين زنى ياد مى كنند كه به علت نذرش (در پيدا كردن كودك گمشده اش عباس) كعبه را (با ديباج) پوشانيد.

3. صدر اسلام. در عصر اسلام اولين كسى كه به كعبه كسوه كرد خود پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) بود كه بعد از فتح مكه كعبه را (با هزينه بيت المال) با پارچه يمانى پوشاند و ابوبكر نيز جامه قباطى (نوعى پارچه مصرى) بر كعبه قرار داد. در زمان عمر، پرده كعبه از جنس قباطى بود. او به عامل خود در مصر نوشت كه كسوه كعبه در آن جا بافته شود. نوشته اند او همه ساله پرده اى نو دستور مى داد و پرده قديمى در قطعات كوچكى ميان حاجيان تقسيم مى شد. در زمان عثمان كسوه از جنس قباطى و گاهى از برد يمانى بود تا اين كه در يكى از سال ها به جامه قباطى اكتفا نكرد و جامه ديگرى از برد يمانى بر آن پوشانيد (و لذا او را نخستين كسى مى دانند كه در اسلام دو جامه يكى بر ديگرى بر كعبه قرار داد.) در زمان حضرت على امير مؤمنان طبق روايتى از امام صادق (عليهما السلام) كسوه بيت همه ساله از عراق فرستاده مى شد.

4. عهد امويان. معاويه

ابتدا پرده اى از كتان و حرير بياويخت و بعداً با پارچه هاى يمانى راه راه پوشش نمود. نوشته اند او نخستين كسى است كه جامه كعبه را در سال دو بار تعويض نمود. جامه قباطى (در پايان ماه رمضان) و جامه ديبا (در روز عاشورا) بر كعبه مى پوشانيد و ديگر خلفاى اموى نيز كعبه را با پارچه هاى قباطى و ديبا مى پوشانيدند.

5. عهد عباسيان. به دستور خلفاى عباسى، جامه كعبه از گرانبهاترين انواع ابريشم در مصر (در شهر «تنيس» و گاه در دو دهكده «تونه» و «شطا» كه همگى در بافت منسوجات گران قيمت شهرت بسزايى داشتند) تهيه مى شد. در سال 160 هجرى مهدى عباسى به درخواست خادمان كعبه (كه از تراكم پوشش هاى بر روى هم كعبه از خوف فرو ريزى سقف بيت شكايت داشتند) دستور داد تا جز يك جامه همه پوشش ها را از روى كعبه بردارند و دستور داد تا پرده كعبه از قباطى مصر به صورت بافته هاى «تنيس» مهيا شود. در سال 161 به امر مهدى جامه ديگرى براى كعبه مهيا گرديد. او نخسيتن كسى است كه كعبه را به وسيله سه جامه (قباطى، خز و ابريشم) يكى بر ديگرى پوشش داد. در سال 190 به دستور هارون جامه از قباطى مصر بر كعبه انداختند. در سال 206 به امر مأمون جامه اى از ديباى سفيد بر كعبه آويختند، و از آن پس در هر سال سه جامه بر كعبه قرار مى دادند؛ جامه اى از ديباى سرخ (در روز نهم ذى حجه) ، جامه قباطى (در اول ماه رجب) ، ديباى سپيد (در 27

رمضان) . ازرقى تعداد جامه هاى كعبه بين سال هاى 200 تا 244 قمرى را 170 جامه شمارش كرده و از اين گفته چنين بر مى آيد كه در يك سال بيش از يك جامه و گاه تا چهار جامه بر كعبه پوشانده مى شد. از هنگامى كه دولت عباسيان روبه ضعف نهاد جامه كعبه از سوى حكام و فرمانداران و پادشاهان همچنان ارسال مى گرديد. (گاه از سوى مصر، گاه از يمن، گاه از ايران) و در اوج رقابت خلفاى عباسى و فاطمى نمايندگان رسمى آنها در حج، گاه در آن واحد پرده هاى خود را بر كعبه مى آويختند. در سال 532 هجرى چون از سوى كشورهاى اسلامى پرده اى براى كعبه فرستاده نشد، بازرگانى ايرانى الاصل به نام شيخ ابوالقاسم را مشت، كعبه را با جامه اى حبرى (و جز آن) پوشانيد. ناصرالدين الله عباسى (573

622) نخستين كسى بود كه كعبه را به وسيله جامه اى از ديباى سياه بياراست و از آن هنگام ديباى سياه به عنوان جامه اى براى كعبه معمول گرديد.

6. يمنى ها. ملك مظفر يوسف پادشاه يمن، نخستين پادشاهى است كه بعد از سقوط بنى عباس جامه كعبه را (به سال 659) فرستاد. او چندين سال به همراه پادشاهان مصر كعبه را جامه مى پوشانيد و در بعضى از سال ها به علت افزايش قدرت و نفوذش به تنهايى اين كار را انجام مى داد. 7. عهد مماليك مصر. با استيلاى ملوك مصر بر حجاز (در قرن هفتم هجرى قمرى) پوشانيدن كعبه در انحصار آنها در آمد. سلطان بَيْبرَس (1) بند قُدارى نخستين پادشاه مصرى است كه

كعبه را (به سال 661 هجرى) پوشانيد و ملك صالح اسماعيل (743 746) سه دهكده را در مصر جهت تهيه پرده كعبه (و پرده حجره نبوى) وقف نمود و سلاطين مماليك از آغاز اين وقف همواره جامه سياهى را ويژه كعبه در هر سال ارسال مى داشتند و آخرين جامه كعبه دوران مماليك از سوى اشرف طومان باى (در 922 هجرى) فرستاده شد.

8. عهد عثمانيان. با تسلط عثمانى ها بر حجاز و مصر (از قرن دهم هجرى) تهيه كسوه انحصارى آنان گرديد. در دوران عثمانى ها پرده كعبه در مصر از حرير و ديباج (و معمولاً به رنگ سياه) تهيه مى گرديد. سلطان سليم عثمانى با استيلا بر مصر نخستين سلطان عثمانى است كه جامه كعبه را (در مصر) تهيه و ارسال داشت (به سال 923 هجرى) و سلطان سليمان قانونى (در سال 947 هجرى) هفت دهكده مصرى را خريدارى و وقف تهيه پرده كعبه (و پرده حجرى نبوى) نمود (و به اين ترتيب بر سه دهكده وقف شده قبلى توسط ملك صالح اسماعيلى از مماليك مصر براى تهيه پرده، هفت دهكده افزوده شد) (2) جامه كعبه در طول دوران عثمانى از محل در آمد اوقاف ياد شده همه از مصر با تشريفات خاصى به مكه حمل مى شد (جز در طول سال هاى 1213 الى 1215 كه مصر توسط فرانسويان تصرف شده بود.)

9. عهد سعودى ها. با تسلط آل سعود بر عربستان پرده كعبه همچنان در مصر ساخته مى شد و به مكه حمل مى گرديد تا اين كه در اواخر قرن چهاردهم هجرى كسوه كعبه در خود مكه (از حرير طبيعى مشكلى)

بافته شده و هر ساله تعويض مى گردد. با اين ترتيب از آن جا كه بافتن پرده كعبه از نظر سياسى بسيار اهميت داشته (و براى بافنده آن مايه افتخار مى باشد) دولت سعودى كوشيد تا خود اين كار را انجام داده و به اين وسيله نفوذ ساير دولت ها را در زمينه امور دينى قطع كند؛ پس عبدالعزيز سعودى در سال 1346 هجرى قمرى فرمان داد تا كارگاه ويژه اى براى تهيه و بافت جامه كعبه مشرفه احداث گردد و بى درنگ كار احداث آن در ماه محرم همان سال (در محله اجياد مكه) آغاز شد و در ماه رجب پايان يافت و از هند بافندگانى آوردند و به اين ترتيب در اين كارگاه، جامه كعبه به وسيله عرب ها و هندى ها بافته مى شد و همه ساله يك پوشش تهيه مى گرديد تا اين كه در سال 1352 هجرى قمرى نخستين جامه كعبه فقط به وسيله خود عرب ها بافته شد. كارگاه جامه بافى اجياد همچنان تا سال 1358 هجرى قمرى به فعاليت خويش ادامه داد تا اين كه براساس يادداشت تفاهمى ميان دو دولت مصر و سعودى در اين سال، مصر ارسال جامه به كعبه معظمه را از سرگرفت. اين وضع همچنان تا سال 1381 هجرى قمرى ادامه يافت. عربستان در اين سال مانع از پياده شدن جامه از كشتى شد و خود در سال 1382 هجرى قمرى اقدام به بازگشايى كارگاه جامه بافى در جايگاه تازه اى به نام «جروَل» در مكه

1. بَ بَ (ضبط دايرة المعارف فارسى) بِ بَ (ضبط لغت نامه، ذيل طاهر بيبرس) بَ (ضبط لغت

نامه، ذيل بيبرس بدون اشاره به تلفظ حرف بعد) بَ بُ (منبع ديگر) .

2. سلاطين مصرى (مماليك) و سلاطين عثمانى هنگام به سلطنت رسيدن جامه ويژه اى (به رنگ سرخ) براى درون كعبه ارسال مى كردند. به نظر مى رسد اولين بار در دوران عباسى از جامه درونى كعبه (در سفرنامه ابن جبير به سال 579 هجرى) سخن به ميان آمده و شايد به وسيله ناصرلدين الله عباسى جامه درون كعبه قرار داده شده باشد كه به سال 573 هجرى خلافت را به دست گرفت. و شايد از پادشاهان عثمانى هيچ كس پيش از سلطان سليمان جامه اى درون كعبه قرار نداده است.

مكرمه نمود.

اين كارگاه تا سال 1397 هجرى قمرى به ساخت جامه كعبه مشرفه مى پرداخت كه در اين سال ساختمان كارگاه جديد در منطقه «ام الجود» واقع در مكه مكرمه آغاز به فعاليت نمود و از آن زمان تاكنون اين كارگاه به فعاليت در زمينه تهيه و ساخت جامه كعبه مشغول است.

مشخصات پرده

پرده حاليه كعبه تا پايين ديوار خانه مى رسد و در آن جا با حلقه ها به شاذروان بسته مى شود (اما در مراسم حج مقدارى از پيراهن كعبه را از پايين لوله كرده و بالا مى زنند تا در دسترس حجاج قرار نگيرد) . اين پرده هر ساله در روز نهم (يا دهم) ذى حجه طى مراسم و تشريفات با حضور پادشاه كشور و نمايندگان رسمى ديگر كشورهاى اسلامى تعويض مى گردد و بنى شيبه (كليدداران كعبه) تحت نظارت حكومت، پرده تعويض شده را ميان خود تقسيم مى كنند و برخى از آنان سهم خود را به افراد و طبقات

خاص و دوستان خود در داخل و خارج كشور هديه مى دهند. و اما از جمله ويژگى هاى پرده حاليه كعبه اين كه:

1. جنس آن از ابريشم ضخيم است و به رنگ سياه (و آسترى پرده به رنگ غير سياه است) .

2. در كل از 54 قطعه تركيب يافته كه طول هر قطعه 14 متر و عرض آن 95 سانتى متر است و مساحت كلى آن به 2650 متر مربع بالغ مى گردد.

3. در حد يك سوم بالاى پرده، كمربند مانندى (حزام) است كه از 16 قطعه تركيب يافته با عرض 95 سانتيمتر و طول 47 متر و محيط آن 45 متر مى باشد.

4. پرده درِ كعبه موسوم به برقع (چه ساخته مصر چه ساخت عربستان) از چهار قطعه متصل به هم تشكيل شده به ارتفاع 6/5 متر و عرض 3/5 متر. ليكن در دوران اخير قطعه پنجمى را در پايين پرده قرار داده و عبارت اهدا را بر روى آن نقش كرده اند به طورى كه با پيوستن قطعه پنجم اكنون طول پرده 7/5 متر و عرض آن به 4 متر رسيده است.

5. روى جامه كعبه كلمات «لا اله الا الله، محمد رسول الله» (در ميان مربع ها) با رشته هاى ابريشمى بافته شده و در كنار راست و كنار چپ آن لفظ «جل جلاله» نقش گرديده است و در خاليگاه آن لفظ «يا الله» منقوش مى باشد. روى كمربند پرده در قسمت شمالى عبارت «هذه السكوة صنعت فى مكة المكرمه بامر خادم الحرمين الشريفين» درج گرديده است و در قسمت هاى ديگر كمربند (حزام) آياتى از قرآن كريم با رشته هاى نقره اى

طلا فام نقش بسته است. در روى پره درب كعبه آياتى از قرآن كريم به اشكال گرد و مربع با رشته هاى طلا فام (نخ نقره مطلا) نوشته شده است.

6. براى تهيه پرده به 670 كيلوگرم ابريشم (حرير) طبيعى سفيد خالص نياز است (تا با 720 كيلوگرم مواد رنگ آميزى گردد) براى كمربند و پرده كعبه، رشته هاى نقره اى طلافام مورد احتياج 120 كيلوگرم مى باشد.

فضيلت پرده

در روايات منقول از اهل بيت بوسيدن آن مستحب شمرده است.

در روايات منقول از اهل بيت، به گرفتن پرده كعبه و تضرع و دعا در اين حال به درگاه خداوند تصريح

گرديده است.

حوادث پرده اشتياق به پوشانيدن كعبه در ميان سلاطين حوادث خواندنى را ايجاد كرده است، از جمله اين كه در سال 751 هجرى «ملك مجاهد» پادشاه يمن تصميم گرفت تا جامه مصرى كعبه را برداشته و جامه ديگرى را (كه نام او بر آن بود) برخانه بپوشاند، و لذا هنگام وقوف در عرفات جنگى ميان او و «امير طاز» (امير الحاج محمل مصرى) در گرفت كه منجر به پيروزى اميرالحاج مصر شد و او «امير مجاهد» را زنجير بسته به قاهره برد. اما سلطان «ناصر حسن» وى را از زنجير آزاد كرد و بااحترام فراوان به همراه «امير قشتمر منصورى» به كشور خويش روانه ساخت.

در ينبع «ملك مجاهد» قصد كشتن امير همراه خود را كرد، ولى امير ينبع او را به زنجير درآورد و در اختيار «امير قشتمر» قرار داد و بار ديگر به قاهره برده شد. سلطان با آگاهى از جريان بر «ملك مجاهد» غضب كرد و فرمان داد تا در مرز اسكندريه زندانى اش كنند.

هم چنين در سال 838 هجرى «شاهرخ ميرزا» حاكم شيراز از «اشرف بَرْسباى» پادشاه مصر تقاضا كرد تا كعبه را از درون يا بيرون جامه كند و چون تقاضايش پذيرفته نشد، بدين صورت تجديد تقاضا كرد كه به علت نذرى كه نموده است درخواست دارد جامه را ابتدا به مصر ارسال كرده و آنها از سوى خود جامه را به مكه برند و كعبه را حتى براى يك روز به وسيله آن پوشش دهند.

«اشرف بَرْسباى» مطلب را با علما در ميان گذارد. برخى از دادن پاسخ خوددارى كردند و برخى ديگر از بيم ايجاد فتنه نظر دادند تا تقاضاى «شاهرخ ميرزا» عملى نشود و اين مطلب عملى نشد، تا اين كه در سال 848 هجرى «شاهرخ ميرزا» از «ظاهر چَقْمَق» (1) جقمق) (2) شاه مصر درخواست نمود كه جامه كعبه را در آن سال برعهده گيرد و چون ظاهر پذيرفت، شاهرخ ميرزا جامه كعبه را به مصر گسيل داشت و از آن جا به همراه كاروان محمل مصرى به مكه روانه شد و در روز عيد قربان درون كعبه را با آن جامه پوشش دادند، زيرا سلطان «ظاهر چقمق» (جقمق) اجازه نداد تا جامه ارسالى «شاهرخ ميرزا» بر روى كعبه قرار داده شود، تا اين كه در رمضان سال 856 هجرى به فرمان سلطان جامه درونى كعبه (ارسالى شاهرخ ميرزا) را برداشتند و كعبه را بدان پوشش دادند.

(ميقات حج، ش 12، ص 84 الى 99؛ ش 15، ص 85 الى 90؛ ش 16، ص 175؛ ش 17،ص 122 الى 124؛ ش 25، ص 84 الى 95؛ ش 26، ص 114 الى 122؛ ش

27، ص 56 الى 65؛ ش 28، ص 75 و 76؛ ش 31، ص 117؛ ش 38، ص 100؛ ش 37، ص 124؛ درس هايى از تاريخ تحليلى اسلام، ج 2، ص 116؛ حج و انقلاب اسلامى، ص 78؛ قبل از حج بخوانيد، ص 95؛ ميعادگاه عشاق، ص 175؛ سيرى در اماكن وحى، ص 102؛ حرمين شريفين، ص 60 و 90؛ احكام حج و اسرار آن، ص 106؛ اعلام قرآن، ص 257 و 258؛ تاريخ مكه ص 59 ش 38 ص 100) .

پس مدينه

آخر مدينه، مدينه بعد، مدينه آخر، واژه هايى هستند كه در سنوات اخير در ايران در مورد آن دسته از زائران (ايرانى) عازم مراسم حج به كار مى رود كه بعد از ورود به جده (حدود اوايل ذى حجه) ابتدا به مكه معظمه مشرف شده و بعد از اتمام حج به مدينه منوره غزيمت مى نمايند و توفيق زيارت معصومين (صلوات الله عليهم اجمعين) را مى يابند. روايات تقدم زيارت كعبه را افضل شمرده، و از حضرت رسول (صلى الله عليه وآله وسلم) نقل شده كه «حج خودتان را به زيارت ما ختم كامل گردانيد».

پشت كعبه

دبر الكعبه. آن قسمت از پشت خانه (درست پشت باب كعبه) كه براى حضرت فاطمه بنت اسد به امر خداى تعالى شكافته شد. (حج البيت، ص 148)

پشت مقام ابراهيم

آن جا كه در مراسم حج و عمره نماز طواف به جاى آورند.

پلاس

(پَ) نام پارچه اى از پشم ضخيم كه اسعد ابوكرب پادشاه حمير دو قرن قبل از هجرت كعبه را به آن پوشانيد. (حرمين شريفين، ص 90)

پل جمرات

(جَ مَ) پلى است در سرزمين منى بر فراز سه جمره كه توسط سعودى ها جهت تردد حجاج و كم كردن فشار جمعيت به هنگام رمى جمرات ساخته شد. ساختمان اين پل طويل بدون پله از سطح زمين به صورت قوسى شكل به نحوى است كه جمره ها از فراز آن قابل مشاهده است و بسيارى از حجاج اهل سنت از آن جا جمرات را رمى مى نمايند. اين پل با وجود وسعت و بزرگى، به علت ازدحام جمعيت در موقع رمى شاهد سقوط برخى حجاج بوده است.

پوشش كعبه

پارچه سياهى كه بر كعبه كشيده اند. (ميقات حج، ش 24، ص 116)

پوشيدن احرام

در بركردن دو جامه نادوخته احرام و آهنگ حج و عمره كردن.

1. ضبط دايرة المعارف فارسى و لغت نامه ذيل ظاهر سيف الدين.

2. ضبط لغت نامه.

پيراهن كعبه

همان (ك) پرده كعبه

پيش مدينه

اول مدينه، مدينه بعد، مدينه جلو، واژه هايى هستند كه در سال هاى اخير در مورد آن دسته از زائران (ايرانى) عازم مراسم حج به كار مى رود كه بعد از ورود به جده (حدوده دهه آخر ذى قعده) ابتدا به مدينه منوره جهت زيارت معصومين (صلوات الله عليهم اجمعين) مشرف شده و بعد از مدتى براى انجام فرايض حج عازم مكه مى شوند. براى اين دسته از زائران توفيق محرم شدن از مسجد شجره به وجود مى آيد كه محل احرام بستن رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) بود و ثواب بسيارى براى آن روايت شده است.

ت

تاج

از نام هاى مكه است (ميقات حج، ش 4، ص 148)

تارك الحج

(رِ كُ لْ حك جّ) ترك كننده فريضه حج با وجود استطاعت و شرايط انجام حج، از نظر روايات جزو مرتكبين گناه كبيره به شمار مى آيد.

تعزير

(تَ ءْ) همان (ك) شاذروان

تبع

(تُ بَّ) طبق قصص از پادشاهان يمن و اول كسى است كه كعبه را پوشش كرد.

تجريد در حج

حج بدون عمره كردن (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

تجليل

(تَ) قربانى حج (قرآن) را به جامه اى يا مانند آن پوشاندن تا اين كه معلوم شود قربانى است، و بعيد نيست كه تجليل به جاى تقليد كفايت كند. (مناسك حج، مسئله 182)

تجمير

(تَ) افكندن سنگ جمره. يكى از واجبات مراسم حج سنگ انداختن به جمرات است در منى. (مبادى فقه و اصول، ص 267؛ و...)

تحريم

(تَ)

1. بستن (ك) احرام

2. در حرم آمدن. (لغت نامه)

تحلل

(تَ حَ لُّ لْ) طلب حليت. مواضع تحلل مقاطعى است از حج كه همه يا بخشى از تروك احرام بر محرم روا گردد. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

تحلل به هدى

( هَ دْ) يعنى زائر كعبه به جهت برخورد به حَصْر يا صَدّ قربانى كند و از احرام حج يا عمره به در شود. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

تحللل به نحر

( نَ) حلال شدن تروك احرام به سبب قربانى كردن در منى (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

تحليق همان

(ك) حلق

تحمس

(تَ حَ مُّ) چيزهاى تازه اى كه حمس (قريش) در دين خود (در حج جاهلى) به وجود آورد. (طبقات، ص 63)

تحويل قبله

برگشتن قبله از مسجد الاقصى به سوى كعبه (ك) مسجد قبلتين

ترمينال حجاج

(تِ) عنوان بخشى از فضا و سالن فرودگاه بين المللى تهران است كه در ايام حج به پروازهاى حج گزاران (ايرانى به عربستان) اختصاص مى يابد.

تروك احرام

آنچه كه بايد ترك شود در حال (ك) احرام

تروك محرم

(مُ رِ) آنچه كه شخص بايد ترك كند در حال (ك) احرام

تروك محرمه

(مُ حَ رِّ مِ) آنچه كه انجامش حرام است در حال (ك) احرام

ترويه

روز هشتم ذى حجه يا (ك) يوم الترويه

تشريق

همان (ك) ايام تشريق

تصديه

(تَ ىِ) كف زدن و غوغا كردن در طواف كعبه از مناسك (ك) حج جاهلى

تضحيه

(تَ ىِ) ذبح و قربان كردن در روز اضحى (فرهنگ فارسى؛ لغت نامه)

تطيب

(تَ طَ ىُّ) عطر زدن و از تروك احرام است (دايرة المعارف تشيع)

تظليل

(تَ) يا استظلال. پناه بردن به سايه. سايه بر سر قرار دادن. به زير سايه رفتن. و در اصطلاح سايبان روى سر قرار دادن محرم است به هنگام طى طريق. و يكى از تروك (محرمات) احرام براى مرد تظليل است در حال حركت و سير (پياده يا سوار) مانند چتر بر سر گرفتن، استفاده از هواپيما و اتومبيل مسقف و واگن ترن مسقف. (دايرة المعارف تشيع؛ فقه فارسى با مدارك، ص 123؛ احكام عمره، ص 36؛ مبادى فقه و اصول، ص 253؛ احكام حج و اسرار آن، ص 206)

تغطية الرأس

(تَ طِ ىَ تُ رَّ ءْ) سايه بر سر قرار دادن كه در حين حركت براى مردان از تروك احرام است. (ل)

تغيير قبله

برگشتن قبله از مسجدالاقصى به سوى كعبه (ك) مسجد قبلتين

تفث

(تَ فَ) ثم ليقضوا تفثهم (حج 29)

تقصير كردن و بيرون آمدن از احرام است در روز عيد قربان پس از قربانى. بعضى گويند مراد مطلق مناسك حج است. (لغات قرآن)

تفريق ابدان

(تَ قِ اَ) در باب حج عبارت است از اين كه زن و شوهر در حال احرام پيش از وقوف مشعرالحرام بى اكراه نزديكى كنند پس از آن لحظه تا پايان مناسك حج بايد جدا از يكديگر باشند و بدون حضور ثالت نزد هم نباشند و آن ثالث نبايد صغير و غير مميز و يا زوجه ديگر آن مرد و يا كنيز او باشد. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

تقبيل حجر

(تَ لِ حَ جَ) بوسيدن حجرالاسود كه از مستحبات است.

تقصير

(تَ) ثم ليقضوا تفثهم (حج 29)

يعنى چيدن مقدارى از موى سر يا صورت يا شارب و يا چيدن مقدارى از ناخن دست يا پا كه يكى از واجبات (غير ركنى) در مراسم حج و عمره است. با انجام تقصير محرم از حال حرام بيرون مى آمد و محرمات احرام (جز برخى) بر او حلال مى شود. (به اين ترتيب تقصير يكى از اسباب تحليل محرم است)

زمان و مكان تقصير

1. در عمره. تقصير در عمره تمتع (و عمره مفرده) پنجمين واجب است كه در پايان سعى در مكه (و معمولاً دركنار مروه) صورت مى گيرد و با تقصير تمام محرمات احرام (غير از محرمات ذاتى و محرمات خاص حرم) حلال مى شود. (در عمره مفرده زن همچنان جزو محرمات است. در عمره مفرده هم چنين مى توان به جاى تقصير به حلق يعنى تراشيدن موى سر اقدام كرد) .

2. در حج. تقصير ششمين واجب است كه در دهم ذى حجه بعد از قربانى كردن و در منى صورت مى گيرد و با تقصير، تمام محرمات احرام (غير از محرمات ذاتى و محرمات خاص حرم و زن و بوى خوش) حلال مى شود. البته به جاى «تقصير» مى توان به «حلق» (تراشيدن موى سر) اقدام كرد و به فرموده فقها «حلق» افضل است خصوصاً براى كسى كه بار اول به حج مى آيد. و به حكم برخى از مراجع تقليد آنان كه سال اول حجشان مى باشد لزوماً بايد اقدام به «حلق» كنند. (حلق براى زنان مطلقاً حرام است.)

مستحبات حلق و تقصير

نيت به زبان

آوردن

رو به قبله قرار گرفتن

با بسم الله شروع كردن

بين مو و ناخن جمع نمودن

صلوات فرستادن و دعا نمودن

موقع و بعد تراشيدن سه بار تكبير گفتن

از موى روى پيشانى و سپس از تمام جوانب چيدن

از طرف راست جلو سر و بعد طرف چپ را تراشيدن

موى سر را در خيمه مورد سكونت (در سرزمين منى) دفن نمودن

همراه با حلق

به مفهوم كلامى از امام سجاد (عليه السلام) ، هنگام تراشيدن سر بايد نيت پاك شدن از گناهان و مظالم بندگان داشت چون روز تولد پاك.

تقليد

(تَ) آن است كه كفشى را كه در آن نماز خوانده اند (1) به گردن قربانى (گاو يا گوسفند) بيندازند و از ميقاتگاه بدين گونه به سوى منى برانند. تقليد خاص حج قرآن است (كه هدى را از ميقات سوق مى دهند) و با تقليد احرام محقق شده و احتياجى به تلبيه (لبيك گفتن) نيست. بنابراين در حج قرآن اگر قربانى گاو يا گوسفند باشد، در احرام بستن با تلبيه يا با تقليد اختيار است. (توضيح مناسك حج، ص 150؛ حج و عمره، ص 9)

در حج قرآن تقليد، بستن نعلين است به گردن شتر يا رشته به گردن گاو و گوسفند كه نشانه قربانى باشد و با آن احرام منعقد مى گردد. (فقه فارسى با مدارك، ج 3، ص 88)

تقليد هدى

(هَ دْ) اصطلاح تفصيلى (ك) تقليد

تقليم الاظفار (تَ مُ لْ اَ) گرفتن ناخن ها كه از تروك احرام است (فرهنگنامه حج، ص 58)

تكبيرات عيد

عبارت است از «الله اكبر، الله اكبر لا اله الا الله و الله اكبر... و الحمدلله على ما ابلانا» كه مستحب است در عيد قربان خوانده شود. و از اعمال روز عيد قربان براى كسى كه در منى است آن است كه عقب پانزده نماز از ظهر روز عيد تا صبح روز سيزدهم ذى حجه اين تكبيرات را بخواند. (مفاتيح الجنان؛ معارف و معاريف)

تكتم

(تُ تَ) از اسامى زمزم است. (ميقات حج، ش 10، ص 90؛ ش 28، ص 122)

تلبيات اربع (تَ) چهار تلبيه (لبيك، اللهم لبيك، لبيك ان الحمد و النعمة والملك لاشريك لك لبيك) كه براى احرام بايد گفته شود. (فرهنگ معارف اسلامى) (ع)

تلبيد

(تَ) گذاشتن ماده اى در ميان موى سر جهت خوددارى از مرتب كردن و كشتن شپش آن در مراسم حج جاهلى (ك)

تلبيه

(تَ ىِ) لبيك گفتن در (ك) احرام

1. تلبيه واجب. ذكر واجبى است كه به واسطه گفتن آنها احرام بسته مى شود و آن چهار لبيك است: لبيك، اللهم لبيك، لبيك، لاشريك لك لبيك (ان الحمد والنعمة لك والملك لاشريك لك) .

2. تلبيه مستحب. ذكر مستحبى است كه بعد از تلبيه واجب (ل) مى خوانند: لبيك ذالمعارج، لبيك لبيك داعيا الى دارالسلام، لبيك لبيك غفارالذنوب، لبيك لبيك اهل التلبية، لبيك لبيك ذالجلال والاكرام...

تل سرخ

(تَ لِّ سُ) كثيب الاحمر. تپه اى است از شن سرخ در جانب راست راه براى كسى كه از عرفات به مشعر الحرام كوچ مى كند و مستحب است با تن و دلى آرام از عرفات به سوى مشعر متوجه شوند و همين كه به تل سرخ رسند اين دعا خوانند: «اللهم ارحم موقفى و زدنى عملى وسلم دينى و تقبل مناسكى». (لمعه، ج 1، ص 129؛ توضيح مناسك حج، ص 114؛ خلاصه مناسك حج، ص 62)

تل قرين

تلى است در بيرون قلعه مدينه در بالايش جايى ساخته اند كه مردم بدان جا رفته شهر را تماشا مى نمايند. (به سوى ام القرى، ص 320)

تندد

(تَ دَ) از نام هاى مدينه است. (حرمين شريفين، ص 116؛ ميقات حج، ش 7، ص 174؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 180)

تندر

(تَ دَ) از نام هاى مدينه است. (حرمين شريفين، ص 116؛ ميقات حج، ش 7، ص 174؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 180)

تنعيم

(تَ) مكانى است در شمال (غربى) مكه در سر راه

1. كفشى كه امكان سجده صحيح را مى داده.

مدينه به مكه و يكى از محدوده هاى حرم مكه است يعنى بدون احرام نمى توان از آن عبور كرد و وارد مكه شد (و امروزه با توسعه شهر مكه تنعيم متصل به مكه شده) تنعيم ميقات عمره مفرده است براى كسى كه بخواهد از مكه معظمه عمره مفرده به جا آورد.

تمتع

1. همان (ك) عمره تمتع

2. همان (ك) حج تمتع

توسعه اول

1. توسعه مسجدالنبى است طى سال هاى 1372 الى 1375 قمرى

2. توسعه مسجدالحرام است طى سال هاى 1375 الى 1395 هجرى قمرى

توسعه دوم

1. توسعه مسجدالنبى است كه از سال 1406 هجرى قمرى آغاز شد.

2. توسعه مسجدالحرام است كه از سال 1409 هجرى قمرى شروع گرديد.

توقيف

وقوف آوردن حج در پى يكديگر.

توليت كعبه

(ك) كعبه

تهامه

(تِ مِ)

1. مكه معظمه را گويند. (لغت نامه؛ راهنماى دانشوران)

2. زمينى است كه مكه معظمه متصل به آن است. (لغت نامه)

3. ناحيه اى است شامل مكه و شهرهاى جنوبى حجاز. (فرهنگ فارسى)

4. خطه اى است ميان حجاز و يمن. (راهنماى دانشوران)

تهامه بخشى از شبه جزيره عربستان است كه امروزه در خاك عربستان سعودى و در خاك يمن (قسمت شمالى) واقع شده و چون هوايى بسيار گرم دارد به تهامه موسوم شده است.

تين

والتين والزيتون (تين 1)

1. به نقلى مسجدالحرام است. (تفسير ابوالفتوح رازى)

2. مدينه است طبق حديثى منقول از رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) . (تفسير نمونه؛ ميقات حج، ش 7، ص 162)

ث

ثبير

(ك) كوه ثبير

ثج (ثَ جّ) رسول گرامى اسلام فرمودند: خداوند تبارك و تعالى از هر چيز چهار تا برگزيد و از حج چهار چيز را برگزيد: الثج (نحر و قربانى) العج (ضجه مردم به تلبيه) الاحرام والطواف (ميقات حج، ش 5، ص 52)

ثنى

(ثَ) واجب است در قربانى (هدى تمتع) «جذع» از ميش يا «ثنى» از غير ميش. و ثنى گاو نرى است كه به سال دوم در آمده و شتر به سال ششم در آمده. (لمعه، ج 1، ص 132)

ثنية البيضاء

(ثَ ىَّ تُ لْ بَ) همان (ك) ثنية الكدى

ثنية الحل

( حِ لّ) گفته شده حد حرم مكه در سمت عراق در ثنية الحل است كه در محلى به نام مقطع واقع است. (ميقات حج، ش 10، ص 121)

ثنية الكدى

( كُ دَ ىّ) ثنية البيضاء. معبرى است در قسمت سفلى مكه واقع بين دو كوه كه در تنگناى آن تلى سنگى قرار داشت و هر كس از آن جا رد مى شد سنگى بر آن مى ا نداخت. مى گويند قبر ابولهب و زن او در اين محل واقع است و رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در حجة الوداع از اين راه وارد شهر مكه شد. (حرمين شريفين، ص 101)

ثنية العليا

( عُ) در سنن ابن ماجه آمده است كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) از ثنية العليا وارد مكه مى شد و هرگاه مى خواست خارج شود از ثنية السفى خارج مى شد. ثنيه عليا همان جايى است كه امروزه به آن «معلاة» مى گويند. ثنيه سفلى عبارت است از «مسفله» (ميقات حج، ش 37، ص 136)

ثنية المحدث

در حديث تعيين حدود حرم مدينه آمده است كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) ميان دولابه مدينه را تاعير و تا ثنية المحدث و تا ثنية الحضياء... را حرم قرار داد. (ميقات حج، ش 37، ص 137)

ثنية الوداع

( وَ) مكانى در مدينه كه مسافران مدينه از آن حد، به سوى مكه و به سوى شام توديع و بدرقه مى شده اند و چون پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) در آن جايگاه حضور مكرر داشتند ثنية الوداع در تاريخ مدينه موقعيت خاصى پيدا نمود. (مدينه شناسى، ج 1، ص 219)

ثواب

همان (ك) كوه سلع

ثور

همان (ك) كوه ثور

ثويه

(ثَ ىِّ) از حدود عرفات است اما جزء موقف نيست و وقوف در اين نقطه كفايت نمى كند از عرفات (مناسك حج، از مسئله 365؛ فلسفه و اسرار حج، ص 180)

ثيات لقى

(لَ قا) لباس دور انداختنى در حج جاهلى (ك)

حمس

ج

جابره

(بِ رِ) از اسامى مدينه است (در تورات و احاديث نبوى) كه در آن فقير و ورشكسته بى نياز مى گرديد و اين كه شهرهاى غير مسلمان را مجبور به قبول اسلام مى نمود. (حرمين شريفين، ص 117؛ اعلاق النفيسة، ص 88؛ ميقات حج، ش 7، ص 162)

جارالله

(رُ لاّ) اهالى مكه اند. (ناسخ التواريخ؛ حضرت رسول، ج 2، پاورقى ص 395)

جامع ابراهيم

مسجد نمره (در عرفات) را گويند.

جامع خيف

مسجد خيف (در منى) را گويند.

جامع مدينه

مسجدالنبى (در مدينه) را گويند.

جامعه

از اسامى مكه است چون نقطه تجمع اقسام اقوام مسلمين است (ميقات حج، ش 7، ص 174)

جامه احرام

دو قعطه لباس ندوخته است كه زائران خانه خدا از ميقات بر تن كنند. (تفسير نمونه، ج 2، ص 25)

جامه كعبه

همان (ك) پرده كعبه

جايزه

(ىِ زِ) از اسامى مدينه است (ميقات حج، ش 7، ص 174)

جبار

(جُ) از اسامى مدينه است (ميقات حج، ش 7، ص 162 و 174؛ حرمين شريفين، ص 116) (ع)

جباره

(جَ بّ رِ) از اسامى مدينه است زيرا در اين شهر فقير و ورشكسته بى نياز مى گرديد و اين كه ديگر شهرها را مجبور به قبول دين مبين اسلام مى نمود. (حرمين شريفين، ص 116؛ ميقات حج، ش 7، ص 162)

جبل

(جَ بَ) براى آن چه كه ذيل «جبل» مى جوييد مراجعه فرماييد به قسمت «كوه».

جحفه

(جُ فِ) مكانى است در شمال غربى مكه به فاصله تقريبى 156 كيلومترى و منطقه غديرخم در نزديكى اش قرار دارد. اين جا (كه «مهيعه» نيز ناميده مى شد) از جمله ميقات ها است. و ميقات عمره تمتع و مفرده است براى اهل شام و مصر و مغرب و ديگر كسانى كه از اين راه و از راه جده به مكه مى روند در صورتى كه پيش از اين به ميقات ديگرى برخورد نكرده باشند والا بايد در همان ميقات پيشين احرام بست، اما اگر بدون احرام از ميقات پيشين عبور شود و برگشتن به آن ممكن نباشد لازم است از جحفه محرم شد. در وجه تسميه نام ها گفته اند:

1. جحفه، به معنى محلى است كه سيل بر آن وارد شده يا چون در جاهليت سيلى در اين منطقه عده اى را هلاك كرد آن جا را جحفه گفتند، زيرا به ساكنان خود اجحاف كرد.

2. مهيعه، به معنى با وسعت و اين منطقه را بدان علت كه از آغاز غدير خم تا ساحل درياى سرخ وسيع است مهيعه خوانده اند. (ميقات حج، ش 7، ص 150؛ فقه فارسى با مدارك، ج 3، ص 84؛ لغت نامه ذيل مهيعه؛ توضيح مناسك

حج، ص 34؛ و...)

جحفة الوداع

ميقات است (ل) (رياحين الشريعه، ج 2، ص 219)

جد

(جُ دّ) ساحل درياى مكه (لغت نامه)

جدارالحجر

(جِ رُ لْ حِ) ديار قوسى شكل (ك) حجر اسماعيل

جدال

(جِ) ولا جدال فى الحج (بقره 197)

از محرمات احرام است و قسم خوردن به نام خداوند متعال است در مقام رد و انكار و نزاع مانند والله. بالله. تالله. لاوالله. (احكام حج و اسرار آن، ص 201)

جده (جَ (1) جُ (2) دِّ) شهرى است در منطقه حجاز در كنار درياى سرخ و بندر ورودى مكه است. جده در غرب مكه واقع شده (در حدود 70 كيلومترى) و با مدينه حدود 425 كيلومتر و با رياض حدود 950 كيلومتر فاصله دارد. جده بندرگاه و فرودگاه رسمى زائران مكه است. فرودگاه جده از غروب روز 7 ذى حجه بسته مى شود تا اين كه كار پروازهاى برگشتى شروع گردد. جده بزرگ ترين شهر تجارى عربستان سعودى است و به علت وجود سفارتخانه هاى خارجى در آن، يك شهر سياسى نيز مى باشد. قسمت جديد اين شهر را سعودى ها بسيار مدرن ساخته اند و وهابيون در قسمت شمالى شهر قبه و بارگاهى منسوب به حضرت حوا را تخريب نموده اند. (فاصله تهران تا جده 2200 كيلومتر هوايى است كه معمولاً حدود دو ساعت و نيم اين مسافت طى مى شود.)

جدى

(جَ دْ) بزغاله كه در كفارات احرام بايد قربانى شود. (مجازات هاى مالى در حقوق اسلامى، ص 55)

جزعه

(جَ زَ عِ) نام (ك) ستون حنانه

جزور

(جَ) عنوانى است براى شتر يا گوسفندى كه بايد در كفاره احرام قربانى شود در روايات. (مجازات هاى مالى در حقوق اسلامى، ص 55)

جزيره

(جَ رِ) از نام هاى مدينه است. عباس مى گويد: با رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) از مدينه خارج شديم. آن حضرت رو به سوى مدينه نموده فرمود: «ان الله تعالى قد برأ هذه الجزيرة من الشرك» (ميقات حج، ش 7، ص 163)

جزيرة العرب

1. عربستان را گويند.

2. از رسول الله نقل شده كه فرمودند: «اخرجوا المشركين من جزيرة العرب» و مقصود يا حجاز است يا از نام هاى مدينه است (ميقات حج، ش 7، ص 162)

جعرانه

(جِ عِ رّ نِ) (جِ، جُ (3) نِ) مكانى است بين مكه و طايف و روستاى كوچكى است در كناد وادى سَرِف در جانب شمال (شرقى) مكه و در حدود 26 (يا 29 يا...) كيلومترى آن قرار دارد و يكى از محدوده هاى حرم مكه (در جانب شمالى) است و بدون احرام نمى توان از آن جا عبور كرد وارد مكه شد. جعرانه ميقات عمره مفرده است و رواياتى از احرام بستن رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در سال هشتم هجرى در اين مكان نقل گرديده است. مسجد جعرانه كه در آغاز خط حرم قرار دارد يكى از مساجدى است كه در فضيلتش روايات زيادى وارده شده است و اين مسجد را يكى از قريش در مكان احرام بستن رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) با كشيدن ديوارى برگرد آن بساخت، سپس ابن زبير در بناى آن كوشيد و در ادوار بعد مورد ترميم و توسعه قرار گرفت و در سال 1370 و 1384 هجرى قمرى توسط سعودى ها (در مساحت 1600 متر مربع) بازسازى گرديد. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 130 و 134؛ آثار اسلامى مكه و مدينه، ص 47؛ ميقات حج، ش 6، ص 140؛ و...)

جمار

(جِ) جمع (ك) جمره. اصطلاحاً سه ستون سنگى واقع در سرزمين منى را گويند كه رمى آنها از واجبات حج است و به نام هاى مختلفى خوانده شده اند:

1. جمار ثلاث

2. جمار ثلاثه

3. جمار ثلث

1. به اعتبار مدفن جده انسان ها حضرت حوا.

2. به اعتبار واقع بودن در ساحل دريا.

3. جِ ضبط واژه شناسان. جُ تلفظ امروزه مكيان (ميقات حج، ش 15، ص

96) .

4. جمار حج

جماوات

كوه هاى سه گانه اى هستند و در قسمت غرب حره غربى در راه وادى عقيق به سمت جرف.

جمرات

(جَ مَ) جمع (ك) جمره. اصطلاحاً سه ستون سنگى واقع در منى را گويند كه رمى آنها از واجبات حج است و به نام هاى مختلفى خوانده شده اند:

1. جمرات ثلاث

2. جمرات ثلاثه

3. جمرات حج

4. جمرات المناسك

جمره

(جَ مَ رِ) (جَ رِ) به معانى توده سنگريزه، محل سنگريزه، سرعت، اجتماع قبيله. در اصطلاح هر يك از سه ستون سنگى واقع در منى را گويند كه در مناسك حج بايد به ترتيب خاصى رمى شوند (يعنى تعداد هفت سنگريزه به سوى هر كدامشان پرتاب نمود) اين سه ستون سنگى كه به جمار يا جمرات معروفند از دامنه كوهى كه فاصل ميان مكه و منى است شروع و به طرف عمق منى تا طول 271 متر پيش مى روند. اينك هر يك از اين جمار (جمرات) ثلاثه به صورت ستونى است چهارگوش از سنگ هاى برهم چيده شده با ملاطى از سيمان بارتفاع حدود 9 متر و اطراف هر يك از اين جمره ها را مانند حوض و كاسه اى بزرگ به ارتفاع 1/30 متر جهت جمع شدن سنگ ريزه هاى پرتاب شده ساخته اند. (فضاى اطراف جمرات نيز باز است و اخيراً با ايجاد پل هوايى و دو طبقه شدن فضاى اطراف جمرات برخى حجاج عمل رمى (پرتاب سنگريزه به جمره) را از طبقه فوقانى انجام مى دهند و راه ها نيز طورى تعبيه شده كه مى توان از مسيرى براى عمل رمى رفت و از مسيرى ديگر نيز بازگشت) .

تسميه جمره در جهت ناميده شدن اين ستون هاى سنگى به جمره به اختلاف گفته اند چون:

1. به آن سنگ مى اندازند.

2. جاى جمع سنگريزه است.

3.

مردم به سوى آن شتاب مى كنند.

نام جمره هر يك از جمرات ثلاثه منى نام هاى مخصوصى دارند كه به ترتيب هنگام خروج از منى و

رفتن به مكه عبارتند از: جمرة الاولى. جمرة الوسطى. جمرة الاخرى. (ع)

جمرة الاخرى

(جَ مَ رَ تُ لْ اُ را) سومين (ك) جمره از جمرات ثلاث منى و نزديك ترين آن به مكه است كه در اول پيچ كوه منى به طرف مكه واقع شده و لذا به جمرة العقبه (يعنى گردنه) مشهور مى باشد و نام هاى ديگر آن «جمرة الكبرى» و «جمرة العظمى» و «جمرة الكبيره» مى باشد. اين جمره در هر يك از روزهاى دهم و يازدهم و دوازدهم ذى حجه رمى مى شود.

جمرة الاولى

( لْ اُ لا) اولين (ك) جمره از جمرات ثلاث منى است در نزديكى مسجد خيف و شايد علت نام آن باشد كه چون از دل منى به جمرات روى مى آورند نخستين جمره اى است كه به آن مى رسند. و نام هاى ديگر آن «جمرة الصغرى» و «جمرة الدنيا» مى باشد. اين جمره در روزهاى يازدهم و دوازدهم ذى حجه رمى مى شود.

جمرة الدنيا

( دُّ) همان (ك) جمرة الاولى

جمرة الصغرى

( صُّ را) همان (ك) جمرة الاولى

جمرة العظمى

( لْ عُ ما) همان (ك) جمرة الاخرى

جمرة العقبه

( لْ عَ قَ بِ) همان (ك) جمرة الاخرى

جمرة الكبرى

( لْ كُ را) همان (ك) جمرة الاخرى

جمرة الكبيره

( لْ كَ رِ) همان (ك) جمرة الاخرى

جمرة الوسطى

( لْ وُ طا) دومين (ك) جمره، از جمرات ثلاثه منى است كه در فاصله 155 مترى از جمره بعد از خود و به فاصله 116 مترى جمره قبل از خود قرار گرفته است و در هر يك از روزهاى يازدهم و دوازدهم ذى حجه رمى مى شود.

جمع

(جَ)

1. نام روز عرفه است (لغت نامه)

2. نام مزدلفه است. (لغت نامه؛ الاتقان، ج 2، ص 456)

جمعه خونين مكه

اشاره به كشتارى است كه رژيم آل سعود در جمعه ششم ذى حجة الحرام سال 1407 هجرى

قمرى (برابر با 9 مرداد 1366 هجرى شمسى) از زائران ايرانى خانه خدا كه در مراسم برائت از مشركين شركت داشتند به عمل آورد. (فرقه وهابى)

جنة البقيع

(جَ نِّ تُ لْ بِ) همان (ك) بقيع

جنة الحصينه

(جُ نِّ تُ لْ حِ نِ) از اسامى مدينه است. به معنى سپر محم (براى مسلمين) . رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در غزوه احد فرمود: «انا فى جنة حصينة» من در قلعه و حصار محافظت شده هستم. (ميقات حج، ش 7، ص 163؛ احكام حج و اسرار آن، ص 293)

جنة المعلى

(جَ نَّ تُ لْ مُ عَ لّا) قبرستان تاريخى شهر مكه است واقع در قسمت شمال شرقى شهر در منطقه سليمانيه و حجون (در انتهاى پل بزرگ هوايى) قريب يك كيلومترى مسجدالحرام و به نام هاى ديگرى نيز موسوم است چون: جنة المعلاة، مقبرة المعلى (المعلاة) ، مقبرة الحجون، مقبرة المطيبين، مقبره بنى هاشم، قبرستان معلاة، قبرستان حجون، قبرستان بنى هاشم، قبرستان ابوطالب، قبرستان قريش. اين جا شعبى بوده است موسوم به شعب جَزّارين و نيز شعب ابى دُبّ (به علت سكونت مردى بدين نام در آن) و دره اى است در دهانه كوه حجون كه مردم مكه در دوره جاهلى و آغاز اسلام مردگان خود را در اين دره (كه بخشى از حجون است) دفن مى كردند و لذا اين دره را «شعب المقبره» نيز مى ناميدند. امروزه جنة المعلى به دو ناحيه مجزا (قديمى و جديدى) تقسيم شده است. قسمت جلوى آن قبرستان عمومى مكه است و قسمت عقب آن قبرستان قديمى است كه در دامنه كوه قرار گرفته و از سه طرف به وسيله كوه احاطه شده است (و متأسفانه درب اين قسمت قديمى از سال 1396 هجرى قمرى توسط آل سعود بر روى زائران مسدود گرديد) .

در قسمت اصلى و قديمى جنة المعلاة طبق مشهور بزرگان و

آباء و اجداد رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) و نيز وابستگان به آن جناب به خاك سپرده شده اند كه شاخص ترين آنها عبارتند از:

1. حضرت خديجه (همسر رسول الله)

2. قاسم و طيب (فرزندان رسول الله)

3. قُصَى (1) بن كِلاب (جد اعلاى رسول الله)

4. عبد مناف بن قصى (از اجداد رسول الله)

5. هاشم (2) بن عبد مناف (از اجداد رسول الله)

6. عبدالمطلب بن هاشم (جد رسول الله)

7. ابوطالب بن عبدالمطلب (عموى رسول الله)

8. بعضى فرزندان و نوادگان ائمه اطهار (از نسل رسول الله)

9. سميه و ياسر والدين عمار ياسر (از اصحاب گران قدر رسول الله)

اهميت معلى

طبق نوشته ها رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) تا زمانى كه در مكه بودند در روزهاى دوشنبه و پنجشنبه براى زيارت بستگان خود به قبرستان قريش مى رفتند و براى آنها طلب مغفرت مى نمودند اما حكومت سعودى در جفا به آنان گنبد و بارگاه باشكوهى را كه بنا بر مشهور بر مقابر حضرت خديجه و حضرت ابوطالب و حضرت عبدمناف و حضرت عبدالمطلب وجود داشت تخريب و محو كرد و سنگ هاى روى قبور نيز شكسته شد و زيارت آنان غير ممكن گرديد.

جواز السفر

(جَ زُ سَّ فَ) اعراب پاسپورت را گويند. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

جهت جنوبى

يا جهت قِبلى (قبله) در تاريخ جغرافيايى مدينه اصطلاحاً مكانى را مى گفتند كه مسافران مدينه از آن حد به سوى مكه توديع و بدرقه مى شده اند. (مدينه شناسى، ج 1، ص 219)

جهت شامى

همان (ك) جهت شمال

جهت شمالى

يا جهت شامى در تاريخ جغرافيايى مدينه اصطلاحاً مكانى را مى گفتند كه مسافران مدينه از آن حد به

1. نوشته اند قصى اولين كسى بود كه در اين شعب به خاك سپرده شد و پس از وى مردم مردگان خود را در كنار او (در شعب ابى دب) مدفون ساختند.

2. طبق نقلى.

سوى شام توديع و بدرقه مى شده اند. (مدينه شناسى، ج 1، ص 219)

جهت قبلى

(ق) همان (ك) جهت جنوبى

جياد

همان (ك) اجياد

جيبه

(جَ بِ) از نام هاى مدينه است (تاريخ و آثار اسلامى، ص 180)

جيران رسول الله

اهل مدينه را ناميده اند. (ميقات حج، ش 7، ص 18)

چ

چاه اريس

(اَ اُ) (1) از چاه هاى مدينه است در كنار مسجد قبا (به فاصله پنجاه مترى غرب آن) رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) از آب آن وضو ساخت و غسل كرد. اين چاه در سال 1384 هجرى قمرى در توسعه ميدان غربى مسجد قبا محو گرديد.اين چاه به جهاتى نام هايى دارد:

1. اريس، چون منسوب بود به شخصى يهودى به نام اريس.

2. تفله، چون آب شور آن با تفله (آب دهان) مبارك رسول الله گوارا گرديد (و مردم آب آن را براى تبرك مى نوشيدند) .

3. خاتم، چون خاتم (انگشترى) رسول الله در سال ششم خلافت عثمان از دست او (يا از دست غلام او) درون چاه افتاد و ديگر به دست نيامد. (حرمين شريفين، ص 120؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 343؛ به سوى ام القرى، ص 322؛ ناسخ التواريخ، حضرت رسول، ج 4، ص 219 سفرنامه ابن جبير، ص 246)

چاه اسماعيل

چاه زمزم. (آثار اسلامى مكه و مدينه، ص 35؛ احكام حج و اسرار آن، ص 87)

چاه انس

(اَ نَ) از چاه هاى مدينه واقع در سمت شرق مسجدالنبى كه به دست مالك بن انس خادم رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) حفر شد و حضرت از آن آشاميد و خود را شست و شو داد. اين چاه در دوران سعودى در توسعه شرق مسجدالنبى تخريب شد. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 261 و 345)

چاه بضاعه

(بُ عِ) از چاه هاى مدينه است در سمت شمال غربى مسجدالنبى در فاصله پانصدمترى در محله بنى ساعده قرار داشت. رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) از آن آشاميد و با دست خود به مردم نوشانيد. نقل شده كه با اين آب مريض ها غسل مى كردند و سه روز نمى گذشت كه عافيت مى يافتند. اين چاه در دوران عثمانى مورد توجه و استفاده مزارع اطراف بود اما اخيراً در توسعه مسجدالنبى محو گرديده است (تاريخ و آثار اسلامى، ص 344؛ حرمين شريفين، ص 120؛ به سوى ام القرى، ص 303)

چاه بوصه

از چاه هاى مدينه در نزديكى قبرستان بقيع در منطقه باب العوالى قرار داشته و به نقلى رسول خدا در آن غسل جمعه فرموده اند. امروز اثرى از آن نيست. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 346)

چاه تفله

(ت لِ) همان (ك) چاه اريس

چاه حاء (2) از چاه هاى مدينه واقع در سمت شمال مسجد النبى. اين چاه را ابوطلحه انصارى به رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم)

1. اَ (ضبط لغت نامه) اُ (ضبط ميقات حج، ش 28، ص 134) .

2. بعضى گفته اند حاء نام قبيله و يا شخصى است.

بخشيد و حضرت از آن وضو ساخت و آن را صدقه قرار داد. آب اين چاه بسيار شيرين بود و مريض ها خود را با آن شسته و شفا مى يافتند و تا دهه هاى گذشته همچنان مورد استفاده و سقايت زائران بود اما در دوران سعودى در توسعه مسجدالنبى تخريب و مكان آن در محدوده ميدان مجيدى محو گرديد (تاريخ و آثار اسلامى، ص 260 و 345؛ ميقات حج، ش 24، ص 81)

چاه خاتم

(تَ) همان (ك) چاه اريس

چاه ذوالهرم

(ذُ لْ هَ) نوشته اند چاهى است كه عبدالمطلب (پس از حفر زمزم در مكه) آن را در طايف حفر نمود.

چاه رومه

(مِ) از چاه هاى مدينه در شمال شهر (و شمال مسجد ذوقبلتين) و آب مشروب مدينه پيش از اسلام و بعد از اسلام از آن بود. اين چاه در ميان بنى مازن حفر شده بود و به رومه غفارى تعلق داشت و چون عثمان آن را يا نيمى از آنرا (از يك يهودى) خريد و صدقه داد به نام عثمان نيز معروف شد. رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در فضل اين چاه سخنانى فرمود و از آب آن وضو مى ساخت. در سال هاى اخير مكان اين چاه به مقر اداره حكومتى تبديل شده و اثرى از آن ديده نمى شد. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 344؛ حرمين شريفين، ص 120؛ سفرنامه ابن جبير، ص 247)

چاه زمزم

(زَ زَ)

1. همان چشمه معروف مكه به نام (ك) زمزم (لغت نامه)

2. از چاه هاى مدينه واقع در اطراف مسجدالنبى در داخل خانه فاطمه بنت امام حسين (عليه السلام) و به دست او حفر شد. چاه زمزم يا چاه فاطمه در دوران سعودى در توسعه غربى مسجد تخريب شد. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 261؛ ميقات حج، ش 28، ص 157)

3. از چاه هاى مدينه واقع در حره غربى. پيامبراكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) روزى ضمن استفاده از آن براى صاحبش دعا فرمودند. اين چاه به مرور زمان از بين رفت. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 345)

چاه سقيا

(سُ) از چاه هاى مدينه واقع در حره غربى در باب عنبريه و در جنوب مسجد سقيا. رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) از آب آن آشاميدند و وضو ساختند و در كنارش نماز گزاردند و در مكان نماز آن حضرت مسجدى ساختند. اكنون اثرى از اين چاه نيست. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 281، 345؛ و...)

چاه عثمان

همان (ك) چاه رومه

چاه عسيله

(عُ سَ لِ) از چاه هاى مكه واقع در زاهر (محلى بين مكه و تنعيم كه اكنون جزء شهر مكه است) نقل است جمعى از اهالى زاهر نزد پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) آمدند و از شورى آب چاهشان شكوه داشتند. حضرت به كنار آن چاه رفت و آب دهان مبارك در آن بيفكند و چاه كه علاوه بر شورى كم آب نيز بود فوراً پرآب و شيرين شد. (معارف و معاريف، ذيل زاهر)

چاه على

از چاه هاى مدينه. چاه هايى كه حضرت على (عليه السلام) در منطقه مسجد شجره براى آبيارى مزارع حفر فرمودند. آبار على. ابيار على.

چاه غرس

(غَ غُ) (1) از چاه هاى مدينه واقع در شرق مسجد قبا. طبق نقل پيامبر اكرم آن را به پاكيزگى ستود و مبارك شمرد و از آب آن نوشيدند و وضو ساختند و به حضرت على (عليه السلام) فرمودند پس از مرگ مرا از آب چاه غرس غسل بده و آن حضرت نيز چنين كرد. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 343؛ حرمين شريفين، ص 121؛ ناسخ التواريخ، ج 4، ص 156؛ لغت نامه ذيل غرس؛ ميقات حج، ش 28، ص 134)

چاه فخ

(فَ خّ) همان (ك) چاه ميمون

چاه فضا

از چاه هاى مدينه. اين چاه با آب دهان مبارك رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) بركت يافت و شفاى امراض شد. (ميقات حج، ش 28، ص 134)

چاه قراصه

از چاه هاى مدينه واقع در سمت مساجد سبعه متعلق به جابربن عبدالله انصارى كه پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) از آب آن آشاميد و براى صاحبش دعا فرمود. اكنون اثرى از آن 1. غُ (ضبط تاريخ و آثار اسلامى) غَ (ضبط لغت نامه و ميقات حج) .نيست. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 326)

چاه ميمون

از چاه هاى مكه است. چاهى است معروف در سرزمين ابطح و از مستحبات ورود به مسجدالحرام وطواف، غسل كردن از چاه ميمون است پيش از ورود به مكه. چاه فخ هم گفته مى شد. (لمعه، ج 1، ص 122؛ توضيح مناسك حج، ص 56)

چتر

در احرام حج و عمره بر سر قرار دادن چتر در حال حركت براى مردان مجاز نبوده و از محرمات است.

چهار تلبيه

از واجبات احرام گفتن چهار تلبيه است بعد از نيت. و صورت آن اين است كه بگويد: «لبيك، اللهم لبيك، لبيك، لاشريك لك لبيك (ان الحمد والنعمة لك و الملك لا شريك لك لبيك) مكرر گفتن اين چهار تلبيه مستحب است و بيش از يك مرتبه گفتن آن واجب نيست. (مناسك حج و احكام عمره، ص 26 الى 29؛ فقه فارسى با مدارك، ج 3، ص 88)

چهار ركن

منار شامى و يمانى و عراقى و حجرالاسود و اين هر چهار از اركان كعبه است. (فرهنگ آنندراج؛ فرهنگ غياث اللغات)

چهار ركن كعبه

منار شامى و يمانى و عراقى و حجرالاسود. (فرهنگ نفيسى)

چهار لبيك

همان (ك) چهار تلبيه

ح

حائط

نام كنونى فدك است. (مدينه شناسى، ج 2، ص 492)

حاج

الحاج و المعتمر وفدالله (منقول از امام صادق) .

حج رونده. حج كننده. عنوان كسى كه اعمال و مناسك حج را به جاى آورده است.

حاج صروره

به جا آورنده (ك) حج صروره

حاج قارن

به جا آورنده (ك) حج قرآن

حاج متمتع

به جا آورنده (ك) حج تمتع

حاج محصور

به جا آورنده (ك) حج محصور

حاج مصدود

به جا آورنده (ك) حج مصدود

حاج مفرد

به جا آورنده (ك) حج افراد

حاجه

(جِّ) زنى كه به زيارت خانه كعبه توفيق يافته. (لغت نامه)

حاجى

آن كه فريضه حج گزارده (لغت نامه)

حاج به معنى حج گزار و افزوده «يا» در آخر آن از اغلاط مشهور است (راهنماى دانشوران)

حاجيانه

(نِ) حجيه. مالى كه از دارايى ميت به نايب زيارت در حج داده مى شود و از جمله واجبات مالى متوفى است. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

حاجى حرمين

(حَ رَ مَ) كسى كه هم حج كرده باشد (حرم مكه) و هم به مدينه طيبه (حرم مدينه و مدفن رسول الله) مشرف شده باشد.

حاجيه

(ى) زنى حج گزارنده (لغت نامه)

حاشيه مطاف

جاى طواف كعبه كه با حاشيه اى از سنگ سياه در كف حرم (مسجدالحرام) مشخص گرديده است.

حاضر

(ضِ) ذلك لمن لم يكن اهله حاضرى المسجدالحرام (بقره 196)

اهل مكه. كسى كه نزديك مكه است. كسى كه وطنش كمتر از شانزده فرسخ با مكه فاصله دارد و وظيفه اش به جاى آوردن حج افراد يا حج قرآن است (نه حج تمتع)

حاطمه

(طِ مِ) از نام هاى مكه است از آن جهت كه هر كس را كه بدان اهانت روا دارد در هم شكند، و لذا اصحاب فيل را كه قصد نابودى اصل كعبه را داشت با اعجاز غيبى به هلاكت نشاند. (لغت نامه؛ تاريخ تحليلى اسلام، ج 1، ص 65؛ ميقات حج، ش 4، ص 144؛ كتاب حج، ص 45)

حبرى

(حِ بَ ىّ) روپوش يا پارچه سياه رنگى كه گاه كعبه را بدان مى پوشانيدند (ميقات حج، ش 25، ص 97)

حبش

(ك) كوه حبش

حبيبه

(حَ بِ) از اسامى مدنيه است به خاطر علاقه پيامبراكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) به آن (حرمين شريفين، ص 117؛ ميقات حج، ش 7، ص 163)

حج

(حِ جّ) و لله على الناس حج البيت (آل عمران 97)

نتيجه قصد است كه زيارت مقصود باشد و حِج البيت زيارت قصد شده خانه خداست و حَج (قصد زيارت) مقدمه حِج (زيارت قصد شده) است. (1) (اسرار، مناسك، ادله حج، ص 7)

حج

اشاره

(حَ جّ) و اذن فى الناس بالحج (حج 28)

حج به معنى قصد و قصد زيارت و در اصطلاح فقها قصد خانه خدا و زيارت بيت الله است. حج انجام مراسم و تشريفات و مناسك خاصى است در مكانى (مكه) و زمانى خاص (ماه هاى حج) ، و علت ناميده شدن مراسم و تشريفات زيارت بيت الله (كعبه) به «حج» براى آن است كه در لغت حج به معنى قصد و رفتن به سوى كسى و جايى به منظور ديدار و زيارت است و هنگام حركت به سوى مكه براى شركت در اين مراسم قصد زيارت بيت الله مى شود. حج از واجبات و ضروريات است و از اركان مهم دين اسلام است و در ترتيب متداول ابواب فقه، حج باب (و يا ركن) پنجم از ابواب و اركان فروع احكام به اسلام به شمار رفته است. در سال وجوب حج (و نيز در تعداد حج رسول الله) گر چه اختلاف كرده اندولى آنچه مورد اتفاق است آن است كه پيامبراكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) در سال دهم هجرت حج نمودند. حج بر هر مسلمان (با وجود استطاعت) در تمام عمر يك بار واجب مى گردد (و آن را «حجة الاسلام» گويند) .

ترك حج

طبق روايات، ترك حج، ترك شريعت است، باعث هلاكت است، باعث نابينا محشور شدن است.

طبق فرموده فقها، ترك حج با اقرار به وجوب از گناهان كبيره است (و تارك حج در صورت عدم انكار وجوب آن مرتكب گناه كبيره شده است) و ترك حج با انكار وجوب (در صورتى كه به انكار خدا و يا توحيد و يا نبوت برگردد) موجب

كفر است (و تارك حج در صورت انكار وجوب حج كافر است) .

فوايد حج

(2) برقرارى دين

تندرستى بدن

پاكى از گناهان

وارد شدن به جنان

بى نيازى از ديگران

شفاعت كردن از ديگران

رهايى از فقر و نداشتن

جلوگيرى از بدن مردن

در پناه خداوند در آمدن

از فشار قبر رهايى يافتن

از آتش جهنم آزاد شدن

مال و روزى را زياد كردن

اهل و مال را حفظ نمودن (3)

مستحبات سفر حج

صدقه دادن

وصيت كردن

غسل سفر حج كردن

دوستان راخبر كردن

دو ركعت نماز خواندن

اهل خود به خداوند سپردن

تربت سيدالشهداء همراه بردن

توبه و به واقع به خداوند برگشتن

نيت براى خداوند خالص كردن

خير و بركت از خداوند طلب نمودن

انگشتر عقيق و فيروزه در انگشت كردن

توشه سفر خوب و كافى به همراه بردن

مال از حق الله و حق الناس پاك كردن (4)

از ذمه حقوق اخلاقى ديگران به در آمدن

با خانواده و بستگان و دوستان وداع نمودن

همسفر صالح، دانا و خوش خلق انتخاب كردن

1. و از نظر كسانى ميان حَج و حِج تفاوتى ندارد. (ميقات حج، ش 4، ص 20) .

2. طبق روايات منقول از معصومين (عليهم السلام) .

3. و نيز توجه كنيم به آثار اخلاقى واجتماعى و سياسى و اقتصادى و فرهنگى جهانى حج.

4. اصولاً هيچ عبادتى را خداوند با مال حرام نمى پذيرد.

همسفران را در راه سفر خدمتگزارى كردن

با همسفران مروت و جوانمردى و خوشرفتارى كردن

از مشكلات (مالى و بدنى) احتمالى سفر افسرده نشدن

در راه سفر ترك كلام بيهوده و خصومت و مجادله نمودن

دعاهاى وارده (چون دعاى فرج) را هنگام خروج از خانه خواندن

قرآن (آيه الكرسى، قدر، معوذتين و يازده قل هوالله) هنگام خروج از خانه خواندن

سخاوت كردن و به طور گروهى غذا خوردن و همسفران را بر سر

سفره (غذا) دعوت كردن

در حال سير استغفار كردن و تسبيح و تهليل و تكبير گفتن و بر محمد و اهل بيتش صلوات فرستادن

رهاورد وسوغاتى سفر خريدن و در بازگشت از سفر حج وليمه دادن

راه هاى وجوب حج

حج به يكى از سه راه واجب مى شود: حجة الاسلام، حج بالنذر و حج استيجارى.

شرايط وجوب حج

عبارتند از: بلوغ، عقل، حريت و استطاعت (مالى، بدنى، راهى و زمانى)

مناسك حج

اصطلاحاً مراسم و اعمال حج (عبادت مخصوص حج) را گويند، يعنى مجموعه آداب و افعالى كه جهت زيارت بيت الله صورت مى گيرد. حج به طور كلى از دو عبادت عمره (1) و حج تشكيل مى شود. اقسام حج

عبارتند از: حج افراد، حج قران و حج تمتع.

اعمال (واجبات) حج

1. احرام (در ميقات)

2. وقوف در عرفات

3. وقوف در مشعرالحرام

4. رمى جمرة العقبه (در منى)

5. قربانى كردن (2) (در منى)

6. حلق يا تقصير (در منى)

7. طواف زيارت (كعبه)

8. نماز طواف زيارت (كعبه)

9. سعى صفا و مروه (در مكه)

10. طواف نساء (كعبه)

11. نماز طواف نساء (كعبه)

12. بيتوته كردن (در منى)

13. رمى جمرات ثلاثه (در منى)

نوع واجبات حج

1. واجبات ركنى، عبارتند از: احرام، وقوف در عرفات، وقوف در مشعر، طواف زيارت و سعى.

2. واجبات غير ركنى، عبارتند از: نماز طواف زيارت، طواف نساء، نماز طواف نساء، رمى، قربانى، حلق (يا تقصير) و بيتوته در منى.

زمان انجام حج

ماه هاى حج ماه هاى شوال و ذى قعده و ذى حجه است و شروع حج كه با احرام است مى تواند از اول ماه شوال به بعد انجام پذيرد.

تفاوت انواع حج

1. در حج افراد و حج قران (كه عبادت عمره مفرده بعد از عبادت حج صورت مى گيرد) مى توان هر موقع از اول ماه شوال به بعد احرام بست و از ظهر روز نهم ذى حجه الى دوازدهم (يا سيزدهم) ذى حجه بقيه اعمال حج را انجام داد. اما در حج تمتع (كه عبادت عمره تمتع (3) قبل از عبادت حج صورت مى گيرد) ابتدا عمره تمتع را هر موقع از اول ماه شوال به بعد تا قبل از ظهر روز نهم ذى حجه انجام مى دهند و آنگاه احرام حج مى بندند (4) و بقيه اعمال حج را بعداز ظهر روز نهم ذى حجه الى دوازدهم (يا سيزدهم) ذى حجه به جاى مى آورند.

2. حج افراد و حج قران براى اهل مكه و حوالى آن است

1. رجوع كنيد به قسمت عمره».

2. در حج افراد قربانى نيست.

3. رجوع كنيد به قسمت «عمره».

4. و معمولاً از روز هشتم ذى حجه اين كار را انجام مى دهند.

ولى حج تمتع براى غير اهالى مكه (يعنى براى اهل آفاق) مى باشد.

3. احرام در حج افراد و حج تمتع با تلبيه منعقد مى شود ولى در حج قران اختيار است بين تلبيه و اشعار و تقليد.

4. ميقات (جاى احرام بستن) حج افراد و حج قران در غير مكه و در نقاط مختلف است اما ميقات حج تمتع در مكه است.

5. قربانى در حج تمتع در اصل واجب

است و در حج قران به سبب اشعار يا تقليد واجب است و در حج افراد واجب نيست.

6. دو طواف و نيز سعى را در حج قرآن و حج افراد مى توان بدون عذر تا آخر ذى حجه به تأخير انداخت ولى در حج تمتع تنها در مورد عذر جايز است.

7. در حج افراد و حج قران عمره و حج دو عبادت هستند و استطاعتشان جداست ولى در حج تمتع يك عبادتند و استطاعتشان يك جا است.

8. در حج افراد و حج قران پس از احرام و پيش از رفتن به عرفات مى توان طواف مستحبى انجام داد ولى در حج تمتع تا حلق (يا تقصير) در منى انجام نشود طواف مستحبى وجود ندارد.

9. در حج افراد و حج قرآن مى توان براى هر يك از عمره و حج نايبى جداگانه گرفت ولى در حج تمتع نايب براى عمره و حج تنها يك نفر است.

حجاب البيت

(حِ بُ لْ بَ) همان (ك) پرده كعبه

حجابت

(حِ بَ) همان (ك) سدانت. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

حج ابراهيمى

يعنى حج واقعى و حقيقى كه خداوند تشريع كرد و به حضرت ابراهيم (عليه السلام)

دستور داد كه «واذن فى الناس بالحج» و در عصر رسول الله اين حج توسط آن جناب تجديد حيات يافت، و حجى است كه با انگيزه اى خاص و جهت تحقق فلسفه مهم آن كه اظهار عبوديت الهى و نفى شرك و الحاد و رسيدن به قله كمال و سعادت است انجام مى گيرد. (ميقات حج، ش 2، ص 32؛ ص 239)

حجاج

(جُ جّ) حاجيان. حج كنندگان (لغت نامه)

حجاج مدينه بعد

واژه اى است براى معرفى آن دسته از زائران ايرانى بيت الله كه بعد از انجام مناسك حج به مدينه مشرف مى شوند. همان (ك) پس مدينه

حجاج مدينه قبل

واژه اى است براى معرفى آن گروه از زائران ايرانى خانه كعبه كه قبل از انجام مناسك حج به مدينه مشرف مى شوند. همان (ك) پيش مدينه

حجاز

(حِ)

1. از اسامى مكه است از جهت واقع شدن در منطقه حجاز. (ميقات حج، ش 21، ص 92 و 123)

2. منطقه اى است در شمال شبه جزيره عربستان واقع ميان نجد و تهامه، و گويند چون ميان اين دو جدايى انداخته آن را حجاز (از ماده حَجْز به معناى فاصله و حايل) ناميدند و سرزمينى است با بيابان هاى وسيع ولى بيشتر ريگزار و بى آب و حاصل. حجاز از نظر تاريخ اسلام مهم ترين قسمت عربستان مى باشد،و تاريخ حجاز همان تاريخ مكه و مدينه است كه در اين قسمت واقعند. بعد از سقوط بنى عباس (سال 656 هجرى قمرى) حجاز تابع دولت مصر شد و پس از استيلاى دولت عثمانى بر مصر (به سال 923 هجرى قمرى) حجاز به تابعيت عثمانى درآمد ولى حكومت آن عمدتاً در دست شرفاى مكه باقى ماند و تا سال 1845 ميلادى حجاز از طرف مصر اداره مى شد و از آن پس دولت عثمانى مستقيماً بدان جا والى فرستاد. در سال 1916 ميلادى شريف مكه به يارى متحدين جنگ جهانى اول حجاز را از تبعيت عثمانى آزاد كرد و مملكت مستقلى تشكيل داد اما فرمانروايى هاشميان با شورش وهابيه و سعوديه در سال 1343 هجرى قمرى برافتاد و سعودى ها بر نجد و حجاز مسلط شدند.

حج الاسباب

(حَ جُّ لْ اَ) حجى است كه به يكى از اسباب همچون نذر، عهد، يمين و غير اينها بر كسى واجب گردد. (فرهنگ اصطلاحات فقهى)

حج استحبابى

(حَ جِّ اِ تِ) يا حج مستحب. حج ثوابى،

حج غير واجب است كه از افضل مستحبات است و در هر سال انجام آن نيكو شمرده شده و ترك آن در پنج سال متوالى مكروه معرفى گشته. حتى فرموده اند تكرار آن در هر سال مطلوب است اگر چه موجب استقراض شود در صورتى كه قدرت بر پرداخت آن باشد. در انجام حج مستحب چه اهل مكه و چه اهل آفاق در انتخاب هر يك از انواع سه گانه حج (افراد، تمتع و قرآن) مختارند (ولى انجام تمتع را افضل دانسته اند) .

حج استطاله

( اِ تِ لِ) طبق روايت حجى است براى گدايى كه تهيدستان كنند.

حج استيجارى

( اِ) حجى است كه به خاطر اجير شدن بر نايب واجب مى شود. حجى است كه اجير از جانب ميت به جاى مى آورد. اگر مكلف حجى را كه بر او واجب بوده انجام نداده باشد پس از فوت او شخصى را اجير مى كنند تا از جانب وى حج كند. و حجة الاسلام از ميقات براى ميت كفايت مى كند مگر آن كه وصيت به خصوص حج بلدى كرده باشد.

حج اسلام

( اِ)

1. همان (ك) حجة الاسلام

2. همان (ك) حجة الوداع

حج اصغر

( اَ غَ) تعبيرى است از «عمره» (مجمع البيان، ج 11، ص 15)

حج افراد

( اِ) يا «حج مفرده» از انواع حج واجب (حجة الاسلام) است و بر كسانى واجب است كه:

1. اهل مكه هستند.

2. محل سكونت آنها تا مكه كمتر از 48 ميل (16 فرسخ شرعى) (1) مى باشد.

3. وظيفه آنها انجام حج تمتع است ولى به عللى بايد حج افراد انجام دهند، مثل اين كه دير به مكه رسيده و فرصت عمره تمتع نباشد، يا در عمره مريض شوند و وقت وقوف به عرفات تنگ باشد به طورى كه اگر عمره را به جا آورند تا آخر روز نهم به عرفات نمى رسند.

وجه تسميه افراد

چون قربانى همراه قاصد حج نمى باشد.

چون حج از عمره جداست. (2) (عمره را در نيت حج ضميمه نكنند)

اعمال (واجبات) حج افراد

1. احرام (از ميقات)

2. وقوف در عرفات

3. وقوف در مشعر

4. رمى جمره عقبه

5. حلق (يا تقصير)

6. طواف زيارت كعبه

7. نماز طواف زيارت

8. سعى بين صفا و مروه

9. طواف نساء كعبه

10. نماز طواف نساء

11. بيتوته كردن در منى

12. رمى جمرات ثلاثه

زمان انجام حج افراد

اعمال حج افراد از روز نهم ذى حجه شروع مى شود كه تا روز دوازدهم (يا سيزدهم) ذى حجه به طول مى انجامد. گر چه برخى اعمال (مثل دو طواف و سعى) را مى توان تا آخر ذى حجه به تأخير انداخت، ولى احرام اين حج را مى توان از ابتداى ماه هاى حج يعنى از اول شوال بست.

حج افسادى

( اِ) حج باطل شده را گويند.

حج اكبر

( اَ بَ) واذان من الله و رسوله الى الناس يوم الحج الاكبر. (توبه 3)

1. نام ديگر «حجة الوداع» است.

2. تعبيرى است از حج (در مقابل عمره)

3. حج سالى است كه عيد قربان جمعه باشد.

4. روز عرفه و يا روز عيد قربان است.

1. هر فرسخ حدود 5/5 كيلومتر است.

2. حج افراد داراى دو عبادت حج و عمره است كه هر يك واجب مستقل و جداگانه اى است و بعد از حج افراد، عمره مفرده را در صورت استطاعت به جا مى آورند.

5. روز عيد قربان سال نهم هجرى كه بزرگ ترين اجتماع مسلمانان و مشركين بود. (1)

6. ظهور حضرت قائم (عليه السلام) است و اعلان دعوت مردم. (مجمع البيان؛ تفسير نمونه؛ كتاب حج، ص 135؛ و...)

حج بالعهد

( بِ لْ عَ) حجى كه به واسطه نذر واجب شود.

حج بالنذر

( بَ نَّ) حجى كه به واسطه نذر واجب شود.

حج بالنيابه

( بَ نّ بِ)

1. انجام مراسم حج به جاى ديگرى.

2. حجى كه به جهت اجير شدن بر نايب واجب مى شود.

حج باليمين

( بِ لْ ىَ) حجى كه به وسيله قسم و سوگند واجب آيد. (لغت نامه)

حج بذلى

( بَ) حجى كه با پولى كه ديگرى بخشيده است به جاى آورند و كفايت از حجة الاسلام مى كند، و گيرنده اگر پس از اين خودش مستطيع شد ديگر حجى بر او واجب نخواهد شد. و اگر مالى براى خصوص حج بخشيده شود واجب است قبول كردن (براى كسى كه حجة الاسلام نكرده) و دين مانع از وجوب حج بذلى نيست (مگر آن كه حال باشد و مانع از اداى آن گردد) ، و در حج بذلى رجوع به كفايت شرط نيست. (مناسك حج، مسئله 53؛ فقه فارسى با مدارك، ج 3، ص 49)

حج بلاغ

( بَ) همان (ك) حجة الوداع

حج بلاغه

( بَ غِ) همان (ك) حجة الوداع

حج بلدى

( بَ لَ) مقابل حج ميقاتى. حجى است نيابتى و نايب از شهر ميت به قصد حج حركت مى كند.

حج بيت

( بَ) حج البيت، حجة الاسلام (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

حج تبرع

( تَ بَ رُّ) همان (ك) حج تطوع

حج تجارت

( تِ رَ) طبق روايت حجى است براى تجارت كه ثروتمندان كنند.

حج تطوع

( تَ تَ وُّ) حج تبرع. آن است كه پس از وفات ديگرى بدون اخذ اجرت و به نيابت وى حج كند. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

حج تمام

همان (ك) حجة الوداع

حج تمتع

( تَ مَ تُّ) از انواع حج واجب (حجة الاسلام) است و بر كسانى (افراد مستطيعى) واجب است كه فاصله محل سكونتشان تا مكه 16 فرسخ شرعى يا بيشتر باشد (يعنى وطن آنها تا مكه تقريباً 87 كيلومتر يا لااقل 48 ميل فاصله دارد) حج تمتع داراى دو عبادت متصل به هم عمره تمتع و حج تمتع است كه هر دو در يك سال (و ابتدا عمره تمتع و سپس حج تمتع) صورت مى پذيرد.

وجه تسميه تمتع

جهت ناميدن اين حج را به تمتع از آن جهت ذكر كرده اند كه مى توان در فاصله بين انجام اعمال عمره و انجام اعمال حج از آنچه كه بر محرم حرام بوده متمتع و بهره مند گرديد. به اين نحو كه حاج پس از پايان اعمال عمره مُحِلّ شده (از احرام بيرون مى آيد) و در فاصله اى كه تا احرام مجدد براى عمل حج موجود است از چيزهايى كه بر محرم حرام بوده تمتع حاصل مى نمايد.

زمان انجام حج

1. عمره: وسعت زمانى انجام عمره از اول ماه شوال تا قبل از ظهر روز نهم ذى حجه است.

2. حج: شروع اعمال حج بعد از پايان يافتن عمره است كه با احرام شروع مى شود. (و معمولاً از روز هشتم ذى حجه اين كار را انجام مى دهند) (2) و بقيه اعمال از بعد از ظهر روز نهم ذى حجه الى دوازدهم (يا سيزدهم) ذى حجه انجام مى شود.

اعمال عمره تمتع

1. احرام (از ميقات عمره)

2. طواف زيارت خانه خدا

3. نماز طواف زيارت خانه خدا

4. سعى بين صفا و مروه (در مكه)

1. و پس

از آن سال ديگر هيچ مشركى حق شركت در مراسم حج نيافت.

2. احرام حج تمتع خوب است روز هشتم ذى حجه باشد (فقه فارسى با مدارك، ج 3، ص 77)

5. تقصير (در مكه و معمولاً در كنار مروه)

اعمال حج تمتع

1. احرام (از ميقات مكه)

2. وقوف در عرفات (از ظهرروز نهم ذى حجه)

3. وقوف مشعر (از طلوع فجر تا سر زدن خورشيد دهم ذى حجه)

4. رمى جمرة العقبه (در منى در روز دهم ذى حجه)

5. قربانى كردن (در منى در روز دهم ذى حجه)

6. حلق يا تقصير (در منى در روز دهم ذى حجه)

7. طواف زيارت خانه خدا

8. نماز طواف زيارت خانه خدا

9. سعى بين صفا ومروه

10. طواف نساء خانه خدا

11. نماز طواف نساء خانه خدا

12. بيتوته در منى (شب هاى يازدهم و دوازدهم ذى حجه) .

13. رمى جمرات ثلاثه (در منى، روزهاى يازدهم و دوازدهم)

حج جاهلى

( هِ) يا حج مشركين، حجى كه در جاهليت آميخته با آداب شرك آلود انجام مى گرفت. زيارت بيت الله الحرام عبادتى است كه سابقه تاريخى توحيدى آن به زمان بناى كعبه به دست تواناى پيامبرعظيم الشأن الهى حضرت ابراهيم (عليه السلام) مى رسد. زيارت بيت الله و انجام مراسم حج در طول زمان همچنان صورت مى گرفت حتى در آن دوران كه پايگاه توحيدى كعبه به فراموشى سپرده شده بود، و به اين ترتيب حج را نه تنها موحدان كه مشركان نيز انجام مى دادند و اعراب جاهلى به زيارت بيت الله مى پرداختند كه اگر چه با آداب شرك آلود صورت مى گرفت ولى با اين همه در ميان

ايشان باز مانده هايى از رسوم عصر حضرت ابراهيم و حضرت اسماعيل (عليهما السلام) بر جاى ماند كه از آن پيروى مى كردند همانند تعظيم و طواف كعبه و حج و عمره و وقوف بر عرفه و مزدلفه و قربانى شتران و تهليل و تلبيه در حج و عمره با افزودن چيزهايى بر آن. اعراف جاهلى به هنگام موسم حج، در بيابان وسيعى بين طايف و نخله (يا بين طايف و مكه) در اول ذى قعده بازارى (به نام عكاظ) بر پا مى كردند تا بيستم (يا بيست و يكم و يا سى ام) ماه به طول مى كشيد. آنها در اين بازار به داد و ستد مى پرداختند و اشعار خويش را مى خواندند و بريكديگر مفاخره مى كردند و پس از آن در ماه ذى حجه به اجراى مناسك حج مى پرداختند و در موقع حج عرب ها خطاب به قوم «صوفه» با گفتن «اجز صوفه» يا «اجيزى صوفه» اجازه (1) حج مى گرفتند. اجازه حج و حركت از عرفه به منى و از منى به مكه مخصوص صوفه (غوث بن مُر و اولاد او) بود (تا آن كه طايفه «عدوان» آن را گرفتند و با اينان بود تا قريش آن مقام را به دست آورد) و اعراب جاهلى با توجه به برخى تفاوت و امتيازات بين خود، حج خاص خود را انجام مى دادند (حج حمس، حج حله و حج طلس) و برخى از ويژگى هاى حج جاهلى عبارت بود از:

نسئى، عبارت بود از جا به جايى ماه ذى حجه (ماه حج) جهت رهايى از گرماى طاقت فرساى آن. (2)

تلبيد، آن

بود كه حج كننده مقدارى از گياه خطمى و آس و سدر را با كمى كتيرا به هم مى آميخت و آن را در ميان موى سرش مى نهاد از براى آن كه از مرتب كردن آن و كشتن شپش آن خوددارى نمايد.

تصديه، آن بود كه چون حج كننده به كعبه مى رسيد به كف زدن و غوغا كردن مى پرداخت و تا پايان طواف برگرد كعبه ادامه مى داد.

مكاء، (3) آن بود كه حج كننده چون به كعبه مى رسيد به صفير كشيدن و سوت زدن مى پرداخت و اين عمل را تا

1. در حج جاهلى انتقال سريع از عرفه به مزدلفه را «اجازه» مى گفتند و كسانى بودند كه پيشاپيش، افراد را هدايت مى كردند و طبق سيره ابن هشام «غوث بن مُرُبن اُدّ» مسئول اجازه عرفه بود و پس از او فرزندانش اين مسئوليت را بر عهده داشتند و او و فرزندانش را صوفه مى گفتند و در وجه اين نامگذارى گفته اند هنگامى كه مادرش او را به كعبه بست پارچه اى پشمين (صوف) بر او انداخت. و بنابر نقل ابن عباس، پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) از حركت شتابان منع فرمود و دستور حركت به آرامى صادر كرد.

2. رجوع كنيد به واژه «نسيئى».

3. و ما كان صلاتهم عندالبيت الامكاء و تصدية (انفال 35) .

پايان طواف بر گرد خانه كعبه ادامه مى داد. (1) (ميقات حج، ش 4، ص 101 الى 104، ص 112؛ تلبيس ابليس، ص 134 و 135؛ تاريخ تحليلى اسلام، ج 1، ص 48؛ و...)

حج جاهليت

همان (ك) حج جاهلى

حج حله

(ك) حله

حج حمس

(ك) حمس

حج خدمه

( حَ دَ مِ) فقهاى عظام در باب حج خدمه (كه ضمن خدمت به حجاج، مناسك حج را نيز انجام مى دهند) بابى از فقه گشوده اند و مسائل آن را تبيين كرده اند. (ميقات حج، ش 73، ص 44)

حجر

(حِ) همان (ك) حجراسماعيل

حجر

(حَّ جَ) همان (ك) حجرالاسود

حجرات

(حُ جُ) منظور منزل مسكونى پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) و اطاق زنان آن حضرت است. (دايرة المعارف قرآن كريم)

حجراسماعيل

(جِ) «حجر» يا «حجراسماعيل» يا «حجرالكعبه» مكانى (فضايى سطحى) است در قسمت شمالى ديوار خانه كعبه (در جانب ناودان طلا) كه با ديوارى قوسى و نيمدايره (حجرالحجر) محصور است. (2) اين ديوار به ارتفاع يك متر و سى (يا چهل) سانت از يك طرف به ركن شمالى (ركن شمال شرقى) و از طرف ديگر به ركن غربى (ركن شمال غربى) منتهى مى گردد. اما امتداد آن در حدود دو متر مانده به دو ركن قطع مى گردد تا به اين ترتيب راه ورود و خروج (حجر) ممكن گردد. فاصله اين فضا از وسط ديوار كعبه تا ديوار قوسى از داخل 8/36 متر و عرض خود ديوار قوسى 1/5 متر مى باشد (و در نتيجه فاصله اين فضا از ديوار كعبه تا ديوار قوسى شكل از خارج 9/86 متر است) . ديوار حجر اسماعيل و نيز فضاى حجر اسماعيل از سنگ مرمر پوشيده شده است. حجر به فرموده فقها:

1. داخل در طواف است.

2. هنگام طواف واجب نبايد از آن عبور كرد.

3. هنگام طواف حركت روى ديوار جايز نمى باشد.

4. نماز طواف واجب را نمى توان در درون آن به جاى آورد.

اهميت حجر

از آيات بينات است.

زير ناودان طلا امكان استجابت دعا بيشتر است.

آب ناودان كه به حجر مى ريزد شفا دهنده بيمار است.

قبور جمعى از انبيا از جمله حضرت اسماعيل در اين عرصه است.

نماز در اين مكان به خصوص در زير ناودان طلا فضيلت بيشترى دارد.

احرام بستن براى حج تمتع در اين مكان استحباب و

فضيلت بيشترى دارد.

به زعم برخى قسمتى از خانه كعبه است (كه در بازسازى كعبه از خانه خارج گرديد) و قريش روى آن ساختمان بنا نكرد و در تجديد بازسازى كعبه توسط ابن زبير اين قسمت جزء خانه قرار گرفت ولى حجاج دوباره آن را به صورت قبلى در آورد و بيرون از خانه قرار داد و نيز طبق روايات متعدد حج اسماعيل جزء خانه نمى باشد و برخى از فقها نيز آن را جزء خانه نمى دانند.

تسميه حجر

1. اين جا محل نزول و مأواى حضرت اسماعيل و مادرش حضرت هاجر بوده و طبق رواياتى منقول از امام صادق (عليه السلام) حجر خانه اسماعيل است و آن حضرت مادر خود را در آن دفن نمود و به خاطر اين كه زير پاى مردم قرار نگيرد اطراف آن را سنگ چين كرد.

2. در جهت اضافه «اسماعيل» به «حجر» (حجر اسماعيل) گفته اند چون ديوارهاى كعبه برافراشته شد آن حضرت از گرماى خورشيد در كنار اين ديوار در سايه مى نشست و يا اين كه سايبانى در كنار آن براى خود بر مى افراشت و يا

1. حج جاهلى آميزه اى از شرك، افتخارات قبيله اى و اغراض تجارى و اهداف سياسى قومى بود، از اين رو به هنگام گرد آمدن هر قبيله سعى داشت تا با بانگ بلند مظاهر اين آميزه هاى ناهمگن را در يك ميدان رقابتى به نمايش بگذارد.

2. و در برخى از كتاب ها خود اين ديوار، حجر اسماعيل معرفى شده.

طبق برخى نقل ها ايشان در همين جا به خاك سپرده شدند. (ميقات حج، ش 8، ص 110، ش 13، ص 56، ش 20،

ص 111 الى 114؛ راهنماى حرمين شريفين، ج 1، ص 196؛ قبل از حج بخوانيد، ص 92؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 57؛ سفرنامه ناصر خسرو، ص 97؛ لغت نامه، ذيل حجر الكعبه)

حجرالاسعد

(حَ جَ رُ لْ اَ عَ) به «حجرالاسود» گفته مى شود. (فرهنگ آنندراج، ذيل محك زرايمان؛ ميقات حج، ش 10، ص 33)

حجرالاسود

( لْ اَ وَ) «حجر» يا «حجرالاسود» يا «حجر الاسعد» يا «درة البيضاء» سنگى است منصوب بر ديوار كعبه در ركن شرقى (ركن جنوب شرقى) اين سنگ بيضى شكل با قطرى قريب به سى سانتيمتر در حدود 1/5 مترى از كف مسجدالحرام بر ديوار كعبه نصب است و از اطراف با روپوشى از نقره خالص به صورت مستدير (مدور) كه بتوان با سر و صورت و دست آن را لمس نمود محصور گرديده است. اين سنگ در ابتدا يكپارچه بود ولى به علت آسيب هايى كه در طول زمان بر آن وارد آمد به صورت قطعاتى چند در آمد. طبق روايات تاريخى در سال 64 هجرى كه سپاه يزيد در مقابله با ابن زبير مكه را سنگباران كرد، حجرالاسود سه قطعه شد و عبدالله بن زبير آن را در قابى نقره اى محصور ساخت، تا اين كه در سال 189 هجرى به علت سست شدن قاب نقره اى، به دستور هارون الرشيد بالا و پايين قاب را سوراخ كرده و در آن سرب يا نقره مذاب ريختند و محكم نمودند. به نوشته «ابن جبير» سياح معروف عرب (در قرن ششم و هفتم هجرى قمرى) كه «حجرالاسود» را زيارت كرده حجر «چهار قطعه به يكديگر پيوسته است كه اطراف آن را با صفحه اى سيمين استوار كرده اند» ابن جبير مى نويسد: «گويند قرمطى (كه خدايش لعنت كناد) آن را شكسته». طبق نقلى در سال 1290 هجرى قمرى حجر در 17 قطعه (سه

قطعه درشت و بقيه ريزتر) به يكديگر در درون قاب نقره اى پيوست داده شد و مطابق سفرنامه يكى از ايرانيان (و احتمالاً از وابستگان به دربار ناصرالدين شاه) كه در سال 1296 هجرى قمرى نگاشته شد ()

«حجرالاسود» قريب بيست قطعه است در طوقى نقره اى (ولى در كتاب «سفرنامه مكه» آمده است كه پنجاه قطعه است كه درهم در قاب نقره محفوظ است) رنگ اين سنگ سياه متمايل به سرخ (با نقطه ها و لكه هايى سرخ و رگه هايى زرد) است و رگه هاى زرد آن در اثر جوش خوردن تَرَك ها مى باشد. طبق روايات «حجر» در ابتدا سفيد و روشن بود ولى در اثر تماس بدن كفار و مشركين و گناهكاران و يا بر اثر آتش سوزى هايى كه در كعبه روى داد به رنگ فعلى (سياه متمايل به سرخ) در آمد. ابن جبير در سفرنامه خود مى نويسد: در بخش سالم مانده حجرالاسود (برابر سمت راست كسى كه براى بسودن و بوسيدن مقابل آن قرار مى گيرد) نقطه كوچك سپيد درخشانى وجود دارد كه گويى خالى بر اين صفحه خجسته است و اين لكه سپيد را خاصيتى است كه چشم را روشنى مى بخشد.

احكام حجر طبق فتواى فقها در مراسم حج عمره:

1. حجر مبدأ نيت و آغاز طواف كعبه مى باشد.

2. حجر مرحله پايانى و ختم طواف كعبه مى باشد.

استلام حجر مراد از استلام حجر در روايات و اصطلاح فقها، مسح كردن و تماس بدن با حجرالاسود است از طريق: بوسيدن، مسح با دست، چسباندن شكم، تماس مقدارى از بدن (و در صورت عدم امكان چسباندن شكم و مسح،

به اشاره از دور يا اشاره با سر و عصا) و در اين رابطه:

1. استلام حجر از مستحبات است و در طواف (و در تمام شوط ها) نيز مستحب است، و در شوط اول و شوط آخر مورد تأكيد قرار گرفته است.

2. مستحب است در استلام حجر: الله اكبر گفتن، صلوات فرستادن، دعا نمودن، بوسيدن، صورت بر آن قرار دادن، بلند كردن دست ها، با دست راست لمس كردن، بوسيدن دست و بوسيدن عصا اگر توسط آن استلام شود.

3. و از آثار استلام حجر است: شعار طواف بودن، اجابت

دعا، شهادت حجر در قيامت، بيعت با خداوند طبق روايتى منقول از رسول خدا، حجر الاسود به منزله دست خداوند در زمين است كه به وسيله آن با بندگان مؤمن مصافحه مى كند (و مردم با دست كشيدن بر آن و بوسيدنش با خدا بيعت و اطاعت خدا را تثبيت مى كنند) و از ابن عباس نقل شده كه دست گذاردن بر سنگ به منزله بيعت با رسول خداست (1) كه از ميان ما رفته است.

4. به روايتى منقول از رسول الله «بايد آخرين عهد با كعبه استلام حجر باشد.» و از امام كاظم درباره پيامبر اكرم (صلوات الله عليهما) آمده كه در هر طوافى بدون آن كه كسى را آزار دهد «حجرالاسود» را لمس مى فرمود.

5. با وجود سفارش هاى بسيارى كه براى لمس و بوسيدن حجر شده است و ائمه نيز بر آن مواظبت عملى مى كردند ليكن اگر به خاطر كثرت جمعيت انجام آن مشكل باشد و سبب مزاحمت ديگران گردد اين تأكيد برداشته شده و سزاوار دانسته اند كه فرد با اشاره

از دورتر اكتفا كند، زيرا مصلحت جمع اقتضا مى كند تا فرد از اين وظيفه مستحبى به خاطر يك واجب اجتماعى (رعايت حقوق مردم) دست بردارد تا در مقابل خداوند اجر بيشترى نصيبش سازد.

اهميت حجر طبق روايات:

از سنگ ها يا ياقوت ها بهشتى است.

حضرت آدم از بهشت روى آن فرود آمد.

از كوه ابوقبيس است كه از جانب خدا فرود آمد.

دست كشيدن به آن گناهان شخص را از بين مى برد.

چون دست خدا در زمين است كه با بندگان به وسيله آن مصافحه فرمايد.

آن كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) را درك نكرده با مس آن مثل اين است كه با خدا و پيامبرش بيعت كرده.

شاخصه توحيدى حجر

اين سنگ و كعبه در طول تاريخ نمودار آثار توحيد و يگانه پرستى اند و مظهر مبارزه با شرك و نبرد با پس مانده هاى بت پرستى و جنگ با موهومات به شمار مى روند. عرب هاى قبل از اسلام از مواد و اشياء گوناگون بت و معبود مى ساختند ولى كعبه و حجرالاسود تنها چيزهايى بودند كه دور از جنبه الوهيت شرك آميز قرار داشتند و هيچ عربى آن دو را به هيچ وجه به عنوان معبود يا بت مورد پرستش قرار نداده است و با ظهور اسلام كفر ستيز و مخالف با بت و بت پرستى، كعبه و حجرالاسود بار ديگر شاخصه توحيد ابراهيمى گشتند.

نصب حجر كعبه با وجود آن كه در ادوار مختلف تجديد بنا شد ولى جايگاه حجر (اين تنها سنگ ثابت و تغيير نيافته كعبه از ابتداى بنا) هيچ گاه تغيير نكرده است و توسط شايستگانى در جاى خود نصب شده است:

1.

حضرت ابراهيم خليل الله. حجر براى نخستين بار توسط آن پيامبر عظيم الشأن توحيدى هنگام بناى كعبه به ديوار كعبه گذارده شد.

2. حضرت محمد رسول الله. حجر پنج سال قبل از بعثت در تجديد بناى كعبه به علت تخريب ناشى از سيل، به دست نبى مكرم در ديوار كعبه جاى گذاشته شد. آن گاه كه قسمتى از ديوار كعبه بالا آمد و بين قبايل بر سر نصب حجر اختلاف افتاد، همگان بر قبول تصميمى كه آن امين خردمند بگيرد اتفاق كردند؛ پس به دستور آن ستوده بزرگ ردايى گستردند، حجر را به درون آن نهاد و بفرمود تا بزرگان قبايل گوشه هاى ردا را برداشته و پاى ديوار كعبه آورند، آن گاه حضرت به دستان مبارك خود آن را نصب نمود.

3. حضرت سجاد ولى الله. حجر در سال 73 (يا 74) هجرى در تجديد بناى كعبه (به علت تخريب ناشى از سنگباران مكه) به دست امام سجاد (عليه السلام) كار گذاشته شد. در سال 64 هجرى سپاه يزيد در مقابله با ابن زبير (كه بر حجاز مسلط شده بود) مكه را سنگباران كرد كه در اين درگيرى قسمت هايى از كعبه آسيب ديد و بعد از پايان محاصره، ابن زبير كعبه را ترميم و حجر اسماعيل را داخل كعبه

1. و لذا آيا هدف از استلام حجر نمى تواند مجسم ساختن يك پيمان قلبى باشد؟!

نمود، ولى كعبه باز در جريان محاصره مكه توسط «حجاج» آسيب ديد و چون ابن زبير كشته شد، عبدالملك بن مروان دستور بازسازى آن را داد كه در اين تجديد بنا «حجاج» كعبه را به شكل قبلى اش در آورد. (حجر

اسماعيل را در خارج از خانه قرار داد) و حجرالاسود را امام زين العباد نصب فرمود.

4. حضرت ولى الله اعظم. حجر در سال 337 (يا 339) هجرى بعد از ربوده شدن توسط قرامطه به وسيله امام زمان حضرت حجت ولى عصر (عليه السلام) كار گذاشته شد. در ايام خلافت مقتدر بالله هيجدهمين خليفه عباسى (295 320) كه از دوره هاى تيره و پرآشوب حكومت عباسى است در سال 317 (يا 310) هجرى قرامطه با قوت گرفتن در بحرين با سپاهى به فرماندهى ابوطاهر سليمان بن ابوسعيد حسن جنّابى قرمطى به عنوان حج عازم مكه شدند ولى در روز نهم ذى حجه خانه هاى مكه و اموال حاج را غارت نمودند و مردم را در مسجدالحرام كشتند (1) (و به طورى كه نقل كرده اند، آنها طى مدت 6 يا 7 يا 8 يا 11 روزى كه در مكه بودند تعداد هزار و هفتصد نفر را در حالى كه از استار كعبه گرفته بودند، كشتند و تعداد كشتگان مجموعاً به حدود سى هزار نفر رسيد) . آنها در 14 ذى حجه حجرالاسود را از كعبه جدا ساختند و به هَجَر (2) از بلاد احساء بردند (طبق برخى نوشته ها بر اين منظور كه در آن جا عبادتگاهى بسازند و مردم را از كعبه منصرف كنند و به آن جا بكشانند) . آنها مدت ها حجرالاسود را نزد خود نگه داشتند و پيشنهادات دو قطب سياسى جهان اسلام يعنى بنى عباس در بغداد و فاطمى ها در افريقا را براى برگرداندن حجر، رد مى كردند تا آن كه مأيوس از موفقيت در جلب نظر مردم و هلاكت

قرمطى (به علت ابتلا به بيمارى جذام و كرم افتادن به تنش) حاضر به برگشت دادن حجرالاسود گرديدند. به نقلى «الراضى بالله» حجر را به مبلغ 50000 دينار خريد ولى اين قول را با توجه به سال وفات الراضى (329) و سال نصب حجر (337 يا 339) صحيح نمى دانند. به قولى ديگر وكلاى «المطيع لله» (خليفه عباسى از 334 تا 363 هجرى) در سال 337 هجرى حجرالاسود را به مبلغ 30000 دينار خريدند و خليفه آن را به مكه فرستاد. به نقلى نيز در سال 339 هجرى قرامطه به دستور خليفه فاطمى افريقيه حجر را برگرداندند و يا به وساطت شريف يحيى بن حسين از نسل امام حسين (عليه السلام) آن را باز پس فرستادند. همچنين نوشته اند چون عبيدالله نخستين خليفه فاطمى به خلافت رسيد، قرمطى به نام او خطبه خواند ولى عبيدالله در جواب نامه قرمطى او را به خاطر كشتار زائران و ربودن حجرالاسود لعنت كرد و در نتيجه قرمطى سر از فرمان وى پيچيد تا آن كه مبتلاى به بيمارى شد و قرامطه مأيوس از موفقيت حجر را به مكه حمل نمودند، و گفته اند پيش از حمل به مكه آن را به كوفه بردند و بر ستون هفتم از ستون هاى مسجد جامع آويختند تا اين كه به مكه فرستاده شد و از افرادى نام برده اند كه حجر را نصب نموده اند ولى براساس شواهدى كه در جريان نصب حجر روى داد فقهاى شيعه مسلم گرفته اند كه حجرالاسود به دست مبارك امام زمان (ارواحنا لتراب مقدمه الفداء) بر ديوار كعبه نصب شد. (سفرنامه ابن جبير، ص 126؛

سفرنامه مكه، ص 257؛ ميقات حج، ش 12، ص 45 الى 58؛ ش 19، ص 175؛ نگرشى اجتماعى به كعبه و حج، ص 252 و 253؛ همراه با زائران خانه خدا، ص 90، و منابع متعدد ديگر)

حجرالزيت

( زَّ) گويند از اين سنگ (در مدينه) براى پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) روغن زيتون تراويده است. (سفرنامه ابن جبير، ص 247)

حجر السماق

( سَّ) يا «بلاطه حمراء» سنگى است درون كعبه كه حضرت على امير المؤمنين (عليه السلام) بر روى آن به دنيا

1. و پس از يازده قرن در روز هشتم ذى حجه سال 1407 هجرى قمرى حجاج ايرانى هنگام اظهار برائت از مشركين و عزيمت به سوى بيت الحرام زير رگبار گلوله هاى حكومت كشته و مجروح و هتك حرمت شدند.

2. هجر مركز بحرين بود و گاهى هم به همه بلاد بحرين هجر گويند. در آن زمان به منطقه وسيعى از شمال عربستان فعلى بحرين يا هجر گفته مى شد، و شهر احساء داخل همين منطقه قرار داشت (ميقات حج، ش 5، ص 78 و 81) .

آمد و الان اين سنگ در نزديكى درب كعبه مى باشد. در روايت دارد كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) بر بلاطه حمراء نماز خواندند و سپس روى كردند به اركان خانه به هر ركنى تكبير گفتند. (ميقات حج، ش 7، ص 161؛ حج و عمره، ص 163)

حجر الكعبه

(حِ رُ لْ كَ بِ) همان (ك) حجر اسماعيل (ميقات حج، ش 21، ص 94)

حجره شريفه

(حُ رِ ءِ شَ فِ) همان (ك) حجره طاهره

حجره طاهره

( هِ رِ) يا «حجره شريفه» يا «حجره مطهره» يا «مقصوره شريفه» اطلاقى است به مدفن حضرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) واقع در خانه مسكونى آن جناب كه فعلاً در زاويه جنوب شرقى مسجدالنبى واقع شده است (ولى قبل از توسعه در خارج از مسجد و در كنار آن بود) و از جمله اقداماتى كه در مورد آن صورت گرفته طبقه نوشته ها عبارت است از:

1. سال 17 هجرى، خليفه دوم آن گاه كه مقدارى بر مسجد بيفزود، در پيرامون مرقد مطهر ديوارى بالا برد تا مدفن حضرت مستور ماند.

2. سال 88 هجرى، عبدالملك مروان آن گاه كه دستور تخريب خانه همسران رسول الله و توسعه مسجد را داد، براى اين كه مدفن حضرت در مسجد نمايان نباشد ديوارى اطراف آن كشيد كه به نام حجره طاهره معروف شد. نخستين كسى كه به عمران مرقد منور پرداخت و چهار درب براى ورود و خروج آن قرار داد عمربن عبدالعزيز بود

3. سال 577 هجرى، به دستور نورالدين زنگى پادشاه شام اطراف حجره شريفه را كندند و سپس با آهن و فولاد ديوارى بالا آوردند و بر روى اين ديوارها شبكه اى از فولاد نصب نمودند و قبه و بارگاهى از فولاد بنا كردند.

4. سال 668 هجرى، الملك الظاهر بَيْبَرس مقصوره اى از چوب ساخت كه سه درب داشت.

5. سال 678 هجرى، ملك مصر قبه اى بر روى مدفن بنا نمود.

6. سال 694 هجرى، الملك العادل زين الدين كَتْبُغا بر ديواره هاى مقصوره افزود تا به سقف رسيد.

7. سال 886 هجرى، سلطان قايِتباى از مماليك

برخى مصر بناهايى را كه اكنون در حجره طاهره موجود است و ضريح مقدس و تزيينات آن را بساخت.

خصوصيات حجره

طول اين حجره در هر يك از دو ضلع شمالى و جنوبى 16 متر و عرض آن در هر يك از دو ضلع شرقى و غربى 15 متر و مساحت كلى آن 240 متر مربع است.

در گوشه هاى حجره طاهره ستون هايى از سنگ مرمر قرار دارد كه قبه خضراء بر آنها استوار است.

حصار مشبك اطراف حجره به شكل ضريحى از مس و فولاد است كه ميناكارى و طلاكارى است مگر طرف جنوبى آن كه برنجى مى باشد.

ضريح شريف در طول داراى شش طاق نما و در عرض داراى سه طاق نما مى باشد كه چهار طاق نماى در طول مربوط به قسمتى است كه مرقد حضرت در آن قرار دارد و دو طاق نماى ديگر مربوط به قسمتى است كه منسوب به حضرت زهرا (عليها السلام) مى باشد.

مرقد مطهر در قسمت جنوبى و مرقد حضرت فاطمه (بنابر رواياتى) در قسمت شمالى حجره واقع

است. داخل حجره قبر منور پيامبر مشخص است و اطراف آن ديوار كشيده شده كه تا زير گنبد ادامه دارد (و قبر شيخين خارج از اين ديوار و داخل در محوطه پنجره هاى فولادى مى باشد) .

حجره طاهره داراى 4باب مى باشد. باب تهجد (در شمال) ، باب فاطمه (در شرق) ، باب وفود (در غرب) ، باب توبه يا باب رسول الله (در جنوب) .

جامه حجره

1. دوران بنى العباس: اولين بار «حسين بن ابى الهيجا» داماد «طائع بن زريك» وزير خليفه العاضد فاطمى (557 - 567 هجرى قمرى) حجره نبوى را جامه

پوشانيد. او جامه اى بزرگ و سفيد تهيه كرد كه روى آن با نقش و نگار و كمربندهايى از ابريشم زرد و سرخ آذين شده و با سوره ياسين مزين گرديده بود، اما امير مدينه از قرار دادن آن در حجره نبوى امتناع كرد و اجازه خليفه عباسى المستضئى بامرالله را ضرورى دانست، و چون خليفه اجاره داد جامه مزبور در حجره نبوى شريف آويزان گرديد، تا اين كه بعد از حدود دو سال مستضئ بامرالله خليفه عباسى، جامه اى از ابريشم بنفش را كه گلدوزى و نقش و نگار و كمربندهاى سفيد نوشته شده داشت ارسال نمود و آن را جايگزين جامه «حسين بن ابى الهيجاء» كردند. سپس الناصرلدين الله عباسى (573 622 هجرى قمرى) جامه اى از ابريشم سياه ارسال كرد كه آن را بر روى جامه قبلى (جامه مستضئى بامرالله) قرار دادند و چون مادر اين خليفه حج گزارد، جامه ديگرى همانند جامه فرزندش را بر روى دو جامه پيشين در حجره نبوى آويخت و از آن پس خلفاى بنى العباس (تا دوران انقراض خلافتشان) همواره جامه هايى را براى حجره نبوى مى فرستادند.

2. دوران مماليك: سلاطين مصر جامه حجره نبوى را همچنان ولى به صورت نامنظم ارسال مى كردند تا اين كه با وقف سه دهكده در مصر جهت تهيه پرده هاى كعبه و حجره نبوى توسط ملك صالح اسماعيل (743 - 746 هجرى قمرى) جامه حجره نبوى هر پنج سال يك بار بافته و فرستاده مى شد و افزون بر آن سلاطين مصر به هنگام رسيدن به سلطنت جامه اى سبز رنگ براى حجره نبوى ارسال مى نمودند.

3. دوران عثمانى:

در زمان خلفاى عثمانى جامه حجره نبوى هر پانزده سال يك بار در مصر تهيه و فرستاده مى شد و علاوه بر آن هر يك از سلاطين عثمانى به هنگام جلوس بر كرسى خلافت جامه اى نيز براى حجره نبوى روانه مى كردند. (راهنماى حرمين شريفين، ج 5، ص 72 الى 77؛ ميقات حج، ش 28، ص 73 الى 76)

حجره فاطمه

( طِ مِ) حجره اى است متصل به حجره رسول الله كه اكنون در داخل «حجره طاهره» واقع شده است و گفته اند اين خانه همان است كه:

در آن دو نور چشم پيامبر حسنين (صلوات الله عليهم) ولادت يافتند.

درِ آن به سوى مسجد، به فرمان خداوند از بسته شدن استثنا شد.

درِ آن جهت اخذ بيعت از شوى آن بانو به آتش كشيده شد.

در آن بانوىِ سراى، در حمايت از همسرش در برابر حكومتيان بين درب و ديوار پهلو شكسته شد.

در آن سيده زنان دو عالم بنابر احتمالى به خاك سپرده شد و يكى از مواضع مزار آن بانوست.

حجره مطهره

( مُ طَ هَّ رِ) همان (ك) حجره طاهره

حجرين

(حَ جَ رَ) مراد حجرالاسود و صخره اى (سنگى) است در بيت المقدس كه مانند حجرالاسود آن را زيارت كنند. (فرهنگ فارسى، ذيل صخره)

حج سنتى

(حَ جِّ سُ نَّ) همان (ك) حج استحبابى

حج صروره

( صَ رِ) حج كسى است كه سابقه حج كردن نداشته باشد. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

حج طلس

»ك) طلس

حج عقوبه

( عُ بِ) آن كه حج خود را تباه و باطل گرداند از احرام به در نشود وبايد آن حج را به پايان برد. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

حج عمره

1. همان (ك) عمره تمتع

2. همان (ك) عمره مفرده

حج فرضى

( فَ) حج واجب است (ميقات حج، ش 8، ص 24) (ع)

حج فريضه

( فَ ضِ) حج الاسلام است كه زائر صحيحاً به پايان برد و تكليف واجب به جاى آورد.

(مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

حج فقرا

( فُ قَ) تعبيرى است از زيارت مرقد امام رضا (عليه السلام) در روايت.

حج قران

( قِ) از انواع حج واجب (حجة الاسلام) است و بركسانى واجب است كه:

اهل مكه هستند.

محل سكونت آنها تامكه كمتر از 48 ميل (16 فرسخ شرعى) مى باشد.

وجه تسميه قران

حج گزار براى احرام حج و عمره (1) دو نيت را مقارن مى كند و به يك نيت احرام مى بندد.

حج گزار قارن است يعنى از ميقات و از آغاز احرام و حين احرام قربانى را قرين خود مى كند.

اعمال (واجبات) حج قران

1. احرام (از ميقات)

2. وقوف در عرفات

3. وقوف در مشعر

4. رمى جمره عقبه

5. قربانى كردن

6. حلق يا تقصير

7. طواف زيارت

8. نماز طواف زيارت

9. سعى بين صفا و مروه

10. طواف نساء كعبه

11. نماز طواف نساء

12. بيتوته كردن در منى

13. رمى جمرات ثلاثه

زمان انجام حج قران

اعمال حج قران از روز نهم ذى حجه شروع مى شود كه تا روز دوازدهم (يا سيزدهم) ذى حجه به طول مى انجامد، گر چه برخى اعمال (مثل دو طواف و سعى) را مى توان تا آخر ذى حجه به تأخير انداخت، ولى احرام اين حج را مى توان از ابتداى ماه هاى حج يعنى از اول شوال بست.

حج قضاء

( قَ) حجى كه بابت قضاى حج فوت يا تباه شده بايد كرد. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

حج كمال

( كَ) همان (ك) حجة الوداع

حج للناس

( لِ نّ) حجى كه به خاطر مردم كنند و طبق روايت بايد پاداش آن را از مردم گيرند. (ع)

حج لله

( لِ لاّ) حجى كه براى خاطر خدا كنند. طبق روايت منقول از امام صادق (عليه السلام) : «حج دو نوع است: حج لله و حج للناس. هر كه براى خدا حج كند پاداش او بهشت است و هر كه براى مردم حج رود در قيامت پاداش خود را بايد از مردم بگيرد.» (فقه فارسى با مدارك، ج 3، ص 72؛ و...)

حج مبدله

( مُ بَ دَّ لِ) حج تمتعى كه بدل به حج افراد شود. اگر كسى از روى ندانستن مسئله، تقصير عمره تمتع را ترك كند و چون احرام بسته است براى او قضاى آن يا اعاده آن ممكن نيست بنابراين حج تمتع او به حج افراد مبدل مى شود يعنى افعال حج را تماماً به جا آورده و سپس به ميقات رفته عمره احرام مفرده مى بندد و اعمال عمره را انجام مى دهند. (حج البيت، ص 103)

حج مبرور

( مَ) ان تكتبنى من حجاج بيتك الحرام، المبرور حجهم (مفاتيح الجنان، دعاى بعد از فريضه در ماه رمضان) .

حج نيكو و پسنديده است كه در دعا به درگاه خداوند بايد درخواست توفيق آن را داشت. طبق حديث، رسول گرامى اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) «حج مبرور» را از دنيا و مافيها بهتر مى داند و پاداش آن را تنها، بهشت ذكر مى فرمايد.

حج متسكع

( مُ تَ سَ كِّ) حج كسى است كه استطاعت ندارد و به دريوزه و ستدن زاد و راحله از اين و آن حج كند. اين كار (2) مسقط فريضه او نيست، يعنى اگر مستطيع گردد بايد حج كند. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

حج متمتع

( مُ تَ مَ تِّ) همان (ك) حج تمتع

حج محصور

( مَ) ممنوع شدن حج به علت پيش آمدن مرض است. محصور كسى است كه پس از محرم شدن براى حج (يا عمره) به علت بيمارى و مريض شدن نتواند اعمال را انجام دهد و از حج باز ماند و محصور بايد با

1. حج قران داراى دو عبادت حج و عمره است كه هر يك واجب مستقل هستند و بعد از حج عمره مفرده را (در صورت استطاعت) به جا آورند.

2. تسكع > دريوزه كردن و يا بى زاد و راحله از خود حج كردن.

قربانى كردن از احرام به در آيد. و اما در اين كه در چه جايى بايد قربانى كند (مكه، منى، همان محل...) نظرها مختلف است. (نهايه، ص 285؛ توضيح مناسك حج، ص 147؛ دايرة المعارف بزرگ اسلامى، ذيل احصار)

حج مستحب

( مُ تَ حَ بّ) همان (ك) حج استحبابى

حج مستقر

( مُ تَ قَ رّ) هرگاه كسى با وجود شرايط استطاعت حج را ترك كند حج بر او مستقر مى شود و بايد به هر صورت كه مى تواند به حج برود. (فرهنگ اصطلاحات فقهى)

حج مشركين

( مُ رِ) همان (ك) حج جاهلى

حج مصدود

( مَ) هم الذين كفروا و صدوكم عن السمجدالحرام والهدى (فتح 25)

ممنوع شدن حج است به علت پيدا شدن دشمن. مصدود كسى است كه پس از احرام (محرم شدن) براى حج (يا عمره) از به جا آوردن اعمال ممنوع شده باشد (كسى كه دشمن او را از حج و عمره بازداشته باشد و نگذارد به مكه وارد شود يا در مكه مانع انجام اعمال حج او گردد. كسى كه به عللى زندانى شده) . و مصدود بايد با قربانى كردن از احرام به در آيد و درباره اين كه قربانى در چه جايى (مكه، منى، همان محل) بايد صورت گيرد اختلاف نظر است. (توضيح مناسك حج، ص 147؛ احكام حج و اسرار آن، ص 181؛ دايرة المعارف بزرگ اسلامى، ذيل احصار)

حج مفرده

( مُ رَ) همان (ك) حج افراد. (ناسخ التواريخ، حضرت رسول، ج 4، ص 15)

حج مفرده

( مُ رَ دِ) همان (ك) حج افراد.

حج مقبول

( مَ) و ان تجعل فى عامى هذا الى بيتك الحرام سبيلاً حجه مبرورة متقبلة (مفاتيح الجنان) .

حج پذيرفته شده است و در دعاها كه از خداوند متعال بايد طلب حج مقبول نمود.

حج منذور

( مَ) حج النذر. حجة النذر. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

حج ميقاتى

حجى كه هزينه سفر (ك) «حجه فروش» فقط از محل ميقات تا مكه و بازگشت به ميقات پرداخت مى شود. (لغت نامه)

حج ندبى

( نَ) همان (ك) حج استحبابى (ميقات حج، ش 8، ص 24)

حج نذرى

( نَ) حجى كه بر اثر نذر بر نذر كننده واجب مى شود.

اگر شخص بالغ عاقل با خواندن صيغه شرعى نذر و يا عهد و يمين را منعقد نمايد كه به حج برود انجام حج بر او واجب مى شود و اگر نذر مقيد به سال خاصى باشد در صورت تخلف با تمكن از انجام حج، حنث نذر كرده و علاوه بر انجام حج، كفاره بر او واجب مى شود و در صورتى كه نذر مقيد به سال خاصى نباشد با داشتن تمكن تأخير جايز نيست. (آداب واحكام حج، مسئله 164، ص 70)

حج نزهت

( نُ هَ) طبق روايت، حجى است براى تفريح كه پادشاهان كنند.

حج نيابتى

( بَ) همان (ك) حج بالنيابه

حج واجب

( جِ) حجى است كه به يكى از سه راه واجب مى شود:

1. حجة الاسلام كه در تمام عمر يك مرتبه واجب مى شود.

2. حجى كه به واسطه نذر يا عهد يا قسم بر شخص واجب مى شود.

3. حجى كه به جهت اجير شدن بر نايب واجب مى شود. (توضيح مناسك حج، ص 4)

حج الوداع

همان (ك) حجة الوداع

حجول

(حُ) تلفظ امروز عامه مردم است از «حجون» (ميقات حج، ش 15، ص 100 و 102)

حجون

(حَ حُ)

1. نام ديگر قبرستان تاريخى مكه است. (مقبرة الحجون)

2. نام كوهى است در شمال شرقى مكه مشرف بر گورستان تاريخى مكه «يعنى بر دامنه جنوب غربى آن مقبره الحجون (جنة المعلى) قرار دارد.

حجة الاسلام

(حَ جَ تُّ لْ اِ)

1. همان (ك) حجة الوداع

2. حجى (اولين حج) كه بر هر مسلمان مستطيع در طول عمر فقط يك بار واجب مى گردد و از آن جهت حجة الاسلام ناميده شد كه مانند نماز و روزه و خمس و زكات، اسلام بر آن بنا نهاده شده است، يا اين كه اين حج به اصل شرع اسلام (و به تكليف شارع) واجب شده نه به تكليف مكلف بر ذمه مثل نذر و اجاره.

حجة البلاغ

( لْ بَ) همان (ك) حجة الوداع

حجة البلاغه

( لْ بَ غِ) همان (ك) حجة الوداع

حجة التمام

( تَّ) همان (ر) حجة الوداع

حجة الكمال

( لْ كَ) همان (ك) حجة الوداع

حجة الوداع

( لْ وَ) نام آخرين حجى است كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در سال دهم هجرت (به اتفاق مسلمين) به جاى آورد. طبق نقل، حضرت در 25 ذى قعده حركت فرمود و در 4 ذى حجه به مكه رسيد. برا ى اين حج به جهاتى نام هاى مختلفى ذكر شده است:

1. حجة الاسلام، چون حضرت احكام حج را طبق دستورات اسلام و وجوب آن را تا روز قيامت بيان فرمودند.

2. حجة البلاغ (البلاغه) ، چون حضرت با نزول آيه «يا ايها الرسول بلغ» (مائده 97) در غدير خم به امر الهى ولايت و جانشينى حضرت على (عليه السلام) را اعلام نموده و خطاب به مسلمين فرمودند: اى مردم آيا ابلاغ كردم؟ و يا خدا را شاهد گرفتند كه: «اللهم هل بلغت».

3. حجة التمام، چون با نزول آيه «اليوم اكملت لكم دينكم واتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم الاسلام ديناً» (مائده 3) به دنبال خطبه رسول اللّه در روز عيد غدير خم، تمام نعمت بر مردم ارزانى شد و نعمت خداوندى به تماميّت خود رسيد.

4. حجة الكمال، چون با نزول آيه «اليوم اكملت لكم دينكم» در روز عيد غدير، دين كامل شد.

5. حجة الوداع، چون حضرت در عرفات يا در منى با مسلمانان وداع فرمود و خبر داد كه بعد از اين سال، آنها را در اين موقف ملاقات نخواهد كرد. (التنبيه والاشراف، ص 254؛ ناسخ التواريخ، حضرت رسول، ج 4، ص 2؛ امام شناسى، ج 6، ص 31 و 32؛ كتاب حج، ص 154 الى 156)

حجه فروش

(حِ جِّ) شهرت كسى كه به نيابت از ميت مستطيع و واجب الحج در ازاى

مزدى حج گزارد. (لغت نامه)

حجيه

(حَ جَ ىِّ) همان (ك) حاجيانه

حدا

(حَ دّ) نام قديم (ك) حده (ميقات حج، ش 10، ص 126)

حدائق الفتح

(حَ ءِ قُ لْ فَ) عنوان «مساجد سبعه» (به سوى ام القرى، ص 74)

حدائق سبعه

همان (ك) حوائط اسبعه

حد طواف

(حَ دِّ طَ) همان (ك) حد مطاف

حد عرفات

( عَ رَ) مواضعى در صحراى عرفات هستند كه به گفته فقها ماندن در آن كافى نيست از عرفات كه عبارتند از: نمره، عرفه، ثويه، ذوالمجاز، اراك. (تبصرة المتعلمين، ص 183؛ لمعه، ج 1، ص 128) ق

حد مزدلفه

( مُ دَ لَ فِ) از مأزمى تا حياض وادى محسر مى باشد. (فقه تطبيقى، ص 192) (ك)

حد مشعر

( مَ عَ) از مأزمين (در جانب مشرق مشعر) و وادى محسر (طرف مغرب و مشعر) تا جايى به نام حياض ادامه دارد. (تبصرة المتعلمين، ص 185؛ فلسفه و اسرار حج، ص 180)

حد مطاف

( مَ) حد طواف. آن مقدار از اطراف كعبه كه طواف در آن مجاز مى باشد، كه از ديوار خانه حدود 13 متر است.

حد منى

( مِ نا) از عقبه تا وادى محسر است. (لمعه، ج 1، پاورقى ص 131)

حدود حرم

(ك) مكه

حده

(حَ دِّ) نام منزلى است ميان جده و مكه (حدود چهار فرسنگى مكه) كه نزديك به حد حرم است و زائران خانه قبل از ورود مكه به اين مكان مى رسند و افراد غير مسلمان حق عبور از اين محل و ورود به مكه را ندارند. كسانى كه از

راه جده وارد حجاز مى شوند ولى به جحفه نمى روند واز جده محرم مى شوند معمولاً در حده تجديد احرام مى كنند.

حديبيه

(حُ دَ ىْ ىِّ) سرزمينى است مابين جده و مكه در مغرب حرم نزديك مكه (به نقلى حدود 20

كيلومترى) كه ميقات عمره مفرده است و گفته اند نيمى از اين محل جزء حل و نيمى ديگر جزء حرم است و وجه تسميه از جهت نام چاهى است در اين جا و يا به مناسبت وجود درخت خميده (حدبا) و كهنسالى است كه در اين سرزمين در كنار چشمه اى قرار داشت. حديبيه به لحاظ تاريخى محل وقوع يك جريان بزرگ در رابطه با عمره رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) است. آن گاه كه حضرت در سال ششم هجرى با حدود 1300 (يا 1500) مسلمان به قصد عمره عازم مكه گرديد، قريش با ورود ايشان مخالفت ورزيد و در نتيجه اصحاب در اين نقطه براى دفاع از حضرت بيعتى با پيامبر انجام دادند كه به خاطر نام اين سرزمين به بيعت حديبيه معروف شد (و نيز از آن جا كه اين بيعت در زير درختى صورت گرفت به «بيعت شجره» و به خاطر وعده رسول الله به بهشت به «بيعت رضوان» و به دليل عهد مسلمانان تا سرحد مرگ به «بيعت مرگ»

معروف گرديد) . در اين سرزمين با مذاكرات دو طرف در ماه ذى قعده صلحى به مدت ده (يا بين دو تا ده) سال بين مسلمانان و كفار منعقد شد كه به مناسبت نام اين سرزمين به «صلح حديبيه» يا «عهد حديبيه» معروف است. طبق مفاد يكى از مواد صلحنامه قرار شد كه در اين سال مسلمين به مدينه برگردند و سال ديگر به حج آيند مشروط به اين كه بيش از سه روز در مكه اقامت ننمايند. و چون پس از دوسال، قريش با كمك كردن به قبيله بنوبكر در حمله به قبيله خزاعه (و نيز عدم قبول پرداخت خونبهاى كشتگان و يا جدا ساختن خود از قبيله بنوبكر) يكى از مواد عهدنامه را زير پاگذاشت و موجب لغو صلح حديبيه شد، رسول اسلام در اواخر سال هشتم هجرى به سوى مكه آمد و آن جا را فتح نمود.

حرا

همان (ك) كوه حرا

حرام

(حَ) از نام هاى مكه است. (ميقات حج، ش 21، ص 123)

حرامان

(حَ) مكه و مدينه (لغت نامه)

حرس

(حَ رَ) (حَ) همان (ك) ستون محرس

حرم

(حِ) مرد محرم. (لغت نامه؛ فرهنگ جامع)

حرم

(حُ) احرام به حج (لغت نامه؛ فرهنگ جامع)

حرم

(حُ رُ)

1. احرام گرفتگان (لغت نامه؛ فرهنگ جامع)

2. ده روز اول ماه ذى حجه. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

حرم

(حَ رَ) پناهگاه. چيزى كه هتك حرمت آن سزاوار نيست.

1. مكه معظمه را گويند.

2. مدينه منوره را گويند.

حرم آمن

( مِ) اولم نمكن حرماً آمنا (قصص 57)

حرم مكه است. از امام صادق (عليه السلام) نقل است كسى كه داخل حرم گردد در حالى كه به آن پناه آورده باشد از غضب پروردگار ايمن است و حيوانات وحشى و پرندگانى كه به حرم داخل مى گردند تا از حرم بيرون نرفته اند امنيت دارند و كسى حق ندارد آنها را رم بدهد يا اذيت كند. (مجمع البيان، ذيل آيه 57 قصص و آيه 126 بقره)

حرم ائمه بقيع

مزار چهار امام معصوم (امام مجتبى، امام سجاد، امام باقر، امام صادق) واقع در مدينه در سمت غربى و منتهى اليه قبرستان تاريخ (ك) بقيع.

حرمات الله

(حُ رُ تِ لاّ) ذلك ومن يعظم حرمات الله فهو خير له عند ربه (حج 30)

مراد از «حرمات»، حج، مسجدالحرام، كعبه و غير آنهاست كه بزرگداشت آنها سبب خير است و مى شود گفت «حرمات» اعم از اينهاست. (قاموس قرآن، ذيل حرام)

حرم الله

(حَ رَ مُ لاّ)

1. گرداگرد خانه كعبه.

2. مكه. چون خداوند حرمتش را واجب شمرد. آن را ايمن و مردم را در آن مأمون قرار داده است. (ميقات حج، ش 4، ص 147؛ لغت نامه؛ دايرة المعارف فارسى)

حرم الله تعالى

از اسامى مكه است. (تاريخ و آثار اسلام، ص 36)

حرم الرسول

( رَّ) نام مدينه است. (مكتب اسلام، ش 319، 23)

حرم امن

(حَ رَ مِ اَ) شهرت مكه (ميقات حج، ش 4، ص 139)

حرمان

(حَ رَ) دو حرم مكه و مدينه. (لغت نامه؛ فرهنگ جامع)

حرمان شريفين

( شَ فَ) دو حرم شريف مكه و مدينه را گويند.

حرم اهل بيت

همان (ك) حرم ائمه بقيع (ميقات حج، ش 4، ص 175)

حرم رسول الله

1. از اسامى مدينه (حرمين شريفين، ص 117؛ ميقات حج، ش 7، ص 164)

2. گرداگرد روضه مقدسه حضرت محمد مصطفى (صلى الله عليه وآله وسلم) را (در مسجدالنبى) گويند.

حرم مدينه

حريم و پناهگاه شهر مقدس (ك) مدينه

حرم مكه

حريم و پناهگاه شهر مقدس (ك) مكه

حرمه

(حُ مِ) از نام هاى مكه است (تاريخ و آثار اسلام، ص 36؛ ميقات حج، ش 4، ص 147)

حرمى

(حَ رَ) منسوب به حرم (مكه مدينه)

حرمين

(حَ رَ مَ)

1. مكه معظمه و مدينه منوره.

2. كعبه و روضه حضرت رسول. (فرهنگ غياث اللغات)

حرمين شريفين

1. حرم مكه و حرم مدينه.

2. كعبه و روضه حضرت رسول. (لغت نامه)

حره

(حَ رِّ) زمين سنگلاخ يا سنگريزه دار سياه مدور. و بيشتر زمين هاى اطراف مدينه اين چنين است كه از سه طرف جنوب و شرق و غرب اين شهر را احاطه كرده است (و در سمت شمال حره اى وجود ندارد) حره به صورت اضافه مستعمل شده است مانند:

1. حره و بره، حره قسمت غربى شهر است.

2. حره بنى سليم، كه جنگ بئر معونه در آن رخ داد.

3. حره بنى حارثه، كه طبق نقل، رسول الله در غزوه احد شبانه از آن جا گذشت.

4. حره واقم، در قسمت شرق مدينه است و سپاه يزيد در سال 63 هجرى به فرماندهى مسلم بن عقبه قيام مردم مدينه را در اين نقطه سركوب كرد و به قتل عام مردم پرداخت (و شهداى حره در قسمت شمالى قبرستان بقيع به خاك سپرده شدند) .

حرى

(حُ ر ا) كوهى است به مكه (لغت نام) (ك) كوه حرا

حريق اول

مراد آتش سوزى مسجدالنبى است در شب اول ماه رمضان سال 654 هجرى قمرى.

حريق دوم

مراد آتش سوزى مسجدالنبى است در شب سيزدهم (يا يكى از شب هاى دهه دوم) ماه رمضان سال 886 هجرى قمرى.

حزام

(حِ) كمربند قسمت بالاى پرده كعبه را گويند كه به عرض 95 سانتيمتر است و دور تا دور آن آيات قرآن باخطوط نقره آميخته با طلا بافته مى شود. (سيرى در اماكن سرزمين وحى، ص 102)

حزوره

(حَ وَ رِ) محلى بين مسجدالحرام و مسعى (در كنار مروه) كه قربانى (مستحب عمره) را در آن جا ذبح مى كردند و فعلاً داخل در مسجد شده است. (احكام و آداب حج، زيرنويس، ص 172؛ و...)

حسنه

(حَ سَ نِ) از اسامى مدينه است. (حرمين شريفين، ص 117؛ ميقات حج، ش 7، ص 164)

حش كوكب

(حُ حَ شِّ كُ كَ) حش (به معنى بستان) باغى بوده است در جنوب شرقى بقيع متعلق به كوكب (شخصى قديمى، يكى از اصحاب، زنى يهوديه) در كنار گورستان يهوديان (و يا جايى كه به گورستان يهوديان تبديل شد) عثمان را در حش كوكب به خاك سپردند و معاويه حكم

داد تا مسلمانان مردگان خويش را در بقيع از آن سوى كه عثمان مدفون بود به خاك سپردند تا مدفن او به بقيع متصل شد. (الغدير، ج 18، ص 37 و 40؛ نقش عايشه در اسلام، ج 1، ص 145؛ ميقات حج، ش 28، ص 138 و 144)

حصاب

(حَ) همان (ك) محصب

حصبه

(حَ بِ)

1. بطحاست.

2. يوم نفر ثانى است (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

حصن العزاب

(حِ نُ لْ عُ زّ) دژى است بر كناره خندق مشهور كه اكنون ويران شده. گويند عمر آن دژ را براى مردان عزب مدينه بساخت. (سفرنامه ابن جبير، ص 247)

حصن كوكب

(حِ) شهرت باغى بيرون بقيع (محل دفن عثمان) كه مروان آن را ضميمه بقيع نمود. (ميقات حج، ش 17، ص 175) (ك) حش كوكب

حصوه

(حَ وِ) و در دوران عثمانى، صحن هايى در شمال مسجدالنبى بود كه رواق هاى مسقف با گنبدهايى بر آنها وجود داشت. اين رواق ها و گنبدها كه بر ستون هايى بلند و مرتفعى دركناره ها استوار بودند در توسعه شمالى مسجدالنبى تخريب گرديدند. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 261)

حصى

(حَ صا) سنگريزه. و در مراسم حج در منى بايد به جمرات سنگريزه پرتاب نمود و رمى كرد.

حصى الجمار

(حَ صَ لْ جِ) سنگ هاى جمرات (ل) (فرهنگ اصطلاحات فقهى)

حصى الخذف

( خَ) در رمى جمرات ريگ ها كه پشت ناخن مى گذارند و مى افكنند. (ميقات حج، ش 28، ص 110)

حطاب

(حَ طّ) كسى است كه براى آوردن هيزم و فروش آن از حرم خارج و به حرم وارد شود و از جمله كسانى است كه اجازه دارند بدون احرام وارد حرم شوند. (احكام عمره، ص 13؛ و...)

حطيم

(حَ) بنابر روايات يكى از اماكن با فضيلت كعبه و از با شرافت ترين قسمت هاى مسجد الحرام است كه نماز خواندن در آن فضيلت داشته و بدان سفارش شده است و اما در مقدار و محيط حطيم (در يك نيمدايره فرضى در فاصله ركن اسود و مقام ابراهيم و چاه زمزم و حجر اسماعيل) اختلاف قول است و به تفاوت گفته اند:

1. حجر اسماعيل است. (1)

2. مقام ابراهيم است.

3. ديوار قوسى حجراسماعيل است.

4. فاصله بين ركن اسود و درِ كعبه است. (2)

5. فاصله بين ركن اسود و مقام ابراهيم است.

6. فاصله بين ركن اسود و مقام ابراهيم و چاه زمزم است.

7. فاصله بين ركن اسود و مقام ابراهيم و حجراسماعيل است.

وجه تسميه حطيم

در آن جا اگر كسى سوگند دروغ ياد مى كرد عقوبتش فورى بود.

در آن جا با نفرين مظلوم و بر ظالم كمتر مى شد كه نفرينش ظالم را هلاك نكند.

آن جا (يعنى حجراسماعيل) از بيت الله جدا و شكسته (حطيم) است.

آن جا (يعنى ديوار قوسى حجراسماعيل) مستقيم نبوده و داراى انحنا و شكستگى است.

در آن جا (يعنى در حجراسماعيل) اعراب جاهلى به هنگام طواف لباس هاى كهنه خود را مى انداختند كه به تدريج فرسوده (محطوم) مى شد.

در آن جا مردم براى خواندن دعا و استغاثه، ازدحام (حطم) نموده و يكديگر را مى فشردند. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 53؛ راهنماى حرمين

شريفين، ج 1، ص 194؛ ميقات حج، ش 8، ص 19 و 114؛ احكام حج و اسرار آن، ص 83 و 84؛ فرهنگ دانستنى هاى پيش از سفر به خانه خدا، ص 202)

1. نوشته اند اهل سنت حجراسماعيل را حطيم ناميده اند.

2. نوشته اند اهل تشيع برحسب روايات حطيم را در مكانى در حد فاصل ميان درب كعبه و حجرالاسود مى دانند.

حظيره رسول الله

(حَ رِ) در پهلوى منبر مسجد (النبى) است چون رو به قبله نمايند جانب چپ (سفرنامه ناصر خسرو، ص 70)

حفره توبه

حفره اى بود نزديك در كعبه. گويند آن جا محلى است كه حضرت آدم (عليه السلام) ايستاد و از خداوند طلب مغفرت كرد و خداوند توبه اش را پذيرفت. (ميقات حج، ش 36، ص 106)

حفيره عباس

(حُ فَ رِ) از نام هاى چاه زمزم. (لغت نامه؛ ميقات حج، ش 10، ص 91)

حفيره عبدالمطلب

از نام هاى زمزم است چون به دست آن حضرت حفر گرديد. (ثواب اعمال حج، ص 35؛ راهنماى حرمين شريفين، ج 1، ص 203)

حل

(حِ لّ) . حلال و حلال شدن.

1. بيرون حرم مكه

2. بيرون آمدن از حرم

3. بيرون آمدن از احرام

4. آن كه از حرم بيرون آيد

5. آن كه از احرام بيرون آيد

6. وقت بيرون آمدن از احرام

حلال

(حَ)

1. از (ماه هاى) حرام بيرون آمدن.

2. كسى كه از احرام بيرون آمده باشد. (لغت نامه)

حلق

(حَ) ولا تحلقوا رءُوسكم حتى يبلغ الهدى محله (بقره 196)

تراشيدن سر را گويند و يكى از اسباب تحليل محرم در حج است (فرهنگ علوم) (ك) تقصير

حله

(حِ لِّ) اهل حله، قبايل خارج از حرم بودند كه در حل مى زيستند. آنان در ايام حج برخلاف (ك) «حمس» روغن ذوب مى كردند و خوراك «اقط» (شير خشكانده) و گوشت مى خوردند و بر خود روغن مى ماليدند. از پشم و مو لباس مى بافتند و چادر بر پا مى كردند. در لباس خود مناسك به جاى مى آوردند. پس از فراغت چون داخل كعبه مى شدند كفش و لباس را صدقه مى دادند. آنان براى طواف (اول) از حمسيان لباس كرايه مى كردند. (ميقات حج، ش، ص 109)

حلى الكعبه

(حَ لْ ىُ لْ كَ بِ) زيور كعبه را مى گفتند.

نقل شده كه در زمان خلافت عمربن خطاب نزد او سخن درباره زيور كعبه و بسيارى آن به ميان آمد. گروهى گفتند آن را برداشته صرف سپاه مسلمانان كنى ثواب و پاداشش بيشتر است و كعبه زيور مى خواهد چه كند. عمر تصميم گرفت بردارد و درباره آن از اميرالمؤمنين پرسيد. آن حضرت فرمود قرآن بر پيغمبر (صلى الله عليه وآله وسلم) فرود آمد و دارايى ها چهار جور بود: اموال مسلمانان، غنيمت، خمس، صدقات... و زيور كعبه آن روز در آن بود خدا آن را به حال خود گذاشت (دستورى براى تصرف در آن نداد) و از روى فراموشى آن را رها نكرد و مكان و جاى آن بر او پنهان و پوشيده نبود، پس بر جا گذار آن را همان طور كه خدا و رسول قرار داد. عمر گفت اگر تو نبودى ما رسوا مى شديم و زيور را به جاى خود گذاشت. (نهج البلاغه، ص 1208)

حمام الحرم

(حَ مُ لْ حَ رَ) كبوترى كه در حرم مكه خانه و لانه و مسكن دارد و شكار چنين كبوترى حرام است. (لغت نامه)

حمس

(حُ) يا اهل حمس قريش (و منسوبان به آنها يعنى خزاعه و جديله و كنانه) را مى گفتند به جهت:

نزول ايشان در حرم (حمساء)

التجاى ايشان به كعبه (حمساء)

شدت (حمس) داشتن در دين

شدت (حمس) داشتن در شجاعت

(فرود آمدن از ديوار به خانه در ايام منى و عدم استفاده از غذاهاى سرخ كردنى.

امتيازات حمس طوايف قريش از آن جا كه خود را اولاد حضرت ابراهيم (عليه السلام) و اهل حرم و واليان كعبه مى دانستند در مراسم حج براى خود نسبت به سايرين امتيازاتى قائل بودند چون:

1. ترك وقوف و افاضه. آنان از منطقه حرم بيرون نرفته و در عرفات وقوف نمى كردند و حداكثر تا مسافتى مانده به مزدلفه نمى بايست بيشتر مى رفتند (و چون حج كنندگان در عرفه قرار مى گرفتند اينان در اطراف حرم وقوف مى كردند و شامگاهان به مزدلفه مى رفتند) .

2. نزول از ديوار. در ايام منى از ديوار و پشت بام ها وارد خانه مى شدند نه از درب خانه.

3. سكونت در خيمه. در ايام منى و در حال احرام در خيمه هايى از چرم سرخ رنگ سكونت مى كردند و داخل شدن در چادرهاى پشمى و مويى را حرام مى شمردند.

4. خوراك خاص. آنها روغن داغ نمى كردند و «اقط» (شير خشكانده) نمى پختند و گوشت نمى خوردند و از گياه حرم مصرف نمى كردند (و غير اهل حرم مى بايست از طعام اهل حرم بخورند بر وجه مهمانى يا از

راه خريدن) .

5. لباس خاص. آنها از مو و پشم (شتر و گوسفند و بز) و پنبه پارچه نمى بافتند و لباس جديد بر تن مى كردند و طواف مى بايست در لباس حمس انجام شود. به اين نحو هر كس (كه اول بار به حج يا عمره مى آمد) مى بايست اولين طواف خود را در جامه اى انجام دهد كه از حمس (به عاريه يا به اجاره) گرفته باشد و اگر كسى از آن لباس نمى يافت و با لباس غير حمس طواف مى كرد مى بايست به طور حتم پس از طواف لباس را در مكانى نزديك مكه به دور افكند نه خود حق استفاده مجدد از آن را داشت و نه ديگران (و اين لباس ها به «ثيات لقى» معروف بود) و چنان چه كسى نمى خواست از لباس خود چشم بپوشد و آن را دور افكند مى بايست برهنه طواف نمايد. (حرمين شريفين، ص 39؛ تفسير نمونه، ج 2، ص 35؛ تاريخ تحليلى اسلام، ج 1، ص 48؛ كتاب حج، ص 206، الى 208؛ ميقات حج، ش 4، ص 108؛ و...)

حمسا

(حُ) كعبه را مى گفتند كه با احجار سفيد مايل به سياه بنا شده بود. (لغت نامه؛ كتاب حج، ص 206)

حمل

(حَ مَ) بره، كه در كفارات احرام بايد قربانى شود. (مجازات هاى مالى در حقوق اسلام، ص 54)

حمله دار (حَ لِ) اصطلاحاً به رئيس كاروان حج گفته مى شد كه عده اى را به حج مى برد و مناسك حج به راهنمايى او صورت مى گرفت.

حنانه

همان (ك) ستون حنانه

حوائطه سبعه

(حَ ءِ طِ سَ عِ) يا حوائط النبى يا حدائق سبعه يا حيطان شيعه شهرت باغستان هاى هفتگانه اى در مدينه بوده است كه يكى از علماى يهود به نام مُخَيْريق از بنى قَيْنُقاع يا بنى نَضير به رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) هبه نمود و به نقلى ديگر اين اراضى متعلق به يهود بنى نضير يا متعلق به سلام بن مشكم از بنى نضير بود كه پس از مصالحه به حضرت واگذار شد و چون مصالحه بدون جنگ صورت پذيرفت خاص آن جناب گرديد و از ايشان به وقف (يا به ميراث) خاص حضرت زهرا (عليها السلام) گشت و «مشربه ام ابراهيم» يكى از اين باغات است. (حجة التفاسير، مقدمه، ص 100؛ جنايات تاريخ، ج 2، ص 34؛ مقدمه اى بر فرهنگ وقف، ص 15 و 138؛ و...)

حوائط النبى

(حَ ءِ طُ نَّ) همان (ك) حوائط سبعه.

حواج

(حَ جّ) زنان حج گزار (لغت نامه)

حياض

جايى است از (ك) حد مشعر.

حيره

يا (ك) مسجد على (2) .

حى الشهدا

(حَ ىُّ شُّ هَ) شهرت ديگرى از (ك) شهداى فخ

حيطان سبعه

همان (ك) حوائط سبعه.

خ

خاتون خياب

مكه معظمه را گفته اند.

خاتون عرب

كنايه از مكه معظمه (فرهنگ رشيدى؛ فرهنگ غياث اللغات)

خاتون كائنات

1. مكه معظمه (برهان قاطع؛ لغت نامه)

2. كعبه معظمه (فرهنگ رشيدى؛ لغت نامه)

خادم الحرمين (دِ مُ لْ حَ رَ مَ) خادم الحرمين الشريفين.

1. لقب ملك فهد از سلاطين آل سعود (كه در حال حاضر بر عربستان سعودى حكومت دارد) .

2. لقب سلاطين عثمانى. پس از اين كه سلطان سليم بر مصر استيلا يافت و قاهره در سال 923 هجرى فتح گرديد و آخرين خليفه عباسى عنوان خلافت خود را واگذاشت و تركان بر حجاز و بر دنياى اسلام مسلط شدند از اين زمان لقب خادم الحرمين (خادم الحرمين الشريفين) را گرفتند.

نوشته اند هنگامى كه «سليم» گفته سخنران را در تمجيد خود شنيد كه مى گفت «خادم الحرمين الشرفين» به درگاه الهى سجده شكر گزارد و گفت: «پروردگار را شكر گزارم كه به من افتخار خادم الحرمين الشريفين را ارزانى داشت». او از ملقب شدنش به «خادم الحرمين» ابراز خرسندى و شادمانى نمود. (دايرة المعارف فارسى، ذيل عربستان؛ حرمين شريفين، ص 61؛ ميقات حج، ش 31، ص 113)

خادم الحرمين الشريفين

(ك) خادم الحرمين

خامه حمراء

(مِ ءِ حَ) سنگ نرم سرخ كه در كعبه است. (ترجمه و شرح تبصره علامه، ج 1، ص 234) (ك) رخام حمراء

خانه جبرئيل

تعبيرى است از (ك) مقام جبرئيل

خانه خدا

1. مسجد

2. مسجدالحرام

3. كعبه معظمه

خانه كعبه

همان (ك) كعبه

خاوه

(وِ) اخوه. پولى (وروديه اى) است كه هنگام داخل شدن به عربستان بايد پرداخت نمود.

خذف

(خَ) سنگ را بر باطن انگشت ابهام گذاردن و با ناخن انگشت سبابه آن را انداختن است كه يكى از مستحبات در رمى جمره است. (لمعه، ج 1، ص 132)

خزامى

يا (ك) گياه خزامى

خزانه الزيت

(خِ نَ تُ زَّ) خانه اى است در ساحت مسجدالحرام واندر و شمع و روغن و قناديل است. (سفرنامه ناصر خسرو، ص 99؛ و...)

خزانة الكعبه

( لْ كَ بِ) حفره اى بوده است مانند چاه به

عمق سه ذرع كه در زمان حضرت ابراهيم (عليه السلام) بنا گرديد. و هر كس متاع يا پارچه حرير و طلا و نقره اى به كعبه تقديم مى داشت در آن حفره نگاهدارى مى شد. هنگامى كه قريش در كعبه تجديد بنا كرد هبل را در آن نصب كردند و هنگامى كه عبداللله بن زبير كعبه را تجديد بنا كرد آن چاه معدوم گرديد. (كعبه، ص 34)

خضراء قريش

(خَ) بندگان يا رعيت قريش، بيشتر مردم و ساكنين شهر مكه را مى گفتند (ميقات حج، ش 3، ص 107)

خطبه وداع

(وَ) خطبه اى كه حضرت رسول (صلى الله عليه وآله وسلم) در حجة الوداع خواند و در آن حضرت امير على (عليه السلام) را خليفه خود كرد. (لغت نامه)

خطم الحجون

(خَ طَ مُ لْ حُ) در برگيرنده گورستان مكيان است، و خطم راهى ميان بر از كوه به زمين است (ميقات حج، ش 15، ص 108)

خل المقطع

(خِ لُّ لْ مُ قَ طَّ) حرم مكه از سمت عراق. وجه تسميه اين است كه عبدالله بن زبير براى ترميم كعبه از اين مكان قطعه هاى سنگ را براى امر عمارت كعبه حمل مى نمود و نيز «المقطع» نام كوهى است در اين حدود. (تاريخ و آثار مكه، ص 130)

خلف مقام

(خَ فِ مَ) بيشتر فقهاى ما در تعبير از محل نماز طواف عبارت «خلف مقام» (پشت مقام) را برگزيده اند. (ميقات حج، ش 36، ص 103)

خلوق كعبه

(خَ) ماده اى كه بخش عمده آن از زعفران است مخلوط با قضيب الذريره و اشنان و قرنفل و قرفه نرم (كه كوبند و پزند با روغن و گلاب، گُل آلود كنند) و كعبه را با اين ماده خوشبو مى نمايند و از حرمت بوى خوش در حال احرام استثنا شده است. (فقه فارسى با مدرك، ج 3، ص 114؛ و...)

خم غدير

همان (ك) غدير خم

خيرالبلاد

(خَ رُ لْ بِ)

1. كنايه از مكه است

2. كنايه از مدينه است (لغت نامه)

خيره

(خَ ىَّ رِ) (خِ ىَ رِ) نام مدينه منوره است از آن جهت كه اين شهر داراى خيرات زيادى است. (لغت نامه؛ حرمين شريفين، ص 117؛ ميقات حج، ش 7، ص 164)

خيرة الاصفر

(خَ رَ تُ لْ اَ فَ) نام يكى از كوه هاى مكه (لغت نامه)

خيرة المدود (

مَ) نام يكى از كوه هاى مكه است. (لغت نامه)

خيف

همان (ك) مسجد خيف

خيمه جمانه

(جَ نِ) مكان مسجد تنعيم قبلاً به خيمه جمانه معروف بوده است، چرا كه جمانه دختر حضرت ابى طالب (عليه السلام) براى سفيان بن حارث در اين مكان فرزندى به دنيا آورد (تاريخ و آثار اسلام، ص 133)

د

دايره حرم

دايره اى است كوچك تر از دايره ميقات ها در اطراف مكه معظمه كه مشخص كننده حدود حرم مكه است و نقاطى كه شعاع حرم را به لحاظ جغرافيايى مشخص مى كنند. طبق نقل ها عبارتند از: تنعيم (در شمال) ، نمره (در جنوب) ، جعرانه (در شرق) ، حديبيه يا علمين (در غرب) .

دايره طواف

يا دايره مطاف، دايره اى است كه گرداگرد خانه كعبه كه محيط آن بر روى زمين با مرمرهاى سياه مشخص مى باشد و طواف بايد در درون اين دايره صورت گيرد. حد مطاف از ديوار خانه حدود 13 متر است. حد فاصل ميان ديوار كعبه و مقام ابراهيم.

دايره كعبه

دايره اى است محيط بر كعبه مانند مواقيت. دايره مسجدالحرام. دايره حرم.

دايره مطاف

همان (ك) دايره طواف

دايره مواقيت

همان (ك) دايره ميقات ها

دايره ميقات ها

يا دايره مواقيت، دايره اى است كه وارد شونده به مكه نبايد از آن عبور كند مگر اين كه محرم شود. (هر يك از مواضعى كه بايد در آن احرام بست و محرم شد به ميقات مشهور است) .

دار

والذين تبوء والدر (حشر 9)

از نام هاى مدينه است. (حجة التفاسير، مقدمه، ص 1064؛ حرمين شريفين، ص 117)

دار الابرار

(رُ لْ اَ) از اسامى مدينه است كه جايگاه انسان هاى شايسته هم چون مهاجرين و انصار است. (ميقات حج، ش 7، ص 165؛ حرمين شرفين، ص 117)

دار ابو ايوب

سرايى بود در مدينه در زاويه جنوب شرقى مسجدالنبى و وقتى رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) به مدينه هجرت فرمود حدود هفت ماه در آن اقامت گزيد. خانه ابو ايوب در دوران سعودى به سال 1407 هجرى قمرى تخريب گرديد. (تاريخ آثار اسلامى، ص 303)

دار ابوطالب

سرايى بود در مكه در ابتداى منازل بنى هاشم در چند مترى مولد النبى محل زندگى حضرت ابوطالب و حضرت امير و نيز محل رشد و زندگى پيامبر اكرم (صلوات الله عليهم اجمعين) ، در دوران سعودى در توسعه ميدان پشت صفا و مروه تخريب شد. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 96)

دار ابو يوسف

(ك) دار البيضاء

دار الاخيام

(رُ لْ اَ) از اسامى مدينه است. (حرمين شريفين، ص 117)

دار الارقم

( رُ لْ اَ قَ) خانه اى بود در مكه بر دامنه كوه صفا و زيارتگاه حاجيان به شمار مى آمد چرا كه در اين خانه رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) مردم را نهانى به اسلام دعوت مى نمود. اين سرا در سال هاى مختلف از جمله در سال 555 هجرى به دست منصور اصفهانى وزير شام و موصل تعمير گرديد و بعدهامبدل به كتابخانه گرديد تا سال 1395 هجرى قمرى كه در طرح توسعه مسجد، توسط سعودى هاى تخريب گشت. اين خانه به جهاتى نام هاى مختلفى داشته است.

1. دار الارقم، يا «بيت الارقم» به خاطر آن كه متعلق بود به «ابو عبدالله ارقم بن ابى الارقم» (متوفى به سال 55 هجرى در بيش از هشتاد سالگى) او هفتمين يا هشتمين يا دهمين كسى بود كه اسلام آورد و در سختى كار رسول الله در خانه را به روى ايشان گشود. او از مهاجرين اوليه و از صحابه بدرى و متصدى صدقات حضرت بود.

2. بيت الاسلام، چون رسول الله در اين خانه مردم را به اسلام دعوت مى فرمود.

3. دارالخيزران، چون منصور عباسى اين خانه را خريد و به فرزندش مهدى داد و او نيز آن را به همسرش خيزران بخشيد (و به نقلى ا ين خانه را خيزران خريد) و از آن پس به دارالخيزران موسوم شد. (تفسير ابوالفتوح، ج 5، ص 44؛ ناسخ التواريخ، خلفا، ج 3، ص 289؛ تاريخ پيامبر اسلام، ص 98؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 94؛ آثار عجم، ص 77؛ دايرة المعارف فارسى، ذيل

ارقم؛ لغت نامه، ذيل ارقم)

دار الاعنه

( لْ اَ عِ نّ) از مناصب مكه و اداره امور ستوران قريش و احشام و اغنام و مركب هاى جنگى بود. (تاريخ جفرافيايى مكه و مدينه، ص 117)

دار الايمان

( لْ) والذين تبوءوالدار والايمان من قبلهم يحبون من هاجر اليهم (حشر 9)

از اسامى مدينه است، و در حديث آمده است: المدينة قبة الاسلام و دار الايمان. (حرمين شريفين، ص 117؛ احكام حج و اسرار آن، ص 249)

دار البيضاء

( لْ بَ) خانه محل تولد حضرت رسول (مولد النبى) را محمد بن يوسف ثقفى (برادر حجاج) از فرزندان عقيل خريدارى نمود و به خانه خويش ملحق ساخت و نام آن را دارالبيضاء (خانه سفيد) نهاد، زيرا كه آن را از گچ ساخته و اطراف آن را نيز گچ كشيده بودند و در نتيجه تمامى ساختمان به رنگ سفيد بود و از آن پس به خانه ابو يوسف شهرت يافت. (ميقات حج، ش 3، ص 155)

دار الخيزران

( لْ خَ زُ) (ك) دارالارقم

دار السفاره

( سَّ رِ) از مناصب مكه است و فرستادن سفير به كشورهاى همجوار براى صلح و جنگ و اقتصاد بود. (تاريخ جغرافيايى مكه و مدينه، ص 117)

دار السلامه

( سَّ مِ) از اسامى مدينه است. خداى سبحان رسول گرامى اش را در مدينه منوره حفظ نمود. (حرمين شريفين، ص 117؛ ميقات حج، ش 7، ص 165)

دارالسنه

(سُّ نِّ) از اسامى مدينه است. محلى كه شريعت و قانون خدا در آن جا تدوين شده و لباس عمل پوشيده. (حرمين شريفين، ص 117؛ ميقات حج، ش 7، ص 165)

دار الشورى

( شُّ را) از مناصب اجتماعى مكه است كه در دست بنى اسد قرار داشت و كارهاى مهم قريش با صوا بديد و مشورت رجال اسد انجام مى گرفت (تاريخ جفرافيايى مكه و مدينه، ص 116)

دار الصفا

( صَّ) خانه كعبه است. (فرهنگ آنندراج)

دار الضيافه

( ضّ فِ) قصرى كه آل سعود بر كوه ابو قبيس (با تخريب آثار تاريخى آن) ساخته است، اين جا مخصوص ميهمانان و سران كشورهاى خارجى است (تاريخ و آثار اسلامى، ص 105 و 106)

دار الضيفان (

ضَّ) خانه عبدالرحمن بن عوف (در مدينه) به مناسبت اين كه محل ضيافت و پذيرايى مهمانان رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) بود. طبق شواهد تاريخى آن حضرت پس از ورود به مدينه زمين وسيعى را كه در سمت غربى بقيع قرار داشت جهت ساختن منزل تقطيع و هر قطعه اى را در اختيار يكى از مهاجرين از صحابه قرار داد كه يكى از اين منزل ها متعلق به عبدالرحمن بن عوف بود، و خانه او

اولين خانه اى است كه در اين نقطه احداث گرديد. (ميقات حج، ش 7، ص 109)

دارالعجله

( لْ عَ جَ لِ) خانه سعيدبن سعد بود در مكه كه خاندان او (بنوسعد) آن را نخستين بناى قريش مى دانند و مى گويند پيش از دارالندوه ساخته شده است. (لغت نامه)

دارالعجله

در سمت صفا و مروه قرار داشت و در دوران سعودى تخريب شد. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 101)

دارالعماره

( لْ عِ رِ) از مناصب مكه است جهت نگهبانى و عمران و آبادى و مراقبت در حفظ بنا و ترميم و تعمير مسجدالحرام و كعبه و آيين حج و طواف وافدين و واردين كه بديت قريش بود. (تاريخ جغرافيايى مكه و مدينه، ص 117)

دارالفتح

( لْ فَ) از اسامى مدينه است (حرمين شريفين، ص 117)

دارالقبه

( لْ قُ بِّ) از مناصب مكه است و انبار اسلحه (اسلحه خانه) بود از چادر و شمشير و سپر و تير و غيره و زير نظر قريش قرار داشت. (تاريخ جغرافيايى مكه و مدينه، ص 117) (ك)

مناصب كعبه

دارالقراء

( لْ قُ رّ) خانه مَخْرَمة بن نوفل در مدينه كه پايگاه قاريان قرآن بود. او از قريشى هاى مخالف اسلام بود و در مكه مى زيست. در اوايل قاريان قرآن با اهل صفه يك جا مى زيستند كه تا حدود سال چهارم هجرى به طول انجاميد اما وقتى تعدادشان بيشر شد خانه او را پايگاه ساختند به طورى كه نام آن دارالقراء گشت. (تاريخ قرآن، ص 246)

دارالكسوه

( لْ كِ وَ) كارگاه تهيه پرده كعبه كه عبدالعزيز سلطان حجاز و نجد در مكه بنا نمود. (ميقات حج، ش 16، ص 175)

دارالمختار

( لْ مُ) از نام هاى مدينه است. رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) مدينه را منزلگاه دوم خود اختيار نمود. (ميقات حج، ش 7، ص 165)

دارالمنتدى

( لْ مُ تَ دا) مؤسسه اى مشورتى در جاهليت (ك) دارالندوه

دارالمهاجرين

( لْ مُ جِ) از اين واژه كه در حديث نبوى آمده است بيشتر شهر مدينه در عصر پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) متبادر مى شود كه محل اجتماع و زندگى مهاجرين بوده است. (فقه سياسى، ج 3، ص 301)

دارالنابغه

( نّ بِ غِ) خانه اى در مدينه در ميان خانه هاى قبيله بنى نجار ومتعلق به شخصى از اين قبيله به نام نابغه و شهرت محل دفن حضرت عبدالله پدر گرامى رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) است. آن حضرت به مناسبت سابقه قوم و خويشى ميان قبيله بنى نجار و قبيله حضرت آمن بنت وهب و به هنگام مراجعت از سفر شام در مدينه به اين قبيله وارد شد ولى در همان جا مريض گرديد و از دنيا رفت و پيكرش طبق روال آن روزگار در داخل همان خانه (دار النابغه) به خاك سپرده شد. دار النابغه كه به «بيت ابى النبى» نيز معروف شد در كوچه اى به نام «زقال الطوال» در خيابان مناخه مقابل دارالسلام قرار داشت و تا اين اواخر زائران، مزار آن جناب را زيارت مى كردند. در زمان عثمانى ها آرامگاه آن جناب به طور مجللى ساخته شد. و در سال 1396 هجرى قمرى (برابر 1355 شمسى) در زمان خالدبن عبدالعزيز به تخريب آرامگاه اقدام شد و در سنوات اخير (1363 شمسى؟) تمام كوچه ها و بازار مجاور و بقعه مباركه تخريب و مسطح گشت و اينكه هيچ اثرى از خيابان و كوچه باقى نمى باشد. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 322؛ راهنماى حرمين شريفين، ج 5، ص 185؛ تاريخ پيامبر اسلام، ص 59، به

سوى ام القرى، ص 317؛ ميقات حج، ش 22، ص 108)

دارالندوه

( نَّ وِ) شهرت مكان انجمن شورايى قبايل قريش در مكه است واقع در شمال غربى خانه كعبه. تأسيس دار الندوه را توسط زعيم قريش جد اعلاى رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) يعنى قُصَى بن كلاب گفته اند و آن را اولين بنا (يا جزء اولين بناهايى) مى دانند كه قريش در مكه ساخت. درِ دار الندوه به سوى كعبه باز مى شد و اين محل با سابقه اى طولانى در تاريخ مكه، انجمن بزرگان قبايل بود (كه

تعدادشان را مختلف و گاه تا صد ذكر كرده اند) در دارالندوه امور مهمى مربوط به زناشويى، سلاح جنگى، معامله بزرگان و شئون اجتماعى مطرح مى گرديد وبعد از موافقت به مرحله اجرا در مى آمد و سرپرستى آن مقارن ظهور اسلام به دست عثمان بن طلحه (از بنى عَبْدُ الدّار) بود. دارالندوه در دوران سيزده ساله بعثت و قبل از فتح مكه همچنان از اهميت خاصى برخوردار بود. و به نقلى در اين جا بود كه تصميمات شومى عليه پيامبر اسلام جهت محاصره اقتصادى اجتماعى و سپس جهت قتل آن حضرت گرفته شد كه منجر به هجرت گرديد. اين خانه در دوران پس از حضرت از اعتبار چندانى برخوردار نبود. معاويه در دوران سلطنت خود دارالندوه را از اولاد عبدالدار خريد و هرگاه به مكه مى آمد در آن جا مسكن مى گزيد و بعد از او نيز در موسم حج محل نزول خلفا و امرا بود و معمولاً در آن جا به طواف و نماز مى رفتند ولى در غير موسم

حج دارالندوه محل قرآن پاره ها بود. بخشى از دارالندوه در توسعه مسجدالحرام توسط عبدالملك و فرزندانش، ضميمه مسجدالحرام شد. اين مكان در دوره عباسى نيز محل اقامت خلفا و حاكمان مكه بود. طبق نقل در زمان متعضد عباسى به سال 280 (يا 284) هجرى، دارالندوه را به شكل مسجدى (داخل مسجدالحرام) ساختند و يا به دستور معتصم آن مكان را به مسجد تبديل كردند. بعدها درهاى دارالندوه را كه به سوى مسجدالحرام باز مى شد توسعه دادند به طورى كه دارالندوه از صورت مسجد مستقل خارج و ضميمه بيوتات مسجدالحرام گشت و نمازگزار مى توانست از اين جا كعبه را ببيند. در سال 957 هجرى امير مكه آن را خراب نمود و به جاى آن ساختمانى جهت امام مسجد و نمازگزاران ساخت و در حال حاضر هيچ اثرى از آن نيست و جزء مسجدالحرام شده است.

دارالهجره

( لْ هِ رِ) از اسامى مدينه است. (حرمين شريفين، ص 117؛ فهرست كشف الاسرار، ص 941)

دبرالكعبه

(دُ بُ رُ لْ كَ بِ) همان (ك) پشت كعبه

درج

(دَ رَ) يا «مدرج» نام پلكان متحركى است كه براى رفتن به درون كعبه از آن استفاده مى كنند (دايرة المعارف فارسى، ذيل كعبه)

پرده داران خانه از دودمان بنى شيبه پيش مى آيند و يكى از ايشان به آوردن كرسى بزرگى كه شبيه منبرى عريض است مى پردازد. (اين پلكان متحرك) را نه پله مستطيل و پايه هايى چوبى است كه آن را بر زمين استوار مى دارند و چهار قرقره بزرگ پوشيده به ورق آهن دارد كه به وسيله آنها بر زمين كشانيده مى شود تا به بيت كريم (كعبه) مى رسد و پله زيرين آن در محاذات آستانه مبارك درِ كعبه قرار مى گيرد، آن گاه رئيس شيبيان كه پيرى كهنسال است و زيبا منظر و خوش هيئت و كليد قفل مبارك (كعبه) را به دست دارد بر فراز آن (پلكان چرخدار) مى رود و يكى از پرده داران كه همراه اوست و پرده اى سياه رنگ به دست دارد هنگامى كه رئيس شيبيان آن خجسته در را مى گشايد... (سفرنامه ابن جبير، ص 129 و 130)

درع (دِ) پيراهن. زير جامه. قبا و هر لباسى است كه دست هاى انسانى در دست او داخل گردد و بر مردان حرام است اين گونه لباس ها را بپوشند (مناسك حج، ص 94)

درك اختيارى

1. درك اختيارى عرفات، عبارت است از وقوف اختيارى عرفات

2. درك اختيارى مشعر، عبارت است از وقوف اختيارى مشعر

درك اضطرارى

1. درك اضطرارى عرفات، عبارت است از وقوف اضطرارى عرفات

2. درك اضطرارى مشعر، عبارت است از وقوف اضطرارى مشعر

درك وقوف

درك وقوف عرفات. درك وقوف مشعر ( ل ع)

درك وقوفين

(وُ فَ) درك وقوف عرفات و وقوف مشعر است. عرفات و مشعر هر كدام دو موقف اختيارى

و اضطرارى دارند و حاجيان نسبت به ادراك دو وقوف هشت قسم مى شوند:

1. درك اختيارى عرفات

2. درك اضطرارى عرفات

3. درك اختيارى مشعر

4. درك اضطرارى مشعر،

5. درك اختيارى عرفات و مشعر

6. درك اختيارى عرفات و مشعر

7. درك اختيارى عرفات و اضطرارى مشعر

8. درك اضطرارى عرفات و اختيارى مشعر. (فقه فارسى با مدارك، ج 3، ص 178)

درة البيضاء

(دُ رَ تُ لْ بَ) نام حجرالاسود كه در ابتدا سفيد و براق و شفاف بود. (ارمغان كعبه، ص 53)

دره هارون

(ك) قبه هارون

دست خدا

در اصطلاح «حجرالاسود» را نامند. (ارمغان كعبه، ص 166)

دعا

همان (ك) كوه رحمت

دعاى عرفه

دعاى مشهورى است كه حضرت سيدالشهداء (عليه السلام) در روز عرفه در عرفات خواندند. آن حضرت در حالى كه با گروهى از اهل بيت و فرزندان و شيعيان خود در جانب چپ كوه ايستادند و روى مبارك را به سوى كعبه گردانيدند و دست ها را در برابر رو داشتند، مانند مسكينى اين دعا را خواندند: الحمدالله الذى ليس لقضائه... (مفاتيح الجنان؛ ناسخ التواريخ، حضرت سيد الشهداء، ج 4، ص 285)

دكة الاغوات

(دَ كَّ تُ لْ اَ) ايوان صفه (محل اهل صفه) در مسجدالنبى است در اصطلاح مورخان و محدثان، زيرا اين محل جايگاهى براى بيچارگان در جست و جوى چاره بوده است. (مدينه شناسى، ج 1، ص 109؛ ميقات حج، ش 27، ص 129)

برخى از مورخان مى پندارند كه دكة الاغوات مكان «صفه» بوده است حال آن كه حقيقت اين است كه آن جا صفه اى است كه در شرق مكان صفه واقع شده هنگامى كه وليدبن عبدالملك مسجد نبوى را تا اين مكان توسعه داد. (تعمير و توسعه مسجد شريف نبوى، ص 57)

دكة الاقوات

( اَ) همان (ك) محراب عثمانى

دله

(دَ لّ) نام شركتى است كه مدتى كار اداره مسجد نبوى و مسجدالحرام را به عهده داشت.

دليل

(دَ) يا «مزور» به افرادى گفته مى شود كه از طرف حاكم مدينه مأمور رسيدگى به وضع زائران مدينه اند. اينان هر يك دفترى دارند (كه اكثر در شارع ابوذر بوده) و «ادارة الحج و الزيارة» ناميده مى شود. زائران با ورود به مدينه بايد گذرنامه ها را به يكى از اين دفاتر برده تا نمايندگانى كه در آن دفاتر هستند گذرنامه را گرفته، تاريخ ورود به شهر مدينه را (كه در مدخل شهر مأمورين سعودى ثبت كرده اند) در دفتر خودشان نيز ثبت و يادداشت كنند و گذرنامه را نزد خود نگه داشته و رسيد داده و روز حركت را مشخص نمايند. (راهنماى حرمين شريفين، ج 5، ص 39)

دماء الحج

(دِ ءُ لْ حَ جّ) يعنى قربانى ها كه در حج به دستور شرع كنند، خواه به اصل شرع باشد يا به سبب فعلى كه حكم آن فعل قربانى باشد. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

دم التحلل

(دَ مُ تَّ حَ لَ لْ) همان (ك) دم التمتع

دم التمتع

( تَّ مَ تُّ) قربانى در منى در روز دهم ذى حجه است. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

دم المتعه

( لْ مُ عِ) دم التمتع است و آن را هدى المتعه و هدى تمتع هم گويند. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

دم شاة

از گوسفند كه در كفارات احرام بايد قربانى شود در بسيارى از موارد به شاه يا دم شاه تعبير شده است. (مجازات هاى مالى در حقوق اسلامى، ص 54)

دواير كعبه

مانند دايره مواقيت. دايره حرم. دايره مسجدالحرام.

دوار

(دَ وّ)

1. كعبه، بدان سبب كه حاجيان به دور آن مى گردند. (لغت نامه)

2. نام طواف بت پرستان به دور انصاب (و اصنام و اوثان) كسى كه نمى توانست بتى برپا دارد يا بتكده اى بسازد سنگى پيشاپيش حرم و يا پيشاپيش چيزى از آنچه مى پسنديد نصب مى كرد و آن گاه به طواف آن مى پرداخت همچنان كه كعبه را طواف مى كرد. (تاريخ و مقرارت جنگ در اسلام، ص 13)

دم خون

مرا قربانى است در كفارات. و انواع حيواناتى كه در كفارات احرام و حرم مقرر شده عبارتند از: شتر و گاو و گوسفند و در بعضى موارد كه به طور مطلق فرموده اند دو خون بر عهده مرتكب است با قربانى كردن دو گوسفند امتثال مى شود.

دورق

(دَ رَ) نام سبويى يك دسته جهت استفاده از آب زمزم. (سفرنامه ابن جبير، ص 125؛ حرمين شريفين، ص 23)

دويرة الاهل

(دُ وَ رَ تُ لْ اَ) منزل، خانه. فرموده اند ميقات است براى كسانى كه فاصله منزلشان تا مكه كمتر از فاصله ميقات تا مكه است.

ديوار حجر

(حِ) ديوار قوسى شكل (ك) حجر اسماعيل

ديوار مستجار

(مُ تَ) قسمتى از بدنه ديوار غربى كعبه كه در آن جا به خداوند مستجير (و پناهنده) مى شوند.

ذ

ذا

از اسامى مدينه است (تاريخ و آثار اسلامى، ص 180)

ذات انواط

(تُ اَ) نام درختى است به جاهليت، قريش (يا اهل مدينه و يا مردم يمن) را كه آن را چون بت و معبودى ستايش و پرستش مى نمودند و همه ساله به روزى معين بر وى گرد مى آمدند و سلاح خود را بدان مى آويختند و بر آن طواف مى كردند و قربان ها آورده ذبح مى كردند. آنها اين روز را خوش مى خوردند و خوش مى آشاميدند. (لغت نامه؛ ناسخ التواريخ، حضرت عيسى، ج 3، ص 80)

ذات الحجر

( لْ حُ جَ) از اسامى مدينه است كه داراى خانه هاى زيادى بود. (حرمين شريفين، ص 117؛ ميقات حج، ش 7، ص 165)

ذات الحرار

( لْ حِ) از اسامى مدينه است از آن جهت كه داراى سنگ هاى سياه فراوانى بود. (حرمين شريفين، ص 117؛ ميقات حج، ش 7، ص 165)

ذات السلقه

( سَّ لِ قِ) از اسامى مدينه (در تورات) به جهت دورى شهر از كوه هاى اطراف. (ميقات حج، ش 7، ص 166)

ذات السليم

( سَّ) حد حرم مكه در طريق عرفات و طايف در يازده ميلى بر رأس كوه ضحاضح (احكام عمره، ص 81)

ذات عرق

( عِ) ميقات است آخر (ك) وادى عقيق (النهايه، ص 217؛ لمعه، ج 1، ص 115؛ تبصره المتعلمين، ص 155)

ذات النخل

( نَّ) از اسامى مدينه است چون داراى درخت هاى نخل (خرما) فراوانى بود. (حرمين شريفين، ص 117؛ ميقات حج، ش 7، ص 166)

ذات الودع

( لْ وَ دَ) خانه كعبه از آن رو كه بر پرده هايش ودعه (مهره هاى بحرى) مى آويختند (لغت نامه) .

ذبح

(ذِ)

1. سر بريدن گاو و گوسفند و مانند آنها.

2. قربانى عيد اضحى. (فرهنگ فارسى)

ذبح اكبر

ذبيح اكبر. گوسفند كه به فديه اسماعيل از بهشت آمد. (لغت نامه، ذيل ذبح)

ذبح قربانى

كشتن (سر بريدن) قربانى در اعمال حج.

ذبح اكبر

(ذَ) همان (ك) ذبح اكبر

ذكر تلبيه

لبيك، اللهم لبيك، لبيك، لاشريك لك لبيك. (ان الحمد والنعمة لك والملك لاشريك لك)

ذوالحجه

(ذُ لْ حَ جِّ) ذوالحجة الحرام. ذى حجه. آخرين ماه سال قمرى عرب و مسلمين است كه پس از ماه

ذى قعده وجود دارد. وجه تسميه:

1. ذوالحجه، از آن جهت است كه ماه حج است.

2. ذوالحجة، از آن جهت است كه جزو ماه هاى حرام است.

ذوالحجة الحرام

همان (ك) ذوالحجه

ذوالحليفه

( حُ لَ فِ) ميقات عمره تمتع است در چند كيلومترى مدينه و در اين جا است (ك) مسجد شجره

ذوالخلصه

( خَ لَ صِ) (ك) كعبه يمانيه

ذوقبلتين

نام ديگر (ك) مسجد قبلتين

ذوالقعده

( قَ دِ) از ماه هاى سال قمرى عرب و مسلمين. پس از ماه شوال و قبل از ماه ذوالحجه است و از ماه هاى حج است.

ذوالكعبات

همان (ك) كعبات

ذوالمجاز

( مَ) از حدود عرفات است اما جزء موقف نيست و وقوف در اين نقطه كفايت از عرفات نمى كند. (مناسك حج، مسأله 365؛ فلسفه و اسرار حج، ص 180)

ذوالندوه

(ذ نَّ وِ) همان (ك) دارلندوه (لغت نامه)

ذوالهرم

همان (ك) چاه ذوالهرم

ذى طوى

(طَ، طِ، طُ وا) موضعى است نزديك مكه و بدان جا چاه هايى است كه غسل با آب آنها مستحب است. در سال ششم هجرى كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) با پيروان خود آهنگ سفر حج نمود، بزرگان قريش درذى طوى اجتماع كردند و براى آگاهى از قصد آن حضرت فرستادگانى روانه نمودند. به روز فتح مكه حضرت در اين نقطه فرمان داد كه زبير با مهاجر از اعلاى مكه در آمده رايتى كه بر دوش داشته در حجون نصب كند.

ذى المنزلين

(ذِ لْ مَ زِ لَ) همان (ك) ذى الوطنين

ذى الوطنين

(َ وَ طَ نَ) ذى المنزلين. يعنى آن كه دو يا چند اقامتگاه دارد، و اقسام سه گانه حج (تمتع، افراد و قران) با تعدد اقامتگاه رابطه دارد. اگر مدت اقامت چنين كسى در يكى بيش از ديگرى باشد در نوع حج تابع همان اقامتگاه است. اگر مدت اقامت در دو اقامتگاه مساوى باشد او در انتخاب نوع حج مخير است. شرط تعدد اقامتگاه در رابطه با حج اين است كه بر اقامت و مجاورت او در مكه دو سال تمام بگذرد و وارد سال سوم شده باشد، خواه اقامت و مجاورت در مكه اختيارى باشد يا اضطرارى. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

ر

الراء

از نام هاى زمزم است. (ميقات حج، ش 10، ص 91)

راحله

(حِ لِ) وسيله سوارى. از شرايط وجوب حج داشتن راحله (يعنى وسيله سوارى كه مكلف بتواند طى مسافت رفت و برگشت را بنمايد) است مطابق شأن. (مناسك حج، مسئله 17)

رأس

(رَ ءْ) يا «رأسى» از نام هاى مكه است چون من جهة الشرف شبيه سر انسان است و در وسط دنيا واقع است و يا شريف ترين نقطه زمين است يا آن كه نسبت به آسمان از بلاد سائره پيش تر خلق شده است. (ميقات حج، ش 4، ص 142؛ ش 21، ص 123 و 127؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 36)

رأسى

همان (ك) رأس

راقصات

(قِ) به شترانى گفته مى شد كه زائران خانه خدا را از مكه به منى و عرفات مى بردند (قصه كربلا، نظرى منفرد، پاورقى، ص 442)

ربذه

(رَ بَ ذِ) مكانى بر چهار منزلى از مدينه كه ابوذر غفارى از آن جاست و به دستور خليفه سوم به اين مكان تبعيد شد و در همين جا (به سال 34 هجرى) در گذشت و به خاك سپرده شد. سابقاً حجاج مى توانستند در مسير حركت خود مزار اين صحابه عاليقدر را زيارت كنند.

رتاج

(رِ) از نام هاى مكه است به معنى باب عظيم. (لغت نامه؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 36؛ ميقات حج، ش 4، ص 145، ش 21، ص 129)

رجوع به كفايت

در اصطلاح حج، مراد برخوردارى از امكاناتى است كه بعد از بازگشت حاج از حج زندگى عادى او (و اهل او) را كفايت كند. برخى از فقها در استطاعت، رجوع به كفايت را شرط مى دانند.

رحم

از نام هاى مكه است. (ميقات حج، ش 21، ص 123)

رخام حمراء

(رُ مِ حَ) سنگ هاى سرخى كه زمين كعبه به آن فرش شده و مستحب است حاجى در وداع كعبه روى رخام حمراء نماز كند. درباره امام هفتم (عليه السلام) وارد است كه داخل كعبه شد و دو ركعت نماز بر رخامه حمراء خواندند. (فلسفه و اسرار حج، ص 183؛ حج و عمره، ص 163)

رداء

(رِ) قطعه اى از احرام (پوشش نادوخته) كه محرم به دوش افكند.

رفادت

(رِ دَ) از (ك) مناصب كعبه

رفث

(رَ فَ) فلا رفث ولافسوق ولاجدال فى الحج (بقره 197)

توجه به نزديكى با زن كه در حال احرام حرام است و بايد ترك گردد.

رفيق المرئه

(رَ قُ لْ مَ ءِ) كسى كه به خاطر خون زن همراه وى به حج رفته باشد و نمى تواند از آن جدا شود.

(فرهنگ اصطلاحات فقهى)

رقطاء

جايى است در مكه. و اولى براى كسى كه مى خواهد از مسجدالحرام احرام ببندد اين است كه گفتن تلبيه را تا «رقطاء» به تأخير اندازد. «رقطاء» قبل از «ردم» قرار گرفته و «ردم» نام جايى است در مكه در نزديكى مسجد رايه (قبل از مسجد جن و در نزديكى آن) و گفته شده كه نام فعلى جايى كه «ردم» به آن گفته مى شد، «مدعى» است. (مناسك حج، مسئله 185)

ركاز

(رِ) وليمه بعد از سفر حج است كه به خاطر ثواب زيادش (همچون غنيمت و ركاز) به آن سفارش گرديده.

ركضة جبرئيل

(رَ ضَ تُ) از نام هاى زمزم است. و ركضه به معنى زمين گود است. (راهنماى حرمين شريفين، ج 1، ص 203؛ ميقات حج، ش 5، ص 140)

ركن

(رُ)

1. اختصاصاً، ركن اسود (كعبه) را گويند.

2. عموماً، هر يك از اركان (چهارگانه) كعبه را گويند.

3. منظور در حج عملى است كه ترك آن سبب بطلان حج مى شود.

ركن اسود

(رُ نِ اَ وَ) همان (ك) ركن شرقى

ركن بصرى

(-َ بَ) همان (ك) ركن شمالى

ركن جنوبى

( جَ) از اركان كعبه است كه به «ركن يمانى» نيز موسوم است و از آن به عنوان درى از بهشت ياد شده و روايات بر استلام اين ركن تأكيد دارند.

ركن حجر

( حَ جَ) همان (ك) ركن شرقى

ركن حجرالاسود

( حَ جَ رُ لْ اَ وَ) همان (ك) ركن شرقى

ركن شامى

همان (ك) ركن شمالى

ركن شرقى

( شَ) از اركان كعبه است كه به «ركن اسود» و «ركن حجر» و «ركن حجرالاسود» نيز موسوم (و در برخى منابع به عنوان «ركن عراقى» هم از آن ياد شده است.) روايات بر استلام اين ركن تأكيد دارند.

ركن شمالى

( شِ) از اركان كعبه است كه به «ركن بصرى» و «ركن شامى» و «ركن عراقى» نيز موسوم است.

ركن عراقى

( عِ) همان (ك) ركن شمالى

ركن غربى

( غَ) از اركان كعبه است كه به «ركن مغربى» نيز موسوم است.

ركن مغربى

( مَ رِ) همان (ك) ركن غربى

ركن يمانى

( ىَ) همان (ك) ركن جنوبى

رمل

( رَ مَ) حالتى بين دويدن و راه رفتن عادى، سرعت گرفتن با قدم هاى نزديك به هم.

1. يعنى انجام (ك) هروله (آداب عمره قران، ص 43)

2. از آداب طواف است در سه شوط و مقصود اوليه از اين نوع حركت اظهار صلابت و قوت بود به كفار تا از مسلمانان قطع طمع كنند. هنگامى كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) بعد از صلح حديبيه به مكه وارد شدند مردم را امر فرمودند كه محكم و با صلابت باشند و آن گاه باحالت رمل طواف كردند تا به مشركان نشان دهند كه خستگى و تعب در آنها راه ندارد. (نگرشى اجتماعى به كعبه و حج، ص 256 الى 258)

رمى

(رَ مْ) اصطلاحاً پرتاب (هفت) سنگريزه به هر يك از «جمرات ثلاث» در منى را در مراسم حج (تمتع، افراد و قران) رمى گويند. رمى از واجبات (غير ركنى) حج مى باشد و زمان رمى «جمار ثلاثه» از طلوع آفتاب است تا غروب آفتاب در ايام منى به توالى در:

1. دهم ذى حجه رمى جمره اخرى (كه چهارمين واجب حج است و با آمدن از مشعرالحرام به منى و در لباس احرام انجام مى پذيرد) .

2. يازدهم ذى حجه رمى جمرات ثلاث (به ترتيب اولى و وسطى و اخرى كه سيزدهمين (1) و آخرين واجب است و در لباس معمولى انجام مى گيرد) .

3. دوازدهم ذى حجه رمى جمرات ثلاث (به ترتيب اولى و وسطى و اخرى كه سيزدهمين (2) و آخرين واجب است و در لباس معمولى انجام مى پذيرد) . (3)

1 در حج افراد دوازدهمين عمل.

2 در حج افراد

دوازدهمين عمل.

3 و اگر كسى تا قبل از طلوع آفتاب 12 ذى حجه از منى بيرون نرفته باشد بايد شب را در منى مانده و در روز 13 ذى حجه جمرات سه گانه را به ترتيب رمى نمايد.

واجبات رمى

نيت كردن

پرتاب كردن

هفت بار پرتاب كردن

تك تك پرتاب كردن

پرتاب كردن (سنگ ها) نه گذاردن

مستقيماً سنگ را به جمره پرتاب نمودن

مستحبات رمى

پياده رمى كردن

با طهارت رمى كردن

با هر رمى تكبير گفتن

با هر رمى دعاى «الله اكبر اللهم ادحر...» خواندن

هنگام آمادگى براى رمى دعاى «اللهم هذه حصياتى فاحصهن وارفعهن فى عملى» خواندن

هنگام رمى، سنگريزه را به دست چپ گرفتن و با دست راست انداختن

سنگريزه را برانگشت ابهام (بزرگ) گذاردن و با ناخن انگشت شهادت انداختن (خذف)

پشت به قبله (و از رو به رو) جمره عقبه (اخرى) را رمى كردن ولى جمره هاى اولى و وسطى را رو به قبله رمى كردن

با فاصله (5/5 يا 7/5 مترى) جمره اخرى (عقبه) و بدون فاصله (و در كنار ايستادن) جمره هاى اولى و وسطى را رمى نمودن

واجبات سنگ رمى

ريگ بودن

بكر بودن

مباح بودن

از حرم بودن (ولى نه از ريگ هاى مسجدالحرام و مسجد خيف)

مستحبات سنگ رمى

سياه بودن

شكسته نبودن

از مشعر بودن

به اندازه سرانگشت بودن

سست و نيز خيلى سخت نبودن

نقطه نقطه و رنگ هاى مختلف داشتن

دانه دانه از زمين جمع آورى گرديدن

در صورت كثيف بودن شست و شويش دادن

نيابت رمى

فرموده اند در صورت وجود مشقت و حرج در رمى مى توان براى انجام آن نايب گرفت.

پاداش رمى

طبق روايت منقول از امام صادق (عليه السلام) هر كس رمى جمره كند، خداوند به پاداش هر سنگى گناهى از وى پاك مى كند. چون مؤمن سنگ

اندازد فرشته اى آن را مى گيرد و اگر غير مؤمن اندازد شيطان به او ناسزا گويد و مى گويد تو سنگ نزدى.

همراه رمى

جمرات سمبل شيطان شمرده شده اند و رمى به آنها در مناسك حج به منزله طرد و نفى شيطان تلقى مى شود و ابراز نوعى نفرت و انزجار از اوست و به مفهوم كلامى از امام سجاد (عليه السلام) هنگام رمى بر اين قصد بايد بود كه شيطان زده و رانده مى شود.

سابقه رمى (1)

1. محل جمرات، در جاهليت محل نصب سه بت بوده است.

2. محل جمرات، محل سنگسار شدن سه تن از اهالى مكه است كه در حمله ابرهه به مكه براى منافع شخصى با او همدست شده به جاسوسى مبادرت كردند.

3. حضرت آدم (عليه السلام) در محل جمرات شيطان را كه بر او آشكار شده بود با هفت سنگريزه براند.

4. حضرت ابراهيم (عليه السلام) بعد از ساختن خانه خدا شيطان را كه در محل جمرات بر او آشكار شده بود با هفت سنگريزه

1. طبق نقل ها

از خود براند (هم در روز قربانى و هم در دو روز بعد) .

5. حضرت ابراهيم (عليه السلام) به هنگام قربانى كردن حضرت اسماعيل (عليه السلام) شيطان را كه در صدد برآمد تا او را از اين كار باز دارد در محل جمرات رمى نمود.

6. حضرت ابراهيم و حضرت اسماعيل و حضرت هاجر (عليهم السلام) شيطان را كه در مواضع جمرات در قيافه ناصحى درصدد برآمد با وسوسه آنها را از قربانى نمودن (حضرت اسماعيل) باز دارد به ترتيب (در يكى از مواضع) با هفت سنگريزه براندند.

رمى جمار

(جِ) اصطلاح تفصيلى (ك) رمى

1. رمى

جمار ثلاث

2. رمى جمار ثلاثه

3. رمى جمار ثلث

4. رمى جمار حج

رمى جمرات

(جَ مَ) اصطلاح تفصيلى (ك) رمى

1. رمى جمرات ثلاث

2. رمى جمرات ثلاثه

3. رمى جمرات ثلث

4. رمى جمرات حج

رمى جمره اخرى

(جَ مَ رَ ءِ اُ را) در مراسم حج، پرتاب هفت سنگريزه است به سومين جمره در منى (يعنى جمره عقبه) در هر يك از روزهاى دهم و يازدهم و دوازدهم ذى حجه. در روز دهم (روز عيد) فقط همين يك جمره رمى مى شود و چهارمين عمل حج است و در دو روز بعد آخرين رمى جمره هاست كه بعد از رمى جمره وسطى صورت مى پذيرد (و آخرين عمل حج هستند) .

رمى جمره اولى

( اُ لا) در مراسم حج، پرتاب هفت سنگريزه است به اولين جمره در منى (جمرة الصغرى) در هر يك از روزهاى يازدهم و دوازدهم ذى حجه و اولين رمى جمره ها نيز در اين دو روز هست (كه آخرين عمل حج مى باشند) .

رمى جمره وسطى

( وُ طا) در مراسم حج، پرتاب هفت سنگريزه است به دومين جمره در منى در هر يك از روزهاى يازدهم و دوازدهم ذى حجه و دومين رمى جمره هاست كه بعد از رمى جمره اولى صورت مى گيرد (و آخرين عمل حج مى باشند)

رمى سه جمره

رمى جمار (جمرات) ثلاث (ل) همان (ك) رمى

رنك

(رِ) در پرده كعبه پره هايى هستند كه در زمينه اش عبارات ياحنان، يا منان و يا سبحان نوشته شده و در جامه مصرى در فاصله ميان قطعه هاى كمربند قرار داده مى شد اما در جامه سعودى از آن استفاده نمى شود. (ميقات حج ش 38 ص 100) .

رنوك

ابن جبير در سفرنامه خود از ظهور نوشته هاى نوين بر جامه كعبه ياد كرده كه آن «دو طغراى سرخ با دايره هاى سفيد كوچك» است و نوشته هايى در متن دايره هاى ياد شده وجود داشته كه شامل آياتى از قرآن كريم و نام خليفه بوده است. به نظر مى رسد كه اين نوشته ها همان آذين هاى زربفت بوده كه بعد از اين به نام قطعه هاى طلايى نوشته شده يا به رنوك و يا كردشيات معروف گرديده. (ميقات حج ش 29 ص 112) .

الرواء

(رَ) از اسامى زمزم است به معنى آب گوارا و همواره جارى و جوشان (ميقات حج، ش 28، ص 121)

روپوش كعبه

نام ديگرى براى (ك) پرده كعبه

روحاء

نام قسمتى در بخش ميانى (ك) بقيع

روزه دم متعه

(دَ مُ مُ عِ) روزه بدل هدى در حج است.

«در صورت فقدان قربانى در حج تمتع در منى (كه از واجبات است) بدل آن بايد ده روز روزه گرفت. سه روز در حج و مكه و هفت روز بعد از مراجعت» (ترجمه و شرح تبصره علامه، ص 176)

روضه

(رَ ضِ) اختصار (ك) روضة النبى

روضه بهشتى

(رَ ضِ ءِ بِ هِ) (ك) روضة النبى

روضه رسول

( رَ) اختصار (ك) روضة النبى

روضه شريفه

( شَ فِ) اختصار (ك) روضة النبى

روضه مسجدالنبى

(َ مَ جِ دُ نَّ) اختصار (ك) روضة النبى

روضه مطهره

( مُ طَ هَّ رِ) اختصار (ك) روضة النبى

روضه نبوى

( نَ بَ) اختصار (ك) روضة النبى

روضة النبى

(رَ ضَ تُ نَّ) مكانى است در ناحيه جنوبى مسجدالنبى به شكل مربع مستطيل به درازاى حدود 22 متر از غرب به شرق (بين حجره طاهره و منبر) و عرض حدود 15 متر از جنوب به شمال (از آغاز حد اوليه قبله مسجد تا منتهى اليه ديوار شمالى حجره) مجموعاً به مساحت 330 متر مربع. شهرت اين مكان به «روضه» (و نيز روضه نبوى، روضه شريفه، روضه مطهره، روضه رسول، روضة النبى) بر اساس حديثى از رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) است كه فرمودند: «ما بين بيتى (1) و منبرى روضة من رياض الجنة» و در معنى و تفسير «روض الجنة» گفته اند مقصود اين است كه اين قسمت در آخرت به بهشت منتقل مى شود (و همانند ساير زمين ها از بين نمى رود) و عبادت كننده در آن همانند كسى است

كه داخل باغى از باغ هاى بهشت شده است.

مقامات روضه در محدوده روضة النبى، منبر و محراب و خانه و مرقد رسول الله و خانه حضرت زهرا و مزار احتمالى آن بانو قرار دارد.

فضيلت روضه روضة النبى برترين مكان اين مسجد و از بهترين اماكن روى زمين است. رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) همه روزه در اين جا براى اقامه نماز و جلوس بر منبر شريف رفت و آمد مى فرمود و روايات زيادى از آن جناب در فضيلت اين نقطه نقل شده و نماز خواندن و دعا نمودن و قرآن تلاوت كردن در روضة النبى افضل از ديگر مكان ها شمرده شده است. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 217؛ راهنماى حرمين

شريفين،

ج 5، ص 79)

روماه

يا (ك) كوه عينين

رومه

يا (ك) چاه رومه

رياض

شهرى است در ناحيه نجد در شمال شرقى مكه و مشرق مدينه و در فاصله حدود 950 كيلومترى جده. اين شهر پايتخت كشور عربستان سعودى است.

ريال

واحد پول كشور عربستان سعودى است معادل 20 قروش.

ريطه

(رَ طِ) پارچه اى لطيف و نرم (پارچه اى قرمز راه راه يمنى) كه اسعد ابوكرب پادشاه حمير دو قرن قبل از هجرت كعبه را با آن پوشاند. (حرمين شريفين، ص 90؛ ميقات حج، ش 25، ص 86)

1. و به روايتى ديگر «قبرى».

ز

زائر

(ءِ) مقابل مجاور و مقيم. كسى است كه به زيارت (و ديدار) مكان مقدسى مى رود. مثلاً به زيارت بيت الله، به زيارت قبر نبى الله و به زيارت قبور ائمه هدى و غالب مسلمانان به زيارت مزار پيامبر و ائمه (صلوات الله عليهم اجمعين) مى روند و با خواندن زيارتنامه اداى احترام مى نمايند. گر چه وهابيه كه بر عربستان سعودى حاكمند غالباً زيارت قبور و اقامه نماز در بقاع را ناروا مى شمرند اما غالب اهل سنت زيارت قبور را جايز و سبب حصول تنبه و كسب ثواب مى دانند. شيعه مخصوصاً در فضيلت و ثواب زيارت قبور معصومين و امامزاده ها اخبار بسيار نقل مى كند.

زائران بيت الله

مسلمانانى كه بنابر وجوب دينى يا از روى استحباب به زيارت خانه خدا مى روند.

زائران مدينه بعد

حاجيانى كه بعد از انجام مناسك حج، به مدينه جهت زيارت مزار رسول خدا (و ائمه اطهار) مشرف مى شوند.

زائران مدينه قبل

مسلمانانى كه قبل از انجام مناسك حج، به مدينه جهت زيارت مزار رسول خدا (و ائمه اطهار) مشرف مى شوند.

زاد توشه راه.

از شرايط وجوب حج داشتن زاد است مطابق شأن مكلف، از خوردنى و آشاميدنى و ساير مايحتاج انسان در سفر يا پول نقد به اندازه اى كه بتوان توشه رفت و برگشت را فراهم نمود. (مناسك حج، مسئله 17)

زاد و راحله

از شرايط وجوب حج داشتن زاد (توشه راه) و راحله (وسيله سوارى) است مطابق شأن

زقاق الحجر

(زُ قُ لْ حِ) كوچه اى (تخريب شده) در مكه در محل (ك) مولد فاطمه

زقاق الطوال

( طُّ) كوچه اى (تخريب شده) در مدينه در محل (ك) دارالنابغه

زقاق العطارين

( لْ عَ طّ) كوچه اى (تخريب شده) در مكه در محل (ك) مولد فاطمه

زقاق المولد

( لْ مُ لِ) كوچه اى (تخريب شده) در مكه در محل (مولد نبى)

زمازم

(زَ زَ) از نام هاى زمزم است. (ع)

زمزم

(زَ زَ) (زُ مَ زَ) (1) (زُ مَّ زِ) (2) نام چاه (يا چشمه) مقدسى است داخل مسجدالحرام واقع در 18 مترى

جنوب شرقى كعبه مقابل زاويه اى كه حجرالاسود در آن قرار دارد. طبق روايات اين چشمه را حضرت جبرئيل آن گاه پديد آورد كه تشنگى بر حضرت اسماعيل و حضرت

1. ضبط (ميقات حج، ش 28، ص 124) .

2. ضبط (ميقات حج، ش 28، ص 124) .

هاجر (كه توسط حضرت ابراهيم از سرزمين فلسطين كنعان به صحراى خشك و بى آب عربستان كوچانده شدند) غلبه كرد. و برخى روايات جوشش آب زمزم را به سودن پاشنه پاى حضرت اسماعيل (تشنه و بى قرار) به زمين نسبت داده اند. پيدايش چاه زمزم در مكه سبب شد تا قبايلى در آن سكنى گزينند و بعدها قبيله جُرهُم كه حرمت حرم و خانه كعبه را رعايت ننمودند چون دانستند ولايت و رياست كعبه از دستشان خارج مى شود، چاه زمزم را پر كردند تا اين كه چند سال قبل از ولادت حضرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) اين چاه به دست مبارك حضرت عبدالمطلب حفر گرديد (و بعداً حوض هايى در پيرامون زمزم به طور مجزا ساخته شد كه براى آشاميدن و وضو از آن استفاده مى شد، حوضى در سمت ركن حجرالاسود براى آشاميدن و حوضى در مقابل صفا براى وضو ساختن) . چاه زمزم در طى زمان كم آب شد به طورى كه گاهى اوقات مى خشكيد، از جمله در عهد مهدى و هارون و امين عباسى حفارى به عمل آمد و در سال

هاى 223 و 224 هجرى نيز بر عمق آن افزودند. در سال 322 هجرى نيز بر عمق آن افزودند. در سال 322 آب آن قطع گرديد كه پس از لايروبى قدرت آبدهى آن چندين برابر گرديد. در سال 822 هجرى چاه زمزم تعمير و توسعه يافت و در سال 1383 هجرى قمرى آل سعود ساختمان دو طبقه روى زمزم را تخريب كردند و به صورت زيرزمينى در آوردند. در اين تغييرات چاه زمزم به فاصله حدود 5 مترى از كف مسجدالحرام واقع شد و دهانه يك مترى آن وسعتى دو و نيم مترى يافت و عمق كم چاه نيز به 30 (يا 40) متر رسيد. حاليه براى رفتن بر سر چاه زمزم دو رديف پله هاى عريض جداگانه (جهت مردان و زنان) تعبيه شده كه به زير صحن مسجد منتهى مى شود كه محوطه اى نسبتاً وسيع است و در انتهاى سمت چپ محوطه مردانه چاه زمزم قرار دارد كه درون اتاقكى شيشه اى با نرده هاى آهنى محصور شده و روى چاه موتور پمپ برقى نصب گرديده كه آب چاه را به درون مخازن زيرزمينى شبستان هدايت مى كند و از آن جا توسط لوله هاى شيردارى كه در اطراف كشيده شده در درون محوطه و ديگر نقاط حرم در اختيار زائران است. زمزم معجزه بى پايان الهى است.

فضيلت زمزم

بهترين آبى كه از زمين مى جوشد آب زمزم است. (منقول از رسول الله)

خداوند زمزم را حايلى ميان بهشت و دوزخ قرار داده است. (منقول از حضرت امير)

زمزم نهرى بهشتى است كه جرعه اى از آن در زمين جوشيده است. (روايت)

تسميه زمزم

جهت نام را با توجه به معانى مختلف زمزم (1) متفاوت ذكر كرده اند. به خاطر:

زيادتى آب آن

گوارايى آب آن

حركت و جوشش آب آن

زمزمه حضرت جبرئيل بر سر آن

زمزمه فارسيان در حج بر سر آن

زمزمه و نيايش عده اى بر سر آن

زمزمه شاپور شاه ايران بر سر آن

زمزمه ملايم آب در حال جوشش آن

جلوگيرى كردن حضرت هاجر از پراكندگى آن (با ريختن خاك در اطراف چشمه)

خطاب حضرت هاجر به آن جهت ايستادن. آن گاه كه آب جوشيد و زيادتى كرد آن حضرت از بيم آن كه پيش از پركردن ظرف خود، آب پراكنده شود (و در زمين فرو رود) و يا اين كه زيادتى آب براى فرزندش خطر به بار آورد در مقام خطاب به آب دو واژه مشابه «زم» «زم» (به معنى بس است يا از حركت بايست) را به كار برد.

استحباب زمزم طبق روايت مستحب است استفاده از زمزم:

1. كثرت، حركت، محل زمزمه اهل دعا، خواندن مجوس در هنگام نيايش و غذا خوردن، كنترل آب از پراكندگى، ايست كردن، آب گواراى شيرين اندكى شورطعم.

براى خوردن

براى بدن شستن

براى شفا نوشيدن

براى هديه بردن

براى سعى (صفا و مروه) نوشيدن

براى پس از طواف و نماز، نوشيدن و سر و صورت شستن

همراه زمزم به مفهوم كلامى از امام سجاد (عليه السلام) بر سر آب زمزم نيت آن بايد داشت كه از اين پس نظر به انجام اطاعت باشد و چشم بر گناهان بسته.

اسامى زمزم براى زمزم اسامى متعددى نقل شده كه از جمله اند:

ابرار، بركه، بره، بشرى، تكتم، حفيره عباسى، حفيره عبدالمطلب، حرميه، الراء، ركضه جبرئيل، الروا، زمازم، زمم، سالمه، سقيا، سقياء اسماعيل، سقياء الله اسماعيل، سيده،

شافيه، شباعه، شباعه العيال، شراب الابرار، شفاء، شفاء سقم، صافيه، طاهره، طعام، طعام الابرار، طعام طعم، طيبه، عافيه، عصمه، عونه، قرية النمل، كافيه، لا تدم، لا شرق، مباركه، مرويه، مضمونه، مضنونه، مغذيه، مكتومه، مكنونه، مؤنسه، ميمونه، نافعه، نقرة الغراب، هزمه اسماعيل، هزمه جبرئيل، هزمه ملك. (حرمين شريفين، ص 20 و 23 و 55 و 113؛ راهنماى حرمين شريفين، ج 1، ص 203 و 204؛ الاعلاق النفيسه، ص 55؛ توضيح مناسك حج، ص 141؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 60 و 61؛ حجة التفاسير، ص 94؛ احكام حج و اسرار آن، ص 90؛ ثواب اعمال حج، ص 35؛ طبقات، ص 67؛ ميقات حج، ش 4 و 5 و 10 و 28؛ دايرة المعارف فارسى؛ لغت نامه؛ و...)

زمزميين

(زَ زَ مَ) گروهى كه به سقايت حجاج مى پرداختند. گروه زمزميه كه در نزديكى حرم وسايل كار خود را از قبيل كوزه و مخازنى (كه آب را خنك نگه مى داشت) به حجاج اجاره مى دادند و علاوه بر اين به انجام برخى خدمات براى حجاج (در مقابل دريافت پول) مى پرداختند. (نگاه كنيد به: ميقات حج، ش 17، ص 130 و 131)

زمم

(زَ مَّ) از نام هاى زمزم است (ميقات حج، ش 10، ص 9؛ ش 28، ص 121)

زيارت

رفتن به اماكن مقدسه مدينه و به جا آوردن آداب آن را «الزياره» گويند.

زيارت حج

مقصود به جاى آوردن اعمال حج است.

زيارت دوره

مقصود رفتن به اماكن زيارتى و ديدنى اطراف مدينه است. (حج آن طور كه من رفتم، ص 53)

زيارت عمره

مقصود به جاى آوردن اعمال عمره است.

زينت كعبه

طواف است. (ميقات حج، ش 7، ص 21)

زيورهاى كعبه

(ك) حلى الكعبه

س

سابقه الحاج

(بِ قُ لْ)

1. كسى را گويند كه بر حاجيان در رسيدن به مكه پيشى گيرد. (راهنماى دانشوران)

2. آن كه پيشاپيش كاروان حجاج به شهر آيد و خبر فرا رسيدن آنان باز دهد. (فرهنگ فارسى؛ لغت نامه)

سادات نخاوله

(ك) نخاوله

ساق

از اسامى مكه است. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 36)

سالار حاج

امير حاج (ك) امارت حج

سالمه

(لِ مِ) از اسامى زمزم است (الاعلاق النفيسه، ص 55؛ حرمين شريفين، ص 23)

سبوحه

(سَ بُّ حِ) (سَ حِ) از اسامى مكه است و اسم دره اى است در قرب جبل الرحمه (لغت نامه؛ ميقات حج، ش 4، ص 146؛ ش 21، ص 128؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 36)

ستار كعبه

(س) همان (ك) پرده كعبه

ستون ابولبابه

(سُ نِ اَ لُ بِ) همان (ك) ستون توبه

ستون اماميه

( اِ ىِّ) از ستون هاى مسجدالنبى است. بعضى از رسائل ستون پيش جانب غربى حجره طاهره را گويند كه محاذى سرمقدس رسول الله است. (راهنماى حرمين شريفين، ج 5، ص 108 و 109)

ستون توبه

( تَ بِ) يا «ستون ابولبابه» از ستون هاى مسجدالنبى است واقع ميان ستون عايشه و ستون حرس (و دومين ستون از حجره و چهارمين ستون از منبر مى باشد) و دعا كردن و نماز خواندن در كنار آن معروف و مستحب است و رسول خدا نوافل خود را در اين جا به جاى مى آورد و بعضاً «در اين جا اعتكاف مى فرموده اند» و اكنون نام «اسطوانة التوبه» بر آن است. شهرت اين ستون به «ابولبابه» و «توبه» از آن جهت است كه ابولبابه (رفاعة بن عبدالمنذر) از صحابه خود را به آن بست و از عمل خويش توبه نمود. عمل او به نقلى تخلف از غزوه تبوك بود و به نقلى ديگر نوعى اطلاع رسانى به دشمن بود، به اين ترتيب كه او به تقاضاى يهود بنى قريظه كه به علت خيانت در محاصره مسلمين قرار گرفته بودند روانه مذاكره شد و در جواب پرسش آنها كه در صورت تسليم چه اتفاق خواهد افتاد با اشاره به گلوى خود به كشته شدن آنها اشاره كرد. ابولبابه در بازگشت از اين اطلاع رسانى به دشمن كه برخلاف وظيفه اش بود آن چنان پشيمان شد كه به قصد توبه مستقيماً به طرف مسجد رفت و خود را به ستونى بست و سوگند خورد تا آب و غذا نخورد مگر اين كه خداوند توبه اش را بپذيرد. ابولبابه مدت 3

( يا 6 يا 7 يا 15) شبانه روز تنها به جهت اداى فرايض از ستون (و به وسيله همسر يا دخترش) باز مى شد تا به حالت بيهوشى در آمد.

و خداوند توبه اش را پذيرفت و پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) او را بگشاد. (مجمع البيان، ج 10، ص 197؛ منهج الصادقين، ج 4، ص 181 و 311؛ النهايه، ص 291؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 204)

ستون تهجد

( تَ هَ جُّ) از ستون هاى مسجدالنبى است و آخرين ستونى است كه در دوران حضرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) وجود داشت و اين جا محل تهجد و شب زنده دارى آن جناب بوده است. مكان اين ستون در كنار محل اصلى باب جبرئيل قبل از توسعه مسجدالنبى قرار داشته كه اكنون در داخل ضريح قرار گرفته است. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 208)

ستون جزعه

( جَ زَ عِ) همان (ك) ستون حنانه

ستون حرس

(حَ رَ) (حَ) همان (ك) ستون محرس

ستون حنانه

(حَ نّ نِ) از ستون هاى مسجدالنبى است واقع در سمت مغرب محراب نبوى و نزديك ترين ستون ها به محراب نماز رسول اكرم است و چسبيده به ديوار قبلى مسجد. اين ستون به نام هايى موسوم است:

1. علم رسول الله

2. جزعه. نامى است كه بعدها به آن داده شد.

3. مخلقه. به جهت آن كه عطر و خلوق بر آن مى سوزانيدند و يا اصحاب قبل از ملاقات با حضرت در اين مكان خود را خوشبو و عطرآگين مى نمودند.

4. حنانه.تا اوايل قرن چهاردهم بر بالاى اين ستون نام «استوانه حنانه» ديده شده است. حنانه به معنى نالنده است و گويند در اين محل درخت خرمايى بود كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) هنگام خطبه بر آن تكيه مى فرمود (و چون منبر ساخته شد، اين درخت از فراق حضرت حنين (ناله) سرداد و لذا آن را حنانه (به معنى بانگ شتر ماده اى كه از بچه خود جدا مى شود) گفتند و حضرت اين درخت را در بر گرفت تا آرام شد. طبق نقل ها، اين درخت بعداً دفن گرديديا به فرموده حضرت درخت را كندند (و در زير منبر) مدفون نمودند و يا بنى اميه هنگام نوسازى مسجد اين درخت را بريدند. (حيوة القلوب، ج 2، ص 201؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 203 و 212 و 213؛ و...)

ستون سرير

(سَ) از ستون هاى مسجدالنبى است و اولين ستون از سمت قبله و متصل به ضريح و ديواره غربى حجره پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) است و تسميه سرير از آن جهت است كه:

تخت حضرت در كنار آن قرار

داشت و با تكيه بر آن به پاسخگويى مسائل مسلمين و برآورده ساختن نيازمندى هاى ايشان مى پرداختند.

در اين جا كه مكان اعتكاف حضرت بود، برگ بزرگ خرمايى مى گسترانيدند و آن جناب بر آن دراز مى كشيدند. (مدينه شناسى، ج 1، ص 108؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 206)

ستون عايشه

همان (ك) ستون مهاجرين

ستون على

همان (ك) ستون محرس

ستون قرعه

( قُ عِ) همان (ك) ستون مهاجرين

ستون محرس

) مُ حَ رِّ) (مَ رَ) از ستون هاى مسجدالنبى است و دومين ستون مدورى است كه متصل به ضريح از ديوار غربى است (و ميان ستون هاى سرير و وفود قرار دارد) . اين ستون به نام هايى موسوم است:

1. ستون على بن ابى طالب (ع)

2. مصلى على. به نقلى چون محل نماز حضرت على (عليه السلام) بوده است.

3. حرس. و امروزه نيز نام «استوانة الحرس» بر آن ديده مى شود. ظاهراً هنگامى كه گروه هاى ناآشنا به ملاقات پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) مى آمدند حضرت على (عليه السلام) در كنار آن از آن جناب حراست مى كردند. (مدينه شناسى، ج 1، ص 107؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 207؛ حج و انقلاب اسلامى، ص 122؛ قبل از حج بخوانيد، ص 156)

ستون مخلقه

( مُ خَ لَّ قِ) از ستون هاى مسجدالنبى.

1. (ك) ستون حنانه

2. (ك) ستون مهاجرين

ستون مربعة القبر

( مُ رَ بَّ عَ تُ لْ قَ) همان (ك) ستون مقام جبرئيل

ستون مقام جبرئيل از ستون هاى مسجدالنبى است كه ستون «مربعة القبر» هم ناميده مى شود و به موازات ستون هاى محرس و وفود است. ليكن اكنون ستون «مربع قبر» در داخل ضريح و منتهى اليه حجره شريف قرار دارد و قابل ديدن نيست. در كنار اين ستون درِ خانه حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) قرار داشت و هنگامى كه دسترسى بدين محل ممكن بود به عنوان يكى از نقاط بسيار متبرك، محل عبادت به شمار مى آمد ولى قرن ها است كه قابل دسترسى نمى باشد. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 208؛ آثار اسلامى مكه و مدينه، ص 78)

ستون مهاجرين

( مُ جِ) از ستون هاى مسجدالنبى است كه در وسط ستون هاى اصلى ديگر مسجد و در كنار ستون توبه قرار دارد. (سومين ستون است از منبر و از قبر) نماز گزاردن در كنار اين ستون مورد سفارش بسيار قرار گرفته است. اين ستون به جهاتى به نام هايى موسوم است:

1. مخلقه. به جهت آن كه بر آن خلوق مى آويختند.

2. مهاجرين. چون مهاجرين گرداگرد آن نشسته و نماز مى گزاردند و لذا محل اين ستون «مجلس المهاجرين» هم نام گرفت.

3. عايشه. به جهت آن كه عايشه احاديثى در فضل اين ستون روايت كرد و اكنون نيز بر بالاى آن نام «اسطوانة العايشه» ديده مى شود.

4. قرعه. به جهت روايت منقول از پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) كه فرمودند در مسجد من مكانى است قبل از اين ستون كه اگر مردم مى دانستند در كنار آن نماز نمى گزاردند

مگر آن كه بين خود (براى نماز خواندن) قرعه مى زدند. (مدينه شناسى، ج 1، ص 108؛ تعمير و توسعه مسجد شريف نبوى، ص 77؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 203)

ستون وفود

(وُ) از ستون هاى مسجد النبى است. سومين ستون گرد و مدور از سمت قبله مى باشد (كه بعد از ستون هاى سرير و محرس) به ضريح حضرت (در ضلع غربى) متصل است. اين جا محل جلوس پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) براى ديدار با وفود و دسته ها و قبايل عرب بود كه در اين مكان اسلام مى آوردند و يا با ايشان ملاقات مى كردند. (و به اين علت نام وفود به خود گرفته است) قبل از مسقف شدن قسمت صحن مسجد در زمان آن جناب، اين ستون آخرين ستون شبستان از سمت شمال بوده است. رجال و بزرگان صحابه به ويژه بنى هاشم در كنار آن مى نشسته اند و به اين علت به محل آن «مجلس قلاده» نيز گفته مى شد. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 207؛ تعمير و توسعه مسجد شريف نبوى، ص 80)

سدانت

(سِ نَ) از (ك) مناصب كعبه و آن كليددارى و پرده دارى بيت الله مى باشد و بعد از بناى بيت به دست حضرت ابراهيم (عليه السلام) سدانت كعبه با حضرت اسماعيل (عليه السلام) و سپس با اولاد آن حضرت بود. طبق نقل بنى جُرهُم آن را غصب نمودند و بنى خُزاعِه نيز آن را از بنى جرهم گرفتند و مدت پنج قرن متولى كعبه بودند تا آن كه مبتلا به فساد شدند و قُصَى بن كِلاب آنان را راند و به پسر خود عَبْدُالدار سپرد و آن گاه به «شيبه» رسيد. و قبل از فتح مكه سدانت كعبه را آل شَبْيَه (بنى شيبه) به عهده داشت و بعد از فتح مكه نيز

رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) كليد كعبه را به آنان سپرد و از آن زمان تاكنون كليد در دست خاندان «شبيه» است و بزرگ ترين فرد خانواده «كبيرالسدنه» است. (ميقات حج، ش 15، ص 82 و 86 و 101؛ ش 16، ص 175؛ و...)

سدنة البيت

(سَ دَ نَ تُ لْ بَ) پرده داران خانه كعبه. (ل)

سدنه كعبه

(سَ دَ نِ ءِ) خادمان كعبه (لغت نامه، ذيل سدنه) (ل)

سدوا الخلل

(سَ دُّ لْ خِ لَ لَ) اتموالصف الاول فالاول

سر تراشيدن

همان (ك) حلق

سعديه

معروفيت ميقات يلملم (ارمغان حج، ص 27)

سعودى

شهر دودمان حاكم بر (ك) عربستان سعودى

سعى

اصطلاح خلاصه شده (ك) سعى صفا و مروه

سعى بين صفا و مروه

اصطلاح تفصيلى (ك) سعى صفا و مروه

سعى صفا و مروه

(سَ عْ ىِ صَ وَ مَ وِ) ان الصفا والمروة من شعائر الله فمن حج البيت اواعتمر (بقره 98 158)

سعى طى فاصله (رفت و برگشت) ميان دو كوه صفا و مروه است در مكه جنب مسجدالحرام در مراسم حج و عمره با رعايت شرايط خاص و از واجبات ركنى است. عبادت سعى در حج و عمره بعد از نماز طواف زيارت بايد صورت گيرد و زمان انجام آن در حج و عمره متفاوت است:

1. عمره. سعى چهارمين عمل عمره (ها) است كه در لباس احرام صورت مى گيرد. در عمره تمتع از اول شوال تا قبل از ظهر روز نهم ذى حجه و در عمره مفرده در طول سال (جز ايام اختصاصى حج) .

2. حج. سعى نهمين (1) عمل حج (تمتع وقران) است كه در لباس غير احرام (لباس معمولى) صورت مى گيرد و زمان آن از روز دهم تا روز دوازدهم (و يا تا آخر) ذى حجه است.

واجبات سعى

نيت كردن

از صفا شروع كردن

به مروه آن را ختم نمودن

هفت بار (2) رفت و برگشت كردن.

از راه متعارف رفت و برگشت نمودن

به طور مستقيم و از جلو رفت و برگشت نمودن (نه به حالت عقبى و يا پهلو رفتن)

مستحاب سعى

به حال گريه بودن

با لباس طاهر بودن

با غسل و وضو بودن

پياده رفت و برگشت كردن

ابتدا از باب صفا به كوه صفا رفتن

با سكينه و اعتدال رفت و برگشت نمودن

در قسمتى از مسير حركت (مردان) هروله كردن

رفت و برگشت را بدون ضرورت قطع ننمودن

در ابتداى رفتن به صفا حجرالاسود را بوسيدن و مس كردن

رفت و برگشت را بلافاصله بعد

از نماز طواف به جاى آوردن

ماندن بر كوه هاى صفا و مروه (بالاخص صفا) را طولانى كردن

روى كوه ها و طول رفت و برگشت اذكار و ادعيه (وارده را) خواندن

بيش از رفت و برگشت از آب زمزم خوردن و به سر و پشت و شكم پاشيدن

در آغاز سعى بر بالاى كوه صفا رفتن و به جانب كعبه و ركن نظر كردن و ايمان خود و بستگان را به خداوند سپردن و نعمت هاى خداى تعالى را به خاطر آوردن و ذكر اذكار (وارده) نمودن.

هروله

نوعى راه رفتن و حركت است از دويدن پايين تر و از راه رفتن معمولى بالاتر (كوتاه برداشتن قدم ها) همراه با تكان دادن شانه ها. و اما فاصله اى كه در مسعى مستحب است به صورت هروله طى شود حدود هفتاد و پنج متر است كه از طرف مسجد حد اين مسافت از يك طرف برابر است با باب بازان و از طرف ديگر برابر است با باب على و در هر يك از دو مسير رفت و برگشت دو ستون سبز رنگ (كه با چراغ مهتابى سبز رنگ هم مشخص شده) نقطه شروع و ختم هروله را مشخص كرده اند. و از جهت سابقه عمل هروله به اختلاف گفته اند:

در اين قسمت شيطان بر حضرت ابراهيم (عليه السلام) ظاهر شد و آن جناب اين قسمت را تندتر پيمود.

در اين قسمت حضرت هاجر (عليها السلام) در رفت و آمد براى جست و جوى آب، با اضطراب ناشى از تشنگى فرزند مى گذشت.

ناشى از دستور حضرت رسول (صلى الله عليه وآله وسلم) در عمرة القضاء است از باب آن كه مشركين

خبر دادند كه ياران پيامبر در

1. هشتمين عمل حج افراد.

2. هفت شوط.

سختى به سر برده و خسته اند و آن جناب براى خنثى نمودن اين شايعه فرمان هروله و آشكار ساختن قدرت را صادر فرمود.

سابقه سعى

حضرت هاجر (عليهاالسلام) در جست و جوى آب براى رفع تشنگى فرزندش حضرت اسماعيل (عليه السلام) فاصله صفا و مروه را طى كرد. (1)

حضرت ابراهيم (عليه السلام) در اين جا به تعقيب شيطان كه تجسم يافت پرداخت و او را از ساحت قدس خداوند دور ساخت.

نيابت سعى

فرموده اند در صورت مشقت و حرج در سعى، مى توان براى انجام اين عمل نايب گرفت.

همراه سعى

به مفهوم كلامى از امام سجاد (عليه السلام) در سعى قصد آن بايد داشت كه از آن پس بين حالت خوف و رجا به سر برند، و بنابر روايات اين جا محل بيدار كردن متكبران است.

سعى وادى محسر

يعنى هروله كردن در زمان عبور از وادى (ك) محسر (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

سعى هفت شوط

اصطلاح ديگرى است از (ك) سعى صفا و مروه. چون هر رفت و يا برگشتى را بين صفا و مروه شوط گويند. و لذا چهار شوط از صفا به مروه است و سه شوط از مروه به صفا.

سعيين

(سَ ىِ) مقصود دو سعى صفا و مروه است يكى در عمره و يكى در حج.

سفارت

(سَ رَ) يكى از (ك) مناصب كعبه

سفرالى الله

(اِ لَ لاّ) سفر مكه را گويند. (تفسير نمونه، ج 9، ص 103)

سقايت

(سِ ىَ) آب دادن زائران كعبه از (ك) «مناصب كعبه» كه در اختيار عباس بن المطلب بود. (ع)

سقاية الحاج

(سِ ىَ تُ لْ جّ) يا (ك) سقاية العباس (مسالك و ممالك، ص 18)

سقاية العباس

(َ عَ بّ) اتاقى بود در مسجدالحرام در فاصله 80 ذراعى حجرالاسود (در شرق كعبه و جنوب زمزم) و گويند جايى بوده كه عباس بن عبدالمطلب حاجيان را آب مى داده است.

اين اتاق بزرگ يا خانه به شكل مربع بوده و در بالاى آن گنبد بزرگى قرار داشت و در چهار قسمت آن شبكه هاى آهنى قرار داده بودند و در جهت شمالى آن از خارج دو حوض وجود داشت كه بين آن دو، در سقاية العباس قرار داشت. در وسط خانه (اتاق) حوض بزرگى بود كه از آب زمزم پر شده بدين طريق كه آب زمزم از مجرايى (به نام سماويه) از ديوار خانه گذشته و سپس از فواره حوض بزرگ وسط سقاية العباس خارج مى گرديد. ابن جبير سياح معروف عرب در قرن ششم كه بيت الله را زيارت كرده از «قبة الشراب» ياد مى كند كه به عباس منسوب است كه براى آب دادن به حاجيان ساخته شده و آب زمزم در آن جا خنك مى شود و اين كه شبانگاه آن را براى آشاميدن حاجيان در كوزه هايى به نام دَوْرَق (كه يك دسته دارد) بيرون مى آورند. ناصر خسرو نيز از «سقاية الحاج» ياد مى كند در برابر زمزم كه اندر آن خم ها نهاده باشند كه حاجيان از آن جا آب خورند. سقاية الحاج در سال 807 هجرى تعمير گرديد ولى امروزه اثرى از آن نيست. (حرمين شريفين، ص 23 سفرنامه ابن جبير، ص 125؛ سفرنامه ناصر خسرو، ص 95)

سقياء

(سُ) آب دادن و خوردن.

1. همان (ك) چاه سقيا

2. از اسامى زمزم است كه از طرف خداوند در برابر

تضرع هاجر به آن مادر و فرزندش اسماعيل عطا شد و لذا به آن سقياء اسماعيل و سقياء الله اسماعيل هم گفته اند. (ميقات حج، ش 10، ص 90 و 91؛ ش 28، ص 28، ص 120؛ راهنماى حرمين شريفين، ج 1، ص 203)

سقياء اسماعيل

همان (ك) سقياء (2)

سقياء الله اسماعيل

همان (ك) سقياء (2)

1. و لذا گفته اند سعى تجسم حالت انسانى است كه تلاش كرد و از رحمت خداوند مأيوس نشد.

سقيفه بنى ساعده

(سَ فِ ءِ بَ عِ دِ) سايبانى از حصير و شاخه هاى نخل متعلق به قبيله بنى ساعده از انصار كه در باب شامى و دركنار چاه بضاعه قرار داشت و در اين جا با هم به مشورت در امور مهم قبيله مى پرداختند و در اين جا بود كه در سال يازدهم هجرى با رحلت نبى اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) مهاجر و انصار با ناديده گرفتن جانشينى منصوص (حضرت على اميرالمؤمنين) جانشينى انتخابى را شكل دادند و در اين مكان بود كه براى خليفه منتخب بيعت گرفتند. در سال 1030 هجرى قمرى در محل سقيفه بنايى ساخته شد كه تا اوايل سده سيزدهم هجرى پا بر جا بود. اما اكنون مكان سقيفه (كه در شمال غربى مسجدالنبى و به فاصله 500 مترى آن قرار داشت) در تخريب ساختمان هاى اطراف مسجد از بين رفته است.

سكوى خواجه ها

سكوى موجود در مسجدالنبى در سمت راست درب ورودى باب جبرئيل و سمت چپ ورودى باب النساء. (ميقات حج، ش 21، ص 71)

سلام

(سَ) از نام هاى مكه است چون مركز امنيت و آرامش است. (ميقات حج، ش 4، ص 141؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 36)

سلع

همان (ك) كوه سلع

سلقه

(سَ لِ قِ) از نام هاى مدينه (كه در تورات آمده) به جهت دورى شهر از كوه هاى اطراف (ميقات حج، ش 7، ص 166؛ حرمين شريفين، ص 117)

سنگ زدن

همان (ك) رمى

سنگ مقام

1. حجرالاسود است.

2. مقام ابراهيم است.

سوق الطوال

(سُ قِ طُّ) بازار مجاور (ك) دارالنابغه

سوق هدى

(سَ قِ هَ دْ) همراه بردن قربانى از حين احرام در حج قران (فقه فارسى با مدارك، ج 3، ص 75)

سويقه

(سُ وَ قِ) دهى بود در اطراف مدينه و پيوسته مركز سكونت فرزندان امام مجتبى (عليه السلام) بود تا اين كه در زمان متوكل سويقه را ويران كردند و نخل هاى آن را بريدند و ديگر آباد نشد. (مقاتل الطالبيين، ص 410 و 462)

سه جمره

جمرات ثلاث، جمار ثلاثه، جمع (ك) جمره

سياق هدى

(هَ دْ) همراه بردن قربانى در حج قران. (گزيده اى از مسائل و فرهنگنامه حج، ص 64)

سيده

(سَ ىِ دَ) از اسامى زمزم است. (اعلاق النفيسه، ص 55؛ ميقات حج، ش 10، ص 91)

سيدة البلدان

( تُ لْ بُ) از اسامى مدينه است كه سيدالمرسلين را در خود دارد. (حرمين شريفين، ص 117؛ ميقات حج، ش 7، ص 166)

سيل

از نام هاى مكه است. ميقات حج، ش 4، ص 148؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 36)

سيل ام نهشل

(اُ مِ نَ شَ) شهرت سيلى است كه در زمان خليفه دوم وارد مسجدالحرام شد و سبب گرديد تا مقام ابراهيم از جاى خود كنده و به كعبه بچسبد و به زعم برخى به محلات پايين كعبه برده شود. وجه تسميه آن است كه صاحب اين نام در اين سيل غرق گرديد. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 56)

سيل كبير

همان (ك) قرن المنازل

ش

شئون الحاج

(شُ ءُ نُ لْ) اداره اى است در مكه و جده و عرفات و منى براى راهنمايى و رسيدگى به اظهارات حجاج (راهنماى حرمين شريفين، ج 1، ص 230؛ راهنماى حجاج و تاريخچه حرمين و مزارات، ص 63)

شاخ داخلى

شاخ سفيد و كوچكى است كه درون شاخ معمولى حيوان قرار دارد و در قربانى اگر شاخ داخلى شكسته باشد كفايت نمى كند. (مناسك حج، مسئله 384)

شاخ شيطان

تعبيرى از فرقه مذهبى (وهابيه) حاكم بر (ك) عربستان سعودى

شادروان

همان (ك) شاذروان

شاذروان

(ذُ ذِ ذُ) يا «شادروان» (اصل اين كلمه فارسى است و در عربى به صورت شاذروان وارد شده) نام قسمتى از بناى كعبه است و آن برآمدگى هاى كوتاهى مى باشد كه پايين ديوارهاى خارجى كعبه را احاطه كرده است. اين برآ مدگى (يا سنگ نماى پايين خانه كعبه) در جهات شرقى و غربى و جنوبى بشكل پخ و سراشيب (مورب) مى باشد و در جهت شمالى (طرف حجر اسماعيل) به صورت پله است. شاذروان را «تأزير» هم مى گويند، چون براى كعبه مانند ازارى است. شاذروان قسمت باقى مانده يا نشانه محل ديوار قبلى كعبه است و فقها آن را جزو خانه خدا و سطح اوليه آن مى دانند كه هنگام طواف واجب نبايد بر روى آن راه رفت و دست و يا پا روى آن گذاشت و به همين منظور سطح شاذروان را سراشيب ساخته اند و در اطراف حجر هم كه سراشيب نيست از آن جهت است كه در طواف نبايد وارد حجر شد. حدود ارتفاع شاذروان را از سطح زمين و عرض آن را به نقلى چنين آورده اند:

شمال، ارتفاع 15، عرض 35 سانتيمتر

جنوب، ارتفاع 24، عرض 87 سانتيمتر

شرق، ارتفاع 22، عرض 66 سانتيمتر

غرب، ارتفاع 28، عرض 80 سانتيمتر (1) (تاريخ و آثار اسلامى، ص 49؛ حج و انقلاب اسلامى، ص 79؛ حرمين و شريفين، ص 74؛ سفرنامه مكه، ص 257؛ حج و عمره، ص 158؛ فرهنگ دانستنى هاى پيش از سفر به خانه خدا، ص 206؛ دايرة المعارف فارسى، ذيل كعبه)

شاعره

(عِ رِ) نشان هاى حج و طاعت ها كه آن جا كنند. (لغت نامه)

شافيه (ىِ)

1. از

نام هاى زمزم است. و شفاء من كل سقم (سيرى در اماكن سرزمين وحى، ص 112)

1. شاذروان در آخرين مرمت كعبه در سال 1417 هجرى بازسازى شد و ارقام جديد در صورت تغيير به دست نيامد.

2. از نام هاى مدينه است. ترابها شفاء من كل داء. (حرمين شريفين، ص 117؛ ميقات حج، ش 7، ص 166)

شاة

يا (ك) دم شاة

شاهد

(هِ) و شاهد و مشهود (بروج 3)

1. روز عيد قربان است.

2. حجر الاسود و يا... (تفسير نمونه)

شاه مربع نشين

كنايه از خانه كعبه به اعتبار آن كه مربع است (فرهنگ: رشيدى، نفيسى، برهان قاطع)

شباشعه

از نام هاى مكه است (تاريخ مكه، ص 15)

شباعه

(شُ عِ) از نامهاى زمزم در عهد جاهليت چون سير كننده خورنده است (لغت نامه؛ ميقات حج، ش 10، ص 90)

شباعة العيال

(شُ بّ عَ تُ لْ عِ) از نام هاى زمزم. (ميقات حج، ش، ص 91)

شباك

(شُ بّ) بناى فعلى مقصوره يا حجره در زاويه جنوب شرقى مسجدالنبى داراى ضريح يا حصارى خارجى است كه در اصطلاح اهل مسجد به «الشباك» معروف است. (مدينه شناسى، ج 1، ص 85)

شب ماندن در مشعر

همان (ك) وقوف در مشعر

شب ماندن در منى

همان (ك) وقوف در منى

شب هاى تشريق

(ك) ايام تشريق

شيبيين

(شَ ىِّ) پرده داران كعبه اند (سفرنامه ابن جبير، ص 130)

شجره

(شَ جَ رِ) نام درختى است در ذى الحليفه. حضرت رسول (صلى الله عليه وآله وسلم) هر وقت از مدينه به مكه مى آمدند در آن جا محرم مى شدند. (لغت نامه)

شجره

حنانه همان (ك) ستون حنانه

شراب الابرار

(شَ بُ لْ اَ) از اسامى زمزم است كه نوشيدنى پارسايان است. (ميقات حج، ش 10، ص 90)

شرط تحلل

(تَ حَ لُّ لْ) آن است كه زائر كعبه زمان احرام گرفتن از خداى مى خواهد كه او را وقت احصار حلال كند و به تعهدات ناشى از احرام نگيرد. اما با صراحت سوره بقره (196) كه آمره است و دستور داده كه هَدىْ تحلل (قربانى احلال) به قربانگاه فرستد و پيش از ذبح سر نتراشد شرط مذكور خلاف آيه و بى اعتبار است. قارن اگر شرط تحلل كند هدى سياق از او ساقط نگردد و بايد در سال آينده حج قران كند. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

شرطة الحاج

(شُ طَ تُ لْ) سرپرستى حفاظتى حجاج (در عربستان سعودى) است.

شرفاى مكه

(شُ رَ) حج (ك) شريف مكه

شريفه

(شَ رَ ىِ ّ) مدينة الحاج. آسايشگاه هايى بوده است نزديك فرودگاه سابق جده، مختص اقامت موقت حجاج هنگام ورود و خروج.

شريف مكه

(شَ) لقب بزرگ و رئيس مكه. عنوان كسى كه در مكه حكومت مى كرد. شريف امر نگهبانى و مراقبت و سرپرستى حجاج را عهده دار بود. در دوره شرفاء مراسم حج بسيار باشكوه برگزار مى شد. گويند در مراسم حج، شريف مكه لباس سفيد پوشيده به نشانه اطاعت از خدا شمشيرى به گردن خود آويخته به طواف برگرد خانه كعبه مى پرداخت و پس از آن كه شريف مكه طواف خود را به پايان مى رسانيد، ديگران طواف خانه خدا را آغاز مى كردند.

شعائر

(شَ ءِ) نشان ها در حج و طاعتى كه در آن جا كنند. هر يك از مناسك حج را گويند از وقوف به عرفات و مشعر و منى و رمى جمرات و طواف و سعى و ديگر اعمال. (كتاب حج، ص 125؛ لغت نامه ؛ فرهنگ فارسى)

شعائرالله

(شَ ءِ رَ لاّ) علامت هايى است كه انسان را به ياد خدا مى اندازد. كلمه شعائر در قرآن معمولاً در مورد مراسم حج به كار رفته است. (تفسير نمونه، ج 1، ص 539؛ ج 2، ص 250)

1. ذلك ومن يعظم شعائر الله. (حج - 32)

2. ان الصفا والمروة من شعائرالله. (بقره 158)

3. يا ايها الذين آمنوا لاتحلوا شعائرالله. (مائده 2)

4. والبدن جعلناها لكم من شعائرالله. (حج 36)

شعائر حج

نشانه هاى حج و طاعت ها كه آن جا كنند. (لغت نامه)

شعار

(شِ) نشان در حج، طاعت در حج. (لغت نامه)

شعار الحج

(شِ رُ لْ حَ جّ) مناسك حج و علامات آن (فرهنگ نفيسى)

شعار محرم

(مُ َ رِ) تلبيه. امام اول فرمايد: جبرئيل به پيغمبر گفت تلبيه شعار محرم است. (فقه فارسى با مدارك، ج 3، ص 91)

شعاره

(شِ رِ) اصل مناسك حج و معظم آن مانند وقوف و طواف و امثال آن (فرهنگ نفيسى)

شعاع حرم

(ك) دايره حرم

شعاع طواف

(ك) دايره مطاف

شعب ابى دب

(شِ بِ اَ دُ بّ) دره اى است در مكه در دهانه كوه حجون به علت سكونت مردى به نام «ابى دب» در آن. مردم مكه در دوره جاهلى و آغاز اسلام مردگان خود را در اين دره كه بخشى از حجون است دفن مى كردند و لذا اين دره را «شعب المقبره» مى گفتند و به «شعب جزارين» نيز موسوم بود. اين قبرستان شناخته شده است به معلى. همان (ك) جنة المعلى (ميقات حج، ش 3، ص 150؛ ش 4، ص 166)

شعب ابى طالب

شهرت دره اى است محل سكونت خاندان بنى هاشم كه به آنها اختصاص داشته است. اين جا محل محاصره اقتصادى اجتماعى پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) و بنى هاشم و بنى عبدالمطلب توسط كفار قريش و يادآور خاطره مقاومت شكوهمند هاشميان در برابر تحريم همه جانبه طى مدت سه سال (از محرم سال هفتم تا سال دهم بعثت) مى باشد. سران كفار قريش با اجتماع در دارالندوه عهدنامه اى بين خود منعقد نمودند تا براساس آن هاشميان را تحريم كنند تا مجبور گردند حضرت محمد (صلى الله عليه وآله وسلم) را براى رهايى از محاصره به قريش بسپرند (تا قريش حضرت را به قتل برساند) و بدين منظور مواد عهدنامه را چنين تنظيم كردند كه از آنان همسر نگيرند و به آنان همسر ندهند. از آنان چيزى نخرند و به آنان چيزى نفروشند. با ايشان رفت و آمدى نكنند و گفت و شنودى نداشته باشند. در مدتى كه هاشميان در محاصره قرار داشتند سختى هاى بسيارى را متحمل شدند به طورى كه تعدادى از آنان از شدت گرسنگى از

دنيا رفتند. آنها تنها در موسم كه مقاتله حرام بود مى توانستند با خروج از شعب با قبايل عرب كه در مكه حاضر مى شدند معامله نمايند، اما قريش اين را نيز روا نمى داشت و چون يكى از آنها كالايى مى خريد با پيشنهاد خريد به قيمت گران تر مانع خريد بنى هاشم مى شد. طريق ديگر دستيابى به آذوقه چيزهايى بود كه به وسيله ابوالعاص بن ربيع داماد پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) و يا هشام بن عمر و برادرزاده حضرت خديجه (عليها السلام) بر پشت شتر در شعب رها مى شد، اما اين را نيز قريش تاب نمى آورد و اگر آگاه مى شد كسى از قريش به سبب قرابت خوراكى به شعب فرستاده براى او ايجاد مزاحمت مى كرد. اما به هر حال اين سختى ها هيچ اثرى در تصميم حضرت ابى طالب به حمايت از برادرزاده اش نداشت و هاشميان با صبر و تحمل خود سبب شدند تا برخى از محاصره كنندگان ناراحت از اقدام خود و مأيوس از موفقيت خود درصدد ابطال عهدنامه برآيند و با خبرى كه حضرت ابوطالب از سوى رسول الله مبنى بر محو متن عهدنامه (بجز نام خدا) به وسيله موريانه براى كفار برد بنى هاشم از محاصره رها گرديد. اما موضع محاصره را برخى ها در شعب كنار قبرستان ابوطالب مى دانند ولى بسيارى از مورخين مكان شعب مورد محاصره را در شعبى كنار كعبه ذكر كرده اند و مى گويند شعب ابى طالب در نزديكى مسجدالحرام و در سمت كوه صفا در فاصله كوه ابوقبيس و كوه خندمه قرار داشته و بنى

هاشم و بنى عبدالمطلب همگى در اين مكان زندگى مى كردند. شعب مذكور در سال 1399 هجرى قمرى در وسعت شارع غزه تخريب گرديد و با ساختمان سازى ها و تغييراتى كه آل سعود در اين قسمت داد اين مكان تاريخى محو شده است. اين شعب به جهاتى اسامى مختلفى داشته است چون:

1. قشاشيه، نام امروزى آن است.

2. شعب على (عليه السلام) ، شهرتى كه در دوره فاطميان يافت.

3. شعب مولد، چون پيامبر اكرم در اين مكان تولد يافت.

4. شعب ابى يوسف، چون در دوران بنى اميه مردى به نام ابويوسف اين دره را خريد. (طبقات؛ ناسخ التواريخ؛ منتهى الآمال؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 122؛ ميقات حج، ش 3، ص 165)

شعب ابى يوسف

همان (ك) شعب ابى طالب

شعب جزارين

( جَ زّ) همان (ك) ابى دب

شعب على (عليه السلام)

همان (ك) شعب ابى طالب

شعب مقبره

( مَ بَ رِ) همان (ك) شعب ابى دب

شعب مولد

( مُ لِ) همان (ك) شعب ابى طالب

شعيره

(شَ رِ) علامت:

1. قربانى حج

2. افعال حج

3. اصل عبادت حج

4. آنچه بروى از براى حج نشان باشد (لغت نامه)

شفاء

(شِ) از اسامى زمزم است. «آنهاطعام طعم وشفاء سقم» (تاريخ و آثار اسلام، ص 60؛ لغت نامه، ذيل طعم)

شفاء سقم

(شِ ءِ سُ) از اسامى زمزم است چون شفاى بيمارى هاست. (ل) (ميقات حج، ش 10، ص 90)

شميبى

گفته اند حديبيه همان چاهى است كه امروزه سر راه جده به نام چاه شميبى معروف است و در بعضى نسخه ها شميسى آمده و اكنون هم به همين نام معروف است (ميقات حج، ش 10، ص 123 و 127)

شميسى

(شُ مَ) حديبيه را گويند. (مناسك حج، ص 205؛ راهنماى حرمين شريفين، ج 3، ص 146) .

شوال

(شَ وّ) ماه دهم سال قمرى و اولين ماه از ماه هاى اختصاصى حج است. از اول شوال مى توان براى حج احرام بست و عمره تمتع را انجام داد.

شوط

(شَ) به معين نهايت دويدن تا هدف، در اعمال حج:

1. در طواف كعبه هر دور را گويند كه مجموعاً بايد هفت مرتبه صورت گيرد. شروع شوط از حجرالاسود است و به آن نيز ختم مى شود.

2. در سعى صفا و مروه، هر يك بار رفت يا برگشت را گويند كه مجموعاً بايد هفت مرتبه صورت گيرد. چهار شوط از صفا به مروه و سه شوط از مروه به صفا.

شهدا

(شُ هَ) شهرت ديگرى از (ك) شهداى فخ

شهداى احد

( اُ ح ُ) شهرت مزار شهيدان غزوه احد است كه در مدينه در دو نقطه مدفونند؛ يكى در سرزمين احد و ديگر در قسمت شمالى قبرستان بقيع .

شهداى بدر

( بَ) شهرت مزار شهيدان غزوه بدر، در سرزمين بدر است واز زيارتگاه هاست ولى امروزه به علت تغيير مسير راه مدينه به مكه زائران از زيارت آنهامحروم گشته اند.

شهداى جنت

( جَ نَ) شهداءالجنه شهرت قبور شهداى حره و شهداى احد در بقيع است كه در قسمت شمالى قبرستان واقع شده. (راهنماى حرمين شريفين ، ج 5، ص 172)

شهداى حره

(- حَ رّ) شهرت قبور شهيدان واقعه حره است در قبرستان بقيع در قسمت شمالى.

شهداى فخ

(- فَ خَّ) شهرت قبور شهيدان واقعه فخ در مكه در وادى (ك) فخ، كه به «الشهداء» و «حى شهدا» (محله شهيدان) و «مسجد شهدا» معروف شده و اخيراً در اين جا برج هايى ساخته اند كه به «ابراج شهداء» موسوم است.

در هشتم ذى حجه سال 169 هجرى سپاهيان هادى عباسى در اين وادى (كه مدخل ورودى مكه و نزديك مسجد تنعيم است) حسين بن على بن مثلث از اعقاب امام مجتبى (عليه السلام) و بسيارى از علويان همراه او را (در حدود سيصدتن) كه پس از تصرف مدينه (به علت ستم هاى نايب حاكم مدينه) به سمت مكه مى آمدند قتل عام كردند و سپس سرهاى بيش از يكصدتن از شهدا را همراه اسرا نزد خليفه سفاك عباسى فرستادند. بدن هاى بى سر شهداى فخ پس از سه روز در همان محل دفن گرديد. (و گفته اند پس از فاجعه كربلا هولناك تر از حادثه فخ واقع نگرديده است) امروزه مزار شهداى فخ به علت عقايد نادرست حكام سعودى مورد تعرض و بى حرمتى قرار گرفته و

صاف و مسطح شده و قابل تشخيص نيست. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 84؛ دايرة المعارف فارسى، ذيل فخ؛ سيرى در اماكن سرزمين وحى، ص 129؛ ميقات حج، ش 4، ص 192؛ ش 6، ص 139؛ ش 13، ص 158)

شهر حرام

(حَ) جعل الله الكعبة البيت الحرام قياماً للناس والشهر الحرام (مائده 97)

ماه حرام. ماهى كه جنگ در آن حرام است و چهار ماه ذى قعده، ذى حجه، محرم و رجب ماه هاى حرامند. عرب ها در ايام ماه هاى حرام كينه و كدورت ها را

كنار مى گذاشتند و آزادانه به معاشرت و تجارت مى پرداختند و چون از جنگ در اين ماه ها خبرى نبود آن را ماه هاى حرام مى ناميدند.

اسلام در راستاى ارزشى كه براى كعبه قائل شده قسمتى از ايام سال را نيز از ارزشى برخوردار كرد تا مردم با استفاده از حرمت زمان و مكان مصالح و منافع خويش را تأمين كنند و با تفاهمى كه در اين دوران مى يابند زمينه كنارگذاردن خوى تجاوزگرى فراهم آيد و به اين ترتيب ماه حرام مايه قوام زندگى مردم قرار داده شده است. و مراسم حج و عمره نيز در اين ماه هاست:

1. عمره مفرده، در ماه رجب مورد تأكيد فراوان قرار گرفته.

2. عمره تمتع، در ماه ذى قعده و ذى حجه مى تواند صورت گيرد.

3. حج، اقسام حج (تمتع، افراد و قران) بايد در ذى حجه انجام شود.

شيح

يا (ك) گياه شيح

شيطان

اصطلاحاً جمره را گويند.

1. شيطان بزرگ، مراد جمره عقبه (يا جمره كبرى) است.

2. شيطان كوچك، مراد جمره اولى (يا جمره صغرى) است.

3. شيطان ميانه، مراد جمره وسطى است. (دانستنى هاى پيش از سفر به خانه خدا، ص 300)

شيعيان نخاوله

(ك) نخاوله

ص

صاحب الرفاده

(حِ بُ رِّ دِ) شخصى را مى گفتند كه از نذورات و موقوفاتى كه عرب به عنوان خانه كعبه مى داد براى زائران و فقرا طعام فراهم مى نمود.

صاحب السقايه

( سِ ىِ) كسى را مى گفتند كه با مشك و شتر براى رفاه حجاج و زوار آب شيرين از خارج به مكه مى آورد.

صافيه

(ىِ) از نام هاى زمزم است (اعلاق النفيسه، ص 55؛ ميقات حج، ش 10، ص 91)

صحراى عرفات

همان (ك) عرفات

صحراى مشعر

همان (ك) مشعر

صحراى منى

همان (ك) منى

صد

(صَ) عبارت است از بازداشتن دشمن و مانند آن كسى را كه در مسير رفتن به حج يا عمره باشد از رسيدن به عرفات يا مكه. (معارف و معاريف)

صدر

(صَ دَ)

1. بازگشت از حج

2. روز چهارم از روزهاى نحر (لغت نامه)

صرور

(صَ) حج ناكرده (لغت نامه) (ع)

صروره

(صَ رِ) آن كه (زن و مردى كه) براى اولين بار به حج مشرف شده. (تفسير نمونه، ج 22، ص 348؛ ميقات حج، ش 8، ص 55)

صفا

همان (ك) كوه صفا

صفاح

(صُ فّ) حد حرم (مكه) در طريق عراق در هفت ميلى بر كوهى به نام «مُقْطَع» قرار دارد. (احكام عمره، ص 81)

صفا و مروه

(صَ وَ مَ وِ) دو كوه هستند در مكه در جنب مسجدالحرام و فاصله بين اين دو كوه به نام (ك) «مسعى» محل انجام يكى از اعمال حج و عمره است به نام (ك) سعى صفا و مروه.

صفه

(صُ فِ) شهرت سكو و ايوانى است در مسجدالنبى واقع در جهت شمال حجره مطهر در مدخل باب جبرئيل به ارتفاع 40 (يا 50) سانتيمتر از كف مسجد و به مساحت 96 متر مربع (به طول 12 متر در عرض 8 متر) و تلاوت قرآن واقامه نماز را در اين جا مستحب شمرده اند (و اكنون زائران روى ايوان صفه رحل هاى قرآن قرار مى دهند و به قرائت قرآن مجيد مشغول مى شوند) و اما در زمان رسول الله جماعتى از فقراى مهاجر به علت فقدان مسكن در اين ايوان (كه در آن موقع پشت ديوار مسجد اوليه محسوب مى شد) سكونت مى كردند و حضرت توانگران صحابه را ترغيب مى فرمود تا به آنها انفاق كنند و حضرت خود با آنها مى نشست و قرآن بديشان مى آموخت. اهل صفه را بر حسب تفاوت حال و مقتضيات زمان از 10 تا 93

نفر ذكر كرده اند و آنچه مشهور است آن است كه آنها عبارت بودند از: بلال، ابوعبيده، عمار ياسر، عبدالله بن مسعود، عتبة بن مسعود. مقداد بن اسود، عتبة بن غزوان، زيدبن خطاب، ابوكبشه و... اهل صفه بعدها با توسعه و قدرت يافتن اسلام تاحدى بى نياز شدند ليكن عنوان اهل (اصحاب) صفه به عنوان امتيازى همچنان براى آنها باقى ماند. با پيدا شدن خواجگان حرم، آنها بر ايوان صفه مى نشستند. واما

سكوى موجود كنونى در سمت راست ورودى باب جبرئيل و سمت چپ ورودى باب النساء كه امروزه به آن «سكوى خواجه ها» گويند به گمان برخى از نويسندگان و پژوهشگران همان جاى صفه است، اما به زعمى ديگر مكان اصلى صفه كه در احاديث شريف نبوى آمده نمى باشد. طبق نوشته ها يك سوم قسمت جنوبى صفه (به سمت قبله) از دوران پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) وجود داشته و بقيه از افزوده هاى عمربن عبدالعزيز است. ايوان صفه را به نام (ك) «دكة الاغوات» نيز گفته اند.

(مجمع البيان، ج 3، ص 174؛ دايرة المعارف فارسى؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 211؛ سيرى در اماكن سرزمين وحى؛ فرهنگ دانستنى هاى پيش از سفر به خانه خدا، ص 72؛ ميقات حج، ش 21، ص 71 و 72)

صلاح

(صُ) از نام هاى مكه است چون مركز امنيت و آرامش است. (حرمين شريفين، ص 14؛ لغت نامه؛ ميقات حج، ش 4، ص 141)

صما

(صَ مّ) سنگ كبود رنگ متمايل به سياه است و نوشته اند كه ديوارهاى كعبه با سنگ هاى حجارى

شده «صما» بنا شده است.

صنابير

(صَ) از قرن هفتم به بعد كه سقاخانه هاى داخل صحن مسجدالنبى را برچيدند به جايش صنابير (1) حنفيات (حوضچه هايى با آب شير) بين باب جبرئيل وباب النساء ساختند. (حرمين شريفين، ص 143 و 148)

صوره

(رِ)

1. مكانى است در صدر يلملم از اراضى مكه (لغت نامه)

2. شهرت قسمت شمالى (شامى) مدينه. (ميقات حج، ش 28، ص 154)

صيد

(صَ) يا ايهاالذين آمنوا لاتقتلوا الصيد و انتم حرم (مائده 95)

از محرمات احرام، شكار حيوان صحرايى (وحشى) است و همچنين اعانت در صيد و خوردن گوشت آن حرام است و اصولاً صيد در حرم حرام است. (ع)

صيد احرامى

(اِ) صيدى است كه به جهت احرام ممنوع است خواه آن صيد در حرم باشد خواه بيرون حرم (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

صيد حرمى

(حَ رَ) صيدى است كه به جهت حضورش در حرم قتل آن ممنوع است خواه كشنده مُحل باشد خواه مُحْرِم (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

1. صنايير جمع صنبور به معنى دهانه كاريز، ناودان حوضى و سوراخى كه آب حوض از آن بيرون رود. (فرهنگ نفيسى)

ط

طائب

(ءِ) از نام هاى مدينه است در تورات. (ميقات حج، ش 7، ص 167)

طائف

(ءِ)

1. طواف كننده (لغت نامه)

2. از شهرهاى حجاز در عربستان در 120 كيلومترى جنوب شرقى مكه كه از بهترين ييلاقات مكه به شمار مى آيد و قبر عبدالله بن عباس پسر عموى رسول خدا (صلوات الله عليه) در آن جاست. طايف در قديم مركز قبيله ثقيف بود و مقارن طلوع اسلام دومين شهر عربستان غربى به حساب مى آمد.

اهالى آن پيامبر اكرم را كه براى دعوت به ميانشان رفته بود با آزار واذيت بيرون نمودند. در هجوم وهابيه شهرهاى مختلف حجاز، طايف نيز تاراج گرديد.

طائفين

(ءِ) طهر بيتى للطائفين (بقره 125)

كسانى هستند كه بر گرد خانه كعبه مشغول طواف مى باشند. به نقلى كسانى هستند كه از آفاق به منظور اداى مراسم حج آمده اند. (مجمع البيان)

طابه

(بِ) از نام هاى مدينه است. (اعلاق النفيسه، ص 88؛ حرمين شريفين، ص 117)

طاهره

(هِ رِ) از نام هاى زمزم است. (اعلاق النفيسه، ص 55؛ حرمين شريفين، ص 23)

طبابا

(طِ) از نام هاى مدينه است كه بر سرزمين مستطيل شكل اطلاق مى شود. (ميقات حج، ش 7، ص 167)

طراز

(ط) كمربند جامه (پرده) كعبه. (ميقات حج، ش 29، ص 109 و 120)

طعام

(طً) آب زمزم. (لغت نامه؛ ميقات حج، ش 28، ص 122)

طعام الابرار

(طَ مُ لْ اَ) از اسامى زمزم است. (ميقات حج، ش 10، ص 90؛ ش 28، ص 122)

طعام طعم

از اسامى زمزم است كه غذايى از خوراكى هاست. (ميقات حج، ش 10، ص 90؛ ش 28، ص 122)

طلس

(طَ طِ طُ) قبايلى از اعراب كه در مراسم حج بعضى از اعمال «حمس» (اهل حرم) و بعضى از

اعمال «حله» (قبايل خارج حرم) را انجام مى دادند، و گفته اند اينان يمينان اهالى حَضْرَموت و عَك و عجيب و اياذبن نزارند. اينان در احرام بسان اهل حله اما در پوشيدن لباس و دخول به خانه خدا چون اهل حمس عمل مى كردند. اهل طلس چون از مكان هاى دور مى آمدند ودر حالى كه غبار راه بر آنها نشسته بود به طواف خانه خدا

مى پرداختند بدين نام خوانده شدند. (كتاب حج، ص 208، سيره رسول الله، ص 64؛ ميقات حج، ش 4، ص 109)

طواف

(طَ) ليطوفوا بالبيت العتيق (حج 29)

عبارت است از هفت بار دور زدن خانه كعبه در مراسم حج و عمره طبق شرايطى (و هر بار گرديدن را يك شوط گويند.) (1) . طواف در مراسم و مناسك زيارت بيت الله دو گونه است: «طواف زيارت» (كه واجب ركنى است) و «طواف نساء» (كه واجب غير ركنى است) وقت انجام اين طواف ها در حج و عمره متفاوت است.

1. عمره تمتع. اين عبادت يك «طواف زيارت» واجب دارد كه در طول ماه شوال تا ظهر نهم ذى حجه مى تواند انجام گيرد.

2. عمره مفرده. اين عبادت دو طواف زيارت و نساء واجب دارد كه در طول سال (به جز ايام اختصاصى حج) مى تواند انجام گيرد.

3. حج. اين عبادت (حج افراد، حج قران و حج تمتع) دوطواف زيارت و نساء واجب دارد كه فرصت انجام آن از روز دهم ذى حجه تا دوازدهم (و گاه تا آخر) ذى حجه است.

واجبات

طواف

نيت كردن

ختنه بودن (2)

وضو داشتن

ستر عورتين نمودن

مباح بودن لباس

طاهر بودن لباس و بدن

از حجرالاسود شروع نمودن

به ركن حجرالاسود ختم كردن

هفت دور (شوط) تمام زدن

دورها را پى در پى انجام دادن

حجر اسماعيل را در دورها داخل كردن

بدن را از كعبه و اجزاى آن (درون كعبه، ديوار كعبه، شاذروان) خارج داشتن

كعبه را در سمت چپ قرار دادن (رو يا پشت يا شانه راست به كعبه نكردن. بنابراين طواف كعبه بيضى شكل است نه مربع و از غرب به شرق است) (3) .

در مطاف (محدوده مجاز طواف) دور زدن. يعنى در فاصله بين كعبه و مقام ابراهيم بودن. اين فاصله از ديوار خانه حدود 26/5 ذراع (حدود 13 متر) مى باشد (و از طرف حجر، حد مطاف از ديوار حجر 6/5 ذراع است) و بر روى زمين اطراف بيت با حاشيه اى از سنگ سياه مشخص گشته. به نظر برخى فقها طواف در خارج از اين حد (در پشت مقام ابراهيم) در حال تقيه يا در حال اضطرار يا در صورت ازدحام طواف كنندگان (تا حدى كه عرفاً اتصال آنان محفوظ باشد) صحيح است.

مستحبات طواف

پياده بودن

پا برهنه بودن

نزديك خانه بودن

چشم به زير انداختن

موقع ظهر به جاى آوردن

قدم ها را كوچك برداشتن

حجرالاسود را مس كردن و بوسيدن

به دعا و قرآن و تهليل و تكبير و صلوات مشغول بودن

در شوط هفتم در مستجار بر ديوار كعبه دست گشودن و شكم چسباندن

دعاهاى وارده را در برابر درِ كعبه و برابر اسماعيل و در ركن يمانى خواندن.

مكروهات طواف

1. طواف نزد قريش عددى نداشت، پس حضرت عبدالمطلب هفت شوط مقرر كرد و خدا چنين مقرر فرمود. (منتهى الآمال)

2. براى مردان.

3. با

ايستادن بر بام كعبه مى توان ديد كه طواف كنندگان از طرف راست مى آيند و به طرف چپ مى روند و همان طور كه جهت حركت وضعى و انتقالى زمين و جهت حركت خورشيد و سيارات آن همه از غرب به شرق و همه در مدار بيضى است، طواف نيز همگام با حركت سيارات از غرب به شرق و بيضى است. (قاموس قرآن، ذيل كعبه) .

برطله گذاشتن (1)

خوردن و نوشيدن

به قضاى حاجت نياز داشتن

به غير ذكر خدا و آيات و دعا سخن گفتن

دهن دره و خميازه كردن و خنديدن و انگشت به صدا در آوردن

نيابت طواف

به فرموده فقها در صورت مشقت و حرج مى توان براى طواف نايب گرفت.

پاداش طواف (2)

- عذاب نشدن

بالا رفتن درجات

بخشيده شدن گناهان

ثواب آزاد كردن بنده يافتن.

همراه طواف

به مفهوم كلامى از امام سجاد (عليه السلام) در طواف بايد قصد آن داشت كه گشتن دور خانه گريزى است از همه چيز به سوى خدا و در پناه امن او در آمدن است.

طواف آخرالعهد

(خِ رُ لْ عَ) طواف وداع. طواف مستحبى خانه كعبه است در موقع بازگشت از آن جا و مستحب است از خداوند متعال توفيق مراجعت طلب كردن (لغت نامه)

و به مفهوم كلامى از امام سجاد (عليه السلام) در طواف وداع نيت بر اين بايد داشت كه با رحمت پروردگار كوچ مى كنند و بر اين تصميم بايد بود كه از اين پس واجبات الهى را ادا كنند و به دنبال اعمالى باشند كه آنها را به حضرت حق نزديك تر كند.

طواف افاضه

(اِ ضِ) طواف زيارت حج را گويند چون براى اين طواف از منى به مكه كوچ مى كنند.

طواف اول طواف

زيارت را گويند. (كه در عمره ها و حج اولين طواف است)

طواف اول عهد

طواف تحيت، طواف قدوم، طواف لقاء، طواف موقع دخول به مكه است. (لغت نامه)

طواف بيت الله

طواف خانه كعبه.

طواف تحيت

(تَ ىَّ) همان (ك) طواف اول عهد

طواف حامل و محمول

آن چنان است كه يكى به ضرورتى ديگرى را بر شانه يا پشت گيرد و حمل كند تا او طواف را صورت دهد. حامل مى تواند ضمن حمل او براى خود نيت طواف كند. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

طواف حج

طواف واجب خانه كعبه است در ضمن انجام مناسك حج (افراد، تمتع و قران) و دوبار انجام مى شود: يكى (ك) «طواف زيارت» و ديگرى (ك) «طواف نساء».

طواف دوم

طواف نساء را گويند. (كه در عمره مفرده و حج دومين طواف است) .

طواف ركن

طواف زيارت را گويند. (كه واجب ركنى است)

طواف زنان

همان طواف نساء است. (لغت نامه)

طواف زيارت

طواف واجب (ركنى) بيت الله است در مراسم حج (و عمره) موسوم به طواف اول. طواف فرض، طواف فرضيه، طواف ركن، اين طواف در:

1. عمره مفرده،

دومين عمل است كه بعد از احرام و در لباس احرام صورت مى گيرد، و زمان انجام آن طول ايام سال است (بجز ايام اختصاصى حج) .

2. عمره تمتع،

دومين عمل است كه بعد از احرام و در لباس احرام صورت مى گيرد و زمان انجام آن از اول ماه شوال است تا قبل از روز نهم ذى حجه.

3. حج،

هفتمين عمل حج (تمتع و قران) (3) است كه بعد از حلق يا تقصير (در منى و بيرون آمدن از احرام) در روز دهم ذى حجه با كوچ (افاضه) از منى به مكه صورت مى گيرد. (4) اين طواف را بعد از مراجعت از منى (در روز دوازدهم ذى حجه) نيز مى توان انجام داد، ولى مستحب

1. كلاه درازى است (كه زى يهوديان است) و در ايام پيشين موقع طواف بر سر مى كردند.

2. طبق روايات منقول از معصومين (عليهم السلام) .

3. و ششمين عمل حج افراد.

4. و لذا اين طواف علاوه بر اسامى ديگرش به طواف افاضه نيز موسوم است.

است كه در همان روز عيد صورت گيرد. اين طواف در غير لباس احرام (لباس معمولى) صورت مى گيرد چون با انجام حلق (يا تقصير) از لباس احرام بيرون مى آيند.

طواف سنت

(سُ نَّ) (ك) طواف مستحب

طواف صدر

(صَ) (1) (صَ دَ) (2)

1. طواف وداع را گويند. (لغت نامه؛ در راه خانه خدا، ص 169)

2. طواف افاضه. (پيامبر) «همچنان سواره طواف افاضه كرد واين طواف را طواف صدر نيز گويند» (ناسخ التواريخ، حضرت رسول، ج 4، ص 29)

طواف عربان

طوافى كه عرب در حج جاهلى مى بايست در لباس حمس انجام دهد؛ يعنى هر كس كه اول بار به حج يا عمره مى آمد مى بايست اولين طواف خود را در جامه اى انجام دهد كه از «حمس» «عاريه» و يا «اجاره» كرده باشد و اگر در لباس غير حمس طواف مى كرد مى بايست آن را به دور افكند و اگر نمى خواست لباسش را از دست بدهد مى بايست برهنه طواف نمايد.

طواف عمره

طواف واجب خانه خداست ضمن انجام مناسك عمره:

1. عمره تمتع،

يك طواف واجب دارد به نام (ك) «طواف زيارت».

2. عمره مفرده،

دو طواف واجب دارد، يكى به نام (ك) «طواف زيارت» و ديگرى به نام (ك) «طواف نساء».

طواف فرض

(فَ) طواف زيارت را گويند. (لغت نامه)

طواف فريضه

(فَ ضِ) طواف زيارت را گويند. (لغت نامه)

طواف قدوم

(قُ) همان (ك) طواف اول عهد

طواف لقا

(لِ) همان (ك) طواف اول عهد

طواف مستحب

هفت بار گرديدن غير واجب گرد كعبه است. و فرموده اند مستحب است در ايام توقف در مكه 52 يا 360 طواف و يا 360 شوط يا هر چه توانند طواف كردن. طواف وداع، طواف به نيابت معصومين و والدين و همسر و اولاد و خويشان و دوستان و مؤمنين زنده و مرده و جنابان ابوطالب، عبدالله، عبدالمطلب، هاشم، آمنه و فاطمه بنت اسد نيز مستحب معرفى شده اند. در طول مستحبى طهارت (با وضوع بودن) شرط نيست.

طواف متمتع

(مُ تَ مَ تِ ّ) طواف آن كس كه عمره تمتع كند. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

طواف متعه

(مُ عِ) طواف عمره تمتع (فرهنگ معارف اسلامى، ذيل طواف)

طواف نساء

(نِ) طواف واجب (غير ركنى) بيت الله است در مراسم حج (و عمره) موسوم به طواف دوم و طواف زنان. (3) اين طواف با لباس غير احرام است و در:

1. عمره تمتع،

وجود ندارد.

2. عمره مفرده،

ششمين عمل است كه بعد از حلق يا تقصير صورت مى گيرد و زمان انجام آن طول ايام سال است (بجز ايام اختصاصى حج) .

3. حج، دهمين عمل (حج تمتع و حج قرآن) (4) است كه بعد از خاتمه واجبات منى تا روز دهم (يا

دوازدهم) و مراجعت به مكه بعد از سعى صفا و مروه صورت مى گيرد.

طواف نافله

(فِ لِ) طوافى كه فرض نباشد چون طواف الوداع. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

طواف نيابتى از جمله طواف هاى مستحبى است كه به نيابت از ديگران و يا به نيابت از معصومين (عليهم السلام) انجام مى شود.

طواف واجب

هر يك از دو طواف زيارت و نساء است.

طواف وداع

(مِ) يا (ك) طواف آخرالعهد

طوافين

(طَ فَ) دو طواف زيارت و نساء را گويند.

طيب

بوى خوش. استعمال و بوييدن طيب و عطريات از محرمات احرام است و در صورت ارتكاب موجب كفاره است.

1. لغت نامه.

2. مبسوط در ترمينولوژى حقوق.

3. با انجام اين طواف و خواندن نماز آن، زن كه از محرمات احرام است حلال مى گردد.

4. نهمين عمل حج افراد.

طيبه

(بِ)

1. نام زمزم است. (لغت نامه)

2. نام مدينه است. (لغت نامه؛ حرمين شريفين، ص 117)

طيبه

(طَ ىِ ّ بِ)

1. از نام هاى مكه است. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 36)

2. از نام هاى مدينه است. (حرمين شريفين، ص 117؛ ميقات حج، ش 7، ص 167)

طيبه

(طَ ىْ بِ) نام مدينه است. (ميقات حج، ش 7، ص 167)

طيبه

(طَ ىْ بِ) نام زمزم است. (طبقات، ص 67، ميقات حج، ش 10، ص 91)

ظ

ظبايا

(ظ) از نام هاى مدينه است به معناى سرزمين گرم و داغ، و خداى سبحان، به بركت دعاى رسول الله (صلوات الله عليه) گرماى شديد آن را منتقل به جحفه نمود. (ميقات حج، ش 7، ص 167) .

ظلا

(ظُ لّ) سكويى در قسمت قديمى مسجد النبى كه آن را «صفه» يا «ظلا» مى گويند (سيرى در اماكن سرزمين وحى، ص 29) (ع) .

ظلال

از مضمون روايات و نقل مدينه شناسان استفاده مى شود كه مدتى طولانى و در زمان ائمه (عليهم السلام) بخشى از مسجد النبى (بيرون از مسجد اصلى) در سمت شمال و در نزديكى صحن، داراى سايبانى بوده كه از آن به «ظلال» و «مظله» تعبير شده است. (ميقات حج، ش 26، ص 102) .

ع

عائر

همان (ك) كوه عائر

عاصمه

(صِ مِ) از اسامى مدينه است از آن جهت كه مهاجرين و انصار را حفظ كرد. (اعلاق النفيسه، ص 88؛ ميقات حج، ش 7، ص 167)

عافيه

(ى) از اسامى زمزم است (اعلاق النفيسه، ص 55؛ حرمين شريفين، ص 23)

عاقر

(قَ) از اسامى مكه است، مسطور در كتاب شعياء و در مفاد مسجد الحرام است. (ميقات حج، ش 21، ص 123)

عاكف

(كِ) و المسجد الحرام الذى جعلناه للناس سواءً العاكف فيه و الباد (حج 25)

عاكف كسى است كه مجاور خانه كعبه باشد. بومى مكه. (مجمع البيان، ذيل آيه 25 حج آيه 125 بقره)

عاليه

(ىِ)

1. سرزمين حجاز كه مشتمل بر بلاد واسعه و مواضع شريفه و يا آن قسمتى كه از رمه تجاوز كند تا مكه و يا مشتمل بر همه آن قسمتى از قريه ها و آبادى هاى مدينه كه از طرف نجد تا تهامه يافت مى شود. (لغت نامه)

2. نام محله اى در مدينه كه در آن خانه هايى از قبيله بنى نضير بود كه به رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) رسيد و حضرت، ماريه را در اين محل در خانه اى سكونت داد كه به مشربه ابراهيم معروف است. (نقش عايشه در تاريخ اسلام، ج 1، ص 86)

عام الاستطاعه

(مُ لْ اِ تِ عِ) سالى كه استطاعت رفتن به حج فراهم مى آيد. سال مستطيع شدن براى عبادت حج.

عام الحصر

( حَ) سالى است كه زائر كعبه به جهت بيمارى از اتمام مناسك حج باز ماند و اين در صورتى است كه حصر را مختص مرض بدانيم. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

عبا

(عَ) رداء. قطعه اى از احرام كه به دوش افكنند. (ميقات حج، ش 5، ص 49؛ و...)

عبادت مختلط

حج كردن عبادتى است كه دو جنبه مالى و بدنى دارد. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

عبدالدار

(عَ دُ دّ) نامى است كه در دوره جاهلى برخى از اقوام به جهت تعظيم و تكريم خانه كعبه بر فرزندان خويش مى نهادند. (كعبه، ص 44)

و بنى عبدالدار طايفه اى بودند كه مقارن ظهور اسلام منصب حجابت و سدانت كعبه را در اختيار داشتند.

عتيق

(عَ) كعبه همان (ك) بيت العتيق

عج

(عَ جّ) ضجه و فرياد مردم به تلبيه (ك) ثج

عدل

(عَ) در زمان قريش نامى بود براى (ك) پيراهن كعبه

عذرا

(عَ)

1. از نام هاى مكه. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 63؛ ميقات

حج،ش 4، ص 148)

2. از نام هاى مدينه است (در تورات) زيرا از آن سرزمين با دشمنان اسلام سخت برخورد شد تا به دست رسول الله رسيد. (حرمين شريفين، ص 117 ؛ ميقات حج، ش 7 ص 167)

عراء

(عَ) از نام هاى مدينه است از آن جهت كه ساختمان هاى شهر مدينه كوتاه بود و سعى مى شد تا از خانه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) مرتفع و بلندتر نگردد. (حرمين شريفين، ص 117؛ ميقات حج، ش 7، ص 167)

عرب

(عَ رَ) اصلا نام مردم و قوم سامى عربستان يا جزيرة العرب است (ولى اكنون نام همه مردمى است كه زبان مادرى آنها عربى است) . مورخين عرب را به طور كلى به دو دسته تقسيم مى كنند.

عرب منقرضه و عرب باقيه:

1. عرب بائده

عرب منقرضه، عرب اصل و از نسل سام بوده اند؛ مثل قبايل عاد، ثَمود، عَمالِقِه، جُرهُم اولى، حَضْرَ موت، طَسم، جَديس، اَميم، جاسم، عَبيل، عبد ضَخْم، حَضورا. و همه اين قبايل قبل از ظهور اسلام از بين رفته بودند.

2. عرب باقيه

دو دسته هستند: عدنانى و قحطانى.

الف عرب عدنانى يا «عرب شمالى» عرب هايى هستند كه به مناسبت سكونت در عربستان و مجاورت با قبايل خالص، عرب شده اند (عرب مستعربه اند) . عدنانيان در تهامه و نجد و حجاز تا مرزهاى شام و حدود عراق سكونت داشتند و اكثر آنان (بجز قريش و ثقيف) صحرا گرد و بيابان نشين بودند، و يكى از دو دسته بزرگ عرب در زمان ظهور اسلام بودند. نسبت آنها را به مُضَربنِ نزاربنِ مَعَدّ بن عدنان از اخلاف حضرت اسماعيل پيغمبر (عليه السلام) رسانيده اند ولذا آنها را عرب مُضرى و عرب نزارى و عرب مَعَدى و عرب اسماعيلى نيز مى خوانند.

ب عرب قطحانى يا «عرب جنوبى» ساكن عربستان جنوبى به خصوص يمن بوده و به قولى قسمتى از ايشان به شمال عربستان مهاجرت كردند (مثلا اوس و خزرج از جمله عرب هاى يمانى و قحطانى هستند) و يكى از دو دسته بزرگ عرب در زمان ظهور اسلام قحطانيان بودند. نسبت قحطانيان را به يَعرُب بن قَحطان (از اولاد سام) رسانيده اند و اما به قولى اينان نيز جزو عرب هاى خالص نبوده و مستعربه هستند.

عربستان

(سَ، سُ) كشورى است كه مقدس ترين اماكن جهان (مكه و مدينه) در آن جا است. كشورى كه سرزمين وحى است. كشورى كه اعمال حج و عمره در آن صورت مى گيرد. كشور عربستان سعودى (1) با مساحتى حدود 2149690 (و به نقلى ديگر 2260000) كيلومتر مربع بزرگ ترين قسمت شبه جزيره عربستان (و تقريباً 54) را تشكيل مى دهد و در دورترين قسمت جنوب غربى آسيا قرار دارد. اين كشور از چهار بخش

(نَجد، اَحساء، حِجاز و عَسير) تشكيل يافته و داراى سيزده استان مى باشد و جمعيتى حدود 18 ميليون (2) نفر دارد. مكه پايتخت دينى آن و رياض پايتخت رسمى مى باشد و جده محل سفارتخانه هاى كشورهاى خارجى است. اين كشور محدود است از جنوب به يمن، از شمال به اردن و عراق و كويت، از غرب به درياى سرخ، از شرق به خليج فارس و امارات متحده عربى وقطر و عمان.

مذهب سعودى

مذهبى كه امروزه در سرزمين مقدس وحى رواج دارد مذهب «وهابيه» است، منتسب به محمد بن عبدالوهاب بن سليمان تَميمى (متولد 1111 يا 1115 هجرى قمرى در «عُيَيْنِه» در وادى حَنيفه در نجد، متوفى سال 1206 يا 1207 هجرى قمرى در «درْعيّه» از عرب هاى بيابانى نجد و شاگرد شيخ محمد مهدى بصرى. ابتدا ظهور او به سال 1143 هجرى بود كه سخنانى عليه اعمال و عقايد متفق عليه مسلمين به ميان آورد و پدرش كه قاضى «عيينه» بود با

1. و چه تأسف بار است اين تخصيص و اضافه «سعودى» به سرزمين اسلام و مهبط وحى الهى!

2. كه 4/5 ميليون نفر خارجى مى باشند. (روزنامه اطلاعات، 31/ 3/ 79، ص 12) 22 ميليون نفر كه 5/3 ميليون نفر از آنها مهاجرين خارجى هستند (روزنامه اطلاعات، 31/ 3/ 79، ضميمه، ص 8) .

وى مخالفت كرد بعد از مرگ پدر در سال 1153 هجرى جرأت بيشترى به خود داد و به انكار قسمتى از اعمال مذهبى پرداخت تا اين كه در سال 1160 هجرى از «عيينه» رانده شد و رهسپار شهرك «درعيه» گرديد. وى در آن جا با جلب نظر حكمران شهر «محمد

بن سعود» و در پرتو كمك هاى نظامى سعودى ها داعيه خويش را گسترش داد و رهبر مذهبى گرديد و بدين ترتيب وهابيه (1) در طى دو قرن توانست مذهب رسمى عربستان سعودى گردد. اعتقادات وهابيت بر اساس ويرانه هاى عقايد «ابن تَيميّه حرانى» (متولد سال 661، متوفى سال 728 هجرى قمرى) از فقهاى ظاهر و مفسر مكتب حنبلى و شاگرد او «ابن قَيِم» (متولد سال 691، متوفى سال 751 هجرى قمرى) بنا شده است و در اصول و فروع پيرو تعاليم تقى الدين تيميه هستند. آنها

براى خداوند جهت و جسميت قائلند.

آنچه را كه در كتاب خدا و سنت پيامبر نمى يابند بدعت مى شمارند.

بر پا كردن ياد بود براى پيامبر و امام و ايجاد بنا بر قبور را حرام مى دانند.

يارى و شفاعت طلبيدن از پيامبر و تبرك جستن به مزار حضرتش را كفر و شرك مى دانند.

تقليد يكى از مذاهب اربعه را لازم نمى دانند بلكه احياناً بر خلاف آن مذاهب اجتهاد مى كنند.

تمام فرق اسلامى و مسلمين را به دليل زيارت قبور اولياء الله و طلب حاجت و شفاعت از ايشان به الحاد و شرك متهم ساخته و خونشان را روا شمرده و مالشان را حلال كرده اند.

حكومت سعودى

تاريخ سياسى و حكومتى عربستان، تاريخ سر بر آوردن سلسله آل سعود است. از سال 1351 هجرى قمرى كه ابن سعود عنوان سلطان عربستان را يافت) جريان پيدايى اين دودمان در تاريخ با پيدايش وهابيه شروع مى شود. آن گاه كه محمد بن عبدالوهاب در سال 1160 هجرى رهسپار «درعيه» گرديد، محمد بن سعود حكمران آن جا را به سلطنت نجد تطميع كرد و

حاكم نيز با پذيرش اين دعوت به ترويج اعتقادات وى اهتمام نمود و با اين توافق هم شيخ محمد توانست داعيه مذهبى خود را گسترش دهد و هم آل سعود موفق شد در طى دو قرن به پشتوانه آورده هاى وهابيت كه قصد نابودى و قطعه قطعه كردن حكومت عثمانى را داشتند و با تاخت و تاز به شهرهاى مختلف به تدريج در طى سه دوره مختلف به قدرت رسيدند:

1. در دوره اول، مقر قدرت آل سعود در «درعيه» بود و محمد بن سعود «متوفى 1179 هجرى قمرى) اهالى «درعيه» را براى جنگ با مردم نجد فرا خواند و بارها با اهالى نجد و احساء جنگيد. بعد از او پسرش عبد العزيز اول (طى سال هاى 1179 1218 قمرى) وسپس سعود (2) بن عبد العزيز (طى سال هاى 1218 1229 قمرى) با تاخت و تاز به سرزمين هاى مختلف تصرفاتى در شبه جزيره و خليج فارس انجام دادندو كشتارهاى بسيارى نمودند (3) تا اين كه با تصرف مدينه و مكه، حجاز را در تصرف خود در آوردند و قدرتشان به جايى رسيد كه شريف غالب پادشاه حجاز از هول جان در تصرف خود در آورند و قدرتشان به جاى رسيد كه شريف غالب پادشاه حجاز از هول جان تظاهر به وهابيگرى كرد و مذهب آنان

1. يا شاخ شيطان. بخارى روايت مى كند پيغمر (صلى الله عليه وآله) فرمود: نجد جاى زلزله و فتنه هاست و شاخ شيطان از آن جا بيرون مى آيد. (فرقه وهابى، ص 231) .

2. او نوه دخترى محمد بن عبدالوهاب هم مى شود (يعنى حاصل پيوند سياسى مذهبى) .

3. از

جمله در سال 1216 قمرى سعود به فرمان پدرش عبدالعزيز با استفاده از تعطيلى شهر كربلا حمله غافلگيرانه اى به آن كرد و در روز عيد غدير مردم بسيارى را از دم تيغ گذرانيد و اماكن مقدسه شيعه را ويران ساخت. (قبر امام ويران، ضريح از جاى كنده و گنجينه ها به غارت برده شد) . آنها در همين سال (و سال هاى 1221 و 1222 قمرى) به نجف حمله كردند اما شكست خورده بازگشتند. در محرم سال 1218 قمرى بدون جنگ بر مكه دست يافتند وقبه و بارگاه حضرت عبدالمطلب و حضرت ابوطالب و حضرت خديجه وقبه زادگاه پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) و ديگر قبه هاى اطراف كعبه (از جمله قبه زمزم) راخراب كردند. در سال 1220 قمرى سعودبن عبدالعزيز با تصرف مدينه مقابر مقدسه را ويران و بارگاه ائمه شيعه را تخريب و ذخاير بارگاه شريف نبوى را غارت نمود.

را در حجاز رسميت داد. سرانجام دولت عثمانى، حكمران جديد مصر محمد على پاشا را مأمور براندازى ايشان كرد. ابراهيم پاشا ارتشى مركب از سربازان ترك و آلبانى و عرب را به فرماندهى پسرش طوسوس پاشا به سوى حجاز اعزام داشت. طوسوس در سال 1227 قمرى از بندر ينبع وارد مدينه شد و آن را گشود و مقاومت وهابيون مكه را در هم شكست اما موفق به فتح «درعيه» نشد. ابراهيم پاشا، پسر ديگرش را مأمور تسخير نجد كرد و او در سال 1233 قمرى «درعيه» پايتخت آل سعود را متصرف شد.

2. در دوره دوم، آل سعود بعد از سركوب شدن توسط «محمد على پاشا» با كمك هاى نهانى دوباره جان گرفتند

و حكومت آل سعود در رياض با سر بر آوردن «تُركى بن عبدالله بن محمد» آغاز گرديد. او در سال 1235 قمرى با همراه ساختن جمعى از اعراب در «رياض» دولت گونه اى تشكيل داد و چون (در سال 1249 قمرى) در گذشت چند تن حكومت كردند، تا اين كه به علت جنگ خانگى سعودى ها، رياض به دست آل رشيد حكومت مورد حمايت عثمانى در «نجد» (كه در جبل شَمَّر اقامت داشتند «حائل» را پايتخت قرار داده بودند) افتاد.

3. در دوره سوم، رياض در سال 1319 قمرى توسط «عبد العزيز بن سعود» مشهور به «ابن سعود» (متولد 1293، متوفى 1373 هجرى قمرى) از آل رشيد پس گرفته شد. و با غلبه او بر امير نجد (عبد العزيز بن رشيد) تمام نجد (به سال 1322 قمرى) تسليم وى شد. ابن سعود كه خود را امام وهابيه و امير نجد خواند، در سال 1324 قمرى «ابن رشيد» را شكست قطعى داد و به قتل رسانيد و در سال 1326 قمرى ارتش عثمانى را از «نجد» و در سال 1331 قمرى از «احسا» بيرون راند. در جنگ جهانى اول، بريتانيا «ابن سعود» را به عنوان حكمران مستقل نجد شناخت و كمك هاى مالى زيادى به وى نمود و پس از جنگ جهانى اول «ابن سعود» ملك حسين (شريف مكه) را مغلوب كرد و راند و در سال 1340 قمرى «آل رشيد» را برانداخت. و چون در سال 1343 قمرى بر دولت هاشميان در حجاز مسلط گشت خود را رسماً پادشاه حجاز و نجد و در سال 1351 قمرى پادشاه «عربستان سعودى» اعلام نمود و براى جلب نظر

مسلمانان جهان زيارت مكه و مدينه را آزاد ساخت.

(تاريخ مكه، ص 170 الى 190 ؛ تاريخ اديان، ص 298 ؛ ترجمه كشف الارتياب، دايرة المعارف فارسى ذيل عناوين مربوط، مكتب اسلام، ش 337، فرقه وهابى) .

عرش

(عُ رُ) (عُ عَ) از نام هاى مكه است (ميقات حج، ش 2، ص 219؛ ش 4، ص 142؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 36) .

عرش الله

(عَ شُ لاّ) از نام هاى مكه است (ميقات حج، ش 212، ص 92)

عرفات

(عَ رَ) فاذا افضتم من عرفات (بقره 198)

وادى عرفات بيابان و صحراى وسيع و هموارى است بين مكه و طايف حدود 20 (الى 24) كيلومترى جنوب شرقى مكه (واقع در دامنه جبل الرحمه) . عرفات از هر طرف با كوه هاى شيب دار و پلكانى مانند احاطه شده است. مساحت اين وادى را حدود هشت كيلومتر مربع ذكر كرده اند و طول عرض آن را دو ميل در دو ميل نوشته اند. (1) عرفات يكى از مواقف حج است و تنها موقفى است كه خارج از محدوده حرم است (بخش عمده آن خارج از حرم است) و به نظر فقها چند موضع در اطراف صحراى عرفات (به نام هاى ثويه، عرنه، نمره، ذوالمجاز، اراك) سر حدات عرفات مى باشند. در سمت مغرب مسجد نمره و از سمت شمال دو مناره 5 مترى با فاصله زياد حدود عرفات را مشخص مى كنند. سراسر مشرق عرفات را دامنه وسيع قوسى شكلى محصور كرده و در جنوب اين قوس تا راه طايف پيش رفته و دنباله شمالى اين قوس هم كمى به سمت مغرب جلو رفته تا جبل

1. ارقام ديگرى نيز ذكر كرده اند؛ چون طول و عرض 2 كيلومتر در 2 كيلومتر يا حتى طول 11 يا 12 يا 13 كيلومتر در عرض 6/5 يا 8 يا 8/5 كيلومتر.

الرحمه كه دامنه جنوبى حد ديگر عرفات است و سومين عمل از اعمال حج (ك) «وقوف در عرفات» است (يعنى توقف در آن از اول و ظهر روز نهم ذى حجه تا غروب

شرعى همين روز) .

تسميه عرفات

جمع عرفه است به معنى كوه و بلندى.

از جهت رفعت و بلندى اين موقف است.

محيط بسيار آماده است براى معرفت به خدا.

حضرت آدم (عليه السلام) در اين نقطه اعتراف نمود.

حاجيان در اين نقطه به گناه خودشان اعتراف مى نمايند.

حضرت جبرئيل در اين جا امت ها را به حضرت ابراهيم (عليه السلام) معرفى كرد.

حضرت ابراهيم (عليه السلام) در اين جا هنگام بيان جبرئيل در مورد اعمال حج مى فرمود: «عرفت عرفت».

حضرت ابراهيم (عليه السلام) در اين جا با خواب ديدن درباره فرزندش نسبت به وظيفه اش عارف گرديد.

حضرت آدم و حضرت حوا (عليهما السلام) بعد از هبوط و جدايى در اين جا يكديگر را يافتند و نسبت به هم عارف گرديدند.

به علت صبر حاجيان بر وقوف در اين نقطه (و يا به علت صبر حاجيان براى رسيدن به اين نقطه) اين مكان عرفات (به معنى صبر) ناميده شد.

عرفه

(عَ رَ فِ)

1. سرزمين (ك) عرفات (طبقات، ص 20)

2. تلى است بر فراز كوه عرفات به ارتفاع 60 متر كه جبل الرحمه هم خوانده مى شود (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

3. روز نهم ذى حجه كه طى آن حجاج در مراسم حج در عرفات وقوف مى كنند. (حجة التفاسير، تعاليق، ص 80)

عرنه

(عُ رَ نِ) از حدود عرفات است اما جزء موقف نيست و ماندن در اين نقطه كفايت از عرفات نمى كند. (فلسفه و اسرار حج، ص 180 ؛ مناسك حج، مسئله 365)

عروس عرب

كنايه از مكه معظمه است (فرهنگ هاى: رشيدى، آنندراج، نفيسى، برهان قاطع)

عروش

(عُ عَ)

1. خانه هاى مكه. (فرهنگ نفيسى ؛ ميقات حج، ش 4، ص 142)

2. از نام هاى مكه. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 36؛ ميقات حج، ش 4، ص 142)

عروض

(عَ) سرزمين داراى پستى هايى كه سيل بر آن جارى مى شود.

1. مكه و حوالى آن است. (لغت نامه؛ تاريخ مكه، ص 15)

2. مدينه و حوالى آن است. (لغت نامه؛ حرمين شريفين، ص 117)

3. قمستى از شبه جزيرة العرب و در دنباله نجد است كه به كناره هاى خليج فارس منتهى شده و مشتمل است بر يمامه و احساء و عمان و حوالى آن.

عرى

(عُ را) از نام هاى مدينه است (به معنى مردان بزرگى كه ضعفا به آنها پناه مى برند) از آن جهت كه بعد از رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) مردم مستضعف زيادى رو به مدينه آوردند تا در پناه آن حضرت زندگى سعاتمندى داشته باشند (ميقات حج، ش 7، ص 167)

عريش

(عَ)

1. خانه هاى مكه. (فرهنگ نفيسى)

2. از نام هاى مكه. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 36)

عسكران

(عَ كَ) عرفه و منى. (لغت نامه؛ فرهنگ نفيسى)

عسيله

(ك) چاه عسيله

عشره كامله

(عَ شَ رِ) و اتموا الحج و العمرة لله فان احصر تم فما استيسر من الهدى... تلك عشرة كاملة (بقره 169)

كنايه از ده روزه حاجيان كه سه روز در ايام حج دارند و هفت روز بعد از حج و اين حكم بر كسانى است كه قدرت قربانى ندارند. (فرهنگ غياث اللغات)

عصفر

(ك) گياه عصفر

عصمه

(عَ صِ مِ) از اسامى زمزم است. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 60 ؛ ميقات حج، ش 10، ص 91)

عقبه

(عَ قَ بِ) ناحيه اى است واقع بين مكه و منى كه در اين محل جمره اى واقع شده است كه در مناسك حج رمى مى شود. فعلا عقبه براى شيطان آخر عَلَم شده و اگر به طور مطلق گفته مى شود منصرف به جمره عقبه مى شود. (راهنماى حرمين شريفين، ج 4، ص 106 ؛ فرهنگ فارسى؛ دايرة المعارف فارسى)

عقبه اخرى

همان (ك) جمرة الاخرى

عقبه اولى

همان (ك) جمرة الاولى

عقبه وسطى

همان (ك) جمرة الوسطى

عقيق

(ك) وادى عقيق

عكاظ

همان (ك) بازار عكاظ

علايم حرم

همان (ك) انصاب الحرم

علم اسلام

(عَ لَ) تعبيرى از حج در خطبه اول نهج البلاغه «و جعله سبحانه و تعالى بالاسلام علماً»، خداوند سبحان آن خانه را علامت و نشانه اسلام قرار داد. (نهج البلاغه، ص 32)

علمين

(عَ لَ مَ)

1. ظاهراً مراد دو تنگناى واقع در بين عرفات و مشعر و بين مكه و منى است كه مأزمين نيز گفته مى شود. (حج برنامه تكامل، ص 431)

2. حدود حرم مكه از طرف مغرب (كه از جانب جده باشد) جايى است كه علمين (يا حديبيه) گفته مى شود. در علمين دو ستون ساده و كوتاه (از گچ و آجر) مقابل يكديگر روى زمين بر پا شده به عنوان علامت و نشانه آغاز محدوده و دوازده ورود به مكه مى باشد. (توضيح مناسك حج، ص 53؛ حج و عمره، ص 134؛ احكام و آداب حج، ص 189 ؛ با ما به مكه بياييد، ص 28)

علمين حرم

علايم حرم همان (ك) انصاب الحرم

عليه دم

(عَ لَ هِ دَ) كسى است كه به علت ارتكاب حرام در حال احرام و حرم بايد قربانى كند.

عمار

(عُ مّ) عمره گزاردن (لغت نامه)

عمارت

(عِ رَ) از (ك) مناصب كعبه

عمره

(عُ رَِ) و تموا الحج و العمرة لله (بقره 196)

در اصطلاح فقها انجام اعمال و مناسك خاصى است در زيارت خانه خدا (زيارت كعبه است با آداب و مناسك مخصوصه) . عمره از واجباتى است كه در ارتباط با حج صورت مى گيرد و در طول عمر مكلف يك بار به صورت عمره تمتع و يا عمره مفرده واجب مى گردد.

تسميه عمره

عمره عنوانى است بر گرفته از كلمه عمارت به معناى :

1. آبادى. كسانى كه به قصد زيارت به مكه معظمه مشرف مى شوند با اجتماع خود موجب عمران آن شده و يا عمره باعث آباد بودن بيت الله است.

2. زيادت. و عمره اضافه بر حج است.

زمان عمره

با توجه به اقسام حج، دو نوع عمره وجود دارد:

1. عمره تمتع انجام آن براى كسانى است كه استطاعت حج تمتع پيدا مى كنند يعنى براى اهل آفاق (غير اهالى مكه و ساكنين حوالى آن) مى باشد و پيش از حج تمتع از اول ماه شوال تا قبل از روز نهم ذيحجه مى تواند صورت گيرد.

2. عمره مفرده، انجام آن براى كسانى است كه وظيفه شان حج افراد و قران است، يعنى براى اهالى مكه و ساكنين حوالى آن مى باشد، كه بعد از انجام حج (در صورت تمكن) و در طول سال مى تواند صورت گيرد. (غير از ايام اختصاصى حج)

واجبات عمره اين عبادت دو نوع واجبات دارد:

1. واجب ركنى، احرام و طواف زيارت و سعى از واجبات ركنى هستند.

2. واجب غير ركنى، تقصير و نمازطواف زيارت و طواف نساء و نماز طواف نساء از واجبات غير ركنى هستند.

تفاوت دو عمره

1. عمره مفرده اختصاص به ماه هاى حج ندارد ولى عمره تمتع بايد در اشهر حج انجام شود.

2. عمره مفرده را مى توان جدا از حج به جا آورد ولى عمره تمتع همراه حج انجام مى شود.

3. عمره مفرده داراى طواف نساء و نماز طواف نساء

مى باشد ولى عمره تمتع اين دو عمل را ندارد.

4. در عمره مفرده مرد مخير است بين انجام حلق و تقصير،

ولى در عمره تمتع اين اختيار و جود ندارد و فقط بايد تقصير نمود.

5. در عمره مفرده آميزش جنسى قبل از فراغ از سعى، عمره را فاسد مى كند و بايد ضمن تمام كردن عمره آن را اعاده نمود اما در عمره تمتع فساد آن را محل حرف و بحث دانسته اند.

عمره استحبابى

(اِ تِ) عمره مفرده است كه مستحب است براى همه مسلمانان جهان چه اهل مكه و چه اهل آفاق، و در ماه رجب، استحباب تاكيد مؤكد دارد.

عمرة الاسلام

(عَ رَ تُ لْ) عمره نخستين است (اسرار، مناسك، ادله حج، ص 9)

عمره افراد

(اِ) عمره مفرده را گويند. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

عمره اكمه

(اَ كَ مِ) عمره بيست و هفتم ماه رجب نزد اهل مكه. ريشه عمره اكمى نزد مكيان آن است كه چون عبدالله بن زبير از ساختمان كعبه مقدس بپرداخت عمره اى گزارد و اهل مكه همراه او بودند تا به محل «اكمه» رسيد و از آن جا احرام بست و اين واقعه روز بيست و هفتم ماه رجب بود. (سفر نامه ابن جبير، ص 179)

عمره بتلا

(بَ) عمره بدون حج است. (فرهنگ جامع؛ دائرة الفرائد، ج 3، ص 29)

عمره تطوع

(تَ طَ وُّ) همان (ك) عمره استحبابى

عمره تمتع

(تَ مَ تُّ) نام اعمال مخصوصى است در زيارت خانه خدا كه با واجب شدن حج تمتع واجب مى شود (يعنى مخصوص اهل آفاق است، يعنى كسانى كه وطن آنها تا مكه بيش از 16 فرسخ شرعى يا 87 كيلومتر مى باشد) . بنابراين وجوب اين عمره براى كسانى است كه استطاعت تمتع را پيدا مى كنند.

تسميه تمتع اين عمره از آن جا كه با حج تمتع در ارتباط است و بايد در همان سال حج تمتع (و قبل از آن) انجام گيرد عمره تمتع ناميده شده است.

زمان تمتع وقت مخصوص اين عمره شهر حج است (يعنى از اول ماه شوال تا قبل از ظهر روز نهم ذى حجه) و انجام اين عمل طى اين زمان خاص بيش از يك بار جايز نيست.

اعمال تمتع واجبات اين عمره به ترتيب عبارتند از (1) :

1. احرام، در ميقات محرم شدن.

2. طواف زيارت، در مسجد الحرام دور خانه كعبه هفت بار گرديدن.

3. نماز طواف زيارت، در مسجد الحرام پشت مقام ابراهيم دو ركعت نماز خواندن.

4. سعى صفا و مروه، جنب مسجد الحرام بين دو كوه صفا و مروه هفت بار رفت و برگشت نمودن.

5. تقصير، در مكه (و معمولا جنب مسجد الحرام در مروه) مقدارى از موى سر يا صورت چيدن يا مقدارى از ناخن دست يا پا گرفتن.

ميقات تمتع مكان هايى كه در يكى از آنها مى توان احرام عمره تمتع را بست عبارتند از:

1. جحفه، در شمال غربى مكه

2. يلملم، در جنوب شرقى مكه

3. ذو الحليفه، در جنوب مدينه

4. وادى عقيق، در شمال شرقى مكه

5. قرن المنازل، در شرق

مكه

6. محاذى، با ميقات (ل)

7. ادنى الحل، نزديك ترين موضع حل

8. خانه، در صورت نزديك تر بودن به مكه از ميقات هاى پنجگانه

9. فخ، در مكه براى كودكان (2)

مكه و تمتع

بعد از خاتمه اعمال عمره تمتع، تا روز هشتم ذى حجه (زمان محرم شدن براى اعمال حج تمتع)

1. در مورد توضيح بيشتر اعمال عمره رجوع كنيد به هر يك از «عناوين» مربوطه.

2. در مورد ميقات ها رجوع كنيد به هر يك از «عناوين» مربوطه و يا قسمت «ميقات».

خروج از مكه جايز نيست.

عمره جعرانه (جِ عِ رّ نِ) (جُ ِ نِ) عمره اى كه احرام از جعرانه گرفته شود. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

عمره حديبيه

نام عمره اى از رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) كه به جا آورده نشد و متوقف ماند به علت انعقاد صلح (ك) حديبيه.

عمره رجبيه

(رَ جَ ىِّ) شهرت عمره مفرده اى كه در ماه رجب صورت گيرد. براى عمره اين ماه فضيلت بسيارى ذكر شده است. از جمله از امام نهم (عليه السلام) منقول است كه افضل عمره ها عمره رجب است.

عمره صلح

همان (ك) عمره قضا

عمره القصاص

(قِ) همان (ك) عمره قضا

عمره قضا

(قَ) نام عمره اى است كه رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) در ذى قعده سال هفتم هجرى (به اتفاق اصحاب) (1) به جاى آورد و به اسامى ديگرى هم معروف است.

1. عمرة الصلح - چون براساس صلح حديبيه انجام شد.

2. عمرة القصاص چون به تلافى صلح حديبيه انجام شد.

3. عمرة القضيه چون در صلح حديبيه، حكم و فرمان (قضيه) شد كه عمره در سال هفتم (هجرى) انجام پذيرد.

4. عمرة القضا - چون در سال ششم هجرى مشركين مانع از ورود حضرت رسول براى اداى عمره شدند و اجراى آن به سال ديگر موكول گرديد، گويى عمره سال هفتم قضاى عمره سال ششم است، و نيز قضا به معنى حكم است، و درسال ششم در حديبيه حكم بر آن قرار گرفت كه عمره در سال هفتم انجام گيرد. (حجة التفاسير، مقدمه، ص 170)

عمره قضيه

همان (ك) عمره قضا

عمره مبتوله

(مَ لِ) عمره بريده شده يعنى عمره بدون حج، عمره افراد، عمره مفرده، عمره قران.

(فرهنگ معارف اسلامى؛ آداب عمره قران، ص 54، فرهنگنامه حج و عمره، دفتر اول، ص 20 ؛ حج البيت، ص 155)

عمره مستحبى

همان (ك) عمره استحبابى

عمره مفرده

(مُ رَ دِ) نام اعمال مخصوصى است در زيارت خانه خدا، و وجوب آن (2) براى كسانى است كه:

1. اهل مكه اند. (3)

2. در حكم اهل مكه اند و منزل آنان تا مكه كمتر از 16 فرسخ شرعى (يا 48 ميل يا 87 كيلومتر) مى باشد (4)

3. در قيد نذر و عهد و يمين و شرط ضمن عقد هستند و يا حج را فاسد كرده اند و يا حج از آنان فوت شده است. (5)

تسميه مفرده اين عمره از آن جا كه جدا از اعمال حج (افراد و قران) به جاى آورده مى شود مفرده ناميده شده است.

زمان مفرده اين عمره پس از حج افراد و يا حج قران به جا آورده مى شود و وقت مخصوصى برايش معين نشده و در طول سال (جز در ايام اختصاصى حج) مى توان آن را به جاى آورد. اين عمره براى مكلف يك بار واجب است ولى تكرار عمره مفرده استحبابى در طول سال (جز در ايام اختصاصى حج) مجاز است و براى اهل آفاق هم مجاز است (البته اهل آفاق در فاصله پايان عمره تمتع تا پايان حج نمى تواند عمره مفرده به جاى آورد) .

اعمال مفرده واجبات اين عمره به ترتيب عبارتند از: (6)

1. احرام، در ميقات محرم شدن.

2. طواف زيارت، در مسجد الحرام هفت بار به دور كعبه گرديدن.

3. نماز طواف زيارت، در مسجد الحرام در پشت مقام ابراهيم دو ركعت نماز خواندن.

4. سعى بين صفا و مروه، جنب مسجد الحرام بين دو كوه صفا و مروه هفت بار رفت و برگشت كردن.

5. تقصير صورت (يا

حلق) ، در مكه (و معمولا جنب

1. با همان عده از اصحاب كه در حديبيه شركت داشتند جز چند نفرى كه در خيبر به شهادت رسيدند، يا وفات كردند (تاريخ پيامبر اسلام، ص 523) .

2. شروط و وجوب آن مانند شروط وجوب حج است.

3. به عنوان واجب اصلى.

4. به عنوان واجب اصلى.

5. به عنوان واجب عرضى.

6. براى توضيح بيشتر اعمال اين عمره رجوع كنيد به هر يك از «عناوين» مربوطه.

مسجد الحرام در مروه) مقدارى از موى سر يا صورت چيدن يا مقدارى از ناخن دست يا پا گرفتن (تقصير) و يا موى سر تراشيدن (حلق) .

6. طواف نساء، در مسجد الحرام هفت بار به دور خانه خدا (كعبه) گرديدن.

7. نماز طواف نساء، در مسجد الحرام در پشت مقام ابراهيم دو ركعت نماز گزاردن.

ميقات مفرده مكان هايى كه در يكى از آنها مى توان احرام بست به تناسب آن كه عمره از داخل مكه صورت مى گيرد يا از خارج آن متفاوت است:

1. ميقات از خارج مكه، براى كسى كه از مكه دور است و بخواهد در جهت و رود به مكه و انجام عمره مفرده احرام ببندد. ميقات ها عبارتند از: ذو الحليفه، وادى عقيق، جحفه، قرن المنازل، يلملم، محاذى، ادنى الحل، خانه، فخ.

2. ميقات از داخل مكه، براى كسى كه در داخل مكه است و بخواهد عمره مفرده به جاى آورد.

ميقات ها براى احرام بستن عبارتند از: تنعيم، حديبيه، جعرانه، أضأه لبن. وادى نخله، وادى عرفه.

ادنى الحل (1)

عمره مفروضه

(مَ ضِ) عمره مفرده، عمرة الاسلام. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

عمره واجب

عمرة الاسلام. عمره مفرده (در مقابل عمره مستحب)

عمود

از اسطوانه (هاى) مسجد النبى با عنوان «عمود» نيز نام برده اند. رجوع كنيد به قسمت «ستون».

عمور

(عُ) عمره به جاى آوردن، زيارت خانه خدا كردن (لغت نامه)

عندالمقام

(عِ دَ لْ مَ) گروه زيادى از فقهاى ما در تعبير از محل نماز طواف عبارت «عندالمقام» (نزد مقام) را برگزيده اند. (ميقات حج، ش 36، ص 103) .

عوالى

(عَ) از محله هاى مدينه است و فعلا خيابانى بدين نام (باب العوالى) در سمت قبله بقيع رو به طرف جنوب شهر كشيده شده (> شارع على بن ابى طالب) و منتهى به مسجد قبا مى شود و اغلب ساكنين اين حدود شيعه اثنا عشرى هستند و بر مدارس و مغازه هاى آنان نام هاى ائمه ديده مى شود عوالى قبلاً روستاهاى پشت قلعه مدينه بود كه باغ هاى پرميوه و سرسبزى اطراف آن قرار داشت و گفته اند ظاهراً منظور همان حوائط سبعه بوده است.

عونه

(عَ نِ) از اسامى زمزم است. (ميقات حج، ش 10، ص 91؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 60)

عيد اضحى

(اَحا) همان (ك) عيد قربان

عيد قربان

عيد اضحى، روز دهم ذى حجه و از بزرگ ترين اعياد در اسلام است و وجه تسميه اين كه:

1. عيد قربان گويند چون در اين روز حاجيان در منى يكى از واجبات حج را كه قربانى كردن. (شتر يا گاوه يا گوسفند) باشد انجام مى دهند (و در ساير نقاط جهان اسلام نيز مسلمين در اين روز به طور استحبابى قربان مى كنند) .

2. عيد اضحى گويند چون قربانى كردن (معمولا) قبل از ظهر و هنگام ضحى (موقع بالا آمدن آفتاب) انجام مى پذيرد.

عير

(ك) كوه عير

عين ارزق

(عَ نِ اَ رَ) يا «عين زرقا» در قمست جنوب مدينه قرار داشته و از چاهى در قبا (در سمت غرب مسجد) سر چشمه مى گرفت و آب مشروب مردم مدينه از آن بود. اين چشمه را مروان بن حكم به دستور معاويه به شهر مدينه روان ساخت (و علت تسميه آن است كه چشمه را مروان بن حكم كبود چشم روان ساخت و يا اين كه اين چشمه در ملك ازرق متعلق به بنى اميه واقع شده بود.) بعدها روى آن گنبدى بر پا كردند كه از سمت شمال و جنوب باز بود و از هر طرف پلكانى قرار داده بودند كه مردم از آن پايين مى رفتند و از چشمه آب بر مى داشتند. در قرن ششم قسمتى از آب اين چشمه را از دهانه اش از زير گنبد جدا و به سوى آستانه درى از مسجد النبى كه در

1. در مورد ميقات ها رجوع كنيد به هر يك از عناوين مربوطه و يا قسمت «ميقات».

جهت باب السلام بود رسانيدند و در آن جا آبشخورى بنا كردند (و مردم مدينه از آن مى نوشيدند) و بعداً از اين آبشخورى مجراى كوچكى جدا ساخته به سوى صحن مسجد النبى برده و در آبشخورى كه در وسط آن فواره اى داشت ظاهر ساختند. چشمه ارزق (زرقا) پيوسته در طول تاريخ اسلام مورد توجه پادشاهان و امراء و بزرگان بود و مورد تعمير و تجديد بنا قرار مى گرفت و آب چاه هاى ديگر نيز به منابع آب چشمه زرقا اضافه مى شد. آب اين چشمه را سقاها به وسيله مشك در

خانه هاى مدينه توزيع مى نمودند. (حرمين شريفين، ص 121 و 122؛ و...)

عين زرقا

( زَ) همان (ك) عين ارزق

عين عرفه

(عَ رَ فِ) معاويه حدود 10 رشته قنات آب به سوى مكه جارى ساخت تا اين كه در اواخر بنى اميه، عبدالله بن عامر دستور داد آب تمام چشمه هاى مكه را در يك مجراى واحد جارى سازند كه آن را در ميدان صحراى عرفات به نام چشمه عرفه ظاهر ساختند. بعدها در دوران عباسى و حكام مقتدر ديگر آب چشمه عرفه را از طريق مجارى متعددى به مكه روان ساختند. اين چشمه در طول تاريخ بارها خراب و بارها تعمير شد. (حرمين شريفين، ص 26)

عينين

همان (ك) كوه عينين

غ

غار ثور

غار پناهگاه رسول الله در هجرت واقع در (ك) كوه ثور

غار حرا

غار عبادتگاه رسول الله قبل از بعثت واقع در (ك) كوه حرا

غار مرسلات

غار محل نزول سوره مرسلات بر رسول الله واقع در (ك) كوه صفايح

غاشه

از نام هاى مكه است (تاريخ مكه، ص 15)

غبغب

(غَ غَ)

1. كوهكى است در منى كه محل نحر بوده است. گويند متعب بن قيس خانه اى موسوم به غبغب داشته كه نزد مردم مانند خانه كعبه محترم بود و در آن حج مى كردند.

2. جايگاهى است در طايف كه در آن جا براى لات و عزى شتر نحر مى كردند، و مخزن هدايايى كه به اين دو بت تقديم شده در اين محل بوده است. (لغت نامه)

غدير جحفه

(غَ رِ جَ فِ) همان (ك) غدير خم

غدير خم

( خُ) منطقه اى است بين مكه و مدينه در ناحيه جحفه 26 كيلومترى دهستان رابغ (و غدير گودالى است كه هنگام ريزش باران آب در آن جمع مى شود و لذا اين منطقه را غدير خم يا خم غدير گفته اند) . در صدر اسلام از اين نقطه حجاج عراق و شام و يمن و... براى بازگشت به سرزمين هاى خويش از يكديگر جدا مى شدند و مسيرهاى خاص خود را پيش مى گرفتند. در حجة الوداع به روز هيجده ذى حجه سال دهم هجرى رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در اين منطقه با دستور توقف و تجمع حاجيان حضرت على (عليه السلام) را در ميان آن جمع عظيم رسماً به جانشينى خويش منصوب نمودند و فرمودند: «من كنت مولاه فهذا على مولاه». در محل اين واقعه شكوهمند بعدها مسجدى ساخته شد كه به مسجد غدير خم معروف گرديد.

غرا

(غَ رّ) از اسامى مدينه است كه بر ساير شهرها شرافت و در مقابل آنها برجستگى و درخشندگى دارد. (ميقات حج، ش 7، ص 168 ؛ حرمين شريفين، ص 117 ؛ لغت نامه)

غرس

همان (ك) چاه غرس

غروب شرعى

زمانى است كه حمره مشرقيه از بالاى سر گذشته باشد و حجاج بايد در شروع مناسك حج (بعد از احرام) تا غروب شرعى روز نهم ذى حجه در عرفات بمانند.

غزال كعبه

(غَ) آهو بره اى طلايى كه در جاهليت آن را به كعبه آويختند. آورده اند كه «مدد» فرمانرواى مكه به خاطر بيم از نزول غضب خداوند بر جُرهُم (به علت بى احترامى هايى كه در خانه مقدس مى شد) گنجينه هاى كعبه را (شامل دو غزال زرين و چند شمشير) در چاه زمزم

پنهان كرد و عازم باديه شد و يا «عمروبن حارث» رئيس جرهمى ها (كه يقين داشتند رياست مكه از ايشان فوت مى شود) دستور داد تا آهو بره زرينى را كه از آنِ مكه بود و ديگر سلاح هايى را كه در خانه كعبه بود در چاه زمزم پنهان كردند و چاه را با خاك بيانباشتند، تا اين كه حضرت عبدالمطلب در صدد حفر زمزم بر آمد، آهويى طلايى و شمشيرى مزين به جواهرات گرانبها بيرون آمد. قرعه زد كه آن ها را چه كند. قرعه به نام كعبه در آمد و در كعبه آويختند و چون مدتى آويخته ماند اهل كعبه، غزال كعبه نامش كردند و اين اولين زينتى بود كه كعبه را بدان آراستند. نقل شده دو آهوى طلا كه حضرت عبدالمطلب در چاه زمزم يافت از پيشكش هاى فارسيانى بود كه به حج مى آمدند. (لغت نامه ؛ حرمين شريفين، ص 18؛ فقه فارسى با مدارك ج 3، ص 25)

غزه

(غَ زِّ) نام (ك) شعب ابى طالب (ميقات حج، ش 3، ص 165)

غسل سفَر (

سَ فَ) سفر حج و عمره غسل واجب ندارد اما اغسال مستحبى چندى را نام برده اند:

1. زمانى، مانند غسل روز هشتم و نهم ذى حجه.

2. مكانى، مانند غسل براى رفتن به اماكنى چون: حرم و شهر مكه، مسجد الحرام (و كعبه، حرم و شهر مدينه، مسجد النبى و بقيع) .

3. فعلى، مانند غسل براى افعالى چون احرام و يا وداع با پيامبر و معصومين (صلوات الله عليهم اجمعين) .

غلبه

(غَ لَ بِ) از اسامى مدينه است به خاطر:

1. استيلا وبلندى آن بر بلاد ديگر.

2. استيلاى قومى بر قوم ديگر چون استيلاى يهود بر عمالقه و اوس و خزرج بر يهود و مهاجرين و انصار بر اوس و خزرج (حرمين شريفين، ص 118 و 126؛ ميقات حج، ش 7، ص 168)

غمره (غَ رِ) ميقات است وسط (ك) وادى عقيق. (النهايه، ص 217؛ لمعه ج 1، ص 115 ؛ تبصره المتعلمين، ص 155)

ف

فاران

از اسم هاى مكه و به قولى اسم كوه هاى مكه است و فاران يكى از سلاطين عمالقه بود كه در تقسيم اراضى حجاز، مكه معظمه و اطراف آن سهم وى و به نام او ناميده شد. (حجة التفاسير، مقدمه، ص 186؛ راهنماى حرمين شريفين، ج 1، ص 261)

فاضحه

(ضِ حِ) از اسامى مدينه است از آن جهت كه افراد فاسد العقيده رسوا و مفتضح مى گردند (ميقات حج، ش 7، ص 169 ؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 180)

فتح مكه

در دهم رمضان سال هشتم هجرى پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) با ده هزار مسلمان از مدينه عازم مكه شدند و بعد از ده روز به مكه رسيدند و در ناحيه ذى طوى سپاه را چهار قسمت نمودند و هر كدام را از جهتى روانه شهر ساختند. مكيان كه تاب مقاومت در خود نديدند به پيشباز شتافتند و حضرت بدون خونريزى وارد مكه شد و براهالى مكه رحمت آورد و آزادشان ساخت. نقل كرده اند كه آن حضرت در روز فتح مكه فرمودند: خداوند روزى كه آسمان ها و زمين را آفريد مكه را محترم قرار داد تا روز قيامت و براى هيچ كس جايز نبود و نيست كه احترام آن را بشكند، تنها براى من در يك ساعت از روز جايز گرديد كه به قصد فتح و تسخير آن با سپاه وارد آن گردم.

فخ

(فَ خّ) يا وادى فخ نام محلى است در مدخل ورودى مكه در محدوده مسجد تنعيم و يكى از نقاط آغازين حرم است و از اين مكان كسى بدون احرام حق و ود به مكه را ندارد. فخ ميقات بچه ها (كودكان و نابالغ ها) است. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 84 ؛ فقه فارسى با مدارك، ج 3، ص 86)

فدك

(فَ دَ) نام محلى بوده است (1) متشكل از چند قريه در نزديكى (حدود 140 كيلومترى) مدينه. اين منطقه قبل از اسلام حاصلخيز و يهودنشين بود. به اتفاق نظرمحدثين و سيره نويسان هنگامى كه خبر شكست يهوديان به فدك رسيد يهوديان آن حاضر به واگذارى فدك و مصالحه شدند. و به اين نحو چون فدك بدون جنگ به دست آمد از مواد فَئْى و ملك رسول الله شد. دانشمندان شيعى و گروهى از محدثان سنى اتفاق نظر دارند كه آن حضرت فدك را به دختر خود حضرت زهرا (عليها السلام) بخشيدند و آن معصومه در آمد فدك را بين نيازمندان تقسيم مى نمودند اما بعد از رحلت پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) فدك سرنوشتى ديگر پيدا كرد. (نگاه كنيد به مكتب اسلام، ش 193 به بعد)

فرار الى الله

ترك ما سوى الله و طلب الله است. حج را گويند. (صهباى صفا، ص 33)

فراشان

(فَ رّ) شهرت گروهى از مردم مدينه كه به

1. امروزه «الحائط» نام دارد: (مدينه شناسى، ج 2، ص 492) .

خدمت در مسجد مشغولند. اين فراشان همزمان به كارهايى از قبيل راهنمايى زوار و زيارت دادن آنان و يا خواندن نماز غايب بر مردگان مى پردازند. (ميقات حج، ش 17، ص 156) .

فسخ حج

ابن اثير گويد رخصتى بود از سوى نبى اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) به اصحاب كه نيت حج نكرده بودند پس آن را نقض كنند و مبدل به عمره نمايند سپس رجعت كرده و حج تمتع كنند يا در حكم حج تمتع. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

فسوق

(فُ) و لا فسوق و لا جدال فى الحج (بقره 197)

يكى از محرمات احرام است و مقصود دروغ گفتن (و فحاشى و...) مى باشد كه در هر حال حرام است ليكن حرمت آن در حال احرام شديدتر است (مجمع البيان؛ احكام حج و اسرار آن، ص 201)

فوات حج

(فَ) فوت حج. مربوط است به اوقات شرعى وابسته به آن، مانند اين كه در وقت اضطرارى حضور در عرفات و مشعر الحرام در عرفات و مشعر الحرام حاضر گردد كه بنا بر قول مشهور حج از او فوت شده و بايد تحلل به عمره مفرده كند و سال بعد حج فوت شده را قضا نمايد. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

فوت حج

(ك) فوات حج

فى المقام

(فِ لْ مَ) جمعى از فقها در تعبير از محل نماز طواف عبارت «فى المقام» (در مقام) را به كار برده اند (ميقات حج، ش 36، ص 103)

ق

قادس

(د)

1. از نام هاى كعبه است در زمان هاى بسيار قديم (دايرة المعارف فارسى)

2. از نام هاى مكه است چون گناهان را پاك مى كند يا به علت واقع بودن در ارض مقدس. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 36؛ ميقات حج، ش 4، ص 144؛ ش 21، ص 128)

قادسه

(دِ سِ) مكه است چون گناهان را پاك مى كند (ميقات حج، ش 4، ص 144)

قادسيه

(دِ سِ) از نام هاى مكه است، به علت واقع بودن در ارض مقدس. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 36؛ ميقات حج، ش 4، ص 144؛ ش 21، ص 128)

قارن

(رِ) به جا آورنده حج قران. كسى كه در حج قران از براى قربانى هدى با خود ببرد. (مبادى فقه و اصول، ص 325 ؛ ناسخ التواريخ، حضرت رسول، ج 4، ص 3)

قاصمه

(صِ مِ) از اسامى مدينه است از آن جهت كه دشمنان ستمگرى كه بدان جا تجاوز كردند خود شكست خوردند. (حرمين شريفين ص 118؛ ميقات حج، ش 7، ص 168)

قبا

ناحيه اى است در جنوب غربى مدينه با مسجد معروفش به نام (ك) مسجد قبا

قباطى

(قُ) پارچه سفيد و ظريفى بود كه به وسيله مصريان بافته مى شد و از جمله پارچه هايى است كه كعبه را بدان مى پوشانيدند.

قبتين

(قُ بَّ تَ) تا يك قرن پيش دو بنا در پيش بناى زمزم قرار داشت كه به منزله انبار بوده است و هر يك از اين دو بنا قبه اى داشته و از اين رو «قبتين» ناميده مى شده است، ولى بعداً قبه ها را برداشته اند. (اعلام قرآن، ص 598)

قبرستان ابوطالب

همان (ك) جنة المعلى

قبرستان احد

واقع در (ك) احد

قبرستان بدر

واقع در (ك) بدر

قبرستان بقيع

همان (ك) بقيع

قبرستان بنى هاشم

همان (ك) جنة المعلى

قبرستان حجون

همان (ك) جنة المعلى

قبرستان قريش

همان (ك) جنة المعلى

قبرستان معلا

همان (ك) جنة المعلى

قبلتين

(قِ لَ تَ) دو قبله.

1. همان (ك) مسجد قبلتين

2. (مكه معظمه» و «بيت المقدس» را گويند از جهت آن كه قبل از قبله شدن مكه، به سمت بيت المقدس نماز خوانده

مى شد. (لغت نامه، و...)

«بيت المقدس» يا «قدس» يا «قدس شريف» يا «اورشليم» (شهر سلامتى و در اصل «اورسالم» شهر صلح) يا «دارالسلام» يا «قرية السلام» يا «ايلياء» يا «يبوس» (1) طبق نقل از بناى «ايليا» پسر سام بن نوح است و از قرن پانزدهم قبل از ميلاد سابقه دارد. حضرت داود (عليه السلام) يازده قرن قبل از ميلاد پس از نشستن بر تخت سلطنت در «حَبرون» «اورشليم» را پايتخت خود قرار داد و حضرت سليمان (عليه السلام) در آن معبدى ساخت و بر شكوهش افزود و پس از مرگ او و تجزيه دولت يهود، مصر اورشليم را گرفت و سپس «سارگُن» پادشاه آشور همه فلسطين (از جمله اورشليم) را متصرف شد و عده اى از اعراب را به اين نواحى كوچانيد. در سال 586 قبل از ميلاد «بُختُ النَّصر» پادشاه بابل، اورشليم را به تصرف درآورد و 70 سال بعد يهوديان با كمك «كورش» پادشاه ايران به اورشليم بازگشتند اما دولت اسرائيل ديگر احيا نشد. يك قرن قبل از ميلاد، حكومت روم اورشليم را گرفت و «سِزار» يك يهودى را به حكومت آن جا برگزيد كه به «هِرود كبير» معروف شد. با ظهور حضرت مسيح (عليه السلام) و گرايش مردم به آن حضرت بر اثر سعايت سران قوم يهود در اورشليم حكام رومى در تعقيب آن حضرت برآمدند. در قرن هفتم ميلادى «اورشليم» توسط مسلمين فتح شد و

از آن تاريخ مسلمانان اين شهر را بيت المقدس خواندند. در پايان قرن يازدهم ميلادى «بيت المقدس» بار ديگر به تصرف مسيحيان اروپايى درآمد، ولى 88 سال بعد دوباره آن را طى جنگ هاى صليبى از دست دادند و بيت المقدس محل قبور انبيا و اوليا و بزرگان علما و اوتاد است و مشهورترين آن، منطقه خليل الرحمن است كه قبور حضرت ابراهيم و اسحاق و زكريا و يحيى (عليهم السلام) در آن جاست. بيت المقدس، اين شهر مقدس و تاريخى، مراكز مقدس سه دين اسلام و مسيحيت و يهوديت را در خود جاى داده و زيارتگاه مسلمانان و مسيحيان و يهوديان مى باشد. «ديوار ندبه» نزد يهوديان مقدس است و مسيحيان مخصوصاً كليساى قبر مقدس (يا كليساى قيامت) را تقديس مى كنند و مسلمانان «قبة الصخره» و «مسجد الاقصى» را زيارت مى نمايند و پيش از آن كه كعبه قبله مسلمين شود، مسلمين به طرف بيت المقدس نماز مى گزاردند. اين شهر در 55 كيلومترى غرب رود اردن و به فاصله 80 كيلومترى سوى درياى مديترانه بر روى ارتفاعات متوسط واقع شده است. بيت المقدس امروزه از نظر شهرسازى و معمارى از دو قسمت تشكيل گرديده؛ يكى بيت المقدس قديم كه تماماً در داخل قلعه و حصارى محكم (كه براى آخرين بار در زمان عثمانيان بازسازى و احداث شده و حرم شريف و مسجدالاقصى و كليسا و معابد قديمى يهود در آنند) قرار دارد كه به چهار محله مسلمانان، مسيحيان، ارمنيان و يهوديان تقسيم شده است. ديگر بيت المقدس در منطقه جديد الاحداث كه در خارج از حصار است و از نظر بافت و

معمارى شهرى دو بخش دارد. بخشى محل سكونت و بازار اعراب و يهوديانى است كه در دو قرن اخير در بيت المقدس سكونت گزيده اند و بخشى نوساز كه از زمان اشغال دولت متجاوز اسرائيل احداث گرديده و ساكنان آن عموماً سرمايه داران و تحصيل كرده هاى يهودى هستند كه از نقاط ديگر جهان به اين شهر مهاجرت نموده اند. (به اميد روز آزادسازى قدس شريف و به اميد آنكه صداى همبستگى مسلمين جهان در پايگاه وحى الهى در مراسم حج بتواند زمينه ساز اين رهايى بخشى گردد) .

3. (مسجدالحرام» و «مسجدالاقصى» از جهت آن كه تا قبل از قبله شدن مسجد الحرام (كعبه) ، به سوى مسجدالاقصى (بيت المقدس) نماز خوانده مى شد (لغت نامه) .

مسجدالاقصى (كه حجاج بيت الله الحرام در موسم حج فرياد رهايى آن را از چنگال متجاوزين سر مى دهند) امروزه براى اطلاق به دو بناى مقدس و تاريخى به كار برده مى شود. صخره اى و مسجدى. صخره مقدس صخره اى است كه حرم شريف بر روى آن قرار دارد و

1. در لغت نامه با ضبط نامعلوم آمده.

حضرت سليمان اولين معبد يهوديان را بر آن ساخت و صخره اى است كه بر اساس روايت آخرين منزلگاه زمينى رسول الله در شب معراج بود. و مسجدالاقصى مسجدى است در جنوب (ك) «قبة الصخره» كه عبدالملك بن مروان خليفه پنجم اموى آن را بنا كرده و پسرش وليد آن را به پايان رسانده و مسجدى است كه طبق روايات نماز در آن ثواب فوق العاده اى دارد.

قبله

(قِ لِ) اقبال كردن و مواجهه و ايستادن در برابر خانه كعبه است

با تمام اعضا و اندام با نظم و احترام و با حضور ذهن كه كم كم اين نام به خود خانه كعبه اطلاق شده است و هر كس در هر نقطه از زمين است در اقامه نماز بايد رو به سوى كعبه كند و فقها در مورد قبله نظرياتى فرموده اند:

1. كعبه معظمه قبله است.

2. كعبه و مسجدالحرام قبله است.

3. كعبه قبله براى مسجدالحرام است و مسجدالحرام قبله براى اهل شهر مكه و جمله شهر مكه قبله اهل حرم و سراسر حرم قبله اهل دنيا و هر كس كه خارج از حرم است. (احكام حج و اسرار آن، ص 137 و 138) .

قبله انام

(اَ) و فرض عليكم حج بيته الحرام الذى جعله قبلة للانام.

خداوند متعال حج بيت الحرام را بر شما واجب گردانيد و آن را قبله مردم قرار داد (نهج البلاغه، خطبه اول) .

قبله اول

كعبه را گويند كه قبله حقيقى است (البته اولين قبله اى است كه مسلمين به سوى آن نماز مى خواندند بيت المقدس بوده است) .

قبله دوم

اصطلاحاً مدينه (مزار رسول اكرم و ائمه معصوم بقيع) را گويند. (از باب اقبال و توجه به اين بزرگان نه از باب نماز؛ همچنان كه اصطلاحاً نجف را قبله سوم و كربلا را قبله چهارم و كاظمين را قبله پنجم و سامراء را قبله ششم گفته اند) .

قبله مدينه

قبله مدينه طيبه (در مسجدالنبى) تنها معجزه فعلى باقيه رسول الله است، چرا كه معجزات فعلى (برخلاف معجزات قولى) موقت و محدود به زمان و مكان و زود گذرند و بعد از وقوع فقط عنوان تاريخى و سِمَتِ خبرى دارند. رسول الله بدون آلات نجومى و قواعد هيوى و يا در دست داشتن زيج و ديگر منابع طول و عرض جغرافيايى آن را در غايت دقت و استوا تعيين كرد و به سوى كعبه ايستاد و فرمود: «محرابى على الميزاب» و قبله مدينه آن چنان كه پيغمبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) به سوى آن نماز خوانده است تا امروز به حال خود باقى است و دانشمندان رياضى، قبله مدينه را چنان يافتند كه رسول الله بدون آنها يافت و اين ممكن نيست مگر به وحى و الهام ملكوتى (ميقات حج، ش 2، ص 44) .

قبور الشهداء (

قُ رُ شُّ هَ) مزار شهداى (ك) احد (سفرنامه ناصرخسرو، ص 77) .

قبوه

(قُ و) همان (ك) قبا (مدينه شناسى، ج 1، ص 5؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 191) .

قبه

(قُ بَّ) از (ك) مناصب كعبه.

قبه آدم

(قُ بَّ ءِ دَ)

1. قبه اى است در كوه جبل الرحمه كه نماز گزاردن در آن جا مكروه است (تاريخ و آثار اسلامى، ص 141) .

2. قبه اى از ياقوت بهشتى كه حضرت جبرئيل به موضع كعبه آورد و نصب نمود و حضرت آدم (عليه السلام) را كه در اين هنگام بالاى كوه صفا بود در جوار قبه جاى داد و آن حضرت به تعليم جبرئيل طواف كرد و حج به جاى آورد. و روايت است خدا قبه آدم را قبل از طوفان نوح به آسمان عروج داد. (فرهنگ دانستنى هاى پيش از سفر به خانه خدا، ص 185 و 199) .

قبة الاحزان

( تُ لْ اَ) گنبد (ك) بيت الاحزان (گنجينه هاى ويران، ص 101) .

قبة الاسلام (

تُ لْ اِ) از نام هاى مدينه. در حديث آمده: المدينة قبة الاسلام (حرمين شرفين، ص 118؛ ميقات حج، ش 7، ص 168) .

قبه بنات الرسول

( ءِ بَ تُ رَّ) شهرت قبه اى بر مزار حضرت رقيه، حضرت ام كلثوم و حضرت زينب دختران رسول الله در قبرستان بقيع كه به وسيله وهابيون تخريب

شد (آثار اسلامى مكه و مدينه، ص 103) .

قبة البيضاء

( تُ لْ بَ) همان (ك) قبة الخضراء (تعمير و توسعه مسجد شريف نبوى، ص 70)

قبة الثنايا

(تُ ثَّ) يا (ك) مسجد ثنايا.

قبه جده

( ءِ جَ دِّ) گنبدى بر روى تربت حضرت حوا در شهر جده كه مورد زيارت مسلمانان بود و پس از تسلط آل سعود با خاك يكسان گرديد. (گنجينه هاى ويران، ص 184) .

قبة الحزن

( تُ لْ حُ) (حَ زَ) همان (ك) بيت الاحزان، (گنجينه هاى ويران، ص 101؛ ميقات حج، ش 2، ص 127) .

قبة الخضراء

( تُ لْ خَ) شهرت گنبد حرم رسول الله است به علت پوشش سبزش. اين گنبد با نام اوليه «قبة الزرقا»، «قبة البيضاء»، «قبة الضيحاء» در طول قرون تعميرات و تغييرات مختلفى به خود ديد:

1. سال 678 هجرى به دستور ملك منصور قَلاوون از مماليك بحرى مصر (يا به دستور احمد بن برهان عبدالقوى والى شهر قوص از شهرهاى مصر) بر ضريح مقبره شريف رسول الله گنبدى ساختند و آن را با الواح سربى روكش نمودند تا مانع نفوذ آب باران شود. اين گنبد بر ستون هاى اطراف مقبره و در داخل و زير سقف مسجد و بالاى مقبره قرار داشت.

2. سال 755 هجرى، در عهد سلطان الناصر حسن بن محمد قلاوون صفحات سربى اين گنبد تجديد گرديد.

3. سال 765 هجرى، در زمان سلطان ناصرالدين شعبان حسين بن الناصر از مماليك مصر گنبد با الواح سربى مورد مرمت قرار گرفت.

4. سال 887 هجرى، قبة الزرقا در حريق (سال 886) مسجدالنبى به كلى سوخت و لذا به دستور سلطان قايِتباى از مماليك برجى مصر، گنبد را (ضمن قرار دادن پايه هاى ستون در داخل مقبره) بر روى مقبره رسول الله (در سال 887 يا 888) بنا نمودند.

5. سال 891 (892) هجرى، چون قسمت بالاى گنبد شكاف برداشت به دستور سلطان قايتباى بناى گنبد با گچ سفيد تجديد شد.

6. سال 898 هجرى، به علت اصابت صاعقه سلطان قايتباى امر به مرمت گنبد داد.

7. سال 1228 هجرى، سلطان محمود بن سلطان عبدالحميد عثمانى در مرمت آرامگاه

شريف، اين گنبد را نيز مرمت و تكميل كرد. طبق نقلى چون در زمان سلطنت اين پادشاه (1223 - 1255) گنبد شكاف برداشت او آن را برچيد و گنبد تازه اى پوشيده در سرب (به سال 1228 يا 1233 يا 1250) بنا نمود و رنگ آن را (به سال 1228 يا 1253 يا 1255) سبز نمود و از اين پس آن را «قبة الخضرا» ناميدند.

8. سال 1265 هجرى، در زمان عبدالمجيد بن سلطان محمود سلطان عثمانى (1255 1277) كه طى سال هاى 1265 الى 1227 هجرى قمرى تعميرات بزرگى در مسجدالنبى صورت گرفت گنبد را نوسازى كردند و به زعمى روپوش سربى آن را به رنگ سبز درآوردند و از اين پس «قبة الخضراء» نام گرفت. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 243 و 246 و 247؛ حرمين شريفين، ص 142 و 145 و 160؛ راهنماى حرمين شريفين، ج 5، ص 60؛ تعمير و توسعه مسجد شريف نبوى، ص 70؛ مدينه شناسى، ج 1، ص 62 و 84 و 85؛ و...) .

قبة الخضراء

( تُ لْ خَ) بنايى است كه منصور عباسى براى برگرداندن نظر مسلمانان از مكه و مدينه بساخت تا مردم بدان جا رفته اعمال حج به جا آورند و مقررى معمول اهل مدينه را قطع كرد. فقيه اهل تسنن مالك بن انس پس از استفتاى مردم مدينه در خلع بيت منصور به خلع او فتوا داد (تاريخ تمدن اسلام، ج 3، ص 103) .

در سال 305 غريب دايى مقتدر مرد و مادر خليفه در عزاى وى دستور داد تا قصر وى، قبة الخضراء را ويران كنند. (نگاه كنيد به: تمدن اسلامى در قرن چهارم

هجرى، ج 2، ص 131؛ ج 1، ص 19) .

قبة الرئوس

( تُ رُّ ءُ) شهرت (ك) مسجد سقياء.

قبة الزرقاء

( تُ زَّ) همان (ك) قبة الخضراء (تعمير و توسعه مسجد شريف نبوى، ص 70) .

قبة الزوجات

( تُ زّ) گنبد و بارگاه همسران رسول الله در بقيع (ميقات حج، ش 11، ص 166) .

قبة الزيت

( تُ زَّ) يا قبة الشمع، شهرت ساختمانى بود در مسجد النبى (ميقات حج، ش 17، ص 168) .

قبة السقايه

( تُ سِّ ىِ) قبه عباسيه. گنبد آبرسانى در مسجد الحرام (سفرنامه ابن جبير، ص 137) . (ع)

قبة الشراب

( تُ شَّ) قبه اى است در مسجدالحرام منسوب به عباس. براى آب دادن به حاجيان ساخته شد و آب زمزم در آن جا خنك مى شود و شبانگاه آن را براى حاجيان در كوزه هايى به نام دَورَق كه يك دسته دارد بيرون مى آورند و اكنون خزانه قرآن ها و كتاب ها و شمعدان ها و ديگر چيزهاست البته قبه عباسيه صفت و نسبت آشاميدنى خود را از دست نداده است، (سفرنامه ابن جبير، ص 125) .

قبة الشمع

( تُ شَّ) همان (ك) قبة الزيت.

قبة الصخره

( تُ صَّ رِ) نام ساختمانى است در بيت المقدس كه طى سال هاى 69 الى 72 هجرى به وسيله عبدالملك بن مروان خليفه اموى بر گرد تخته سنگى (صخره اى) بنا شد و هدف اوليه عبدالملك از ساختن اين قبه آن بود كه مردم به جاى اين كه براى انجام مناسك حج به مكه (كه در آن زمان در تصرف عبدالله بن زبير رقيب امويان بود) بروند، به طواف «قبة الصخره» بيايند. قبة الصخره توسط مأمون ترميم شد و در زمان سلطان سليمان قانونى (پادشاه عثمانى) بناى آن كاملا تجديد شد و در زمان سلاطين عثمانى گنبد مطلا گرديد. قبة الصخره يكى از زيباترين اماكن مقدس روى زمين و در شمار ساختمان هاى بى نظير جهان محسوب مى گردد و عبارت است از ساختمان هشت ضلعى بلندى كه يك گنبد بزرگ دارد و در وسط صحن حرم شريف واقع است.

اين ساختمان چون از دو قسمت قبه «گنبد» و صخره «سنگ» تركيب يافته «قبة الصخره» ناميده شده است. قطعه سنگ بزرگى كه در زير اين گنبد واقع شده در حقيقت قله و بلندترين نقطه كوه طور يا موريا بود. صخره در نزد يهوديان و مسيحيان و مسلمانان مقدس است. در برخى روايات آمده كه رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) در سير شبانه و معراج معروف خود پس از حركت از مكه در بيت المقدس فرود آمد و پس از خواندن نماز در آن جا از فراز همين سنگ به معراج رفت و از اين نقطه نظر سنگ قداست ويژه اى دارد (و بر قطعه اى از

يك ستون مرمرين در جنوب غربى صخره «قدم محمد» قرار دارد كه جاى پاى حضرت است در شبى كه به معراج رفت) قبة الصخره به نام «مسجد عمر» و «مسجد صخره» نيز ناميده شده است ولى با توجه به وجود مسجدى به نام «مسجد عمر» در سمت شرقى مسجدالاقصى اطلاق «مسجد عمر» به «قبة الصخره» هر چند كه فعلا هم معمول است صحيح به نظر نمى رسد و نيز با توجه به اين كه داخل صخره مقدس به صورت غار زيرزمينى كوچكى درآمده كه در حال حاضر جايگاه نماز و مسجد مى باشد به نظر مى رسد كه «مسجد صخره» به همين محل نماز در داخل صخره اطلاق مى گردد. (دايرة المعارف فارسى؛ مكتب اسلام، س 22؛ ص 412 به بعد؛ روزنامه اطلاعات، 77/2/24، ص 12) .

قبة الضيحاء

( تُ ض) همان (ك) قبة الخضراء (تعمير و توسعه مسجد شريف نبوى، ص 70) .

قبة العباس عم النبى

( تُ لْ عَ بّ) يا «قبة العباسيه» شهرت قبه اى است بر مزار عباس در بقيع كه در سال 519 هجرى توسط خلفاى بنى العباس ساخته شد. (ميقات حج، ش 17، ص 176) .

قبه عباسيه

( ءِ عَ بّ ىِّ)

1. (ك) قبة السقايه

2. (ك) قبة العباس عم النبى

قبة العتيق

( تُ لْ عَ)

قبه و بارگاه قبر شريف حضرت حوا در مدافن المسلمين كه توسط وهابى ها ويران گرديد. (راهنماى حرمين شريفين، ج 2، ص 124) .

قبه على (عليه السلام)

( ءِ عَ)

قبه امير مؤمنان على، قبه اى است در

سمت جنوب مسجد قبا. انتساب اين مكان به آن حضرت بدان جهت است كه هنگام هجرت، ايشان در اين جا به پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) ملحق شدند و بعيد نيست همين جا تا پايان ساختمان مسجد النبى و حجرات اطراف، خانه حضرت بوده باشد. (سيرى در اماكن سرزمين وحى، ص 56) .

قبه فاطمه ( ءِ طِ مَ)

1. قبة الحزن است. (سفرنامه حج، صافى گلپايگانى، ص 143) .

2. قبه اى بوده است در قبا. و بعضى علما فرموده اند كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در موقع ورود به قبا در آن جا براى حضرت فاطمه (عليها السلام) خيمه زدند تا در آن سكونت كند. (حج البيت، ص 213) .

قبة الفراشين ( تُ لْ فَ رّ)

سقاية الحاج، عباس آن را بنا كرد تا حاجيان از آن جا آب زمزم بياشامند. (ميقات حج، ش 12، ص 128) .

قبه مصرع

قبه اى است در قسمت شرق مسجد مصرع (در احد) و آن جايى است كه حضرت حمزه سيدالشهداء در آن جا از اسب خود فرود آمد و مشركان او را احاطه كردند و وحشى حبشى او را با نيزه از ناحيه پهلو مجروح ساخت. گنبد را حاج «رمزى پاشا» بنا نهاد. (ميقات حج، ش 27، ص 137 و 141) .

قبة الوحى ( تُ لْ وَ)

قبه اى است كه (بعدها) در خانه حضرت خديجه در محل نزول حضرت جبرئيل بر نبى اكرم ساخته شد. (حرمين شريفين، ص 106؛ سفرنامه ابن جبير، ص 103 و 208) .

قبه هارون

( ءِ)

قبه اى است در بالاترين نقطه كوه احد (در مدينه) به صورت سنگ هاى انباشته اى در ابعاد 1/5*1 متر

و به ارتفاع 1/5 متر. روايت كرده اند كه قبر هارون پيامبر (عليه السلام) است كه در راه حج يا عمره در اين نقطه درگذشت. و بعضى نيز در وجود قبر هارون پيامبر شك كرده اند و گفته اند شخصى به نام هارون در اين مكان بوده و مردم پنداشته اند كه برادر حضرت موسى (عليه السلام) بوده است. (ميقات حج، ش 7، ص 132 و 133) .

سمهودى مى گويد در كوه احد دره اى است معروف به «دره هارون» و عوام الناس خيال مى كنند قبر هارون در انتهاى آن است. سمهودى اين مطلب را تضعيف مى كند. گفتنى است در اين اواخر در بعضى از كتاب هاى فارسى كه از اين قبر خيالى (طبق نظريه سمهودى در «وفاء الوفاء) » سخن به ميان آمده به هنگام استنساخ و چاپ، كلمه «قبر» به «قبه» تبديل شده است و چون قبه و بقعه داراى يك مفهوم هستند، به تدريج همان كلمه بقعه را به كار برده اند. اگر اصل موضوع و دفن شدن وى صحت داشته باشد اينك بعد از هزاران سال از اين قبر و از اين بقعه نام و نشانى نيست. (ميقات حج، ش 31، ص 50) .

قبيس

كوهى است به مكه (لغت نامه) (ك) كوه ابوقبيس.

قران

همان (ك) حج قربان.

قران طواف

(قِ)

يعنى دو طواف را پشت سر هم آوردن به طورى كه نماز طواف در ميان آن دو برگزار نشود. قران دو طواف واجب جايز نيست و در طواف مستحب مكروه است. (مبادى فقه و اصول، ص 327) .

قربانگاه

جايگاهى است در منى جهت ذبح حيوان (ك) قربانى.

قربانى (قُ)

والبدن جعلناها لكم من شعائر الله (حج، 36) .

مقصود از قربانى ذبح (و نحر) حيوان (گاو يا گوسفند يا شتر) است در مراسم حج (و به خود حيوانى كه ذبح و يا نحر مى شود نيز قربانى گويند) و ذبح (يا نحر) حيوان پنجمين عمل از واجبات حج است (و واجبى غيرركنى است) كه در روز دهم ذى حجه (روز عيد قربان) بعد از عمل رمى جمره عقبه صورت مى گيرد (كه با وجود عذر تا آخر ماه ذى حجه فرصت ذبح و نحر است) .

تسميه قربانى

گفته اند از آن جهت است كه موجب قرب انسان به خداوند است.

مكان قربانى

ذبح (و نحر) حيوان بايد در سرزمين منى صورت گيرد و در هر نقطه اى از آن، قربان كردن جايز است. امروزه در سر راه

مشعر الحرام به منى در سمت راست مكان محصور وسيعى را براى قربان نمودن اختصاص داده اند. (1) اين قربانگاه يا كشتارگاه (مذبح، مسلخ، منحر) را در خارج از منى دانسته اند و برخى از فقها قربانى در اين محل را اجازه داده اند.

واجبات حيوان قربانى

پير نبودن

لاغر نبودن

تام الاجزاء بودن. (در اصل خلقت بى دم و بى بيضه و بى شاخ و بى گوش نبودن به نظر برخى فقها)

صحيح الاعضاء بودن. (مريض، چلاق، اخته، دم بريده، شاخ داخلى شكسته يا بريده، كور و گوش بريده نبودن)

داخل سن قربانى بودن (شتر از 5 سال تمام، گاو و بز از 2 سال تمام و به زعمى يك ساله، گوسفند از 1 سال و برخى كمتر از يك سال هم فرموده اند) .

مستحبات حيوان قربانى

فربه و چاق بودن.

از صحراى عرفات در روز عرفه عبور داده شدن.

شتر ماده، بعد گاو ماده وگرنه گوسفند و بز نر و يا قوچ شاخدار بودن.

مستحبات عمل قربانى

در وقت ذبح يا نحر نمودن.

به هنگام ذبح يا نحر حيوان را آب دادن.

شتر را ايستاده و دست ها را از زانو بسته از طرف راست نحر نمودن.

شخصاً ذبح يا نحر كردن و در صورت نتوانستن، دست بر بالاى دست كشنده گذاشتن.

دعاى «وجّهت وجهى للذى فطر السموات و ...» را در وقت ذبح و يا نحر خواندن.

دعاى وارده «اللهم تقبل منى...» را پس از ذبح يا نحر خواندن.

نيابت عمل قربانى

ذبح يا نحر حيوان را خود محرم و يا شخص ديگرى به نيابت او مى تواند انجام دهد.

هدف از قربانى

فرموده اند بر اساس قرآن مجيد (فكلوا منها واطعموا البائس الفقير) هدف از قربان نمودن حيوان تغذيه محرومين است «مردم را نداى حج داده تا پياده سوى تو آيند و سوار بر مركبان سبك رو از دره هاى عميق بيايند تا شاهد منافع خويشتن باشند و روزى چند، نام خدا را بر آن حيوانات بسته زبان كه روزيشان داده است ياد كنند، از آن بخوريد و به درمانده فقير بخورانيد» (حج، 27 و 28) و فرموده اند مستحب است تقسيم گوشت قربانى به سه قسمت جهت صدقه دادن و هديه به همسفران نمودن و خود مصرف كردن و از امام صادق (عليه السلام) نقل است كه «يك سوم آن را خود مصرف نما و يك سوم را هديه كن و قسمت سوم را به فقيران و مستمندان بده» و فقها امروزه بيرون بردن گوشت قربانى را از منى جهت رسانيدن به نيازمندان بدون مانع مى دانند.

كفاره و قربانى

عمل قربان كردن جهت كفاره ارتكاب برخى محرمات احرام از واجبات است.

همراه قربانى

به مفهوم كلامى از امام سجاد (عليه السلام) به هنگام قربانى كردن بايد نيت آن داشت كه حنجره حرص و طمع را با دست زدن به حقيقت مى برند و پاره مى كنند.

قرن (قَ)

1. ميان حج و عمره جمع كردن.

2. كوهى است مشرف بر عرفات (لغت نامه) .

قرن (قَ) (قَ رَ) اختصار (ك) قرن المنازل.

قرن الثعالب ( نُ ثَّ لِ)

1. و در اين جا شتر و گاو و گوسفند و ميش و بز بسيارى براى فروش آماده است.

1. همان (ك) قرن المنازل

2. نام محلى است در دامنه منى نزديك مسجد خيف (ميقات حج، ش 15، ص 81) .

قرن المنازل ( نُ لْ مَ زِ)

يا «قرن الثعالب» كه در بسيارى از عبارات علما با حذف منازل و به اختصار «قرن» ياد مى شود، يكى از منازل و مناطق سر راه حاجيان است و موضعى است نزديك طايف واقع در شرق مكه به فاصله 94 كيلومترى و ميقات عمره (تمتع و مفرده) است براى اهل نجد و اهل طايف و كسانى كه از اين راه عازم مكه هستند و لذا «وادى محرم» هم به آن گفته مى شود. امروزه قرن المنازل قريه كوچكى است كه «سيل» و «سيل كبير» ناميده مى شود. در وادى سيل دو مسجد قديمى و يك مسجد نوساز وجود دارد كه براى احرام ساخته اند. اين قريه از راه رياض مكه حدود 80 كيلومتر تا مكه فاصله دارد. (ميقات حج، ش 15، ص 73 الى 78؛ ارمغان حج، ص 27؛ و...)

قريتان (قَ ىَ)

مكه و طايف (لغت نامه) (ع)

قريتين (قَ ىَ تَ)

و قالوا لولانزل هذا القران على رجل من القريتين عظيم (زخرف 9)

مقصود دو شهر مكه معظمه و طايف است (ميقات حج، ش 7، ص 169)

قريش (قُ رَ)

از قبايل معروف عرب عدنانى (و از اولاد حضرت اسماعيل پيامبر) است كه در جاهليت در حجاز اهميت يافت و پيش از ظهور اسلام بر مكه مسلط شد و توليت خانه كعبه را يافت و مناصبى براى كعبه قرار داد و بر كعبه پرده پوشانيد و براى خود در انجام مناسك ويژگى هاى خاصى را نسبت به ديگران قائل گرديد و يك بار ساختمان كعبه را تجديد بنا نمود.

قريش به دو قبيله عمده تقسيم مى شود؛ قريش ابطحى و قريش ظواهر و در جهت نام اين قبايل به قريش گفته اند:

1. نسبت آنها به قريش نضربن كنانه (از اجداد پيامبر) مى رسد.

2. مشتق از قرش است به معنى تجارت كه شغل عمده آنها بوده است.

3. مأخوذ از تقريش است به معنى مجتمع ساختن؛ زيرا قصى بن كلاب (جد رسول الله» افراد قبيله را كه در حدود حجاز پراكنده بودند جمع كرد.

قريش ابطحى

يا قريش بطحا يا قريش بطاح. قريشيانى بودند كه در شهر مكه و مركز آن (آن جا كه آب زمزم جمع و بطحا ناميده مى شد) سكونت گزيدند و به بازرگانى معروف بودند. بطون يا طوايف مهم قريش بطاح عبارت بودند از ده بطن بنى هاشم، بنى اميه، بنى نَوفَل، بنى زُهرِه، بنى مَخزوم، بنى اَسَد، بنى جُمَح، بنى سَهم، بنى تَيم، بنى عَدٌى.

قريش ظواهر

قريشيانى بودند كه در پشت (خارج) شهر مكه و دامنه و شعب تپه هاى اطراف آن سكونت داشتند و ظاهراً با بعض قبايل مجاور مخلوط شده بودند. ظواهر از نفوذ كمترى برخوردار بودند اما در دلاورى و جنگجويى نام و آوازه بيشترى داشتند و تيره هاى آن عبارت بودند از بنى معيص، بنى تميم، بنى محارب و بنى حارث. (تاريخ تحليلى اسلام، ج 1، ص 62؛ طبقات، ص 62؛ و...) .

قرين (قَ)

1. ك كوه رحمت

2. حج مقرون به عمره (لغت نامه)

قريه (قَ ىِ)

1. در حديث بر مدينه اطلاق شده است. (ميقات حج، ش 7، ص 169) .

2. در قرآن از نام هاى مكه معظمه است. (ميقات حج، ش 4، ص 100 و 138؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 36) .

قرية الانصار

(قَ ىَ تُ لْ اَ) از اسامى مدينه منوره است (حرمين شريفين، ص 118؛ مكتب اسلام، ش 319، ص 34) .

قرية الحمس (لْ حُ)

از نام هاى مكه است بعلت آن كه قريش (حمس) در اين شهر مقدس سكونت داشتند. (ميقات حج، ش 4، ص 147؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص

36) .

قرية رسول الله

از اسامى مدينه است. (حرمين شريفين، ص 118؛ ميقات حج، ش 7، ص 169) .

قرية القديمه ( لْ قَ مَ)

از نام هاى كعبه است در زمان هاى بسيار قديم (دايرة المعارف فارسى، ذيل كعبه) .

قرية النمل ( نَّ)

1. از اسامى (مجازى) زمزم است. (ميقات حج، ش 4، ص 144؛ ش 10، ص 91) .

2. از اسامى مكه است. (ميقات حج، ش 4، ص 144؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 36) .

قزح همان (ك) كوه قزح

قشاشيه (قَ شّ ىِّ)

همان (ك) شعب ابى طالب

قصر الكسوه (قَ رُ لْ كِ وَ)

شهرت كارگاهى در مصر بود كه براى بافت كسوه (پوشش كعبه) تأسيس گرديد. (ميقات حج، ش 11، ص 95) .

قعيقعان همان (ك) كوه قعيقعان

قفازين (قُ فّ) نوعى دستكش است (دو پارچه پر از پنبه كه زنان عرب براى دفع سرما به دست خود مى پوشاندند) پوشيدن قفازين بر زنان در حال احرام حرام است. مناسك حج، ص 95؛ احكام و آداب حج، ص 156) .

فلائد (قَ ء) جعل الله الكعبة البيت الحرام قياماً للناس و الشهر الحرام والهدى و القلائد ذلك لتعلموا... (مائده 97) .

قلائد جمع قلاده و براى آن دو معنى گفته اند: يكى به معنى مقلد است يعنى آن هَدْى ها كه قلاده در گردن آن مى افكنند. (چهارپايانى كه براى قربانى در مراسم حج آنها را نشان مى گذارند) و ديگر عين قلاده است يعنى آن گردن آويزى كه بر حيوان قربانى در مراسم حج مى گذارند.

قرآن مجيد قلائد و هدى را در رديف كعبه و ماه حرام را وسيله قوام زندگى معرفى مى كند، چرا كه اينها هم از اعمال حج هستند و به شئون خانه خدا بستگى دارند. و بدين جهت قلائد از دستبرد تجاوزگران و دزدان مصون بودند و اين امر به گونه اى بود كه گاه عربى از گرسنگى مى مرد ولى متعرض هدى كه نشانه گذارى شده بود نمى شد و صاحبش نيز متعرض او نمى گشت و همه اينها به خاطر اين بود كه خداوند عظمت خانه را در قلب هايشان قرار داد. (حج در قرآن، ص 23؛ كشف الاسرار، ج 3، ص 9؛ تفسير نمونه، ذيل آيه 2 سوره مائده؛ مجمع البيان؛ نگرشى اجتماعى به كعبه و حج، ص 84) .

قلب الايمان

(قَ بُ لْ) از اسامى مدينه است. (حرمين شريفين، ص 118؛ ميقات حج، ش 7، ص 169) .

قليس

(قُ لَّ) (قَ) نام كنيسه اى كه اَبرَهِه حاكم (حبشى) يمن از مرمر و چوب هاى گرانبها در صنعاء بساخت تا مردم را از زيارت كعبه منصرف سازد و لذا همه طوايف و قبايل يمن را به طواف آن تكليف كرد و چون فردى از كِنانه، شبانه آن را آلوده ساخت (و يا بر اثر آتشى كه عده اى از بازرگانان قريشى براى گرم شدن در اين كنيسه افروخته بودند آتش گرفت) ابرهه خشمگين از اين حادثه مصمم به تخريب كعبه شد (و يا نجاشى، ابرهه را با گروه بسيارى از حبشيان، به جنگ عرب فرستاد) ابرهه با لشكر و فيل عازم تخريب كعبه شد اما همگى نابود شدند. (الاصنام، ترجمه فارسى؛ منهج الصادقين، ج 1، ص 346؛ و...) .

قيادت

(دَ) از (ك) مناصب كعبه.

قيام ناس

جعل الله الكعبة البيت الحرام قياماً للناس (مائده، 98) .

در حالى كه هر خانه معمولا براى قعود است، قرآن مجيد خانه كعبه را قيام معرفى مى كند و اغلب مفسرين اشاره كرده اند كه كعبه مايه قوام و تأمين مصالح مردم در امور دينى و دنيوى (هر دو) است. (نگرشى اجتماعى به كعبه و حج، ص 78 و 81) .

قيصوم همان (ك) گياه قيصوم

منوى اصلى

گ

گاو

يكى از حيواناتى است كه در مراسم حج در منى مى توان قربان نمود.

گروه مراجعات

جمعى از علما و افراد صلاحيت دار هستند كه به دعوت سرپرست حجاج ايرانى در بعثه رهبرى حضور دارند و روزانه در ساعات معينى آماده پاسخگويى مسلمانان از كشورهاى مختلف هستند. (راهنماى حجاج، ص 144) .

گنبد

در مورد «گنبد»ها مراجعه فرماييد به قسمت «قبه».

گوسفند

يكى از حيواناتى است كه در مراسم حج در منى مى توان قربان نمود.

گياه اذخر (اِ خَ ِ)

گياه خوشبويى است با شاخه هاى باريك و برگهاى ريز سرخ يا زرد و با شكوفه هايى سفيد و بامنافع متعدد. جويدن اين گياه در احرام به وقت ورود به حرم (مكه) مستحب است و بوييدنش در حال احرام بلامانع است و كندنش نيز بر محرم و غير محرم جايز است (لمعه، ج 1، ص 122؛ توضيح مناسك حج، ص 55؛ احكام حج و اسرار آن، ص 200؛ راهنماى مصور حج، ص 84؛ لغت نامه، ذيل اذخر) .

گياه خزامى (خُ مَ)

گياه خوشبويى است كه بوييدنش در حال احرام بلامانع است. (مناسك حج، مسئله 238؛ فقه فارسى با مدارك، ج 3، ص 114؛ احكام حج و اسرار آن، ص 200)

گياه شيح

گياه خوشبويى است كه بوييدنش در حال احرام بلامانع است. (مناسك حج، مسئله 238؛ فقه فارسى با مدارك، ج 3، ص 114؛ احكام حج و اسرار آن، ص 200)

گياه عصفر (عُ فَ)

گياهى است كه از آن رنگى سرخ گرفته مى شود و مكروه است احرام در جامه سياه و رنگ شده به عصفر (لمعه، ج 1، ص 118)

گياه قيصوم (قَ)

گياه خوشبويى است كه بوييدنش در حال احرام بلامانع است. (مناسك حج، مسئله 238؛ فقه فارسى با مدارك، ص 114؛ احكام حج و اسرار آن)

لابه

زمين سنگلاخ سوخته سياهرنگ كه مشرق و مغرب مدينه را پوشانيده. حره نيز مى گويند.

(روزنامه همشهرى، ويژه نامه، 20/ 9/ 75، ص 7)

لاتدم

از اسامى زمزم است. (ميقات حج، ش 10، ص 91)

لاشرق

از اسامى زمزم است. (ميقات حج، ش 10، ص 91)

لباس احرام

همان (ك) (احرامى (2)

لباس حمس

(ك) حمس

لباس درع

(ك) درع

لباس لقى (لَ قا)

جامه دور انداختنى در حج جاهلى (ك) حمس

لباس مصبوغ (مَ)

لباس رنگ كرده شده و در احرام كراهت دارد. (غير از رنگ سبز)

لب الايمان (لُ بُّ لْ)

از نام هاى مدينه است (تاريخ و آثار اسلامى، ص 180)

لبيك (ل بً)

اجابت باد تو را. كلمه اى كه به هنگام اداى احرام (در مراسم حج و عمره) گفته مى شود (ك) تلبيه

لحياجمل (لَ جَ مَ)

موضعى است ميان مكه و مدينه و آن عقبه جحفه است. (لغت نامه)

لقطه حرم (لُ قَ طَء حَ رَ)

مالى كه در حرم شريف مكه بيابند. جسته در حرم ملك جوينده نمى شود بلكه بايد آن را بعد از يك سال تعريف نمودن يا صدقه داد يا امانت پيش خود نگه داشت (فقه فارسى با مدارك، ص 34؛ و...)

لنگ (لُ)

ازار. قطعه اى از احرام كه به كمر بندند و از ناف تا زانو را مى پوشاند.

لوا (ل) (ك)

از مناصب كعبه

لورى

كاميون هاى غير مسقفى را گويند كه حجاج محرم (مرد) سوار آن مى شوند.

ليله اضحى (لَ لَ ء اَحا)

شب عيد اضحى (قربان) كه مبارك شبى است.

ليله جمع ( جَ)

شب عيد قربان (تفسير نمونه، ج 26، ص 447)

ليله حصبه (حَ بِ)

شب روز سيزدهم ذى حجه كه آن را ليله نفر (نفر ثانى) هم گويند. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

ليله مزدلفه (مُ دَ لَ فِ)

شب مشعر، شب جمع، شبى كه حجاج در مشعر الحرام به سر مى برند و در آن بيتوته مى كنند.

ليله مشعر ( مَ عَ)

همان (ك) ليله مزدلفه

ليله نفر ( نَ) همان (ك) ليله حصبه

ليلى زمين سنگلاخى كه حد حرم مدينه است. (مناسك حج، ص 205)

لى لى (لَ لَ) با يك پا راه رفتن و هر وله را بعضى «لى لى» كردن تعبير نموده اند و صحيح نمى باشد و در اعمال حج «لى لى» كردن وجود ندارد. (احكام حج و اسرار آن، ص 234)

م

ماحى

از نام هاى مكه معظمه است (فرهنگ نفيسى، آنندراج، لغت نامه)

مأذنه بلال (م ذَ ن)

همان (ك) مقام بلال

مأذنه مسجد الحرام

همان (ك) مناره مسجد الحرام

مأذنه مسجد النبى

همان (ك) مناره مسجد النبى

مأرز الايمان (مَ رِ زُ لْ)

از اسامى مدينه است. ملجأ ايمان (تعبير و توسعه مسجد شريف نبوى، ص 30)

مأزم

(مَ زِ) زمين تنگ، راه تنگ مابين دو كوه.

1. تنگنايى ميان مزدلفه و عرفه.

2. تنگنايى ميان مكه و منى. (لغت نامه)

مأزمان

تثنيه (ك) مأزم. (لغت نامه)

مأزمين

( مَ) تثنيه (ك) مأزم (لغت نامه)

1. معمولاً وادى محسر را مأزمين گويند. (حرمين شريفين، ص 101)

2. شعبى است ميان دو كوه كه آخرش به ميدان عرفات پيوندد (حرمين شريفين، ص 102؛ مسالك و ممالك، ص 19)

تنگه اى است بين عرفات و مشعر الحرام و از حدود عرفات است اما جزء موقف نيست (مناسك حج، ص 266 و 272؛ فقه فارسى با مدارك، ص 174)

مال الله

(لُ لاّ) نوشته اند در سوق الليل (در مكه) خانه اى است كه مال الله ناميده مى شود و در آن به مريض ها كمك كرده به آنها غذا مى دهند، نزديك شعب على. (ميقات حج، ش 3، ص 166)

مال ام ابراهيم

همان (ك) مشربه ام ابراهيم (نگاهى به وقف، ص 56)

مال الجهات

(لُ لْ جِ) مالياتى است كه به مصرف خواروبار كاروان حج مى رسيد (فرهنگ فارسى، ذيل جهات)

ماه حج

هر يك از ماه هاى شوال و ذى قعده و ذى حجه (توضيح مناسك حج، ص 10؛ فقه فارسى با مدارك، ج 3، ص 72)

ماه حرام

همان (ك) شهر حرام

ماه خون

به نقلى ماه ذى حجه را گويند كه مسلمانان قربانى كنند. (بحار الانوار، ج 13، ص 1056)

مبارك

توصيفى از (ك) بكه

مباركه

(مُ رَ كِ) 1. از نام هاى زمزم است (تاريخ و آثار اسلامى، ص 60؛ ميقات حج، ش 10، ص 91)

2. از نام هاى مدينه است كه جايگاه پر بركت و مبارك است و پيامبر اكرم براى اين شهر درخواست بركت نمود. (حرمين شريفين، ص 118؛ ميقات حج، ش 7، ص 169)

مبرك

(مَ رَ) نشستنگاه. آن جاى از مدينه كه شتر حضرت رسول (صلى الله عليه وآله وسلم) در هجرت در آن جاى خفت (لغت نامه)

مبرك الناقه

( كُ نّ قِ) محل نشستن شتر. در صحن مسجد (قبا) گنبد كوچكى قرار گرفته كه به مبرك النافه معروف است (ميقات حج، ش 27، ص 131)

در ميان آن مسجد (قبا) جاى زانو زدن ناقه پيامبر است كه بر آن سنگ چينى مدور و كوتاه شبيه به روضه اى كوچك بر آورده اند و مردم براى تبرك در آن نماز گزاردند. (سفر نامه ابن جبير، ص 246)

مبطلات حج

آنچه كه باعث ابطال حج مى شود.

مبوء الحلال و الحرام (مَ وَ ءُ لْ)

از نام هاى مدينه كه محل احكام خدا (حلال و حرام) است.

(حرمين شريفين، ص 118؛ ميقات حج، ش 7، ص 165)

مبيت منى (مَ تِ مَ ِ نا) شب را در منى گذرانيدن. حضور حاجيان در منى است. پس از ختم مناسك حج كه بايد در شب هاى يازدهم و دوازدهم (و سيزدهم) در منى باشند از غروب تا نيمه شب و نيت مبيت كنند. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

مبين الحلال و الحرام (مَ بَ ىِّ نُ لْ) از نام هاى مدينه است (حرمين شريفين، ص 118)

متحفه از اسامى مكه است چون جيران بيت، از جانب حق به اتّحاف (تحفه فرستادن) بر سر افراز مى شوند. (ميقات حج، ش 21، ص 123 و 139)

متسكع به جا آورنده (ك) حج متسكع

متعبدات (مُ تَ عَ بِّ) اعمال و قربانى هايى كه در ايام حج در مكه معظمه به جاى مى آورند.

(فرهنگ نفيسى)

متعتان (مُ عَ)

متعه حج و متعه نساء (الغدير، ج 12، ص 25)

متعود (مُ تَ عَ وِّ)

همان (ك) مستجار

متعه حج (مُ عِ)

جواز تمتع در فاصله عمره تمتع و حج تمتع است؛ يعنى در مدتى كه شخصى از احرام عمره تمتع خارج مى شود تا زمانى كه براى حج محرم مى شود مى تواند از آنچه كه هنگام احرام بستن حرام شده بود تمتع گيرد (و زن و شوهر از هم بهره مند مى شوند) . در فقه اهل سنت حج تمتع جايز نيست و طبق نقل تاريخ، خليفه دوم (در مقابل فرمان خدا اجتهاد كرد و) گفت: دو متعه در زمان پيامبر بود و من آن دو را حرام و مرتكبش را مجازات مى كنم؛ يكى حج تمتع و ديگر متعه نساء. و علت نهى او را اين طور نقل مى كنند كه مى گفت خوش ندارم مردم ميان دو عمل زناشويى كنند و در حالى كه قطرات غسل جنابت از موهايشان مى چكد احرام ببندند.

متعة الحجه

(مُ عَ تُ لْ حَ جِّ) همان (ك) متعه حج (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

متكرر

(مُ تَ كَ رِّ) براى دخول در مكه براى احدى جايز نيست كه از ميقات بدون احرام بگذرد، مگر بر متكرر مانند حطاب (جمع آورنده هيزم) وحشاش (جمع آورنده علف خشك) (حج البيت، ص 157)

متمتع

(مُ تَ مَ تِّ) آن كه عمره با حج به جاى مى آورد. (لغت نامه)

متمتع به عمره الى الحج

اصطلاح تفصيلى (ك) متمتع. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

متمتعه

( ء) مؤنث (ك) متمتع

مثابه

(مَ بَ ِ) و اذا جعلنا البيت مثابة للناس (بقره 125)

كعبه است به معناى پناهگاه، محل اجتماع، مرجع (چون مردم هر سال به سويش روى مى آورند، يا چون نوعاً مسلمانانى كه از خانه كعبه باز مى گردند قصد دارند دوباره به سوى آن بازگردند) . محل استحقاق ثواب چون مردم هر سال به منظور انجام مراسم حج به زيارت آن مى آيند و مستحق ثواب مى گردند. (مجمع البيان)

مجبوره

(مَ رِ) از نام هاى مدينه است چون ديگر شهرهاى غير مسلمان را به قبول اسلام مجبور مى نمود و يا اين كه فقير و ورشكسته در اين شهر بى نياز مى گردد. (اعلاق النفيسه، ص 88؛ حرمين شريفين، ص 118؛ ميقات حج، ش 7، ص 162)

مجلس قلاده

محل (ك) ستون وفود

مجلس مهاجرين

محل (ك) ستون مهاجرين

محاذى

(مُ) مراد از آن در اعمال حج آن است كه هنگام رفتن به مكه به جايى رسند كه اگر رو به قبله بايستند ميقات بدون فاصله زياد در سمت راست يا چپ قرار گيرد (عرفاً) به طورى كه اگر از آن جا بگذرند ميقات متمايل به پشت شود. و اگر در راه محاذى با يكى از ميقات ها شوند گذشتن از آن جا بدون احرام (مانند خود ميقات) جايز نمى باشد.

محببه

(مُ حَ بِّ بِ) (1) (مُ حَ بْ بِ) (2) از نام هاى مدينه است (ميقات حج، ش 7، ص 163؛ لغت نامه؛ حرمين شريفين، ص 118)

محبوبه

(مَ بِ) از نام هاى مدينه است (حرمين شريفين، ص 118؛ الاعلاق النفيسه، ص 88؛ ميقات حج، ش 7، ص 163)

محبوره

(مَ رِ) از نام هاى مدينه است. وجه نامگذارى مدينه به محبوره به معنى شاد با نعمت هاى فراوانش روشن و آشكار است. (حرمين شريفين، ص 118؛ ميقات حج، ش 7، ص 170)

محبه

(مُ حَ بِّ) از نام هاى مدينه است (لغت نامه؛ حرمين شريفين، ص 118؛ الاعلاق النفيسه، ص 88؛ ميقات حج، ش 7، ص 174)

محراب تهجد

(مِ بِ تَ هَ جُّ) از محراب هاى مسجد النبى است واقع در پشت حجره حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) يعنى در منتهى اليه حجره شريفه پيامبر و مقابل ايوان (صفه) و در سمت باب جبرئيل قرار داشت و محل تهجد و نماز شب رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) بوده است و حضرت زهرا (عليها السلام) نيز در آن جا نماز مى گزارد و لذا به همين علت، محراب تهجد نام گرفت. بناى محراب از دوران عثمانى بود و در دوران اخير سعودى ها آن را برداشتند و به موازات آن در بيرون حجره شريفه يعنى دقيقاً مقابل ايوان صفه، ايوانى به ارتفاع 30 سانت و عرض حدود 6 متر ساخته اند كه زائران براى تبرك و درك فضيلت نماز در محراب تهجد به ناچار بر روى آن به اقامه نماز مى پرداختند. اين ايوان يا محراب امروزه به نام همان محراب تهجد معروف است.

محراب حنفى

( حَ نَ) از محراب هاى مسجد النبى، واقع در خارج از روضة النبى و در سمت غرب منبر در امتداد حد قبلى مسجد النبى (در عصر پيامبر) در محل ستون سوم غرب منبر و ستون هفتم از باب السلام. اين محراب حوالى سال 860 قمرى توسط «طوغان شيخ» ساخته شد تا امام حنفى ها در مدينه در آن جا بايستد. اين محراب توسط سلطان سليمان عثمانى تجديد بنا شد و لذا به نام محراب سليمانى نيز شهرت دارد. در دوران عثمانى يك شمع در اين محراب روشن مى شد. امروزه در اين محراب نمازى اقامه نمى گردد.

محراب دكة الاقوات

( دَ كَّ تُ لْ اَ) همان (ك) محراب عثمانى

محراب سليمانى

( سُ لَ) همان (ك) محراب حنفى

محراب عثمانى

( عُ) از محراب هاى مسجد النبى است متصل به ديوار جنوبى (قبله مسجد) و ساخته عثمان بن عفان است (طبق نقلى) و قسمتى كه اين محراب در آن قرار دارد از افزوده هاى دوران خليفه سوم است. بناى كنونى محراب از آثار قرن نهم هجرى است كه توسط سلطان قايتباى از مماليك مصر ساخته شد و اكنون امام جماعت مسجد النبى در اين محراب اقامه نماز مى كند. آن را «محراب دكة الاقوات» نيز مى نامند.

محراب فاطمه (س)

از محراب هاى مسجد النبى واقع در داخل مقصوره حرم (و در جنوب محراب تهجد) محل اقامه نماز آن حضرت بوده و اكنون قابل رؤيت نيست.

محراب مشايخ حرم

از محراب هاى مسجد النبى و محرابى است در پشت ايوان صفه و در قسمت جنوب غربى مسجد كه به صورت ايوانى مى باشد و در قرون گذشته براى اقامت نمازهاى تراويح توسط شيخ حرم ساخته شد. اين محراب بعدها مخصوص اقامه زنان شد و امام جماعت آنان در اين مكان ايستاده و نماز تراويح مى خواند.

1. ضبط (ميقات حج) .

2. ضبط (لغت نامه) .

محراب نبوى

از محراب هاى مسجد النبى. محراب پيامبر و محراب النبى، محرابى است كه در داخل روضة النبى و در محل نماز آن حضرت بر طرف چپ (شرق) منبر و طرف راست قبر مطهر (ميان حجره و منبر) قرار دارد. اين محراب در دوران آن جناب وجود نداشت و طى سال هاى 88 الى 91 هجرى اولين محراب را بر مكان نماز ايشان عمر بن عبد العزيز والى مدينه در زمان خلافت وليد بن عبدالملك بساخت. اين محراب به صورت حفره و تو خالى ساخته شد كه در حريق دوم مسجد (در 886 هجرى قمرى) از بين رفت و پس از آن محرابى از سنگ كه داراى حفره اى مربع بود ساخته شد. در دوران سلطان اشرف قايتباى از مماليك مصرى (در اواخر قرن نهم هجرى) محراب نفيسى از سنگ مرمر (كه بر بالاى آن آيات قرآنى با تذهيب بسيار زيبا به چشم مى خورد) ساخته شد و بعدها حفره درون آن پر گرديد و همسطح زمين شد. اين محراب به زعم تزيينات و تغييرات در دوران عثمانى همچنان موجود است و به ستون مخلقه چسبيده است (به طورى كه ستون در غرب آن قرار دارد) در فضيلت اين محراب گفته

اند كه به منزله كعبه است و كسى كه به آن مى نگرد مثل آن است كه به كعبه نظر دوخته است.

محراب النبى

(1) (مِ بُ نَّ) همان (ك) محراب نبوى

محرم (مُ حَ رَّ)

1. گرداگرد كعبه

2. گرداگرد مكه. (لغت نامه)

محرم

(مُ رِ)

كسى كه قصد احرام كرده و لباس احرام پوشيده و بر او اعمالى واجب و اعمالى حرام است (فرهنگ علوم)

محرمات احرام (مُ حَ رَّ) امورى كه ارتكاب آن ها حرام است در حال (ك) احرام

محرمات حج امورى كه ارتكاب آن ها حرام است در مناسك حج در حال (ك) احرام

محرمات محرم امورى كه ارتكاب آن ها حرام است بر محرم يعنى شخص در حال (ك) احرام.

محرمه

(مُ حَ رَّ مِ) از نام هاى مدينه است كه از مصونيت و تقدس خاصى برخوردار است (حرمين شريفين، ص 118؛ ميقات حج، ش 7، ص 163)

محروسه

(مَ سِ) از نام هاى مدينه است از جهت آن كه مدينه حفظ و پاسدارى مى شود به واسطه فرشتگانى كه بر سر هر يك از راه هاى منتهى به آن نگهبانى مى دهند (ميقات حج، ش 7، ص 170؛ آثار اسلامى مكه و مدينه، ص 61)

محسر

(مُ حَ سَ ِ) (2) راه تنگ و باريكى است به طول تقريبى نيم كيلومترى (با عرض صد قدم برابر صد ذراع) بين دو كوه و ميان مشعرومنى كه به تفاوت نقل:

بخش از منى است.

بخشى از آن داخل منى و بخشى از آن در مزدلفه است.

جزء هيچ يك از مزدلفه و منى نمى باشد (كه قول مشهور و اكثريت است) .

احكام و آداب محسر

1. حجاج كه بايد در صبح روز دهم ذى حجه (عيد قربان) مشعر را به سوى منى ترك كنند تا نزديكى وادى محسر آمده و توقف مى كنند و با طلوع خورشيد از اين سرزمين مى گذرند و به منى مى روند. (محرم نبايد قبل از طلوع آفتاب از اين وادى عبور كند)

2. مستحب است هنگام عبور از وادى محسر (چه سواره و چه پياده) اين فاصله را به سرعت طى نمود. (و رسول الله وقتى به اين وادى مى رسيد مركب خود را با شتاب مى راند)

3. دعايى هنگام عبور از محسر از رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) رسيده است: «اللهم سلم عهدى...»

1. منابع مورد استفاده در مورد محراب هاى مسجد النبى: حرمين شريفين، ص 151 ؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 214 الى 216 ؛ مدينه شناسى ج 1، ص 94 الى 202؛ تاريخ جغرافيايى مكه و مدينه، ص

365؛ راهنماى حرمين شريفين، ج 5 ص 81.

2. سَ (ضبط لغت نامه ذيل «وادى محسر» سِ (ضبط لغت نامه ذيل» بطن محسر، دايرة المعارف فارسى؛ سفرنامه ابن جبير) .

تسميه محسر اين وادى به جهاتى اسامى متعددى دارد:

1. وادى النار، نامى كه مردم مكه آن را مى خوانند.

2. مهلل، زيرا وقتى مردم به اين وادى مى رسند، شتاب مى گيرند.

3. مهلهل، زيرا نزد مردم مشهور است و يا به اين دليل است كه وقتى به اين جا مى رسند، شتاب مى گيرند.

4. محسر، يا بطن محسر يا وادى محسر. بر اساس روايات تاريخى اصحاب فيل (ياران ابرهه) در اين نقطه شكست و هلاكت يافتند و به خاطر اين شكست حسرت خوردند (تقويم البلدان، ص 180؛ قبل از حج بخوانيد، ص 110؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 143؛ ميقات حج، ش 3، ص 174 به بعد؛ لغت نامه؛ فقه فارسى با مدارك، ص 177)

محصب (مُ حَ صَّ) يا «حصاب» جايى است در منى (بين مكه و منى) . جاى سنگريزه انداختن به منى است و سنت است كه حاجى چون از منى آيد در مسجد حصباء (كه محل نزول رسول الله بوده است) قدرى به پشت استراحت كند و سپس به سوى مكه برود، زيرا در عام الفتح، حضرت محل نزول خود را در محصب قرار دادند و نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را در محصب به جاى آوردند و قدرى كوتاه به پشت خوابيدند و استراحت كردند. وجه تسميه يا:

1. از جهت وجود حصا (ريگ هاى ريز و خرد آن جا) است.

2. به مناسبت رمى جمرات (پرتاب سنگريزه به جمرات است. (لغت

نامه؛ حرمين شريفين، ص 104؛ امام شناسى، 6، ص 228 الى 231)

محصر

(مُ ص) همان (ك) محصور (حج و عمره، ص 288)

محصور

(مَ) به جا آورنده (ك) حج محصور

محظورات احرام

(مَ) امورى كه ارتكاب آن ها حرام است در حال (ك) احرام.

محفوظه

(مَ ظِ) از اسامى مدينه است از آن جهت كه خداى سبحان مدينه را مصون و محفوظ داشته (حرمين شريفين، ص 118؛ ميقات حج، ش 7، ص 171)

محفوفه

(مَ فِ) از اسامى مدينه است از آن جهت كه مدينه را بر كات الهى و ملائكه رحمتش احاطه نموده اند. (حرمين شريفين، ص 118؛ ميقات حج، ش 7، ص 170)

محل

(مُ حِ لّ)

1. آن كه از احرام بيرون آمد.

2. آن كه از حرم بيرون آمد. (لغت نامه)

محل

(مَ حِ لّ)

1. جاى كشتن هدى

2. زمان كشتن هدى (لغت نامه)

محل سعى

(مَ حَ لِّ سَ عْ) همان (ك) سعى

محل كفاره

( ك فّ رِ) جاى اداى كفاره. آنچه از كفارات (قربانى) در مراسم حج بر شخص واجب مى شود در:

1. عمره، بايد در مكه بكشد.

2. حج، بايد در منى ذبح كند.

3. در صورتى كه در مكان ذبح، فقير (يا وكيل فقير) يافت نگردد اختيار است بين ذبح در آن جا يا در شهر خود و تقسيم آن بين فقرا. (با توجه به «توضيح مناسك حج»، ص 52)

محلل

(مُ حَ لِّ لْ) عملى است كه محرم را از احرام بيرون مى برد. (مبادى فقه و اصول، ص 344)

محلل اول

شهرت تقصير (آداب الحرمين، ص 148)

محلل دوم

شهرت سعى صفا و مروه (آداب الحرمين، ص 148)

محلل سوم

شهرت طواف نساء. (آداب الحرمين، ص 148)

محل الهدى

(مَ حِ لِّ لْ هَ دْ) هم به معنى مكان است و هم زمان. رسيدن هدى به محل يعنى وصول قربانى به مكان و زمان ذبح. محل هدى موضعى است كه قربانى به حكم شرع براى حج صورت مى گيرد. مواضع هدى عبارت است از:

1. منى، در مورد حج

2. مكه، در مورد عمره

3. مكه يا منى، در مورد محصر (1)

4. محل صد، درمورد مصدود. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

محله بنى هاشم

محله اى بسيار قديمى در مدينة النبى (در مقابل باب جبرئيل و باب النساء) در فاصله بين حرم و قبرستان بقيع و در آن «كوچه بنى هاشم» مشهور است. در كوچه هاى تنگ و باريك با ديوارهاى بلند اين محله خانه بنى هاشم و ائمه اطهار (عليهم السلام) وجود داشت كه در دوران مختلف همچنان محفوظ و بعضاً بازسازى مى شد، اما در توسعه دوم حرم رسول الله، آل سعود (طى سال هاى 1364 الى 1366 شمسى) اين محله و كوچه هاى آن را تخريب كردند به طورى كه اثرى از آن به جا نمانده است و به اين ترتيب به دستاويزى توسعه اطراف حرم يكى ديگر از آثار ائمه شيعه محو گرديد.

محله شهداء

همان (ك) شهداى فخ

محله نخاوله

محله اى در مدينه محل سكونت (ك) نخاوله

محمل

(مَ مِ) كجاوه (خالى از بار) زينت شده اى بود كه (از قرن هفتم هجرى) از جانب ايران و شاهان مسلمان پيشاپيش كاروان حج به مكه فرستاده مى شد (2) و علامت استقلال كشور فرستنده بود و به تدريج منحصر به فرستادن محمل از طرف مصر شد. محمل به صورت هودجى به شكل مربع از تخت چوب هايى ساخته مى شد و داراى سقفى بود كه از چهار طرف به سوى وسط محمل بالا مى رفت تا به ستونى كه به يك شكل هلالى منتهى مى شد، برسد و معمولا آن را با پارچه هاى گران قيمت تزيين مى كردند و هنگام سفر به مكه آن را پشت شتر مى بستند. در شهرهايى كه محمل از آن جا فرستاده مى شد و مخصوصاً در مصر مردم مجالس جشن و سرور مجللى ترتيب مى دادند و اين محمل ها را به همراه گروهى مى فرستادند. در محمل كسى سوار نمى شد و فقط نشانه جاه و جلال حكومت بود تا به مردم اعلام دارند حاكمى كه آن را فرستاده است شايسته داشتن چنان منصبى است. سال ها حكومت مصر به همراه محمل پرده كعبه را هم به مكه فرستاد، اما در سال 1218 هجرى قمرى سعود بن عبد العزيز آوردن محمل را منع كرد. محملى كه از مصر مى آوردند منسوب به حضرت فاطمه (عليها السلام) بود و محملى كه از شام مى آوردند به عايشه منسوب بود. (در راه خانه خدا، ص 55؛ عرشيان، ص 66؛ سفر نامه مكه، ص 254؛ مكتب اسلام، ش 359 ص 21؛

دايرة المعارف فارسى)

محيط حرم

يا دايره (ك) حرم

محيط مواقيت

(مَ) يا (ك) دائره ميقات ها

مخازن الزيت

(مَ زِ نُ زَّ) مخازن روغن براى روشن ساختن قنديل هاى مسجد النبى بودند كه در سمت شمالى مسجد قرارداشت و از آثار دوره عثمانى بود. اين مخازن در توسعه شمالى مسجد دردوران سعودى تخريب گرديد. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 262)

مختاره

(مُ رِ) از نام هاى مدينه است. رسول خدا مدينه را منزلگاه دوم خود اختيار نمود. (حرمين شريفين، ص 118؛ ميقات حج، ش 7، ص 165)

مختبى

(مُ تَ با) مكانى در (ك) مولد فاطمه

مخرج صدق

(مُ رَ) رب ادخلنى مدخل صدق و اخرجنى مخرج صدق (اسرا - 80)

مخلقه

مكه است (مجمع البيان، مدينه شناسى، ج 1، ص 140؛ ميقات حج، ش 4، ص 140) يا (ك) ستون مخلقه

مدار طواف

حد (ك) مطاف

مدخل

(مَ خَ) از نام هاى مدينه است (حرمين شريفين، ص 118)

1 و 2. در اين كه مصدود و محصر در چه جايى (مكه، منى، همان محل،...) بايد قربانى كند نظرها مختلف است.

3. تاريخ نگاران هر يك زمانى را به عنوان ظهور محمل ياد كرده اند. برخى از آنان گفته اند كه تاريخ پيدايش آن، سال 645 هجرى قمرى بوده است. در مقابل برخى ديگر معتقدند كه محمل، تاريخى كهن تر از آن دارد و احتمالاً تاريخ آن به پيش از اسلام نيز مى رسد. به سختى مى توان زمان معينى را به عنوان تاريخ ظهور محمل ياد كرد؛ زيرا حركت كاروان محمل كه تنها حاصل هداياى ويژه اى براى بيت العتيق باشد، امرى عادى بوده كه ممكن است به پيش از اسلام برگردد. (ميقات حج) ش 36، ص 76)

مدخل صدق

رب ادخلنى مدخل صدق (اسرا 80)

مدرج

(مَ رَ) همان (ك) درج

مدينه

(مَ نِ) شهر هجرتگاه و اقامتگاه و آرامگاه حضرت محمد مصطفى رسول گرامى اسلام و پايگاه صدور اسلام در صدر اسلام مى باشد. مدينه از شهرهاى قديمى عربستان و جزو استان حجاز است كه راجع به بناى آن اطلاعاتى در دست نيست و تاريخ روشن آن با مهاجرت يهود به اين ناحيه شروع مى شود كه در زمان شروع مهاجرت آنهابه اين منطقه نيز اختلاف است (و بنا به برخى احتمالات از ويرانى اورشليم به دست بُختُ النَّصر مى باشد) دومين گروه ساكنان مدينه را مهاجران عرب يمنى (يعنى قبايل اوس و خزرج) تشكيل مى دادند كه پس از تسلط حبشى هاى به يمن و يا بعد از خرابى سد مَأرِب به مدينه كوچ كردند و از قرن چهارم ميلادى به بعد دراين جا سكونت گزيدند. مدينه در دشتى وسيع به ارتفاع 600 (يا 625) متر از سطح دريا واقع است. اين شهر در شمال شرقى جده به فاصله 295 كيلومترى و در شمال مكه به فاصله 420 كيلومترى قرارگرفته و با رياض 990 كيلومتر فاصله دارد و حدود است ازجهات شمال و مشرق و جنوب به دشت هاى لم يزرع و كوه هاى سياه و از طرف مغرب به دريا. مدينه با سلسله كوه هايى درجنوب و شمال از فلات مرتفع عربستان جدا شده است. اين جا در ابتدا صورت شهر نداشت و مجموعه خانه هايى بودكه باغ ها و مزارعى اطراف آن را فرا گرفته و زراعت منبع در آمد ساكنان آن به شمار مى آمد. اين شهر كه در ابتدا «يثرب» ناميده مى شد بعد از هجرت

نبى الله الاعظم از مكه بدان جا نام «مدينة النبى» و «مدينة الرسول» را به خود گرفت (كه به اختصار به «مدينه مشهور شد) . مدينه پايگاه نشراسلام و صدور فرامين و پايتخت حكومت اسلام شد. از اين شهر بود كه به فرمان رسول اكرم مسلمانان به نقاط مختلف عربستان گسيل گشتند و طوايف را به اسلام فرا خواندند. از مدينه بود كه رسولان آن نبى اعظم به مراكز سياسى بزرگترين حكومت هاى وقت اعزام شدند و نامه دعوت اسلام را به پادشاهان و امپراطوران جهان ابلاغ نمودند. سپاه مسلمين با حركت از مدينه ستيز سپاهيان ابر قدرت هاى زمانه را در هم شكست و پرچم توحيد را در سرزمين هاى دور و نزديك به اهتزاز در آورد. مدينه جايگاه نشو و نشر علوم اسلامى نيز بود. در اين دانشگاه دانش اسلام ريشه زد و به ديگر نقاط عالم شاخ و برگ گسترانيد و ائمه معصومين در اين شهر در راه نمود سياست اسلام و تبيين معارف اسلام تن و جان به زخمه زهر سپردند.

فضايل مدينه

مأمن رسول الله از شر كفار است.

مدفن برترين موجود عالم خلقت است.

مهبط وحى و جايگاه نزول امين و حى الهى است.

نشاندار قدم ها و سنت هاى اشرف مخلوقات هستى است.

حرم امن شده و وامدار كلام تحسين سرور كائنات است.

زادگاه و منزلگاه و آرامگاه جانشينان و پاره هاى تن نبى اعظم اسلام است.

حرم مدينه

مدينه منوره حرمى دارد كه در حدود آن اختلاف است. به نقلى كوه ثَور (در شمال) و كوه عَير (در جنوب) مدينه، حد حرم است. و نيز گفته اند حدود آن از سمت مغرب و مشرق يك طرف

«عائر» است و از طرف ديگر «عَير» (يا وعير) و اين دو كلمه اسم است از براى دو كوه كه از مشرق تا مغرب محيط به مدينه است و در حقيقت بين اين دو كوه حرم است. و چهار فرسخ در چهار فرسخ هم گفته اند. و اگر چه احرام در حرم مدينه واجب نمى باشد وليكن درخت آن را (خصوصاً اگر سبز باشد) نبايد قطع كرد (مگر در مواردى كه در حدود مكه استثنا شده است) و صيد در حرم مدينه كراهت شديد دارد.

مستحبات ورود به مدينه

غسل نمودن

صدقه دادن

جامه بهترين را پوشيدن

صلوات را مكرر فرستادن

- دعاى بسم الله و على ملة رسول الله...را خواندن

مستحبات حضور در مدينه

سه روز روزه گرفتن

زيارت معصومين نمودن

غسل زيارت معصومين كردن

زيارت مزار بزرگان بقيع كردن

مشاهد مقدسه را زيارت كردن

آداب مسجد النبى را مراعات نمودن

اسامى و القاب مدينه

اثرب، ارض الله، ارض الهجره، اكالة البلدان، اكالة القرى، ايمان، باره، بحر، بحره

بحيره، بره، بلاط، بلد، بلدرسول الله، بلد المساجد، بيت الرسول، تندد، تندر، تين، جابره،

جباره، جايزه، جنة الحصينه، حبيبه، حرم، حرم رسول، حرم رسول الله، حسنه، خير البلاد،

دار، دار الابرار، دار الاخيار، دار الايمان، دار السلامه، دار السنه، دارالفتح، دارالمختار، دار الهجره،

ذاء، ذات الاحرين، ذات الاحرار، ذات الحجر، ذات النخل، سلقه، سيدة البلدان، شافيه، طابه،

طبابا، طيبه، ظبايا، عاصمه، عذرا، عرا، عروض، عرى، غرا، غلبه، فاضحه، قاصمه، قبة الاسلام، قريه، قربة الانصار، قرية الرسول، قلب الايمان، لب الايمان، مأزر الايمان ،مباركه،

حبوء الحلال، و الحرام، مبين الحلال، و الحرام، مجبوره، محببه، محبوره، محبه، محفوظه، محفوفه،

محرومه، محروسه، محرمه، مختاره، مدخل، مدخل الصدق، مدينه الرسول، مدينة السماء،

مدينه طيبه، مدينة العذراّ، مدينه مشرفه، مدينه مكرمه، مدينه منوره، مدينة

النبى،

مرحومه، مرزوقه، مسكينه، مسلمه، مضجع رسول الله، مطيبه، معصومه، مقدسه، مقر، مكينه، موفيه، مؤمنه، مهاجر رسول الله، ناجيه، نجر، هذراء، يثرب.

مساجد مدينه

آبار (ابيار) (على > شجره، احرام، محرم، ذوالحليفه) ، ابراهيم (> مشربه ام ابراهيم) ، ابوبكر، ابوذر (> سجده، بحير) ، ابى بن كعب (> بنى جديله، بقيع) ، اجابه (> مباهله) ، احد ( >جبل احد، فسح) احزاب (> فتح، خندق، اعلى، اجابه) ، بدائع، بغله (> بنى ظفر، مائده) ، بلال، بنى، زريق، بنى ساعده، تقوى، ثنايا، جبل الرماه، (> جبل العينين) ، جمعه ( >بنى سالم، عاتكه، وادى) ، حمزه (> شهدا) ، دارالنابغه ( >بنى عدى) درع، ذباب، رايت، رد شمس (> نخل، بوعى، فضيخ) رسول، زهرا (> فاطمه) ، سبق، سرف، سقيا سلمان، شمس ( >شمسى) ، شيخين، عرفات، عريش، عسكر ( >مصرع) على، عمر، غمامه (> مصلى العيد، استسقاء) ، قبا، قبلتين ( >ذوقبلتين، بنى سلمه) قشله عسكريه، كبير، مسيجد (>منصرف، غزاله) مستراح (> استراحت) ، مصبح، معرس، منارتين، نبوى (نبى، مدينه) .

مناطق و محلات مدينه

،ابوا، احد، بدر، بقيع، ربذه، سقيفه بنى ساعده، عاليه، عوالى، قبا، محله بنى هاشم، محله نخاوله، مشربه ام ابراهيم، مصلى استسقاء، حوائط النبى، فدك، ينبوع، خيبر، ثنية الوداع، سويقه، لابه، وادى ابى جيده (> وادى بطحان) وادى جن، وادى حصون النيق، وادى رانونا، وادى عقيق (> وادى مبارك) .

خانه هاى مدينه

،دار ابوايوب، دار الضيفان، دار القراء، دار النابغه.

چاه هاى مدينه

چاه اريس (> تفله، خاتم) ، چاه انس، چاه بضاعه، چاه حاء، چاه رومه (> عثمان) ، چاه سقياء، چاه زمزم، چاه على، چاه غرس، چاه فضا، عين ارزق.

كوههاى مدينه

،كوه احد، كوه ثور، كوه سلع (>ثواب) كوه عائر، كوه عير، كوه عينين (>رماه) ، جماوات.

مدينه آخر

همان (ك) پس مدينه

مدينه اول

همان (ك) پيش مدينه

مدينه بعد

همان (ك) پس مدينه

مدينه جلو

همان (ك) پيش مدينه

مدينة الحاج

(مَ نَ تُ لْ) نام يك رشته ساختمان هاى چند ضلعى سه طبقه (داراى آب و برق و حمام و توالت) در حدود 3 كيلومترى جده متصل به فرودگاه (سابق) جده كه جهت اقامت موقت حجاج (هنگام ورود و خروج) اختصاص يافته بود. طبقه سوم اين ساختمان ها داراى تختخواب بوده و هيئت هاى پزشكى و سرپرستى كشورها نيز در آنجا متمركز مى شدند. در جلو اطاق هاى طبقه دوم و سوم ايوان هاى بزرگى وجود داشت. درطبقه اول نمايندگى مطوفان و پاره اى از ادارات مورد لزوم قرار داشت. (اطلاق هاى طبقه دوم و سوم مخصوص سكونت زائران بود) در مدينة الجاج پولى از كسى دريافت نمى شد. اما امروزه در فضاى بسيار وسيع متصل به فرودگاه جديد جده زير چادرهاى مخصوص و بسيار مرتفع و زيبا زائران از كشورهاى مختلف پس از ورود به استراحت پرداخته و سپس عازم مكه و يا مدينه مى شوند و بعد از بازگشت به جده در همين نقطه اطراق مى كنند تا نوبت پروازشان بشود. در اين جا در فواصلى چند مراكزى در اختيار هيئت هاى حج هر كشور قرار داده مى شود و مؤسساتى نيز براى راهنمايى و درمان و سرويس غذا وجود دارند.

مدينة الرب

( رّ بّ) از اسامى مكه مسطوره در انجيل و به معنى بيت الحرام است. (ميقات حج، ش 21، ص 123)

مدينة الرسول

( رَّ) از نام هاى شهر مدينه است. (حرمين شريفين، ص 118)

مدينة السماء

( سَّ) از نام هاى مدينة الرسول است. (مكتب اسلام، ش 319، ص 23)

مدينة العذرا

( لْ عَ) لقب مدينة الرسول است. (لغت نامه، ذيل عذرا)

مدينه طيبه

(طَ ىِّ بِ) نام ديگر مدينة الرسول است (مكتب اسلام، ش 319، ص 23)

مدينه قبل

همان (ك) پيش مدينه

مدينه مشرفه

(مُ شَ رَّ فِ) لقب مدينة الرسول.

مدينه مكرمه

(مُ كَ رَّ مِ) لقب مدينة الرسول.

مدينه منوره

(مُ نَ وَّ رِ) نام ديگر مدينة الرسول (مكتب اسلام، ش 319، ص 23) .

مدينة النبى

(مَ نَ تُ نَّ) لقب مدينة الرسول.

مدينه يثرب

(ىَ رِ) حسان بن ثابت و كعب بن مالك از شعراى قديم مدينه، از مدينه تحت عنوان مدينه يثرب نام برده اند. (اعلام قرآن، ص 576)

مذاد

(مَ) نام موضعى است در مدينه كه پيامبر اكرم در آن جا يا نزديك آن جا خندق حفر نمود.

(لغت نامه؛ مقاتل الطالبيين، پاورقى ص 249)

مذبح

(مَ بَ) . قربانگاه. نام جايگاهى در منى براى قربانى كردن.

مذهب

(مُ هَ)

1. از نام هاى كعبه است (لغت نامه؛ ميقات حج، ش 4، ص 145)

2. از نام هاى مكه است (ميقات حج، ش 2، ص 219؛ ش 4، ص 140)

مراهق

(مُ هِ) كسى كه آخر وقت حج در مكه آيد. (لغت نامه)

مراهقه

(مُ هَ قِ) قريب آخر وقت حج به مكه رسيدن. (لغت نامه)

مربد

(مِ بَ) نام مكانى در وسط شهر مدينه كه در آن جا مسجد شريف نبوى ساخته شد. (تعمير و توسعه مسجد شريف نبوى، ص 39 و 41)

مربعة القبر

(مُ رَ بَّ عَ تُ لْ قَ) همان (ك) ستون مقام جبرئيل

مرحومه

(مَ مِ) از نام هاى مدينه است (در تورات) زيرا جايگاه مبعوث و فرستاده پروردگار به همراه رحمت مى باشد. (اعلاق النفيسه، ص 88؛ حرمين شريفين، ص 188؛ ميقات حج، ش 7، ص 172)

مرزوقه

(مَ ز) از نام هاى مدينه است چون در آن جا خداوند به بركت رسول خدا بهره و حظ اهل آن را زياد

كرده و بهترين روزى را نصيب آنان نموده است. (حرمين شريفين، ص 188؛ ميقات حج، ش 7، ص 172)

مرضوض الخصيتين

(مَ ضُ ضُ لْ خِ ىَ تَ) حيوانى است كه تخم هاى او را ماليده باشند و در حج احوط اين است كه قربانى مرضوض الخصيتين نباشد: (مناسك حج، ص 168)

مرقد رسول الله

همان (ك) حجرة طاهره

مرقد مطهره

(مُ طَ هَّ رِ) همان (ك) حجره طاهره

مروتين

(مَ وَ تَ) دو كوه صفا و مروه واقع در مكه را گويند كه يكى از اعمال حج و عمره به نام سعى بين اين دو كوه انجام مى شود.

مروه

همان (ك) كوه مروه

مرويه

از اسامى مكه است (ميقات حج، ش 21، ص 123)

مريد الاعتمار

(مُ دُ لْ اِ تِ) كسى كه قصد انجام عمره دارد. (فرهنگ اصطلاحات فقهى)

مزدلفه

(مُ دَ لَ فِ) همان (ك) مشعر الحرام

مزور

(مُ زَ وّ)

1. همان (ك) دليل

2. نام زيارت خوانانى در حرم پيغمبر كه در قبال مبلغى، آداب زيارت را ياد داده و براى آن حضرت زيارت مى خوانند و زائران تكرار مى كنند. مشتريان مزورها بيشتر حجاج اهل تسنن هستند (حج آن طور كه من رفتم، ص 46)

مزوله

(مَ وَ لِ) ساعتى آفتابى در صحن مسجد النبى براى شناخت اوقات روز و پنجگانه. دو ساعت آفتابى (مزوله) ساخته بودند كه در توسعه شمالى مسجد در دوران سعودى برداشته شد. اين ساعت ها از لحاظ قدمت و فن و هنر اسلامى اهميت بسزايى داشت كه محتملا قبل از دوران عثمانى ساخته شده بود. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 261)

مساجد اربعه

(مَ جِ دِ اَ بَ عِ) مسجد الحرام، مسجد النبى، مسجد كوفه، مسجد بصره. (لمعه، ج 1، ص 99) .

مساجد ثلاثه

( ثَ ثِ) مسجد الحرام، مسجد النبى، مسجد الاقصى.

مساجد دوره

( دَ رِ) مساجد سبعه است (راهنماى قدم به قدم حجاج، علوى، ص 73)

مساجد سبعه

( سَ عِ) مساجد هفتگانه. شهرت هفت مسجد در شمال غربى مدينه در دامنه و بالاى كوه سلع در منطقه عملياتى غزوه خندق (احزاب) . اين مساجد را به يادبود افرادى كه در آن جا در سنگر بوده اند و يا نماز خوانده اند ساختند. از اين ميان شش مسجد فتح (احزاب) ، مسجد على، مسجد فاطمه، مسجد سلمان، مسجد ابوبكر، مسجد عمر (يعنى مساجد سته) در اين منطقه مشخص اند و هفتمين مسجد را برخى مسجد عثمان مى دانند (كه تخريب شده) و بعضى مسجد ذوقبلتين.

مساجد سته

( سِ تِّ) شهرت مساجد ششگانه (فتح، على، فاطمه، سلمان، ابوبكر، عمر) واقع در منطقه غزوه احزاب.

مساجد فتح

يا (ك) مساجد سبعه (مدينه منوره، ص 257)

مساجد مدينه

از جمله مساجد قديمى عبارتند از مسجدهاى: آبار (ابيار) على (> شجره، احرام، محرم، ذوالحليفه) ابراهيم (> مشربه ام ابراهيم) ، ابوبكر، ابوذر (> سجده بحير) ابى بن كعب ( >بنى جديله، بقيع) ، اجابه (> مباهله) احد، (> جبل احد فسح) احزاب (> فتح خندق اعلى اجابه) بدائع، بغله ( >بنى ظفر، مائده) بلال، بنى زريق، بنى ساعده، تقوى، ثنايا، جبل الرماه ( >جبل العينين) جمعه (> بنى سالم، عاتكه، وادى) حمزه ( >شهداء) دار النابغه (> بنى عدى) درع، ذباب، رايت، ردشمس (> نخل، بوعى، فضيخ) رسول، زهرا ( >فاطمه) ، سبق، سرف، سقيا، سلمان، شمس (> شمسى) شيخَين، عرفات، عريش، عسكر (> مصرع) ، على، عمر. غمامه (>مصلى العيد، استسقاء) قباء. قبلتين (> ذوقبلتين، بنى سلمه) قشله عسكريه، كبير، مسيجد (> منصرف، غزاله) . مستراح ( >استراحت) مصبح، معرس، منارتين، نبوى ( >مدينه)

مساجد مكه

از جمله مساجد قديمى مكه عبارتند از

مسجد الحرام و مسجدهاى: اجابه، انشقاق قمر (> شق القمر) ، ابراهيم، ابوبكر، بلال، بيت، (> عقبه) تنعيم (> عمره) جعرانه، جن (> بيعت، حرس) حديبيه. حمزه، خيف ( >منى) . شجره، رأيت، صفايح، غدير خم. كبش (قوچ، نحر، صخره) ، كوثر، مختبى، مزدلفه (> مشعر الحرام) ، نمره ( >عرفه عرنه)

مستجار

(مُ تَ) قسمتى از بدنه ديوار غربى كعبه (نزديك ركن يمانى) است و اين جا نقطه اى است كه حضرت فاطمه بنت اسد به هنگام ولادت فرزند به خدا پناه برد و به اراده پروردگار ديوار كعبه شكافته شد و آن بانوى ارجمند به درون كعبه رفت و ديوار به هم آمد و چون نوزاد كعبه (على مرتضى (عليه السلام» به دنيا آمد ديوار دوباره شكافته شد و آن گرامى مادر با فرزندش از كعبه بيرون آمد و ديوار نيز به هم آمد. و فرموده اند كه مستحب است در شوط هفتم طواف كعبه، طواف كننده شكم خود را به مستجار چسبانده به گناهان خود يكايك اعتراف نموده توبه كند. اين مكان به جهاتى به نام هايى موسوم است:

1. مستجار، چون به خدا مستجير مى شوند.

2. متعوذ، چون به خدا پناه مى برند.

3. ملتزم، چون بدان التزام مى جويند.

4. دبر الكعبه، چون پشت باب الكعبه قرار دارد.

مستحبات حج

امورى هستند كه هنگام سفر حج و زيارت خانه خدا و انجام مناسك حج و عمره به رعايت آنها تأكيد شده است.

مستطيع

(مُ تَ) واجب الحج، كسى كه براى رفتن به زيارت حج بيت الله داراى شرايط و امكانات لازم مى باشد. دارنده (ك) استطاعت

مستطيعه

مؤنث (ك) مستطيع

مستلفه

(مُ تَ لَ فِ) مزدلفه را گويند (ميقات حج، ش 15، ص 49)

مستمع

(مُ تَ تِ) عمره و يا حج گزارنده (فرهنگ نفيسى)

مستوفره

(مُ تَ ف رِ) حد حرم (مكه) در طريق جعرانه در نه ميلى در محلى به نام شرير با اَعلام مشخص است (احكام عمره، ص 81)

مسجد

(1) آبار مساجد مدينه. نام ديگر (ك) مسجد شجره

مسجد ابراهيم

از مساجد مكه

1. همان (ك) مسجد نمره

2. مسجدى است در بالاى كوه ابوقبيس به نقلى متأثر از نام شخصى است به نام ابراهيم قبيسى كه در اين مكان مى زيست. در اين جا پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) نماز مى خواندند. اين مسجد به علت بناى دار الضيافه توسط سعودى ها تخريب گرديد.

مسجد ابراهيم

از مساجد مدينه، مسجد ام ابراهيم، مسجد مشربه ام ابراهيم. مسجدى است كه در مشربه ام ابراهيم ساخته شد كه تا اواخر دوران عثمانى مورد توجه كامل بود و اكنون بصورت مخروبه اى در آمده است.

مسجد ابوبكر

از مساجد مكه مسجدى است در منطقه مسفله و در مصادر تاريخى از قرن سوم به بعد از آن ياده شده. مسجد فعلى در محل قبلى بنا شده و فاصله آن تا مسجد الحرام حدود 200 متر است.

مسجد ابوبكر

از مساجد مدينه.

1. مسجدى است در شمال غربى شهر در دامنه كوه سلع در منطقه عملياتى غزوه احزاب و از مساجد سبعه است و بعد از مسجد سلمان در جهت غرب آن است و امام جماعت رسمى دارد.

2. مسجدى است پايين تر از مسجد غمامه. گويند ابوبكر در دوران خلافتش در اين مكان نماز عيد به جاى مى آورد. بناى اوليه مسجد از عمربن عبدالعزيز است و سلطان محمود عثمانى در سال 1254 قمرى و سلطان عبد المجيد

1. منابع مورد استفاده در معرفى مساجد:

تاريخ و آثار اسلامى مكه معظمه و مدينه منوره (با بيشترين سهم) مدينه شناسى (با بيشترين سهم) ميقات حج (شماره هاى مختلف) ، مدينه منوره؛ حرمين شريفين؛ راهنماى حرمين شريفين؛ آثار اسلامى مكه و مدينه؛ راهنماى حجاج در مكه معظمه و مدينه طيبه؛ سيرى در اماكن سرزمين وحى؛ قبل از حج بخوانيد؛ با راهيان قبله؛ فلسفه و اسرار حج؛ تاريخ جغرافيايى مكه معظمه و مدينه طيبه و...

عثمانى در سال 1267 هجرى قمرى آن را تجديد بنا و تعمير كردند.

مسجد ابوذر

از مساجد مدينه. مسجدى است در جهت شمال شهر واقع درشارع ابوذر در فاصله حدود 500 مترى از شمال مسجد نبوى و جديداً آن را از نو بنا كردند. اين مسجد به جهاتى به نام هايى موسوم است:

1. ابوذر. شايد اين نامگذارى به دليل قرار گرفتن اين مسجد در خيابانى به همين نام باشد و به نقلى اينجا خانه ابوذر غفارى صحابه معروف بوده است.

2. بحير. به علت آن كه در جنب باغى بوده به اين نام. اين نام به مرور زمان فراموش شده است.

3. سجده. گويند رسول اكرم (صلى الله عليه

وآله وسلم) در اين محل نماز با سجده هاى طولانى به جاى آورده اند و يك بار پس از تشهد فرمودند جبرئيل به من مژده داد هر كس بر من درود فرستند، خدا بر او درود خواهد فرستاد.

مسجد ابيار

(اَ) از مساجد مدينه به نام ديگر (ك) مسجد شجره

مسجد ابى بن كعب

(اُ بَ ىّ) از مساجد مدينه. و نيز موسوم است به مسجد بنى جديله. مسجد بقيع مسجدى بود در داخل قبرستان بقيع متعلق به «ابى بن كعب» از صحابه بزرگ رسول الله و از ياران باوفاى امير المؤمنين. مكان آن تقريباً رو به روى قبور ائمه اطهار در سمت غرب و متصل به ديواره غربى بقيع (پايين تر از درب اصلى كنونى بقيع) بوده است (و لذا آن را مسجد البقيع هم مى گفتند) حكومت عثمانى آن را تجديد بنا نمود و محرابى براى آن قرار داد ليكن در دوران سعودى پس از تخريب گنبد و بارگاه هاى موجود در بقيع و در بازسازى ديوار غربى بقيع، اين مسجد (كه پيامبر در آن بسيار نماز گزارده بود) تخريب و با زمين يكسان شد.

مسجد اجابه

(اِ بِ) از مساجد مكه. مسجدى است مشهور واقع در شمال شهر در شارع ابطح و نزديك ميدان معابده. آورده اند رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) هنگام عزيمت به طايف در اين جا نماز گزاردند از بناى نخستين آن اطلاعى در دست نيست و برخى مورخان قرن سوم از آن ياد كرده و به عصر آن حضرت منسوب داشته اند. در سال 1394 قمرى ساختمان قديمى مسجد را خراب كردند و بناى جديد در همان محل قبلى در مساحتى 400 مترى ساخته شد.

مسجد اجابه

از مساجد مدينه

1. نام ديگر (ك) مسجد احزاب

2. مسجدى است در جانب شرقى بقيع در شارع ستين (ملك فيصل) و در شمال شرقى مسجد نبوى و در فاصله تقريبى 650 مترى آن واقع است. اين مسجد در دوران عثمانى از نو بنا و باز سازى شده و امروزه نيز بناى آن تجديد گشته و نسبتاً بزرگ و مجلل ساخته شده است. اين مسجد به جهاتى به نام هايى موسوم است:

الف: ملك فهد بن عبد العزيز؛ چون در اين زمان تجديد بنا شد.

ب: اجابه؛ جهت آن را اجابت دعاى رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) از درگاه الهى ذكر كرده اند.

ج: مباهله؛ به علت وقوع جريان مباهله در اين نقطه (1)

مسجد احد

(اُ حُ) از مساجد مدينه است. مسجد كوچكى است چسبيده به كوه كه حدود 1/5 كيلومتر با مزار شهداى احد (در شمال شرقى) فاصله دارد. طبق نوشته ها رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) نماز ظهر و عصر روز نبرد احد را در اين جا اقامه فرمودند. در دوران عثمانى اين مسجد تعمير شد ولى به مرور زمان رو به ويرانى نهاد و اكنون چيزى جز ديواره هاى خراب آن باقى نمانده و اطراف آن نيز حصارى آهنى كشيده شده است. اين مسجد به جهاتى به نام هايى موسوم است:

1. احد، به علت واقع بودن در احد.

2. جبل احد، به علت متصل بودن به كوه احد.

3. فسخ، به نقلى به جهت نزول آيه «يا ايها الذين آمنوا اذا

1. دليل و مدركى بر وجود مسجد مباهله اعم از شيعه و اهل سنت به دست نيامده و از نظر حديثى و تاريخى وجود

چنين مسجدى را نمى توان مورد تأييد قرار داد. (ميقات حج ش 41 ص 123، مقاله مسجد الاجابه يا مسجد مباهله، نوشته آقاى محمد صادق نجمى) .

قيل لكم تفسحوا فى المجالس» (مجادله 11)

مسجد احرام

(اِ) از مساجد مدينه. نام ديگر (ك) مسجد شجره

مسجد احزاب

(اَ) از مساجد مدينه و از جمله مساجد سبعه است واقع در مرتفع ترين نقطه (در شمال غربى) كوه سلع (و براى رسيدن به آن بايد از پله هاى طولانى بالا رفت) اين مسجد توسط عمربن عبدالعزيز به سال 88 هجرى مرمت و معمارى و در سال 565 هجرى توسط وزير فاطمى «سيف الدين حسين بن ابى الهيجا» تجديد بنا شد و حكومت عثمانى نيز به عمران آن پرداخت. اين مسجد حدود 24 متر مربع مساحت و 3 متر ارتفاع دارد. در جهت جنوبى (قبله) داراى شبستان و در قسمت شمالى داراى صحن است. در روايات اهل بيت نماز خواندن در اين جا مورد تأكيد و سفارش قرار گرفته است. اين مسجد به جهاتى نام هايى دارد:

1. احزاب، از آن جهت كه در محل رويداد غزوه احزاب بنا شد.

2. اعلى، شايد از آن جهت كه نسبت به ديگر مساجد در ارتفاع بالاترى از كوه سلع قرار گرفته است.

3. اجابه، از آن جهت كه خداوند دعاى پيامبرش را براى پيروزى در جنگ (و پيروزى حضرت على بر عمربن عبدود) مستجاب فرمود.

4. خندق، از آن جهت كه در محل رويداد غزوه جهت جلوگيرى از ورود كفار به مدينه خندق حفر گرديد.

5. فتح، از آن جهت كه در اين جا رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) براى سپاه اسلام طلب فتح كرد و يا خداوند خبر فتح و پيروزى سپاه اسلام را در اين محل به آن حضرت رسانيد و به نقل برخى از آن جاست كه سوره فتح در اين مكان نازل گرديد. (1)

مسجد استسقاء

(اِ تِ) نام ديگر (ك) مسجد غمامه

مسجد استراحت

نام ديگر (ك) مسجد مستراح

مسجد اعلى

(اَلا) از مساجد سبعه (مدينه) به اختلاف نقل:

1. مسجد احزاب است. (به سوى ام القرى، ص 318)

2. مسجد سلمان فارسى است. (سيرى در اماكن وحى، ص 73)

مسجد الاقصى

(اَصا) سبحان الذى اسرى بعبده ليلا من المسجد الحرام الى المسجد الاقصى (بنى اسرائيل 1)

مسجد الاقصى مسجدى است كه حجاج بيت الله الحرام در موسم حج فرياد رهايى آن را از چنگال متجاوزين و غاصبين سر مى دهند و مسجد الحرام و مسجد الاقصى را «قبلتين» گويند از آن جهت كه تا قبل از قبله شدن كعبه، به سوى مسجد الاقصى (بيت المقدس) نماز به جاى آورده مى شد. مراد از لفظ مسجد الاقصى مذكور در قرآن مجيد بيت المقدس مى باشد و به نقلى به اعتبار دورى آن از مكه «اقصى» (دورتر) خوانده شد و به اعتبار آن كه بعداً از مساجد بزرگ مسلمين خواهد شد به عنوان «مسجد» وصف گرديد (و لذا گفته اند كه اين خود از جمله معجزات قرآن مجيد است. امروزه نام مسجد الاقصى براى اطلاق به دو بناى مقدس و تاريخى به كار برده مى شود؛ براى صخره اى و براى مسجدى:

1. صخره مقدس؛ صخره اى است كه حرم شريف بر روى آن قرار دارد و حضرت سليمان (عليه السلام) اولين معبد يهوديان را بر روى آن ساخت. صخره اى كه بر اساس روايات آخرين منزلگاه زمينى رسول الله در شب معراج بود.

2. مسجد الاقصى؛ مسجدى است در جنوب قبة الصخره. اين مسجد را عبدالملك بن مروان (و به نقلى در جاى مسجد عمر كه هنگام فتح قدس بنا شد) احداث كرده و پسرش وليد آن را به پايان

رساند. مسجد الاقصى بارها در طول تاريخ تجديد بنا شد و از جمله در سال 1187 هجرى قمرى توسط صلاح الدين ايوبى از نو بنا گرديد. مسجد الاقصى در برخى روايات يكى از چهار مسجد پر فضيلت و با عظمتى است كه نماز در آن ثواب فوق العاده اى دارد (و در 21 اوت 1969 ميلادى برابر با 30 مرداد ماه 1348

1. و برخى در جواب گفته اند كه سوره فتح مربوط به صلح حديبيه و فتح مكه است.

شمسى آتش سوزى عظيمى به دست غاصبين صهيونيست در مسجد الاقصى روى داد و خسارت عمده اى به بار آمد) .

مسجد ام ابراهيم

از مساجد مدينه. همان (ك) مسجد ابراهيم

مسجدان

(مَ جِ) مساجد مكه و مسجد مدينه. (لغت نامه)

مسجد انشقاق قمر

همان (ك) مسجد شق القمر

مسجد بحير

همان (ك) مسجد ابوذر

مسجد بدائع

همان (ك) مسجد درع

مسجد بغله

(بَ غَ لِ) از مساجد مدينه. مسجدى است در مشرق بقيع در 500 مترى خيابان ملك عبدالعزيز. آورده اند كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در آن جا نماز گزاردند و بر سنگى در اين مكان نشستند و قرائت قرآن نمودند و بر اين سنگ شكافى قرارداشت كه حضرت ضمن تكيه بر اين سنگ سر مبارك خود را به خاطر آفتاب در آن مى گذاشتند. ملك مصر در سال 603 هجرى قمرى اين مسجد را تعمير كرد و در حكومت اخير تخريب شد. اين مسجد به جهاتى نام هايى دارد:

1. بنى ظفر؛ چون متعلق به بنى ظفر از قبيله اوس بوده است.

2. مائده؛ به نقلى از آن جهت كه سوره مائده در اين جا بر حضرت رسول (صلى الله عليه وآله وسلم) نازل گرديد.

3. بغله؛ از آن جهت است كه طبق نقل جاى پاى بغله (استر) پيامبر بر آن سنگ مانده و يا اين كه

اين جا مكان دفن بغله آن حضرت بوده است.

مسجد بقيع

همان (ك) مسجد ابى بن كعب

مسجد بلال

(بَ) از مساجد مدينه. مسجدى كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در سال هفتم هجرى در آن نماز عيد اقامه فرمود و بعدها به نام مؤذن با وفاى ايشان نامگذارى شد. اين مسجد توسط حكومت فعلى تخريب گرديد (اكنون در بازار بلال مسجدى به نام بلال در طبقه فوقانى بازارچه وجود دارد.

مسجد بلال

از مساجد مكه، مسجدى در بالاى كوه ابوقبيس. در اين مكان بلال مؤذن رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) معمولا اذان مى گفت. اين مسجد در دوران سعودى ها تخريب و به جايش قصر چندين طبقه اى ساخته شد. بعضى مسجد بلال و مسجد شق القمر را يكى مى دانند.

مسجد بنى جديله

(جَ لِ) همان (ك) مسجد ابى بن كعب.

مسجد بنى زريق

از مساجد مدينه. مسجدى بود در مقابل باب السلام واقع در خيابان مناخه. رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در آن نماز گزاردند و قرآن خواندند. اين مسجد در توسعه اطراف مسجد النبى در حكومت اخير تخريب گرديد.

مسجد بنى ساعده

(عِ دِ) از مساجد مدينه. مسجدى بود واقع در بنى ساعده (نزديك چاه بضاعه) و در شمال غربى مسجد النبى در خيابان سحيمى قرار داشت. نوشته اند رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در آن نماز گزاردند و قرآن خواندند. اين مسجد در توسعه اطراف مسجد النبى در حكومت اخير تخريب گرديد.

مسجد بنى سالم

(لِ) همان (ك) مسجد جمعه

مسجد بنى سلمه

همان (ك) مسجد قبلتين

مسجد بنى ظفر

(ظَ فَ) همان (ك) مسجد بغله

مسجد بنى عاتكه

(تِ كِ) همان (ك) مسجد جمعه

مسجد بنى عدى

(عَ ىَّ) همان (ك) مسجد دار النابغه

مسجد بوعى

همان (ك) مسجد ردشمس

مسجد بيعت

از مساجد مكه

1. همان (ك) از مسجد جن

2. مسجدى است در ابتداى منى نزديك جمره عقبه كه به فرمان منصور عباسى ساخته شد و بعدها توسط مستنصر عباسى تعمير گرديد و اكنون مخروبه است. اين مسجد به جهاتى به نام هايى موسوم است:

الف: بيعت؛ از جهت وقوع بيعت النساء و بيعت الحرب اهالى يثرب با رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در اين جا.

ب: عقبه؛ از جهت صورت گرفتن بيعت در اين عقبه.

مسجد پيامبر

همان (ك) مسجد النبى

مسجد تقوى

از مساجد مدينه. مسجدى است كه در حق آن آيه شريفه «لمسجد اسس على التقوى من اول يوم»

(توبه 108) نازل شده كه به اختلاف نقل:

1. مسجد النبى

2. مسجد قباست. (به احتمال بيشتر)

3. هر دو مسجد قبا و مسجد النبى مى باشد.

4. همه مساجدى است كه بر اساس تقوا بنا شود. (سفرنامه ابن جبير، ص 245؛ تفسير نمونه؛ مدينه شناسى ج 1، ص 9؛ لغت نامه؛ فقه فارسى با مدارك، ص 232)

مسجد تنعيم

(تَ) از مساجد مكه در منطقه حرم در شمال (غربى) مكه و در جاده اصلى مدينه به مكه و به فاصله چند كيلومترى مسجد الحرام واقع است و از نزديك ترين مساجد حدود حرم است كه اكنون متصل به شهر مكه مى باشد. از اين مسجد به بعد كسى بدون احرام حق ورود به مكه را ندارد. اين مسجد را والى مكه در سال 240 هجرى ترميم نمود و بر چاه آن گنبدى ساخت. در سال هاى 645 و 678 و 918 و 1011 هجرى قمرى نيز اين مسجد ترميم شد و در سال 1398 قمرى توسط سعودى هاى با مساحتى حدود 1200 متر مربع بازسازى گرديد و در توسعه اخير با بنايى بسيار جديد و زيبا تجديد ساختمان گرديد. مسجد تنعيم را مسجد عمره هم مى گويند. با اين وجه تسميه ها:

1. تنعيم؛ چون اين منطقه نامش «نعمان» است؛ يا ميان دو كوه به نام «ناعم» (در سمت راست) و «نعيم» يا «منعم» (در سمت چپ) قرار دارد، يا «تنعيم» نام درختى است كه در باديه شناخته شده است.

2. عمره؛ چون اين جا ميقات عمره مفرده است (و براى انجام

عمره مفرده از مكه بيشتر در اين مسجد محرم مى شوند) و به نقلى رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) جهت عمره از تنعيم محرم شدند (و لذا در مكان احرام آن حضرت مسجد را ساختند) .

مسجد ثنايا

(ثَ) از مساجد مدينه و از آن به نام قبة الثنايا نيز ياد شده. مسجد كوچكى بود در نزديكى كوه احد (در 200 مترى شمال شرقى مقابر شهداى احد) نوشته اند در غزوه احد دندان رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در اين نقطه شكست. اين مسجد بعدها ساخته شد و داراى گنبد بود و به مرور زمان منهدم گرديد. گويند ديواره هاى مخروب اين مسجد در دامنه كوه احد مشاهده مى شود.

مسجد جبل احد

(جَ بَ ل) يا (ك) مسجد احد

مسجد جبل الرماه

(جَ بَّ لُ رُّ) يا (ك) مسجد جبل العينين

مسجد جبل العينين

(لْ عَ نَ) از مساجد مدينه. جبل الرماه هم نام دارد. مسجدى بود بر سمت شرقى كوه عينين كه در سنگر گاه و يا عبادتگاه پنجاه تير انداز سپاه اسلام در غزوه احد ساخته شد. اين مسجد در دوران عثمانى ترميم ولى به مرور زمان و در اثر بى توجهى تقريباً از بين رفت و اكنون جز ديوارهاى كوتاه و خشتى آن چيزى باقى نمانده است.

مسجد جحفه

(جُ فِ) مسجد واقع در جحفه كه ميقات است.

مسجد جعرانه

(جِ نِ) (جِ عِ رّ نِ) از مساجد منطقه حرم مكه است (بين مكه و طايف) به نقلى حدود 29 كيلومترى مكه و در جانب شمال (شرقى) آن. جعرانه ميقات عمره مفرده است و رواياتى از احرام بستن رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) در سال هشتم هجرى در جعرانه نقل گرديده است.

مسجد جعرانه كه در آغاز خط حرم قرار دارد يكى از مساجدى است كه در فضيلتش روايات زيادى وارد شده است. و اين مسجد را يكى از قريش در مكان احرام رسول الله با كشيدن ديوارى بر گرد آن بساخت. سپس ابن زبير در بناى آن كوشيد و در ادوار بعد مورد توسعه و ترميم قرار گرفت از جمله در سال 1263 هجرى قمرى توسط يكى از شاهان حيدرآباد هند باز سازى شد و در سال 1370 و بعد 1384 قمرى توسط سعودى ها (در مساحت 1600 متر مربع) بازسازى گرديد.

مسجد جمعه

از مساجد مدينه. به مسجد بنى سالم و مسجد عاتكه و مسجد وادى (وادى رانونا) نيز موسوم است. بين قبا و مدينه واقع است. طبق برخى نوشته ها اولين نماز جمعه در تاريخ اسلام در اين نقطه اقامه گرديد

كه در مسير مهاجرت رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در ميان قبيله بنى سالم بن عوف قرار داشت. اين مسجد از گل و خشت ساخته شده بود و سقفى كوچك داشت و بعدها با سنگ تجديد بنا گرديد و در دوره عثمانى اندكى بزرگ تر و از اساس بنا شد. امروزه سعودى ها به جاى آن مسجد زيبايى ساخته اند. برخى معتقدند كه برگشت قبله از بيت المقدس به كعبه

در اين جا بوده است. (در مقابل مسجد جمعه در فضاى باز، مسجد كوچكى هست كه برخى معتقدند مسجد جمعه مى باشد)

مسجد جن

از مساجد مكه و مسجدى تاريخى است واقع در مشرق خيابان مسجد الحرام در منطقه حجون حدود 200 مترى قبرستان ابوطالب. اين مسجد در قرن دوم هجرى وجود داشت و به جهاتى به نام هايى خوانده شد.

1. جن؛ به علت نزول آيات سوره جن در اين نقطه.

2. بيعت؛ به علت بيعت طايفه جن با رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در اين نقطه.

3. حرس؛ به علت توقف و ملاقات حرس (گشتى هاى شبانه) مناطق مختلف مكه در اين نقطه.

مسجد حديبيه

(حَ دَ ىِ) (ىِّ) از مساجد منطقه حرم مكه است كه در زمان خليفه دوم ساخته شد و به جهاتى به نام هايى موسوم است:

1. حديبيه؛ به علت واقع شدن در محل حديبيه.

2. رضوان؛ به علت آن كه در محل بيعت رضوان ساخته شد. (امروزه در مجاورت اين بناى قديمى مسجد جديدى به نام حديبيه ساخته اند)

مسجد الحرام

و لا تقاتلوهم عند المسجد الحرام حتى يقاتلوكم فيه (بقره 191)

مفسرين مراد از مسجد الحرام را در چند آيه مكه (يا حرم) دانسته اند. (ميقات حج، ش 4، ص 140؛ تاريخ مكه، ص 26؛ اعلام قرآن، ص 598)

مسجد الحرام

فول وجهك شطر المسجد الحرام (بقره 144)

از مساجد مكه معظمه است كه در وسط شهر واقع گشته و به شكل تقريبى مربع مستطيل بوده و كف آن نسبت به سطح خيابان هاى اطراف در جهات مختلف از 1/5 الى 3 متر پايين تر است.

طبق برخى نقل ها مسجد الحرام اولين مسجد بنا شده روى زمين است ولى تاريخ آن با بناى كعبه به دست حضرت ابراهيم پيامبر عظيم الشأن (عليه السلام) آغاز مى شود. مى گويند آن زمان كه آن رسول منادى توحيد، كعبه را بساخت فضايى را در اطراف آن جهت طواف و نماز در نظر گرفت اما شكل و اندازه آن به درستى معلوم نمى باشد. اما در مورد سابقه اسلامى اين مسجد آورده اند كه:

1. در زمان پيامبر، اين مسجد بسيار محدود بود و تا دوره خليفه اول ديوارى نداشت.

2. سال 17 هجرى، خليفه دوم خانه هاى اطراف را خريد و جزو مسجد نمود و ديوار كوتاهى به ارتفاع كمتر از قامت انسان به دورش كشيد و درب هايى كار گذاشته شد.

3. سال 26 هجرى، خليفه سوم صحن مسجد را افزايش داد و در اطراف آن شبستان بنا گرديد.

4. سال 64 (يا 66) هجرى، عبدالله بن زبير كار خليفه سوم را ادامه داد.

5. سال 73 (يا 74) هجرى، عبد الملك خليفه اموى ديوارهاى مسجد را بلندتر كرد و براى آن سقفى از

چوب ساج بساخت و در تزيين ستون ها از طلا استفاده نمود (و بخشى از دارالندوه نيز در زمان او و فرزندش ضميمه مسجد گرديد) .

6. سال 88 (يا 91) هجرى، وليد بن عبدالملك به ترميم مسجد دست زد و به صحن مسجد افزود و براى نخستين بار ستون هاى مرمرين به مسجد الحرام آورد و براى آن سقف يكپارچه اى كه بر ستون هاى و پايه هاى مرمرين قرار داشت بساخت و آن گاه با چوپ ساج آراسته و تزيين شده آن را پوشانيد. سطح مسجد را سنگفرش كرد و براى اولين بار در مسجد الحرام كاشى به كار برد و كنگره ها و غرفه هايى بنا نمود.

7. سال 137 هجرى، منصور عباسى در قسمت شمال و

غرب بر مساحت مسجد افزود و به كاشى كارى و تزيين مسجد اقدام نمود و رواق هايى در اطراف بساخت (كه تا سال 140 به طول انجاميد) .

8. سال 160 (يا161) هجرى، مهدى عباسى به توسعه و ترميم مسجد اقدام نمود. تقريباً تمام خانه هاى بين مسجد الحرام و مسعى (محل سعى صفا و مروه) خراب گرديد و رواقهايى در اطراف مسجد ساخته شد و به درها افزوده گشت و ستون هاى مرمرين زيادى بر پا شد و بر اين ستون ها سقف هاى گنبدى شكل ساختند و با اين توسعه، كعبه در وسط مسجد واقع گرديد و هادى عباسى دنباله كار پدر را تكميل نمود و به صحن مسجد افزود.

9. سال 280 (يا 284) هجرى، معتضد عباسى به پاره اى از تعميرات دست زد و دار الندوه را به مسجدى (در داخل مسجد الحرام) تبديل نمود.

10.

سال 306 هجرى، مقتدر عباسى صحن را از جانب غربى توسعه داد.

11. سال 803 هجرى، ناصر بن بَرقوق (1) پادشاه مصر فرمان به تجديد بناى قسمتى از مسجد داد (چرا كه آتش سوزى سال 802 قريب يك سوم مسجد را از جانب ركن شامى فرا گرفت) اين تجديد بنا در سال 804 به اتمام رسيد ولى چوپ پوش سقف و رواقها تا سال 807 هجرى به طور انجاميد.

12. سال 873 هجرى، قايتباى از مماليك برجى مصر بر تزيينات مسجد افزود

13. سال 979 هجرى، سلطان سليم دوم عثمانى فرمان به تخريب رواق شرقى مسجد كه رو به انهدام بود داد و سقف چوبى اين جانب و جوانب ديگر مسجد را بدل به قبه هاى خشتى نمودند.

14. سال 984 هجرى، سلطان مراد (سوم) عثمانى دنباله كار سلطان سليم را به پايان رسانيد.

15. سال 990 هجرى، ستون هاى موجود در رواق ها را با ستون هاى مرمرين عوض كردند و بدين نحو به جاى يك سقف هموار برروى رواق ها، پانصد گنبد كوچك پيازى شكل به سبك عثمانى ديده مى شود و در سال 994 نيز تعميرات و تزييناتى صورت گرفت (و در پايان دوره عثمانى وسعت مسجد را به اختلاف نقل حدود 25000 يا 27000 يا 29000 يا 30000 يا 35000 متر مربع ذكر كرده اند.

16. سال 1375 هجرى، در زمان ملك سعود با خريد خانه ها و اماكن اطراف، نوسازى مسجد الحرام از چهار سمت آغاز گرديد و با توسعه اى كه طى مدت 20 سال به طول انجاميد (معروف به توسعه اول) دور تا دور مسجد الحرام با شبستان هاى عظيم به صورت دو طبقه

به ارتفاع 22 متر در آمد (13 متر طبقه اول و 9 متر طبقه دوم) و سطح مسجد با 130 پله به بام شبستان هاى مسجد مربوط گرديد و مسجد با اسلوبى جديد و با توجه به معمارى سنتى اسلامى وسعتى حدود 160000 متر مربع يافت.

17. سال 1409 هجرى، در دوران ملك فهد توسعه ديگرى (معروف به توسعه دوم) در مسجد صورت گرفت كه سبب شد مساحت مسجد بيش از 230000 متر مربع گردد. در اين توسعه علاوه بر احداث ساختمان هاى جديد از نظر تزيينات و وسايل رفاهى اقدامات متعددى صورت يافت (اما متأسفانه برخى از اماكن واجد ارزش تاريخى اسلام نيز محو گرديد) .

فضايل مسجد

افضل مساجد جهان است.

از قصرهاى بهشت در دنيا شمرده شده است.

در دل آن خانه خدا، (كعبه) جلوه گرى مى كند.

بر ساير اماكن دنيا (جز مكان دفن رسول الله) افضليت دارد.

قسمتى از مناسك حج و عمره در فضاى اين مكان مقدس صورت مى پذيرد.

نماز خواندن در آن معادل با صد هزار نماز و يا هر ركعت نماز در آن برابر با هزار ركعت نماز معرفى شده است.

1. ضبط دايرة المعارف فارسى (و در لغت نامه بُ) .

احكام مسجد

عدم جواز قصاص پناهنده به آن

عدم جواز عبور جنب و حايض از آن

جواز قصر و اتمام نماز براى مسافر در آن

حرمت خارج كردن سنگريزه و خاك آن

حرمت (يا كراهت) بناى بلندتر از كعبه در اطراف آن

زدن شخص عامل آلوده به نجاست كردن عمدى آن

متعلقات مسجد

كعبه، باب ها، حجر اسماعيل، حطيم، دار الندوه، زمزم، سقاية الحاج، مسعى، مقام ابراهيم، مناره ها منبر، و...

مستحبات مسجد

با غسل وارد شدن

با پاى برهنه وارد شدن

از باب بنى شيبه وارد

شدن. (1)

باوقار و خشوع و تذلل وارد شدن.

دو ركعت نماز تحيت مسجد را به جاى آوردن.

بر درب مسجد دعاى «السلام عليك ايها النبى...» را خواندن.

بعد از ورود خطاب به كعبه «الحمد لله الذى...» را گفتن.

رو به كعبه دعاى «اللهم انى اسألك فى مقامى...» را خواندن.

حجر الاسود را بوسيدن و لمس كردن و در برابرش دعاى «اشهد ان لا اله الا الله...» و دعاى «الحمد لله الذى هدانا...» را خواندن.

مسجد حرس

(حَ رَ) همان (ك) مسجد جن

مسجد حمزه

از مساجد مكه واقع در منطقه مسفله در نزديكى تلاقى خيابان هاى ابراهيم و حمزه.

مسجد حمزه

از مساجد مدينه. مسجدى بود و در احد. در گذشته بر قبر حضرت حمزه ضريح و بارگاهى ساخته بودند و در آن جا مسجدى نيز وجود داشت كه چون مورد توجه زائران بود ضريح و بارگاه تخريب گرديد و پيرامون قبر آن حضرت نيز ديوارى كشيده شد تا مانع ورود زائران باشد.

به مشهد شهداء نيز موسوم بود. مسجد حمزه اى كه امروزه در كنار قبرستان وجود دارد مسجدى جديد است.

مسجد خندق

(خَ دَ) همان (ك) مسجد احزاب

مسجد خيف

(خَ) (2) از مساجد مكه واقع در منى. مسجد خيف (مسجد منى) از محترم ترين مساجد است و اهميتى تاريخى دارد. مسجد خيف در صدر اسلام از وسيع ترين مساجد به شمار مى رفته (و حتى وسيع تر از مسجد الحرام معرفى گرديده) و مسجدى روباز بود و تا دوران عثمانى تنها در قسمت مصلاى رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) و مقدارى از اطراف ديوارها، سقف و شبستان داشت قبه اى در وسط اين مسجد موجود بود و داخل قبه محراب رسول الله بود كه آن را «مسجد عيثومه» (3) مى گفتند. و از جمله اقداماتى كه جهت ساخت و تعميرات در اين مسجد صورت گرفته است

عبارت است از:

1. سال 240 هجرى، و بعد در سال 256 هجرى، به علت تخريب بر اثر سيل توسط معتمد عباسى تجديد بنا و تعمير اساسى شد و سيل بندى نيز براى حفاظ ساخته گرديد.

2. سال 556 (و يا 559) هجرى، وزير سلجوقى جواد اصفهانى آن را تجديد بنا كرد و وسعت داد.

3. سال 720 هجرى، احمد بن عمر معروف به ابن مرجانى در آن تغييراتى داد.

4. سال 874 (يا 894) هجرى، سلطان قايتباى از مماليك برجى مصر مسجد را ساختمانى تازه نمود (در زمان او مساحت مسجد تقريباً بيش از 10000 متر مربع بود)

5. سال 1025 هجرى، سلطان احمدبن سلطان محمد عثمانى آن را نوسازى كرد.

1. طبق نقل پس از شكستن بت هبل آن را در اين محل دفن كرده اند، و اگر چنين باشد مظهربت و بت پرستى زير پاى گذارده مى شود.

2. ضبط لغت نامه (تحت عناوين)

«مسجد خيف» و «خيف منى» و سفرنامه ابن جبير (ص 203) ؛ اما در لغت نامه تحت عنوان «خيف» بدون فتح آمده است (بر وزن ليف) .

3. به معنى كندر و اسپنج (تاريخ و اماكن اسلامى، ص 146) .

6. سال 1072 و 1092 هجرى سلطان محمد تغييراتى در آن به عمل آورد.

7. سال 1362 هجرى، در دوران سعودى ها مسجد با ايجاد رواق هاى متعدد، مساحت بسيارى يافت.

8. قرن پانزدهم، در بازسازى هاى سال هاى اخير سعودى ها، اين مسجد به كلى دگرگون شد و با وسعت زيادى به شكلى مدرن و مسقف ساخته شد (و متأسفانه در اين بازسازى قبه معروف و محراب نبوى برداشته گرديد) .

تسميه مسجد

خيف به معنى زمين بين دو كوه است و اين مسجد ميان دو كوه واقع است.

خيف به معنى زمين مرتفعى است كه سيل به آن آسيب نمى رساند و اين مسجد به علت واقع بودن در دامنه كوه منى، سيل گير نمى باشد.

اهميت مسجد

مدفن بسيارى از پيامبران (يا هفتاد پيامبر) است.

عبادتگاه حضرت ابراهيم و بسيارى از پيامبران (عليهم السلام) بوده است.

خداوند متعال در اين مكان گوسفند قربانى را براى فدا به سوى حضرت ابراهيم فرستاد.

هفتاد پيامبر از جمله حضرت موسى كليم الله و حضرت عيسى روح الله (عليهما السلام) در اين جا نماز خواندند.

اين جا محل نماز رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) بوده و آن حضرت هرگاه به منى مى آمدند و در مواقع حج، در اين مسجد حضور يافته نماز مى گزاردند.

حضرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) يكى از خطبه هاى مشهور خويش را در حجة الوداع در اين جا براى جماعت

مسلمين ايراد فرمودند.

محل اين مسجد در جريان فتح مكه (بسال هشتم هجرى) اردوگاه ارتش اسلام بوده است.

فضيلت مسجد

هر ركعت نماز در آن ثوابش برابر صد ركعت معرفى شده (1)

استحباب اداى نمازهاى يوميه در آن در ايام تشريق و بيتوته در منى.

اجر بسيار صدبار خواندن هريك از تسبيح و تهليل و تحميد در اين جا.

مسجد دار النابغه

(رُ نّ بِ غِ) از مساجد مدينه. مسجد بنى عدى نيز گفته مى شد و در خيابان مناخه مقابل دار السلام در دارالنابغه (يعنى در كنار مقبره حضرت عبدالله پدر گرامى رسول الله) قرار داشت و گفته اند كه رسول الله در اين جا نماز گزاردند. اين مسجد در تعريض و توسعه اين خيابان به همراه مقبره آن حضرت تخريب گرديد.

مسجد درع

(دِ) از مساجد مدينه. مسجدى است واقع در احد (در سمت چپ كسى كه به سوى كوه احد و مقابر شهداى احد مى رود) بناى مخروبه و قديمى مسجد الدرع از دوران عثمانى است. اين مسجد به نام هايى موسوم است:

1. بدايع

2. درع؛ طبق روايت رسول الله هنگام عزيمت به سوى احد در شيخان (كه به بدايع نيز معروف است) بيتوته فرمود و نماز صبح را خواند و هنگام بيتوته و اقامه نماز درع (زره) خود را كه براى نبرد پوشيده بود در آورد و در آن جا نهاد (و يا در آن جا درع پوشيدند) .

3. شيخين؛ نامگذارى اين جا به شيخين در انتساب به «اجمة الشيخين» صورت گرفت كه در واقع جايگاهى متعلق به يهوديان بود و گفته اند از آن جهت «اجمة الشيخين» نام يافت كه مرد و زنى كه عمر آنها هر يك از صد سال گذشته بود در همين مكان به ديدار هم مى آمدند و مردم از اين موضوع تعجب كرده و اين مكان را بدين اسم ناميدند (و يا اين كه اين مسجد را زن و شوهرى پير و سالخورده بنا نهادند) .

مسجد ذباب

(دِ) از مساجد مدينه. مسجدى است بر فراز

1. به مفهوم كلامى از امام سجاد (عليه السلام) با نماز خواندن در مسجد خيف بايد قصد آن داشت كه جز از خدا و از گناه خود نبايد ترسيد و جز به رحمت حق اميد نبايد بست.

كوه ذباب (درشرق كوه سلع) كه آثار مخروبه آن همچنان موجود و بدون سقف است. نوشته اند رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) بر فراز كوه ذباب هنگام جنگ خندق

نماز گزارد و يا در روزهاى قبل از نبرد خندق بر اين كوه بر امر تقسيم نيروها و كندن خندق ها نظارت مى فرمود. در تسميه اين كوه به ذباب گفته اند مردى از يمن به نام ذباب به وسيله مروان بن حكم اموى بر فراز آن گردن زده شد.

مسجد ذو الحليفه

(ذُ لْ حُ لَ فِ) از مساحد مدينه. همان (ك) مسجد شجره

مسجد ذوقبلتين

همان (ك) مسجد قبلتين

مسجد رايت

(ىَ) از مساجد مكه. مسجدى است واقع در شرق شهر در محلى به نام جورديه و وجه تسميه به خاطر استقرار رايت پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) در اين مكان است براى فتح مكه اين مسجد به دست يكى از نوادگان عباس بن عبدالمطلب بنا شد و معتصم عباسى در سال 640 هجرى آن را بازسازى كرد و امير قطلبك عمارت آن را از نو برافراشت و در زمان سعودى ها به سال 1361 هجرى قمرى تعمير شد، ولى در سال 1394 محل اين مسجد (در طرح توسعه جاده حجون به ام لدود) تغيير پيدا كرد و مسجد ديگرى در نزديكى آن ساخته شد.

مسجد رايت

از مساجد مدينه و مسجدى است بر فراز كوه ذباب و برخى آن را همان مسجد ذباب دانسته اند. مسجد در شمال مسجد نبوى و در فاصله 1800 مترى آن واقع است. در تسميه به اختلاف گفته اند:

1. در غزوه خندق، رايت مدنى ها در روى كوه ذباب به اهتزاز در آمد.

2. در جنگ حره (قتل عام اهل مدينه توسط سپاه يزيد) سپاه مدينه نخست بر فراز كوه ذباب صف كشيد و در آن جا رايت نصب نمود.

3. در قرن اول هجرى يزيدبن هرمز كه در پشت كوه ذباب با مواليان مى جنگيد پرچم خود را بر فراز اين كوه مستقر ساخت.

مسجد رد شمس

(رَ دِّ شَ) از مساجد مدينه. مسجدى است در جنوب شرقى شهر در انتهاى خيابان عوالى به مساحت اوليه پنج متر مربع كه در دوران عثمانى تعمير و بناى محكم بر آن ساخته و رواق هايى بر آن قرار داده شده و صحن بزرگى نيز در پشت داشت. اين مسجد بارها بازسازى گرديد.

اين مسجد به جهاتى به نام هايى موسوم است:

1. نخل، به خاطر وجود نخلى در اين نقطه.

2. بوعى، چون نزديك باغى بوعى بود.

3. شمس، به علت اولين تابش آفتاب بر آن.

4. فضيخ، چون در اين محل درخت فضيخ (خرما) زياد بود. يا در اين محل فضيخ مى ريخته اند.

يا اين جا مكان نزول آيات تحريم شراب است. يا در اين جا عده اى از اصحاب با نزول آيات شراب كوزه هاى فضيح (شراب) را شكستند.

5. ردشمس، از آن جهت است كه رسول الله در اين مكان سر بر زانوى حضرت على (عليه السلام) به خواب رفتند و چون بيدار شدند وقت

نماز عصر (و به نقلى وقت فضيلت نماز عصر) گذشته بود و لذا دعا فرمودند كه خداوند، اگر على در طاعت تو و رسول توست خورشيد را براى او باز گردان و خورشيد برگشت و حضرت نماز عصر را به موقع به جاى آوردند (و به نقلى اين واقعه در خيبر اتفاق افتاد.

مسجد رسول از مساجد سبعه

1. نام ديگر (ك) مسجد النبى

2. مسجدى است در احد در شمال قبور شهداى احد.

مسجد زهرا

همان (ك) مسجد فاطمه

مسجد سبق

از مساجد مدينه. مسجدى است در شمال شرقى مسجد نبوى در فاصله 500 مترى.

علت نامگذارى را از آن جا ذكر كرده اند كه در وسط ميدان اسب دوانى واقع شده است كه در زمان رسول الله وجود داشت.

مسجد سجده

همان (ك) مسجد ابوذر

مسجد سرف

(سَ رِ) مسجدى است واقع در ميان راه مكه

و وادى مرو. سرف اردوگاهى براى لشكريان اسلام بوده است كه عمدتاً در غزوه هاى خارج مدينه، رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) به همراه سپاه در اين مكان اردو مى زد.

مسجد سقيا

(سُ) ازمساجد مدينه. مسجدى است در حره غربى شهرمقابل ميدان عنبريه.اين مسجد كه در غرب مسجد نبوى و درفاصله 2100 مترى آن واقع است، (بعدها) در محل دعا و نماز رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) هنگام حركت به سوى بدر در كنار چاه سقيا ساخته شد. در دوران عثمانى بر پايه هاى اوليه، مسجد را مجدداً بنا كردند كه اكنون با همان ساختمان به طول تقريبى چهار متر در عرض سه متر باقى مانده است. اين مسجد به «قبة الرئوس» نيز مشهور است، (1) از جمله به اين علت كه در پايان عصر عثمانى پس از جنگ، سرهاى برخى اعراب در اين مكان دفن شده است.

مسجد سلمان

از مساجد مدينه و از مساجد سبعه است كه در كنار مسجد فتح و در سمت قبله آن در زمين مسطحى قرار دارد با شبستان وصحنى به طول 8/50 و عرض 7 متر. اين جا محل تهجد و دعاى سلمان بود و نيز به خاطر نقش او در جريان حفر خندق اين مسجد بنا گرديد.

مسجد شجره

(شَ جَ رِ) از مساجد مكه

1. مسجدى است واقع در حجون (كمى بالاتر از مسجد جن در تقاطع شارع مسجد الحرام و شارع نونه) به روايتى در اين مكان شجره اى به نبوت پيامبر اكرم شهادت داد و اين مسجد به ياد بود اين معجزه ساخته شد.

2. مسجدى است در حديبيه، در جاى شجره اى كه صلح حديبيه منعقد گرديد. اين مسجد در حكومت سعودى تخريب گرديد.

مسجد شجره

از مساجد مدينه. مسجدى است در چند كيلومترى جنوب مدينه به طرف مكه (و به فاصله 486 كيلومترى مكه) . اين جا در روزهاى نخست و مقارن با حيات رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) به صورت مسجد در آمد. اين مسجد در قرن هشتم دچار خرابى شد ولى مورد استفاده بود. در قرن هشتم و نهم تنها ديوارى بر گرد آن قرار داشت. به سال 961 (زين الدين الاستار» مسجد را از نو پايه گذارى كرد. در سال 1058 قمرى يكى ازمسلمانان هند آن را بازسازى نمود و مناره اى بر آن ساخته شد. در دوران سعودى بار ديگر بازسازى گرديد و بناهاى جديد بر آن افزودند و در آخرين تجديد بنا در سال هاى اخير مساحتى چندين برابر يافته است. اين مسجد به جهاتى به نام هايى موسوم است:

1. مسجد محرم، به علت آن كه زائر بيت الله در اين جا محرم مى شود. (ع)

2. مسجد احرام، به علت آن كه زائر بيت الله در اين جا احرام مى بندد. اين جا ميقات عمره (تمتع و مفرده) است و از جميع ميقات هاى ديگر نسبت به مكه دورتر مى باشد و افضل ميقات ها

از نظر وثوق است. رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در اين مكان (در عمره حديبيه سال ششم و در عمرة القضا، سال هفتم و در فتح مكه به سال هشتم و در جحة الوداع سال دهم) احرام بست.

3. مسجد شجره، به علت آن كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در كنار و يا زير سايه شجره سمره كه در اين مكان وجود داشت احرام بست. يا به علت وجود شجره (عطف) حلفا كه تا زانو بلند مى شود و يا از جهت مشاجره (مجادله) كه درآخر منجر به تحالف شد. (ع)

4. مسجد ذوالحليفه، به علت نام اين منطقه، از آن رو كه «حليفه» نام آبى بوده و يا حَلفا نام گياهى بود و يا از حلف (قسم) است چون در جاهليت جمعى در اين نقطه هم قسم گرديدند.

5. مسجد آبار على، يا مسجد ابيار على به علت آن كه حضرت على (صلى الله عليه وآله وسلم) براى آبيارى مزارع چاه هايى (ابيار) در اين جا حفر نمودند و اين منطقه اكنون هم به آبار على موسوم است.

مسجد شق القمر

(شَ قُّ لْ قَ مَ) اقتربت الساعة و انشق القمر. (قمر 1)

1. در كتاب «مدينه شناسى» (ج 1، ص 136 الى 139) عللى براى اين شهرت ذكر شده است.

يا مسجد انشقاق القمر از مساجد مكه. مسجدى است تاريخى كه در بالاى كوه ابوقبيس در محل انجام يكى از معجزات نبى اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) يعنى شكافته شدن ماه (شق القمر) ساخته شد. طبق روايات در اواخر دوران مكه به درخواست مشركان يا به درخواست حقيقت جويان يثربى درشب سيزدهم شوال

يا در شب چهارم ذى حجه برفراز كوه ابو قبيس به اشاره حضرت و به اذن پروردگار ماه دو قسمت شد. برخى مسجد شق القمر را همان مسجد بلال (واقع بر فراز كوه ابوقبيس) مى دانند و برخى ها مستقل از يكديگر. امروزه حكومت سعودى با تخريب اين مسجد تاريخى قصر دارالضيافه را بر فراز كوه ابوقبيس ساخته است.

مسجد شمس

(شَ) از مساجد مدينه. مسجد شمسى هم گفته مى شود و بين قبا و عوالى بر تپه اى بر شرق قبا واقع است و چون خورشيد در اولين زمان طلوع به آن مى تابيد نام شمس بر خود گرفته است و اكنون آثار آن از بين رفته. به زعم برخى اين مسجد همان مسجد ردشمس (مسجد فضيخ) است.

مسجد شمسى

همان (ك) مسجد شمس

مسجد شهداء

همان (ك) مسجد حمزه

مسجد شيخين

همان (ك) مسجد درع (به نقلى مسجد المستراح را گويند)

مسجد صخره

همان (ك) مسجد كبش

مسجد صفايح

(صَ ىِ) از مساجد مكه واقع در منى دامنه كوهى به نام صفايح. اين مسجد در جنوب مسجد خيف قرار داشت ولى امروز اثرى از آن نيست و احتمالاً در دوران سعودى تخريب شده است. دركنار و دامنه كوه صفايح غارى داير مانند و مستدير الشكل به اندازه سر يك انسان وجود داشت كه به علت نزول سوره مرسلات در اين جا بعدها به غار مرسلات معروف شد.

اين نقطه را محلى مى دانند كه نبى گرامى اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) جهت مصونيت از تابش آفتاب سرخويش را در آن قرار داد و مردم به آن تبرك مى جستند.

مسجد ضرار

(ضِ) والذين اتخذوا مسجداً ضراراً و كفراً و تفريقاً بين المؤمنين (توبه 107)

از مساجد مدينه. توسط گروهى از منافقان اهل عقبه و به دستور ابوعامر (براى ضربه زدن به اسلام و براى ايجاد تفرقه و كمينگاهى براى دشمنان اسلام) در زمان غزوه تبوك ساخته شد. پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) بعد از مراجعت گروهى را براى تخريب آن اعزام فرمود.

مسجد عاتكه

(تِ كِ) همان (ك) مسجد جمعه

مسجد عرفات

(عَ رَ) از مساجد مدينه. در پشت مسجد قبا از سمت جنوب واقع بود كه در دوران سعودى در توسعه ميدان قبا تخريب شد. اين مسجد در مكانى ساخته شده بود كه طبق نقل رسول اكرم در روز عرفه سالى كه عازم حج نبودند حاجيان را نظاره مى كردند. (1)

مسجد عرنه

(عُ رَ نِ) همان (ك) مسجد نمره

مسجد عريش

از مساجد مدينه. مسجدى است در كنار مزار شهداى بدر. اين جا محل عبادت و نماز شب پيامبر گرامى اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) در شب غزوه بدر بوده است.

مسجد عسكر

(عَ كَ) از مساجد مدينه. در سمت شرقى پايين جبل الرماه در احد و در مكان شهادت حضرت حمزه سيد الشهداء ساخته شد. ديواره هاى اين مسجد تا دوران سعودى پا برجا بود ليكن پس از تخريب گنبد و بارگاه آن حضرت و قبور شهداى احد، اين مسجد را نيز در تعريض محوطه اطراف تخريب نمودند. مسجد الوادى و يا مسجد المصرع نيز گفته مى شد.

مسجد عقبه

(عَ قَ بِ) همان (ك) مسجد بيت

مسجد على

(عليه السلام) از مساجد مدينه.

1. از مساجد سبعه است كه در مقابل مسجد فتح و در جنوب غربى آن بالاتر از مسجد فاطمه بر روى كوه سلع قرار دارد و براى رسيدن به آن بايد از پله هاى متعدد بالا

1. در آخر اين روستا (قبا) و مشرف بر آن تپه اى است معروف به عرفات. اين تپه را از آن رو عرفات خوانند كه پيامبر به روز عرفه بر آن تپه درنگ كرد و از آن جا زمين برابر او جمع آمد و هموار شد و حضرتش عرفات (مكه) را به مردم نشان داد (سفرنامه ابن جبير، ص 246) .

رفت. اين جا محل عبادت و ديده بانى و پاسدارى آن حضرت از خطوط دفاعى مسلمين در غزوه خندق بوده است و طبق روايت نماز در اين جا مستحب مؤكد است.

2. مسجدى است در احد درجهت شرقى صحن مزار جناب حمزه سيد الشهداء و در كتب تاريخى آن را «حيره» گفته اند، و انتساب اين مسجد به آن حضرت يا از لحاظ دلاورى هاى ايشان در اين مكان در غزوه احد است يا آن كه محل عبادت ايشان بعد از رحلت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) بود و امام صادق (عليه السلام) زيارت آن را توصيه فرمودند. اين مسجد كمى پايين تر از مكان قبلى و تاريخى خود نوسازى شده است. برخى آن را «مسجد عسكر» مى دانند.

3. مسجدى است در شمال غربى (و تقريباً در فاصله 90 مترى) مسجد غمامه و در حدود 400 مترى رو به روى باب السلام. رسول الله (صلى الله عليه

وآله وسلم) نماز عيد را در اين مكان اقامه مى فرمود. طبق روايات حضرت امير (عليه السلام) در اين مكان نماز خواندند. در زمان عمربن عبدالعزيز اين جا به صورت مسجد ساخته شد، و برخى گويند در اين زمان مورد ترميم و بازسازى قرار گرفته بود. حكمرانان دوره عثمانى اهتمام خاصى به تعمير و حفظ اين مسجد داشته و بناى كنونى از دوران عثمانى است و يك مناره دارد كه متعلق به قرن نهم هجرى مى باشد.

مسجد عمر

از مساجد مدينه

1. از مساجد سبعه است و ما بين مسجد ابى بكر و مسجد فاطمه (عليها السلام) قرار دارد.

2. مسجدى است در جنوب مسجد غمامه (و نزديك پل مَدرج) در اين جا پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) در سال سوم هجرى نماز عيد را اقامه فرمودند. به نقلى اين مسجد را شخصى به نام شمس الدين پس از سال 580 هجرى ساخته است. نماى كنونى اين مسجد از دوران عثمانى است كه در سال 1266 (يا 1267) هجرى قمرى توسط سلطان عبدالمجيد تعمير (يا بازسازى) گرديد و سپس مناره اى در آخر مسجد ساخت شد و به دوران سعودى نيز تعميراتى در آن انجام گرفت.

مسجد عمره

همان (ك) مسجد تنعيم

مسجد غدير خم

(خُ) مسجدى است واقع در منطقه غدير خم در سه مايلى جحفه در محل واقعه عظيم نصب حضرت امير على (عليه السلام) اولين گرونده به رسول خدا به جانشينى حضرتش.

به موجب روايات نماز خواندن در اين مسجد فضيلت بسيار دارد و سمت چپ اين مسجد به سمت قبله از ساير نقاط مسجد براى نماز گزاردن افضل است (چون محل ايستادن رسول الله براى انتخاب و معرفى حضرت امير (عليه السلام) بود است) ساختمان اين مسجد را تعدادى از ملوك شيعى هند بازسازى كردند. اين مسجد در دوران عثمانى بر اثر سيل خراب شد و گوشه هايى از آن همچنان بر جاى مانده است.

مسجد غزاله

(غَ لِ) همان (ك) مسجد مسيجد

مسجد غمامه

(غَ مِ) از مساجد مدينه. در محلى به نام مناخه در ناحيه غرب (جنوب غربى) مسجد النبى و در ابتداى صحن جديد حرم نبوى واقع است. اين مسجد را عمربن عبد العزيز در دوران وليدبن عبدالملك بنا نهاد و تعمير نمود و در قرن دوم و هشتم و نهم نيز مجدداً تعمير و اصلاح گرديد. در زمان حكومت عثمانى هم عمارت آن تكميل شد و دولت سعودى نيز در آن تعميراتى انجام داد. اين مسجد با مساحت 338 متر مربع به طول 26 و عرض 13 متر) و ارتفاع 12 مترى داراى يك گنبد بزرگ و پنج گنبد كوچك است كه آن را از ساير مساجد جدا و ممتاز مى سازد مناره هاى بلند آن در قسمت شمال غربى مسجد قرار دارد. ديوارهاى مسجد از سنگ هاى سياه ضخيم ساخته شده و محراب آن نيز سنگى مى باشد. دو مسجد على (عليه السلام) و عمر در دو طرف اين مسجد قرار گرفته اند. اين مسجد به جهاتى به نام هايى موسوم است:

1. استسقاء؛ چون رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در هنگام خشكسالى در اين مكان نماز استسقاء گزاردند.

2. غمامه؛ چون بر بالاى سر رسول خدا كه در هواى بسيار گرم مشغول نماز بودند قطعه ابرى (غمام) ظاهر شد و تا پايان نماز باقى ماند و سپس ناپديد گرديد. و يا اين كه حضرت از نماز استسقاء فارغ نشده بودند كه ابر (غمام) سايه افكند و باران باريد.

3. مصلى العيد؛ چون اين جا مصلاى رسول الله در نمازهاى عيد بود و اولين نماز عيدى كه حضرت در مدينه

به جاى آوردند نماز عيد قربان بود كه در اين مكان برگزار شد و بعدها به مصلى العيد شهرت يافت و طبق نقل نماز عيدين تا اواخر قرن نهم هجرى در اين جا خوانده مى شد.

مسجد فاطمه

(عليها السلام) از مساجد مدينه

1. مسجدى است در جهت شمال شرقى مسجد غمامه (در كنار بازار فرش فروش ها در طبقه فوقانى) و در نوسازى اخير تخريب شد.

2. از مساجد سبعه است. مسجد كوچك و بدون سقفى است كه داراى محراب كوچكى نيز مى باشد و پايين ترين مساجد اين منطقه بوده و در كنار خيابان اصلى واقع است و از آن جهت به نام آن بزرگوار نامگذارى شده كه ظاهراً آن حضرت در غزوه خندق در اين مكان براى پدر و همسرشان غذا مى آوردند و يا شايد از آن سبب است كه آن معصومه به ياد روزهاى سخت اين سرزمين و جنگ احزاب در اين جا نماز شكر خوانده اند.

مسجد فتح

همان (ك) مسجد احزاب

مسجد فسخ

(فَ) همان (ك) مسجد احد

مسجد فضيخ

(فَ) همان (ك) مسجد ردشمس

مسجد قبا

(قُ) از مساجد مدينه. واقع در قبا (و بعضى آن را قبوه نيز خوانده اند) كه نام قريه و ناحيه اى (و به قولى نام چاهى) بوده است در نزديكى جنوب (غربى) مدينه كه امروزه به هم متصل شده اند. مسجد در سال اول هجرى بنا گرديد. آن گاه كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) در هجرت از مكه در هشتم (يا دوازدهم) ربيع الاول به قبا (يعنى آخرين منزلگاه براى رسيدن به مدينه) وارد شدند به مدت 4 (يا 12 يا 13 يا 17 يا 20) روز در اين منطقه ماندند تا حضرت على و حضرت فاطمه (عليها السلام) و ديگر بستگان از مكه وارد شوند و طى اين مدت آن حضرت به پيشنهاد عمار ياسر و يا به تقاضاى ساكنان محل مسجدى را در قبا بنا نمود كه در حقيقت اولين مسجدى است كه در اولين روزهاى هجرت به دست مبارك آن نبى مكرم و صحابه براى عموم مسلمانان ساخته شد. ديوارهاى اين مسجد با سنگ و خشت بر پا گرديد و سقف بر روى چند رديف ستون استوار گشت. آورده اند كه حضرت شخصاً كار مى كردند و خشت ها را به دوش مى كشيدند به طورى كه اصحاب متأثر از اين حالت تقاضا نمودند تا ايشان فقط ناظر امور باشند اما آن بزرگوار نپذيرفتند و كار مى نمودند. بعد از ساختمان زمان رسول اكرم تاكنون به تدريج بسيارى از حكومت هاى وقت در تعمير اين مسجد سهمى داشته اند و از جمله تجديد كنندگان بناهاى اساسى اين مسجد عبارتند از:

1. عثمان؛ در زمان اين

خليفه مسجد مختصرى گسترش يافت.

2. عمربن عبد العزيز؛ والى مدينه به دستور وليد بناى اوليه مسجد را تخريب كرده و بنايى استوار از سنگ و گچ بر پا نمود. رواق هايى ساخت و ستون و مناره ايجاد كرد.

3. ابويَعلى احمد حسينى در سال 435 قمرى تعمير و مرمت در مسجد صورت داد.

4. جمال الدين جواد اصفهانى از وزراى اتابكان موصل در سال 555 قمرى فرمان به تجديد بناى مسجد داد.

5. ملك الظاهر بَيْبَرس بند قُدارى از مماليك بحرى مصر (658 676) اقدام به اصلاحات وسيعى در مسجد كرد.

6. ناصر محمد بن قَلاوون از مماليك بحرى مصر در سال 733 هجرى به تعميرات اساسى مسجد همت گماشت.

7. اشرف بَرْسباى از مماليك بحرى مصر در سال 840 هجرى قمرى به تجديد و ترميم برخى قسمت هاى مسجد فرمان داد.

8. اشرف قايتباى از مماليك برجى مصر در سال 881 قمرى به تجديد بناى مناره و قسمت هايى از مسجد دستور صادر كرد.

9. آل عثمان؛ سلاطين عثمانى مسجد را مرمت مى كردند و آخرين آنها توسط سلطان محمود و فرزندش سلطان عبدالحميد طى سال هاى 1240 الى 1245 قمرى صورت گرفت و مسجد از نو بنا شد.

10. آل سعود؛ در زمان ملك فيصل به سال 1388 قمرى مساحت مسجد وسعت يافت (و از 1276 متر مربع به 1420 متر مربع رسيد) و در دوران اخير به كلى وضع مسجد دگرگون شد و تغييرات عمده اى در آن ايجاد گرديد و با وسعت بيشترى (به مساحت 6000 متر مربع) ساخته شد (1) و قبه هاى متعدد و مناره هاى طويلى بر پاگرديد ولى متأسفانه در آخرين بازسازى مسجد، محرابى كه

محل نزول آيه تقوى را نشان مى داد برچيده شد.

فضيلت مسجد

دو ركعت نماز در مسجد قبا برابر با حج و عمره ذكر شده است.

براى آن دعاى مخصوص و تسبيحات ويژه اى وارد شده است. (2)

رسول الله روز شنبه (يا يكشنبه يا دوشنبه) براى نماز و عبادت به اين جا مى آمدند.

آيه «لمسجد اسس على التقوى من اول يوم» (توبه 108) به نقل بسيارى از مفسران درباره اين مسجد نزول يافته و محل نزول هم در جنب جنوب غربى مسجد بود (كه محرابى برايش ساخته بودند) .

مسجد قبلتين

(قِ لَ تَ) از مساجد مدينه. مسجد «قبلتين» و يا مسجد «ذوقبلتين» (كه به نام بنى سلمه معروف بود) مسجدى است تاريخى (و به نقلى از جمله مساجد سبعه است) كه داراى دو قبله بود و بر بلندى حرة الوبر در طرف شمال غربى شهر واقع مى باشد. اين مسجد داراى دو محراب در برابر هم (شمالى و جنوبى) بود و وجه تسميه از آن جهت است كه در اين جا مسئله تغيير قبله صورت گرفت و نيز يك نماز به دو قبله خوانده شد. رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) در طول سيزده سال اقامت در مكه و پس از ورود به مدينه به مدت 10 (يا 16 يا 17 يا 19 و يا...) ماه نماز را به سوى شمال يعنى به سوى بيت المقدس به جاى مى آوردند. طبق آنچه كه مشهور است آن حضرت در نيمه شعبان (يا نيمه رجب) در اين مسجد در حال به جا آوردن نماز ظهر بودند كه فرمان تغيير قبله رسيد و ايشان دو ركعت آخر نماز را به

سوى كعبه خواندند. به نقلى نيز نماز ظهر تمام شده بود كه فرمان رسيد و نماز عصر به سمت كعبه ادا گرديد. به گفته اى ديگر هنگام ركعت دوم نماز صبح بود كه آيه نازل گرديد و حضرت بقيه نماز را به سوى كعبه خواندند. (برخى مسجد قبلتين را مسجد قبا و برخى مسجد النبى و برخى مسجد جمعه يعنى مسجد بنى سالم مى دانند) مسجد قبلتين در زمان عمربن عبد العزيز به احتمال زياد بازسازى گرديد (ولى منابع به بازسازى ها يا اصلاحات بنا قبل از زمان قايتباى اشاره اى ندارند) .مسجد در دوره سلطان سليمان قانونى در سال 950 قمرى از نو بنا گرديد و در آخرين بازسازى توسط سعودى ها به طرز زيبايى تجديد بنا گرديد ولى محراب شمالى آن را برداشتند.

مسجد قشله عسكريه

از مساجد مدينه، واقع در نزديكى ميدان عنبريه در جنوب غربى مسجد النبى (به فاصله دو كيلو مترى) . در دوران عثمانى به سبك مساجد عثمانى در استانبول به ياد نماز عيد رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) در اين مكان (داخل پادگان نظامى) ساخته شد اما با تخريب پادگان در دوران سعودى مسجد داخل آن نيز تخريب گرديد.

مسجد قوچ

همان (ك) مسجد كبش

مسجد كبش

(كَ) از مساجد مكه واقع در منى بين جمره اولى و جمره وسطى (يا در سمت شمال جمره عقبه به مسافت 200 مترى و در دامنه كوه ثبير) كه به خاطر احداث پل هوايى جمرات ثلاثه تخريب گرديد. اين مسجد به جهاتى به نامهايى موسوم است:

1. مساحت مسجد قبا به 13500 متر مربع رسيده است (عرشيان، ص 108) .

2. و از اعمال مسجد قبا «زيارت جامعه» و دعاى «يا كائنا قبل كل شى...» است (فقه فارسى با مدارك، ص 233) .

1. مسجد قوچ

2. مسجد كبش، به خاطر ظاهر گرديدن كبش فدا (به جاى حضرت اسماعيل) در اين مكان.

3. مسجد نحر، به خاطر ذبح قوچ (كبش) در اين جا.

4. مسجد صخره، به خاطر ذبح قوچ (كبش) در جوار صخره اى. صخره در جوار مسجد به دليل لمس و مسح توسط مردم تخريب شد.

مسجد كبير

از مساجد مدينه

1. يا (ك) مسجد شجره (1)

2. يا مصلى استسقاء

مسجد كوثر

از مساجد مكه واقع در وسط منى (در جانب راست كسى كه به عرفات مى رفت) طبق نقلى سوره كوثر در اين مكان نازل گرديد. اين مسجد در جريان احداث پل هاى هوايى مسير منى عرفات تخريب شد.

مسجد مائده

همان (ك) مسجد بغله

مسجد مباهله

(مُ هِ لِ) از مساجد مدينه. همان (ك) اجابه (2)

مسجد محرم

(مُ رِ) از مساجد مدينه. همان (ك) مسجد شجره

مسجد مختبى

(مُ تَ با) از مساجد مكه. مسجدى بود در سوق الليل مجاور با ولادتگاه رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) . گويند محل اختفاى حضرت بود از شرّ مشركين و كفار مكه.

مسجد مدينه

همان (ك) مسجد النبى

مسجد مزدلفه

(مُ دَ لَ فِ) همان (ك) مسجد مشعر الحرام

مسجد مستراح

(مُ تَ) از مساجد مدينه. مسجد استراحت. مسجدى است واقع در منطقه احد.

اين مسجد نسبتاً كوچك در سمت راست كسى قرار دارد كه به سمت مقابر شهداى احد مى رود.

اين مسجد در مكان استراحت رسول الله هنگام باز گشت از غزوه احد و به دوران عثمانى ساخته شد.

مسجد مسيجد

(مُ سَ جَ) يا مسجد مسيجيد، مسجد منصرف، مسجد غزاله، مسجدى است در كنار كوه شرقى راه جده نزديكى مدرسة الصحراء. رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) هنگام ترك مدينه به سوى بدر در اين مكان نماز گزاردند.

مسجد مشربه ام ابراهيم

همان (ك) مسجد ابراهيم

مسجد مشعر الحرام

(مَ عَ رُ لْ حَ) از مساجد مكه، واقع در مشعر (مزدلفه) طبق نقل حضرت جبرئيل در اين مكان بر رسول گرامى اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) نازل شد و در مورد مشعر الحرام و اهميت اعمال آن دستورات و آياتى ابلاغ كرد. بيشتر حجاج هنگام وقوف در همين مسجد كه بخشى از مشعر الحرام است نماز مغرب و عشا را برگزار مى نمايند. مساحت اوليه مسجد مشعر الحرام (يا مسجد مزدلفه) حدود 1700 متر مربع بود كه در عهد عباسى به 4000 متر مربع رسيد و مسجد بى سقفى بود و تنها حصارى در اطراف داشت. عثمانى ها در سال 1072 قمرى آن را بازسازى نمودند و سعودى ها در سال 1399 قمرى بناى جديد آن را به پايان بردند و اكنون مساحت حدود 6000 متر مربع است.

مسجد مصبح

(مَ بَ) از مساجد مدينه. مسجدى است در بالاى تپه مرتفعى در جنوب غربى قبا و در راهى است كه رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) هنگام هجرت به مدينه از آن جا عبور فرمودند و وجه تسميه آن است كه حضرت درهجرت در صبح ابتدا به اين مكان وارد شدند. امروزه جز ديواره هاى مخروبه آن چيزى باقى نمانده است.

مسجد مصرع

همان (ك) مسجد عسكر

مسجد مصلى

(مُ صْ لاّ) همان (ك) غمامه

مسجد معرس

(مُ عّ رَّ) از مساجد مدينه. مسجد معرس (يا معرس البنى يا معرس ذى الحليفه) نزديك (مقابل) مسجد شجره در ذى الحليفه است و طبق روايت مكانى است كه رسول گرامى اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) موقع هجرت براى استراحت در اين مكان تعريس فرمودند (يعنى در آخر شب فرود آمدند) و حضرت غالباً در راه حج يا پس از بازگشت از غزوه اى در اين مكان استراحت مى نمودند. پس از چندى ديوارى برگرد اين محل كشيده شد و نام

1. ميقات حج، ش 6، ص 145.

مسجد معرس را به خود گرفت و به مرور زمان بقاياى اين مسجد رو به ويرانى گذاشت و امروزه جز چند تكه سنگ چيده شده از آن اثرى باقى نمانده است. در روايات اهل بيت به بيتوته در اين مسجد سفارش شده و برخى فقهاى شيعه لزوم توقف در اين مسجد را براى كسى كه از آن جا عبور مى كند، فتوا داده اند.

مسجد مكه

همان (ك) مسجد الحرام

مسجد منارتين

(مَ رَ تَ) از مساجد مدينه، واقع در غرب مسجد السقيا و در فاصله يك كيلومترى آن كه حالت ويرانه اى يافته. در اين محل نبى اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) نماز گزاردند و به همين خاطر در آن، مسجد احداث گرديد.

مسجد منصرف

(مُ صَ رَ) همان (ك) مسجد مسيجد

مسجد منى

(مَ نا) همان (ك) مسجد خيف

مسجد نبوى

(نَ بَ) همان (ك) مسجد النبى

مسجد النبى

(نَ) مسجد نبوى، مسجد مدينه، مسجد پيامبر، مسجد تاريخى مدينه است كه در قسمت شرقى (و در وسط) شهر مدينه بنا شده است. اين مسجد را نبى گرامى اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) در سال اول هجرى و در نخستين روزهاى ورود به مدينه به دست خود و به همراهى مهاجر و انصار ساختند كه به نقلى مربع شكل 50 متر در 50 متر (100 ذراع در 100 ذراع) بود و يا طبق اكثر نقل ها مسجدى مستطيل شكل به مساحت 1050 متر مربع (به طول تقريبى 35 متر از شمال به جنوب و عرض تقريبى 30 متر از شرق به غرب) بوده است كه از سنگ و گل و بدون سقف ظرف مدت هفت ماه بنا گرديد و پس از مدتى براى قسمتى از مسجد سقفى از شاخ و برگ هاى درخت خرما بر روى ستون هايى از تنه درخت خرما تعبيه شد. همزمان با ساختن مسجد حجراتى براى سكونت حضرت و همسرانش در شرق مسجد ساخته شد كه بعداً بر تعداد آن افزوده گرديد و اصحاب نيز حجراتى در كنار مسجد ساختند كه درب هايى به مسجد داشت و از همان جا وارد مسجد مى شدند تا اين كه به فرمان الهى درِ خانه صحابه كه به سوى مسجد باز مى شد بسته گرديد مگر درِ خانه حضرت على (عليه السلام) و از آن پس مسجد تعمير و توسعه متعددى به خود ديد.

1. سال 7 هجرى، در اولين توسعه و بعد از غزوه خيبر وسعت مسجد النبى به 1800 (يا 2433 يا 2475) متر مربع رسيد

و شكل چهار گوش يافت.

2. سال 16 (يا 17) هجرى، خليفه دوم با خريد خانه هاى اطراف بر مساحت مسجد از سمت جنوب و غرب (يا جنوب و شمال) و بر ستون درهاى آن افزود و صحن نامسقف بساخت و تيرك هاى چوبى مسجد را تبديل به ستون هايى از خشت نمود. مساحت مسجد در اين زمان (به تفاوت نقل) به 3575 (يا 3649 يا 4087 يا 4875) متر مربع رسيد.

3. سال 29 هجرى، خليفه سوم بر مساحت مسجد از جنوب و غرب (و به نقلى از سه جهت جنوب و شمال و غرب) افزود و مساحت مسجد (به تفاوت نقل) به 4071 (يا 4583 يا 5950) متر مربع رسيد. او مسجد را نوسازى كرد و به نقلى محرابى بساخت كه به نام او مشهور شد. و نيز مى گويند عثمان نخستين كسى است كه تزيينات مسجد كرد. او ديوارها را با سنگ هاى منقوش بازسازى كرد و ستون هاى مسجد را با سنگ هاى حجارى و منقش شده تجديد بنا كرد و سقف آن را با چوب ساج ترميم نمود.

4. سال 88 هجرى، عمربن عبدالعزيز والى مدينه به دستور عبد الملك و سپس در سال 91 به دستور وليدبن عبدالملك تعميرات و توسعه عمده اى در قسمت هاى غرب و شمال و شرق مسجد انجام داد (و تا آن زمان توسعه در طرف شرق صورت نگرفته بود) . او (بقاياى خانه زوجات پيامبر و خانه هاى متصل و نزديك به مسجد را خريد و خراب كرد و به مسجد افزود و مساحت مسجد به 6440 (و يا 6953) متر مربع رسيد. او حجره و

مقبره حضرت را محصور ساخت و در چهار گوشه مسجد چهار مناره بنا نمود و محرابى در محل نماز رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) بنا كرد (كه طبق نقلى نخستين محراب مسجد است) وى ديوارهاى مسجد را كاشيكارى نمود و از جمله تزييناتى كه براى اولين بار صورت مى گرفت نقش آيات قرآنى بر روى كاشى ها و ديوار مسجد بود.

5. سال 160 (يا 161 يا 162) هجرى، والى مدينه به دستور مهدى عباسى مسجد را در قسمت شمالى توسعه داد و در اين توسعه كه تا سال 165 به طول انجاميد بر شمارستون ها نيز افزوده شد و مساحت مسجد به 8890 (و يا 9403) متر مربع رسيد.

6. سال 193 هجرى، در عهد هارون و 202 در عهد مأمون و 246 در عهد متوكل و 282 در عهد معتضد و 576 در عهد ناصر الدين الله تعميرات و اصلاحاتى درسقف و صحن و ديوارهاى مسجد انجام پذيرفت.

7. سال 655 هجرى، مستعصم بالله دستور تجديد بناى مسجد را صادر كرد، چرا كه در شب اول ماه رمضان سال 654 به علت آتش گرفتن يكى از مشعل ها (يا افتادن آتش شمع) مسجد دچار حريق شد و (جز مدفن رسول الله گنبدى كه در صحن بود) چيزى باقى نماند (1) مستعصم مهندسين و كارگران و مواد و مصالح ساختمانى را در موسم حج به مدينه فرستاد و كار معمارى آغاز شد.

8. سال 656، با سقوط مستعصم (آخرين خليفه عباسى) و قطع ارتباط مدينه با مركز خلافت و توقف كار ساختمانى وسايل لازم جهت ادامه كار از جانب امير مصر منصور الدين ابن معز اَبْيِك

صالحى تأمين گرديد و سپس از طرف امير يمن المظفرشمس الدين يوسف (از بنى رسول) و سايل و بودجه و معماران يمنى به سوى مدينه گسيل گرديد.

9. سال 657 هجرى، در عهد سلطان سيف الدين قُطُز، كار نوسازى در سمت جنوب تا سال 658 به بيابان رسيد.

10. سال 661 هجرى، و در عهد ملك الظاهر بَيْبَرس بند قُدارى آنچه از كارها باقى مانده بود و نياز به باز سازى داشت پايان گرفت.

11. سال 678 هجرى، در زمان ملك منصور قَلاوون و يا به دستور احمد بن برهان والى شهر قوص (از شهرهاى مصر) قبه اى بر ضريح پيامبر ساختند.

12. سال 701 هجرى، ملك ناصر محمد بن قلاوون سقف روضه و سقف قسمت شرقى مسجد و آستانه درها و نيز قسمت غربى مسجد را (تا سال 729) تعمير نمود.

13. سال 755 هجرى، در عهد سلطان ناصر حسن بن محمد قلاوون برخى اصلاحات در مسجد صورت گرفت.

14. سال 765 هجرى، در عهد سلطان شعبان بن حسين بن ناصر محمد بن قلاوون گنبد مرقد تعمير شد و براى مسجد شرفه هايى (كنگره هايى) ترتيب داده شد.

15. سال 831 هجرى، اشرف بَرْسباى (از مماليك برجى مصر) دو رديف رواق مسقف در طرف قبله مسجد كه در كنار صحن قرار داشت اضافه نمود و آنچه را كه خراب بود تعمير كرد.

16. سال 853 هجرى، الملك الظاهر جَقْمَق (2) (چَقْمَق) (3) ازمماليك برجى مصر سقف آرامگاه شريف و بعضى از سقف هاى فرو ريخته مسجد را تعمير كرد و قسمت هايى از زمين مسجد را به رخام (مرمر) مفروش نمود.

17. سال 879 (و 881) هجرى، ملك اشرف قايتباى از مماليك برجى

مصر تغييرات مهمى را در مسجد النبى شروع كرد كه شامل بعضى از ستون ها و سقف ها و ديوارها و حجره نبوى و مناره ها بود كه تا 884 هجرى به طول انجاميد.

18. سال 886 هجرى، به علت اصابت صاعقه به مأذنه جنوب شرقى (مأذنه رئيسيه) در شب سيزدهم (يا يكى از شب هاى دهه دوم) ماه رمضان تمامى مسجد (جز آرامگاه شريف و گنبد وسط صحن) دچار آتش سوزى شد. (4) و مردم مدينه از حاكم مصر سلطان قايتباى (از مماليك برجى مصر) درخواست كمك كردند و به فرمان سلطان مرمت هاى فراوانى صورت گرفت كه تا سال 888 هجرى

1. اين آتش سوزى به حريق اول شهرت يافته است.

2. ضبط (لغت نامه) .

3. ضبط دايرة المعارف فارسى) و لغت نامه، ذيل ظاهر سيف الدين.

4. اين آتش سوزى به حريق دوم موسوم شد.

به طول انجاميد. او محدوده و سيعى به حجره شريف افزود و اطراف آن را با نرده و يا شبكه محصور ساخت و قبه اى بر قبر مطهر پيامبر بنا نمود و مناره رئيسيه را تجديد بنا كرد و مساحت مسجد در اين زمان به 9010 (و يا 9523) متر مربع رسيد.

19. قرن دهم هجرى، در عهد سلطان سليم و سليمان و سليم ثانى و مراد ثانى (از سلاطين عثمانى) توسعه مختصر و تعميراتى (از جمله ترميم گنبدها و مناره ها و درها و ستون ها و محراب ها) صورت گرفت.

20. قرون يازده و دوازدهم هجرى، سلاطين عثمانى تعميرات و نوسازى هايى در سقف و رواق و مناره و زمين مسجد صورت دادند.

21. سال 1228 (يا 1233) هجرى، سلطان محمود دوم

به تجديد بناى گنبد مسجد همت گماشت و بناى گنبد كه با مرمت هايى در قسمت بام مسجد توأم بود به نظر مورخان تا سال 1255 هجرى به طول انجاميد.

22. سال 1265 هجرى، سلطان عبد المجيد اول تعميرات و توسعه عمده اى در سراسر مسجد (جز حجره شريف و محراب هاى سه گانه و منبر و مناره اصلى) انجام داد كه تا سال 1277 (يا 1280) به طول انجاميد و كل مساحت مسجد به حدود 10303 (يا 10939) متر مربع رسيد.

23. سال 1307 هجرى، سلطان عبد الحميد ثانى تعميراتى در مسجد به عمل آورد.

24. سال 1348 (و 1350) هجرى، در زمان حكومت عبد العزيز از آل سعود اصلاحاتى در سطح رواق ها اطراف صحن و برخى ستون هاى رواق ها انجام شد.

25. سال 1368 هجرى، در زمان حكومت عبدالعزيز از آل سعود در 12 شعبان اين سال، تصميم به توسعه مسجد النبى خطاب به مسلمانان اعلام شد و با انهدام ساختمان هاى اطراف مسجد در 5 شوال 1370 امر توسعه آغاز گرديد و سنگ بناى عمده ترين توسعه مسجد (با حفظ بناى قبلى) عملاً از سال 1372 هجرى قمرى آغاز شد كه تا آخر سال 1374 قمرى به طول انجاميد و در پنجم ربيع الاول سال 1375 قمرى مسجد پس از توسعه رسماً افتتاح گرديد. در اين توسعه (1) (كه در قسمت هاى شمالى و غربى و شرقى صورت گرفت) به ميزان 6024 (يا 6033) مترمربع بر وسعت مسجد اضافه شد و مجموع مساحت مسجد النبى به 16327 (يا 16963) متر مربع رسيد.

26. سال 1395 هجرى، در عهد ملك فيصل و سپس در عهد ملك

خالد مصلايى با سايبان موقت در خارج و غرب مسجد النبى ساخته شد (اين توسعه ساختمان مسجد را در بر نمى گرفت) .

27. سال 1406 هجرى قمرى، درزمان ملك فهد توسعه اى درقسمت هاى شمالى و غربى و شرقى مسجد شروع شد كه آخرين سنگ بناى توسعه اش توسط فهد در سال 1414 هجرى نصب گرديد. در اين توسعه 82000 متر مربع به مساحت مسجد افزوده شد و به اين ترتيب مساحت مسجد به 98500 متر مربع رسيد و با احتساب سطح توسعه (پشت بام مسجد) براى نماز (به مقدار 670000 متر مربع) مساحت تقرييبى مسجد به 165500 متر مربع رسيد و اما فضاهايى كه محيط بر مسجد شريف نبوى تسطيح شده به مساحت 235000 متر مربع است كه بخش بزرگى از آن (به مقدار 135000 متر مربع) داراى سايبان هايى است كه به طور خود كار باز و بسته مى شوند تا بر نماز گزاران هنگام نماز سايه افكنند و در نهايت مجموع مساحت مسجد و مساحت سطح نماز و مساحت ميدان هاى محيط به مسجد 4005000 متر مربع مى گردد.

فضايل مسجد

افضل مساجد جهان (بعد از مسجد الحرام) است.

طبق روايات نماز در آن معادل ده هزار نماز در جاى ديگر است.

در بردارنده روضة النبى در دل خود است كه باغى از باغ هاى بهشت است.

آداب مسجد

1. معروف به توسعه اول.

غسل (ورود و زيارت) نمودن

عطر و بوى خوش استعمال نمودن

با لباس تميز عازم حرم نبوى شدن

با قدم هاى كوتاه و سر به زير رفتن.

از باب نساء وارد شدن (زنان)

از باب جبرئيل وارد شدن (مردان)

اذن دخول به حرم نبوى را خواندن.

در ورود با صلوات

پاى راست را مقدم داشتن.

دو ركعت نماز تحيت مسجد نبوى را به جاى آوردن.

نمازهاى فريضه را در وقت خودش به جاى آوردن.

در محراب پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) نماز خواندن.

نزد منبر نبوى رفتن و آن منبر محترم را لمس كردن.

نزد مقام جبرئيل (و نيز برخى ستون هاى خاص) رفتن.

نزد مزار حضرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) دعا و حمد خدا نمودن

از جانب والدين و دوستان خود به رسول خدا سلام دادن

زيارت حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) را به جاى آوردن

در تمام مراحل زيارت حضور قلب داشتن و توبه و استغفار نمودن

هنگام خروج از مسجد به رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) صلوات فرستادن.

اجزاء و اماكن مسجد

باب ها، حجره ها، روضة النبى، ستون ها، صفه، قبه، محراب ها، مقام بلال، مقام جبرئيل، مكان جنائز، مناره ها، منبر نبوى، مزوله، و...

مسجد نحر

) نَ) همان (ك) مسجد كبش

مسجد نحل

(نَ) همان (ك) مسجد رد شمس

مسجد نمره

(نَ مِ رِ) از مساجد مكه واقع در عرفات. طبق شهرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) نماز ظهر و عصر را به جمع در اين جا به جاى آوردند. اين مسجد كه به نام مسجد عرفه و مسجد عرنه و مسجد ابراهيم و جامع ابراهيم نيز خوانده شده همواره مورد توجه مورخان و سفرنامه نويسان بوده است و اين مسجد در عهد عباسيان در سال 150 هجرى ساخته شد (ولى به احتمالى اين مسجد از قرن اول هجرى بر پا بود و بعداً در جاى آن مجدداً مسجدى ساخته اند) طبق نقل مساحت مسجد در زمان مهدى عباسى حدود 8000 متر مربع بود. و جواد اصفهانى از وزراى حكام موصل در سال 559 هجرى آن را بازسازى كرد و وسعت داد. و به نقلى مساحت مسجد به 14400 متر مربع رسيد. گويا اين مسجد در اين زمان بدون سقف و رواق بوده است و در عهد عثمانى رواق هايى برايش ساخته شد و در عهد سعودى ها بناى فعلى مسجد ساخته شد و مساحت آن به حدود 18000 متر مربع رسيد و اما در جهت نام هاى مختلف اين مسجد گفته اند:

1. عرنه، چون عرنه از حدود عرفات است.

2. عرفه، چون در ابتداى عرفات واقع شده است.

3. نمره، چون در وادى نمره مى باشد (و نمره نام كوهى است در عرفات كه از يك سوى موقف عرفات را محدود مى كند) .

4. ابراهيم، چون طبق نقل حضرت ابراهيم (عليه السلام) در اين مكان وقوف كردند و به نماز و عبادت پرداختند.

مسجد وادى

1. همان (ك) مسجد جمعه

2. همان (ك) مسجد عسكر

مسجد ين

(مَ جِ دَ) مسجد الحرام و مسجد النبى را گويند. (فرهنگ علوم؛ لغت نامه)

مس حجر

(مَ سّ) همان (ك) استلام حجر

مسعى

(مَ عا) محل سعى. فاصله بين دو كوه صفا و مروه را گويند كه در شرق مسجد الحرام واقع است و يكى از واجبات حج و عمره در اين جا صورت مى گيرد. مسعى در زمان رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) به صورت يك وادى بود كه مقدارى از آن مسيل بود و سطحش نسبت به ساير نقاط مسير بين صفا و مروه عميق تر بوده است و بعدها در طرفين فاصله بين صفا و مروه دكاكين و مغازه هايى ايجاد شد. مسعى كه قبلا در خارج از محوطه مسجد الحرام بود در توسعه هايى كه دولت سعودى در مساحت مسجد الحرام به وجود آورد

متصل به مسجد گرديد و مسجد و مسعى پيوند خورده و درهايى از طريق مسجد به مسعى گشوده شد. مشخصات مسعى چنين است:

1. فاصله بين صفا و مروه به طول حدود 420 متر و به عرض 20 متر به صورت راهروى سر پوشيده اى در دو طبقه در آمده است.

2. طبقه اول (تحتانى) 13 متر و طبقه دوم (فوقانى) 9 متر ارتفاع دارد و طبقه اول به وسيله پله هايى كه حتى اشخاص پير و ناتوان به آسانى مى توانند از آن رفت و آمد نمايند به طبقه دوم متصل مى گردد.

3. در ميانه خيابان طبقه اول (تحتانى) دو ديواره كوتاه (به ارتفاع نيم مترى) با فاصله از هم تعبيه شده كه قسمت رفتن از صفا به مروه و قسمت باز گشتن از مروه به صفا را مجزا مى كند.

4. در حد فاصل دو ديوار تعبيه شده در طبقه اول مسيرى است

كه براى رفت و آمد افراد بيمار و پير و ناتوان با استفاده از چرخ هاى مخصوص اختصاص يافته است.

5. در دو طرف از ديواره هاى مسعى نزديك به صفا دو پايه سبز رنگ (و با نور چراغ هاى سبز)

محل هروله را مشخص مى كنند.

6. مسعى در جهت خارج (از مسجد) داراى 8 باب است كه به فضاى بسيار بازى مرتبط مى شود و رو به روى اين ابواب نيز مداخل به جانب مسجد و فضايى كه منتهى به باب السلام مى شود دارد. (ممالك و مسالك، ص 8 دايرة المعارف فارسى، ذيل سعى، امام شناسى، ج 6، ص 48؛ آثار اسلامى مكه و مدينه، ص 36؛ راهنماى حرمين شريفين، ج 1 ص 218؛ حج برنامه تكامل)

مسفله

(مَ فَ لِ) وادى مسفله. ادامه (ك) وادى ابراهيم

مسكينه

(مِ نِ) از نام ها و القاب مدينه منوره در تورات و نيز از نام هايى كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) نهاد. از سكن به معنى رحمت و بركت است و نيز از آن جهت است كه مساكين به حضرت حق در آن مى زيسته اند. (الاعلاق النفيسه، ص 88؛ حرمين شريفين، ص 118؛ لغت نامه، ميقات حج، ش 7، ص 172)

مسلخ

(مَ لَ)

1. نام قربانگاه منى.

2. اول وادى عقيق كه ميقات است. (تبصرة المتعلمين، ص 155؛ النهايه، ص 117)

مسلمه

(مُ لِ مِ) از نام هاى مدينه است، زيرا مردم مدينه در مقابل خدا و رسولش مطيع بودند و آنها در يارى رسول خدا كوتاهى نكردند. (ميقات حج، ش 7، 172)

مشاعر (

مَ عِ) همان (ك) مشاعر حج

مشاعر حج

نقاط متبرك حج از قبيل خانه خدا و عرفات و منى (و جمرات و قربانگاه) و مشعر الحرام و صفا و مروه و ميقات و مكه و... (حجة التفاسير، مقدمه، ص 966؛ و...)

مشاعر معظمه

نشانه هاى با عظمت. تعبيرى است از آثار مقدسه اى كه در مكه به جاى مانده، مانند زادگاه پيامبر و نياكان ايشان، آرامگاه اجداد پيامبر. زادگاه حضرت امير على (عليه السلام) و حمزه و جعفر طيار. آرامگاه اكثر وابستگان به رسول خدا و حضرت خديجه (راهنماى حرمين شريفين، ج 1، ص 242)

مشربه ام ابراهيم

(مَ رَ بِ) شهرت مكانى (غرفه اى، اطاقى، بستانى) (1) در جهت شرقى مدينه در منطقه عوالى در نزديكى (يا دو هزار قدمى) مسجد قبا (و به نقلى در جنوب شرقى مسجد قبا كه اكنون در داخل صحن مسجد قرار گرفته است) طبق نوشته ها رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) حضرت ماريه را در اين جا سكونت دادند و آن گاه كه پيامبر به مدت يك ماه از برخى از همسران خود كناره گرفته بودند در خانه ام ابراهيم ماندند. حضرت در اين جا نماز گزاردند. ماريه قبطيه حضرت ابراهيم (عليه السلام) را در اين مكان به دنيا آوردند و طبق نقل روايات، زيارت مشربه ام ابراهيم

1. مشربه را چند معنى است: صفه، كه با آن نوشتند، آبشخور، زمين نرمى كه در آن رستنى رويد وظاهراً به همين معنى است كه بستانى بوده است؛ و معروف است كه پيامبر در آنجا خمره هاى آب نهاده بود تا از آن بنوشد (عرشيان، ص 117) .

توصيه شده است.

مشرفه

از القاب مكه است چون اشرف از جميع بلاد است (ميقات حج، ش 21، ص 123)

مشعر

اختصار (ك) مشعر الحرام

مشعر الاقصى

(مَ عَ رُ لْ اَ صا) عرفه را گويند.

مشعر الحرام

( حَ) فاذا افضتم من عرفات فاذكرو الله عند المشعر الحرام (بقره 198)

مشعر يا مشعر الحرام وادى طويل وبيابانى گسترده و شنى است به طول 4 كيلومتر (يا بيشتر) كه در خارج شهر مكه ميان سرزمين منى و عرفات واقع شده است و جزو حرم است و يكى از مواقف حج است و سومين عمل از اعمال حج (ك) «وقوف در مشعر» است از شب دهم ماه ذى حجه تا طلوع آفتاب روز دهم ذى حجه. و نيز مستحب است از اين وادى براى رمى جمرات سنگريزه برداشتن. در مورد حد مشعر برخى فقها فرموده اند مشعر سرزمينى مشخص در مزدلفه است و براى مشعر و مزدلفه محدوده اى معين كرده اند به اين نحو كه از آخر وادى محسر (كه متصل به منى است) تا اول مأزمين (كه محل عبور به عرفات است) از مزدلفه محسوب مى شود و مشعر در انتهاى مزدلفه است (و يا اين كه حد مشعر از مأزمين است تا حياض وادى محسر) اين وادى به جهاتى به نام هاى چندى موسوم است.

1. قزح؛ چون كوه هاى اينجا مانند قوس وقزح است.

2. مشعر؛ چون مركزى براى شعائر حج و نشانه اى از اين مراسم عظيم است و نيز اسم مكان شعور است.

3. مشعر الحرام؛ چون در محدوده حرم واقع شده است و براى حرمت و احترام اين مكان است زيرا نشان حج است.

4. جمع چون حضرت آدم و حوا (عليهما السلام) در اين جا جمع آمدند و به يكديگر رسيدند. يا چون مردم در اين جا براى عبادت جمع مى

شوند. يا چون در اين جا با سقوط اذان از نماز عشا، جمع بين الصلوتين مى شود، يعنى با يك اذان و دو اقامه نمازهاى مغرب و عشا به جاى آورده مى شود.

5. مزدلفه؛ چون از زُلَف (به معنى شب) است و مردمان در شب به سوى اين نقطه كوچ مى كنند. يا از «اِزدِلاف» (به معنى تقرب و اجتماع) است و حضرت آدم و حوا در اين جا اجتماع كردند و حاجيان در اين جا اجتماع مى كنند و به خدا تقرب مى يابند و در قرب يكديگر عبادت مى نمايند و دو نماز مغرب و عشا با هم خوانده مى شوند و يا سنگ هاى پراكنده را در اين جا جمع مى كنند.

مشهود

(مَ) و شاهد و مشهود (بروج 3)

روز عرفه است. يا حاجيان هستند كه در كنار حجر مى آيند و دست بر آن مى نهند و يا... (تفسير نمونه)

مصدود

به جا آورنده (ك) حج مصدود

مصلا

(مُ صَ لّ)

1. نماز گاه در كعبه.

2. جايى كه مردم در عيد قربان و عيد فطر در آن نماز گزارند. (لغت نامه)

مصلى استسقاء

(مُ ص لاّ) يا مسجد الكبير شهرت محلى است در مدينه در ضلع شرقى كوه سلع موضع نماز استسقاء.

مصلى على

همان (ك) ستون محرس

مصلى عيد

همان (ك) مسجد غمامه

مضجع رسول الله

(مَ جَ) از نام هاى مدينه (حرمين شريفين، ص 118؛ ميقات حج، ش 7، ص 172)

مضمونه

(مَ نِ) از نام هاى زمزم است كه مايه سلامت از هر درد است. (ميقات حج، ش 28، ص 122؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 60)

مضنونه

(مَ نِ) از نام هاى زمزم است به معنى نفيس و گرانبها (طبقات، ص 76، اعلاق النفيسه، ص 55؛ ميقات حج، ش 28، ص 121)

مطاف

(مَ) جاى طواف كردن. آن مقدار از زمين اطراف كعبه كه محل مجاز براى طواف خانه كعبه است. حد فاصل بين ديوار كعبه و مقام ابراهيم.

مطوف

(مُ طَ وِّ) طواف دهنده. كسى كه حاجيان را به گرد كعبه طواف مى دهد. آن كه راهنما و عهده دار نشان دادن مواضع و طواف دادن حجاج و ساير اعمال و مناسك حج است. در سنوات اخير مطوفين (كه از طرف دولت سعودى تعيين مى شوند) مسئول فراهم آوردن وسايل رفت و آمد حجاج از جده به مكه و مدينه و عرفات و مشعر و منى (طبق برنامه هاى دولتى) بوده و در منى و عرفات خيمه حجاج را آماده مى سازند و انجام تشريفات ثبت و ويزاى ورودى و خروجى گذرنامه ها با آنها مى باشد و در حقيقت نماينده دولت و رابط بين حجاج و دولت سعودى هستند.

هر يك از مطوفين در نقاط مختلف دفتر و نمايندگى دارند كه حمله دارها (و كاروان ها) به آن ها مراجعه مى كنند. در جده نمايندگان هر مطوف گذرنامه مربوط به خود را جمع آورى مى كند (نام مطوف مربوطه روى جلد گذرنامه نوشته مى شود) و از اين پس گذرنامه در اختيار مطوف يا حمله دار است تا هنگام مراجعت كه رد مى كنند.

مطيبه

(مُ طَ ىَّ بِ) از نام هاى مدينه منوره است. (فرهنگ آنندراج؛ حرمين شريفين، ص 118؛ ميقات حج، ش 7، ص 167)

مظله

(مَ ظَ لِّ) خيمه و سايبان

1. همان (ك) ظلال

2. در مراسم حج و عمره، در حالت احرام زير خيمه و سايبان قرار گرفتن در توقفگاه ها و منزلگاه ها از محرمات نمى باشد.

معاد

(مَ) ان الذى فرض عليك القرآن لرادّك الى معاد (قصص 85) .

از نام هاى مكه مكرمه است. (ميقات حج، ش 2، ص 219؛ ش 4، ص 138)

معافر

(مُ فِ) حجه فروش. آن كه از بهر مردم حج كند. (لغت نامه)

معافرى

(مَ فِ) نام پارچه اى (يمنى) كع تُبَّع كعبه را با آن پوشانيد (تاريخ مكه، ص 59؛ ميقات حج، ش 3، ص 108؛ حرمين شريفين، ص 90)

معتمر

(مُ تَ مِ) الجاج و المعتمر وفد الله (منقول از امام صادق (صلى الله عليه وآله وسلم»

به جاى آورنده عمره (مبادى فقه و اصول، ص 349)

معجم

فاصله بين درِ كعبه تا حجر اسماعيل (با راهيان قبله، ص 196؛ فرهنگ دانستنى هاى پيش ازسفر به خانه خدا، ص 231) .

معجنه

(مُ جَ نِ) نام گودالى است نزديك شاذروان ميان باب كعبه و حجرالاسود كه بعدها پوشانيده شد. گويند حضرت ابراهيم خليل (عليه السلام) در آن جا گل مى ساخت (يُحَجَنُ فيه الملاط) تا در ساخت كعبه به كار گيرد. و نيز گفته شده حضرت جبرئيل با پيغمبر خدا در اين جا نمازهاى پنجگانه را براى اول دفعه به جاى آوردند و اين نقطه محراب آن جناب گرديد. (حجة التفاسير، مقدمه، ص 1051؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 53؛ تاريخ مفصل اسلام، ص 60)

معدودات

(ك) ايام معدودات

معرس النبى

(مُ عَ رَّ سُ نَّ) همان (ك) مسجد معرس

معرس ذى الحليفه

(ذُ لْ حُ لَ فِ) همان (ك) مسجد معرس

معصومه

(مَ مِ) از نام هاى مدينه. (آثار اسلامى مكه و مدينه، ص 61)

معطشه

(مُ عَ طَّ شِ) از نام هاى مكه ذكر شده است چون كعبه الله در موقع قليل المائى اتفاق افتاده. (ميقات حج، ش 4، ص 145؛ ش 21)

معلا

(مُ عَ لّ) همان (ك) جنة المعلى

معلقات

(مُ عَ لَّ) شهرت اشعارى است كه قبل از اسلام شاعران بر ديوار كعبه مى آويختند. رسم عرب بر اين بود كه بهترين اشعار را بر ديوار كعبه مى آويختند و تا شعرى نيكوتر نمى يافتند آنها را از ديوار كعبه بر نمى داشتند. مهم ترين مسابقه شعرى در بازار عكاظ طرح مى شد و در اين بازار به مدت يك ماه تقريباً هر روز قبايل مختلف به زبان شاعران خود، هنرنمايى مى كردند و بهترين قصايدى را كه در اين بازار خوانده مى شد (طبق گفته روات) با

حروف طلا بر حرير مصرى ثبت مى كردند و بر ديوار كعبه مى آويختند و بدين جهت عربان اين قصايد را معلقات (جمع معلقه به معنى آويخته شده) مى گفتند و براى مدتى مديد معلقاتى چند (همگى بر محور معاشقه، زن، جنگ، غارت، اسب، شتر جنگى و...) بر كعبه آويخته شده بود كه پايين آورده نشد تا اين كه با نزول آيات قرآن مجيد و كلام وزين و زيباى آن اصحاب معلقات اشعار خود را شبانه و پنهانى از ديوار كعبه برداشتند. در تعداد معلقات اختلاف است، اما اكثراً ذكر كرده اند كه تا قبل از نزول قرآن مجيد هفت معلقه موسوم به «معلقات سَبع» يا «سبعه معلقه» بر كعبه بود و اصحاب «معلقات سبعه» عبارت بودند از: اِمرَؤ القَيسِ بنِ حُجر، عَمِرو بْنَ كُلثوم ثَعلبى، طَرَفَةِ بنِ عَبدِ بَكرى، زُهَيرِبنِ اَبى سُلمى مَزَنى، لَبيدِ بنِ رَبيعَه عامرى، عَنْتَرَهِ بن شَدّاد عَبَسى، حارِثِ بنِ حَلْزَه يَشْكُرى. (فرهنگ اصطلاحات قرآنى)

معلومات

(ك) ايام معلومات

معلى

(مُ عَ لّا) همان (ك) جنة المعلى.

مغذيه

(مَ ىِّ) از نام هاى زمزم است (اعلاق النفيسه، ص 55؛ حرمين شريفين، ص 23)

مفخمه

(مُ فَ خَّ مِ) از القاب مكه است چون داراى عظمت و تفخيم است (ميقات حج، ش 21،ص 123)

مفداه

(از نام هاى زمزم است (ميقات حج، ش 10،ص 91)

مفرد

(مُ رِ)

1. به جا آورنده حج افراد.

2. به جا آورنده عمره مفرد.

مفسدات حج

(مُ سَ) آنچه حج را فاسد مى كند.

مقابر بنى هاشم

(مَ بِ) شهرت مجموع قبور ائمه و عباس و حضرت فاطمه بنت اسد و همسران و دختران و عمات رسول الله و ام البنين در قبرستان بقيع (ميقات حج،ش 4، ص 177)

مقابر حجون

(حَ حُ) همان (ك) جنة المعلى

مقابر شهداى احد

مزار شهيدان غزوه (ك) احد

مقام اختصار

(ك) مقام ابراهيم

مقام ابراهيم

(مَ) فيه آيات بينات مقام ابراهيم. (آل عمران 97)

جايگاهى است واقع در كنار كعبه. و آن سنگى است تيره رنگ (ميانه سفيد و سياه) با قطرى حدود دو وجب و به ابعاد 35*45 سانتيمتر با اثر دو كف پاى عميق. اين مقام به فاصله قريب به 13/5 مترى روبه روى در بيت الله (يعنى مقابل ديوار شرقى بيت) درون محفظه اى محصور است و جاى پاها بر روى سنگ متعلق به حضرت ابراهيم پيامبر عظيم الشان (عليه السلام) است كه به اراده خداوندى نرم گرديد تا اثر پاها بر آن نقش بست و سپس به حالت سنگى درآمد و در طول قرون نيز به اراده الهى همچنان باقى مانده است. در جهت ظهور اين اثر بر روى سنگ به تفاوت گفته اند كه حضرت خليل الله:

هنگام ديدار فرزندش بر آن ايستاد.

هنگام ساخت ديوار كعبه بر روى آن ايستاد.

هنگام اعلام دعوت مردم به حج بيت الله بالاى آن ايستاد.

هنگام ديدار فرزند و ساخت كعبه و دعوت مردم بر بالاى آن ايستاد.

فضيلت مقام

طبق قرآن از آيات بينات است.

طبق روايت از سنگ هاى بهشتى است.

طبق روايت افضل مقامات مسجد الحرام است.

طبق روايت نماز خواندن نزد آن مورد سفارش قرار گرفته است.

احكام مقام در مناسك حج و عمره

1. طواف خانه كعبه بايد در فاصله كعبه و مقام ابراهيم انجام شود.

2. نماز طواف خانه كعبه بايد در پشت و نزديكى مقام ابراهيم به جا آورده شود. (و اتخذوا من مقام ابراهيم مصلى.بقره 125)

مكان مقام

طبق گزارشات و روايت سنگ مقام ابراهيم در كنار و چسبيده به خانه خدا قرار داشت و در جاهليت آن را از خانه خدا جدا و به مكان فعلى منتقل كردند و رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) بعد از فتح مكه آن را به خانه متصل نمود و خليفه دوم براى وسيع تر كردن محل طواف و نماز دستور جا به جايى آن را به محل دوران جاهليت (محل فعلى) صادر نمود و چون در زمان او سيلى عظيم (موسوم به سيل ام نهشل) وارد مسجد الحرام شد و سبب گرديد تا مقام ابراهيم از جاى خود كنده و به كعبه بچسبد (و به نقلى به محلات پايين كعبه برده شد) پس پايه اى ساختند و آن را به جاى خود منتقل كردند (و اين پايه تا به امروز باقى است) به نوشته ابن جبير سياح معروف عرب (در قرن ششم و هفتم هجرى) مقام ابراهيم در خانه كعبه بود و به هنگام حج آن را براى زيارت حاجيان بيرون آورده و در جاى مخصوصش ( كه تا امروز همچنان باقى است) قرار مى داده اند. (1)

حصار مقام

اين سنگ با طوق زرينى بر گردش درون محفظه اى كريستالى مستقر است و اين محفظه خود در ميان حجره و ضريح كوچك و چهار گوش و مشبكى قرار گرفته است (ابتداى پوشش طلاى اين سنگ از زمان مهدى عباسى ذكر شده است. نقلى است كه در سال 161 هجرى به دستور مهدى مقام را از بالا تا پايين به صورتى استوار در آوردند و در سال 236 متوكل على الله به وسيله طلا پوشش

ديگرى را بر تزيين مهدى افزود و در سال 256 به دستور على بن حسن عباسى عهده دار امور مكه دو طوق از طلا به مقدار 922 مثقال و طوقى ديگر از نقره ساختند و به وسيله جيوه سنگ مقام را در ميان طوق ها قرار دادند) سابقاً بر روى محفظه اين سنگ قبه اى از آجر و سنگ و چوب بنا شده بود ( كه اطراف آن را آيات قرآنى مزين مى نمود) ولى از آن جهت كه اين قبه از فضاى مطاف مى كاست در سال 1385 هجرى قمرى به دستور دولت سعودى اين قبه تخريب گرديد و ضريح كوچك (فعلى) بر آن ساخته شد و بدين ترتيب طبق نوشته ها بر مساحت مطاف پنج متر اضافه گشت.

همراه مقام

به مفهوم كلامى از امام سجاد (عليه السلام) با قرار در مقام ابراهيم بايد نيت آن داشت كه با هر چه گناه است و عصيان، مخالفت ورزيد و بر آنچه اطاعت است و فرمانبرى مقاومت كرد.

مقام بلال

بناى مربع شكل مرمرينى است در مسجد النبى كه به ارتفاع دو متر بر هشت پايه (ستون) سنگى و تقريباًدر محل اذان بلال (بر ديوار غربى مسجد اوليه) ساخته شده و در شروع اوقات پنجگانه نماز بر آن اذان مى گويند و زائران مرقد شريف رسول لله براى درك ثواب در زير اين مكان چهارگوش به نماز مى ايستند. به«مأذنه بلال» و«مكبريه» و«مقصورة المبلغين» نيز موسوم است. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 230؛ راهنماى حجاج در مكه و مدينه؛ و...)

مقام جبرئيل

يا مهبط وحى مكانى است در مسجد النبى و جهت نام از آن جهت است كه امين وحى الهى از اين مكان بر رسوللله وارد مى شد و محل نزول وحى غالباً اين جا بوده است. اما درباره محل مقام و مهبط جبرئيل به اختلاف گفته اند:

1. داخل حجره است در منتهى اليه جنوب شرقى محل تلاقى دو ديواره جنوبى و شرقى (منبع؟)

2. محل كوچك مربع مستطيل شكلى است با يك در كه در زاويه جنوب شرقى (در محل تلاقى دو ديوار جنوبى و شرقى مسجد) قرار دارد، بين باب بقيع و ديوار جنوبى (سيرى در اماكن سرزمين وحى، ص 28) .

3. محلى است داخل ضريح در چند متر بالاتر از ديواره شمال شرقى حجره مطهره چرا كه حضرت جبرئيل هنگام غزوه بنى قريظه در مقابل باب آل عثمان (يعنى در نزديكى موضع و مكان جنايز) بر آن حضرت نزول يافت و لذا اين باب به باب جبرئيل مشهور گرديد و ستون مقام جبرئيل

1.سفرنامه ابن جبير، ص 121 و زير نويس مترجم؛همچنين نگاه كنيد به تحقيقى در اين زمينه در فصلنامه «ميقات حج»، ش

7، ص 58 الى 64، ص 46 الى 48.

هم اكنون در داخل ضريح و منتهى اليه حجره شريف قرار دارد كه قابل ديدن نيست. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 229 و 230)

مقام حنبلى

(حَ بَ) نام محلى (چارطاقى) بود در صحن مسجد الحرام (در محل دارالندوه) مخصوص نماز گزاردن حنبل مؤسس مذهب حنبلى و فعلا اثرى از آن نيست.

مقام حنفى

(حَ نَ) نام محلى بود (چارطاقى) در صحن مسجد الحرام در ضلع شمال غربى مخصوص نماز گزاردن ابوحنيفه مؤسس مذهب حنفى و فعلا اثرى از آن نيست.

مقام شافعى

(فِ) نام محلى بود در صحن مسجد الحرام در بالاى ساختمانى كه چاه زمزم در آن قرار داشت مخصوص نماز گزاردن شافعى مؤسس مذهب شافعى. طبق نوشته ها مقام شافعى وجود نداشت. و او پشت مقام ابراهيم يا بر زمين اطراف زمزم نماز مى خواند و مقام شافعى بعدها ساخته شد و فعلا نيز اثرى از آن نيست.

مقام مالكى

(لِ) نام محلى بود (چارطاقى) در صحن مسجد الحرام در ضلع جنوب شرقى مخصوص نماز گزاردن مالك مؤسس مذهب مالكى و فعلا اثرى از آن نيست. (1)

مقام ملتزم

(ك) ملتزم

مقام مصلا

(مُ صَ لّ) جايى را گويند كه حضرت ابراهيم (عليه السلام) در آن جا نماز گزارده بود. (برهان قاطع) (ك) مقام ابراهيم

مقبرة البقيع

(مَ بَ رَ تُ لْ بَ) همان (ك) بقيع

مقبرة الحجون

( لْ حَ) همان (ك) جنة المعلى

مقبرة الشهداء

( شُّ هَ) مزار شهيدان غزوه احد در منطقه (ك) احد

مقبرة المطيبين

( لْ مُ ط ى) شهرت مقبره معلاه. (ميقات حج، ش 21، ص 117)

مقبرة المعلاه

( لْ مُ عَ لّ) همان (ك) جنة المعلى

مقبره بنى هاشم

همان (ك) جنة المعلى

مقدسه

(مُ قَ دَّ سِ)

1. از نام هاى مكه است. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 36؛ ميقات حج، ش 2، ص 219؛ ش 4، ص 144)

2. از نام هاى مدينه است چون از شرك و آلودگى ها پاك شد. چون در جوار رسول الله بودن سبب مى شود كه گناهان معصيتكار ريخته گردد. (حرمين شريفين؛ ميقات حج، ش 7؛ ص 172)

مقدمات وجوبى حج

عبارتند از استطاعت مالى و استطاعت بدنى: بلوغ، عقل، حريت، باز بودن راه، زادو راحله. (گزيده اى از مسائل و فرهنگنامه حج، ص 75)

مقدمات وجوديه حج

مقدماتى كه در وجود حج دخالت دارند ( نه در وجوب) مثل گذرنامه و كاروان. (گزيده اى از مسائل و فرهنگنامه حج، ص 75)

مقر

(مَ قَّ) از نام هاى مدينه است كه از قرار آمده و روايت شده هر گاه رسول الله از سفرى به مدينه باز مى گشت مى فرمود:«اللهم اجعل لنا بها قراراً و رزقاً حسناً («حرمين شريفين،ص 118، ميقات حج، ش 7، ص 173)

مقصورة الشريفه

(مَ رَ تُ شَّ فِ) همان (ك) حجره طاهره

مقصورة المبلغين

( لْ مُ بَ لِّ) همان (ك) مقام بلال

مقطع

(مُ قَ طَّ) (مَ طَ) گفته شده حد حرم مكه در سمت عراق در ثنية الحل است كه در محلى به نام مقطع واقع است، و وجه تسميه به اختلاف نقل اينكه:

1. در زمان عبدالله بن زبير سنگ هاى آن را براى ساختن كعبه كنده و بريدند از اين رو مُقَطَّع (بريده و كنده شده) ناميده گرديد.

2. در زمان جاهليت اهل مكه كه به سفر مى رفتند از پوست درختان حرم بريده و به گردن شترشان و اگر پياده بودند به گردن خود مى آويختند (و از اين رو هر جا مى رفتند در امنيت بودند) و در برگشت از سفر در اين محل پوست ها

1. سابقاً هر يك از فرق چهارگونه (حنبلى، حنفى، شافعى، مالكى) در مقام خود نماز مى خواندند و در سال 1343 هجرى قمرى دولت عربستان تعدد جماعات را ملغى ساخت و اكنون يك نماز جماعت بر پا مى شود و امام جماعت از سعودى ها است كه بين حجر الاسود و ركن شامى اقامه نماز مى كند. (احكام حج و اسرار آن، ص 97) .

را از گردن شتر يا خودشان جدا مى كردند و لذا اين محل مقَطَع ناميده شد. (ميقات حج، ش 10، ص 121)

مكا

(مُ) از جمله مراسم (ك) حج جاهلى

مكان احرام

ميقات را گويند.

مكان الجنائز

(مَ نُ لْ جَ ءِ) «موضع الجنائز» نام محلى است در نزديك خانه رسول الله كه براى نماز ميت اختصاص يافت و حضرت در اين جا بر مردگان نماز مى گزاردند. (مسلمانان گفتند به خدا سوگند بهتر اين است كه به سراغ پيامبر نفرستيم بلكه ميت را در كنار خانه پيامبر ببريم و بعد خبر دهيم كه براى نمازگزاردن بيايد و اين كار براى ايشان آسوده تر خواهد بود) و از اين جهت است كه آن جا به جايگاه جنازه نامگذارى شد زيرا جنازه ها را بدان جا مى بردند. مكان الجنائز طبق نقلى نزديك منبر پيامبر بود و بر اساس قول ديگر در كنار و خارج ديوار شرقى خانه پيامبر بود (كه اكنون داخل ضريح شرقى قرار گرفته) و بعضى گويند بعداً نماز مردگان در دو محل مسجد النبى انجام مى شد؛ بر سادات و علويين و امراء و بزرگان مدينه در روضة النبى (بين منبر و محراب) نماز مى خواندند و بر ساير مسلمانان در مشرق مسجد يعنى كنار حجره و مرقد نماز مى گزاردند به طورى كه قبر مطهر در سمت راست امام جماعت قرار مى گرفت و تا سال 942 قمرى به اين صورت عمل مى شد و جز براى اشراف علوى بر كسى از شيعه در مسجد نماز نمى گزاردند و تا قرون بعد نيز اختلاف فتوايى بين مذاهب اسلامى در اين مورد وجود داشته است. در هر حال اين روش همچنان تا امروز ادامه دارد و در اين دوران نماز ميت در كنار مكان الجنائز (كه در داخل ضريح قرار گرفته) يعنى در سمت چپ مقبره

اقامه مى گردد. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 228؛ طبقات ص 225؛ مدينه شناسى، ج 1، ص 120و 121) .

مكبريه

(مُ كَ بِّ ىِّ) همان (ك) مقام بلال

مكتان

(مُ كَّ) از نام هاى مكه است. طبق نقلى چون مكه بالا و پايين داشته (يعنى برخى از محله هايش در ارتفاعات و برخى ديگر در پايين واقع شده) و در اشعار عرب از مكه بالا و مكه پايين ياد شده است، به هر دو قسمت آن مكتان گفته اند. (ميقات حج، ش 4، ص 146)

مكتومه

(مَ مِ) از اسامى زمزم است به معنى پنهان شده و اشاره به دورانى است كه در دل خاك پنهان بود تا به دست حضرت عبدالمطلب حفر گرديد. (لغت نامه؛ ميقات حج، ش 10، ص 91؛ ش 28)

مكرمه

(مُ كَ رَّ مِ) از القاب مكه است. در كتاب مبين به ذكر جميل تكريم فرموده شده است. (ميقات حج، ش 21، ص 123)

مكنونه

(مَ نِ) از نام هاى زمزم است. (لغت نامه)

مكه

مكه

(مَ كَ ِ) «و هو الذى كف ايديهم عنكم و ايديكم عنهم ببطن مكة» (فتح 24)

مكه شهر كعبه و شهر مسجد الحرام است. شهرى است كوهستانى و بسيار خشك و سوزان و مهم ترين شهر كشور عربستان و جزو استان حجاز مى باشد كه در بخش غربى شبه جزيره عربستان قرار دارد. اين شهر در بستر وادى ابراهيم و در دره اى تنگ و هلالى شكل به نام ابطح ميان رشته كوه هاى مرتفعى (از طرف مشرق و مغرب) محصور شده است. ارتفاع تقريبى آن از سطح دريا 330 متر ذكر شده. مكه در شرق درياى سرخ و به فاصله 62 كيلومترى بندر جده قرار دارد و محدود است از شمال به مدينه و از غرب به جده و از شرق به رياض و نجد و از جنوب به يمن و عسير. منطقه مكه از قديم الايام در مسير كاروانيان راه يمن و شام بود ولى تاريخ جغرافيايى و آبادانى اش با اسكان حضرت هاجر و حضرت اسماعيل (عليه السلام) در آن شروع مى شود. آن زمان كه حضرت ابراهيم پيامبر عظيم الشأن (عليه السلام) زن و فرزند خود را به امر الهى در بيابان غيرذى ذرع و بى آب ساكن ساخت، به اراده الهى چشمه آبى زير پاى كودك حضرت هاجر (عليه السلام) جوشيد و با پيدايش آب (زمزم) قوم جرهم (از قبايل يمنى) كه در حدود مكه به سر مى بردند در اين نقطه اقامت گزيدند و آن گاه كه كعبه به دست تواناى پيامبر گران قدر حضرت ابراهيم و با كمك فرزندش

حضرت اسماعيل (عليه السلام) بنا گرديد

مكه از جهت تشريفات مذهبى و از جهت امور بازرگانى ارزش و اعتبار يافت. و اما مكه شهرى كه پايگاه توحيد قرار داده شده اهميت حياتى و جهانى اش را با ظهور پيامبر اسلام آغاز نمود. با تولد اسلام مكه جايگاه توحيد ابراهيمى خود را كه در سير زمان فراموش شده بود دوباره به دست آورد. در ابتدا كفار و مشركين با آزار و قصد قتل پيامبر اسلام سبب شدند كه حضرت بعد از سيزدهمين سال بعثت در شب ربيع الاول به امر الهى مكه را ترك گويد و به مدينه مهاجرت فرمايد. تا اين كه حضرت در دهم رمضان سال هشتم هجرى با سپاهى متشكل از ده هزار مسلمان از مدينه عازم مكه گرديدند و بعد از ده روز به مكه رسيدند و در ناحيه ذى طوى سپاه را چهار قسمت كردند كه هر كدام از جهتى روانه شهر گشتند. مكيان تاب مقاومت در خود نديدند و به پيشتاز شتافتند. مكه بدون خونريزى فتح گرديد و حضرت برمكيان رحمت آورد و آزادشان ساخت. مكه از قيد كفر آزاد گرديد و پايگاه توحيد گشت.

فضايل مكه

راه رفتن در آن ثواب عبادت دارد.

خواب كننده در آن مثل شب زنده دار ديگر شهرهاست.

طعام خوردن در آن فضيلت روزه گرفتن در ديگر جاها را دارد.

سجده كننده در آن مثل به خون خود غلطيده در راه خداست.

بهترين زمين نزد خداست و هيچ خاكى محبوب تر از خاك مكه نزد خداوند نيست.

هيچ سنگى و درختى و كوهى و آبى از مكه محبوب تر نزد پروردگار عالم نمى باشد.

محبوب ترين زمين خداوند نزد رسول الله است

كه اگر ناچار نمى شدند هرگز از آن خارج نمى گرديدند.

هر كه در حرم (مكه و مدينه) بميرد به حساب عرضه نشود و در سلك مهاجران به خدا درآيد و در قيامت با اصحاب بدر محشور گردد.

حرم مكه

مكه حرم است و حرم بودن مكه از آن جاست كه بى احترامى بدان حرام است و اين شهر و اهل آن در حمايت پروردگار متعال هستند و انجام چيزهايى كه در ساير نقاط حرام نيست در اين جا حرام است و اما حرم مكه محدوده خاصى است كه اطراف آن را احاطه كرده است. اين محدوده را حضرت جبرئيل براى حضرت ابراهيم (عليه السلام) مشخص نمود و آن حضرت علايمى را براى شناسايى در آن حدود نصب نمود (و به نقلى نيز حضرت اسماعيل پس از پدر علايم را نصب فرمود) اين علايم در اطراف مكه در پى هر تخريبى در اعصار مختلف تجديد بنا مى شد تا اين كه در زمان رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) آن علايم بار ديگر تثبيت گرديد و تا به حال با ترميم و تجديد بنا محفوظ نگاه داشته شده است كه پاره اى از آنها جديد است و با سيمان و سنگ رخام ساخته شده و بعضى ديگر قديمى است و با سنگ و آهك بنا گشته و بعضى ديگر سنگ چين مى باشند (و آن را انصاب حرم گويند ) محدوده حرم در مكه در تمام جهات يكسان نيست و دايره اى دارد به نام دايره حرم كه حد و مرز مكه را مشخص مى نمايد و نقاطى كه شعاع حرم را به لحاظ جغرافيايى مشخص مى

كنند طبق نوشته ها عبارتند از:

1. شمال،در طريق مدينه، تنعيم است با فاصله حدود 6كيلومترى مسجد الحرام.

2. جنوب، در طريق عرفه، نمره است با فاصله حدود 12كيلومترى مسجد الحرام.

3. شرق،در طريق نجد، جعرانه است با فاصله حدود 26كيلومترى (1) مسجد الحرام.

4. غرب، در طريق جده،حديبيه (علمين) است با فاصله حدود 20كيلومترى مسجد الحرام.

احكام حرم

وجوب احرام جهت ورود

1. فاصله آن تا مكه را حدود نه مايل و بعضى دوازده مايل ذكر كرده اند. (تاريخ و آثار اسلامى،ص 130) .

استحباب غسل جهت ورود

استحباب برهنه پايى هنگام ورود

استحباب جويدن گياه اذخر هنگام ورود

استحباب دعاى «اللهم انك قلت...»هنگام ورود

حرمت اخذ لقطه در آن

حرمت صيد و شكار در آن

حرمت ورود غير مسلمان به آن

حرمت جنگ و خونريزى در آن

حرمت دفن كردن كافران در آن

حرمت ورود با سلاح آشكار به آن

حرمت بيرون بردن سنگ و خاك آن

حرمت بريدن و شكستن و كندن درختان آن

حرمت تعقيب پناه برنده به آن (مگر مرتكب جرم در حرم)

كراهت مجاورت دايمى در مكه (طبق نظر مشهور فقها)

كراهت مطالبه قرض و سلام به مقروض كه سبب يادآورى مقروض بودن و خجالت او شود

اختيار شكسته (قصر) و يا تمام خواندن نماز براى مسافران مكه (طبق نظر برخى فقها)

و...

مستحبات مكه

با غسل وارد شدن.

از بالاى مكه (از راه مدينه) وارد شدن

كفش به دست و پا برهنه و آرام و فروتن وارد شدن

با خواندن دعاى «اللهم البلد بلدك و البيت بيتك...» وارد شدن.

در مكه انفاق نمودن و روزه گرفتن و ذكر خدا نمودن و قرآن خواندن و ختم قرآن كردن و آب زمزم خوردن.

به زيارت غار حرا رفتن و در مولدالنبى دعا و نماز به جاى آوردن و بستگان رسول الله رادر قبرستان معلى زيارت نمودن و آداب كعبه را انجام دادن و نمازهاى فريضه را در مسجد الحرام به جاى آوردن.

در خروج از مكه صدقه دادن و از پايين مكه بيرون رفتن.

تسميه مكه به تفاوت نقل:

1. از «مك»است به معناى از بين بردن، و مكه نخوت مستبدين را از بين مى

برد.

2. از «مك»است به معناى بسط، و مكه جايى است كه خداوند كره زمين را از آن گسترش داده است.

3. از «مك»است به معناى ازدحام، و مكه جايى است كه مردم از هر جا به آن مى آيند و در آن ازدحام مى كنند.

4. از «مك»است به معناى جذب، و مكه جايى است كه (به دعاى حضرت ابراهيم (عليه السلام» مردم از هر ديارى به آن جذب مى شوند.

5. از «مك» است به معناى كم آبى، و مكه كم آب است (گويى آب آن را زمين مكيده است ) يا علاقه مردم را با آخرين قطره آب نشان مى دهد.

6. از «مك»است به معناى مكيدن و كاستن و مكه گناهان را مكيده و نابود مى كند (يا گناه شخص در مكه كاسته مى شود. حالت تقوايى در شخص پيدا مى شود كه عامل پرهيز از گناه است) .

7. از «مَكّ»است به معناى نابودى و مكه جايى است كه هر كس نسبت به آن قصد سويى داشته باشد نابود خواهد شد (يا در ابتدا در جاهليت چنان بود كه هر كس در مكه ظلم مى كرد او را نابود مى كردند و يا از مكه بيرون مى راندند) .

8. از«تَمَكِّكتُ العظم» است به معناى درون مغز استخوان، و مكه گويى وسط زمين است همان گونه كه مغز استخوان در وسط آن قرار دارد.

9. از«مَكّوك» است به معناى ظرفى كه بالاى آن تنگ و وسط آن فراخ باشد و مكه در ميان دو كوه مرتفع و در ميان دره مثل ظرفى است كه بالاى آن تنگ و وسط آن فراخ باشد.

10. از«مكا» است به معناى خانه (كه

لغتى بابلى است) و چون حضرت ابراهيم (عليه السلام) اهل بابل بود نام خانه را كه بساخت مكه نهاد، اين نام اول شهر باقى ماند.

11. از «مُكا» است به معناى صداى نوعى پرنده و در مكه صداى مردم كه خداى را مى خوانند بلند است و زمزمه

ملكوتى حاجيان در اطراف كعبه همواره به گوش مى رسد.يا در حج جاهلى هنگام حج مى گفتند: حج ما به اتمام نخواهد رسيد مگر آن كه به كنار كعبه رويم و در آن جا سوت بكشيم.

12. از«مَكوربا» (و به تلفظ يونانى «مقوروبا) » است و به زعم برخى از محققين جديد يونانيان از آن نام، شهرى را به معنى مكان تقرب به خدا مراد كرده اند كه همان مكه است.

13. از«مَهْگَه» است به معنى جايگاه ما و ريشه اى ايرانى دارد.

اسامى و القاب مكه

ام، ام الارضين، ام راحم، ام رحم، ام رحمان، ام رحمه، ام روح ، ام زحم ، ام صبح، ام الصفا، ام القرى، ام كوثى، ام المشاعر، امين، امينه، باسه، بره، بساسه، بساق، بطحا، بكه، بلد، بلدامين، بلدالله، بلدالله تعالى، بلدالامين، بلد حرام، بلده، بلدة المروزقه، بيت الدعا، بيت العروس، بينه، تاج، تهامه، جامعه، حاطمه، حجاز، حرام، حرم، حرم آمن، حرم الله، حرم الله تعالى، حرم امن، حرمه، خير البلاد، رأس، رتاج، رحم، ساق، سبوحه، سلام، سيل، شباشعه، صلاح، طيبه، عاقر، عذراء، عرش، عرش الله، عروش، عروض، عريش، عزيز، غاشه، فاران، قادس، قادسيه، قريه، قرية الحمس، قرية النمل، كبيره، كريساء، كوثى، ماحى، مباركه، متحفه، مخرج صدق، مدينة الرب، مذهب، مرويه، مشرفه، مسجد الحرام، معاد، معطشه، مفخمه، مقدسه، مكتان، مكرمه، مهابه، مهبط، نادره، ناسه، ناشته، ناشر، ناشه، ناميه،

نجر، نساسه، نقرة الغراب، وادى، وادى، وادى غير ذى ذرع، والده.

كوه هاى مكه

اثبره، ابوقبيس، اخشبان (> امين) ، ثبير، ثور (> اطحل) ، حبش، حجون، حرا (> جبل الاسلام جبل القرآن، جبل فاران) ، رحمت (> جبل نابت، جبل الدعا، جبل الال، جبل عرفات، جبل قرين، جبل المشاه،) صفا، صفايح، قزح، طير، قعيقعان، مروه، نمره، نور.

خانه هاى مكه

دار الارقم (> بيت اسلام، بيت الارقم، دارالخيزران) دار ابوطالب، دار البيضاء (> دارابو يوسف )

دار خديجه (> مولد فاطمه) ، دارالضيافه، دارالعجله، دارالمنتدى، دار الندوه، مولد النبيشعب هاى مكه

اجياد (> جياد) ، شعب ابى طالب (> شعب مولد، شعب على، شعب ابى يوسف، قشاشيه) ، شعب جزارين (شعب ابى دب، شعب المقبره) .

آب هاى مكه

چاه اسماعيل (> زمزم) ، چاه عسيله، چاه فخ (> ميمون) ، عين جديده، عين زبيده، عين عرفه، ذو طوى.

وادى هاى مكه

وادى ابراهيم، وادى عرفات، وادى عقيق، وادى فاطمه، وادى فخ، وادى محسر، وادى مشعر، وادى منى، وادى مسفله.

مساجد مكه

مسجد الحرام، اجابه، ابراهيم، ابوبكر، بلال، بيعت (> عقبه) ، تنعيم (> عمره) ، جن (> حرس، بيعت) ، جعرانه، حديبيه، حمزه، خيف (> منى) ، رأيت، شجره، شق القمر (> انشقاق قمر) ، صفايح، غدير خم، كبش (> قوچ، صخره، نحر) ، كوثر، مختبى، مزدلفه (> مشعر الحرام) نمره (> عرفه، عرنه) .

حكومت مكه

حكمرانى شهر مكه يكى از مسائل مهم پيچيده تاريخ حجاز است. اين شهر گاهى به دست مصر و گاهى به دست عراق و زمانى به دست يمن و گاهى به دست علويان و گاهى به دست مكيان و غير آنها اداره مى شد.ابتدا از سال هشتم هجرى كه رسول الله وارد مكه گرديد پيوسته حاكمان مكه از جانب آن جانب منصوب مى شدند و از آن پس توسط خلفاى خمسه و اموى و عباسى انتخاب مى گرديدند.

بعد از مرگ معاويه در سال 60 هجرى عبدالله بن زبير كه

خود را خليفه خواند مكه را مركز خلافت قرار داد تا سال 73 هجرى كه كشته شد. و آن گاه تا پايان دوره اموى يعنى سال 132 هجرى اداره مكه با امويان بود و حاكمان شهر از جانب خليفه دمشق تعيين مى شدند. و در دوره عباسى حاكم مكه از سوى بغداد معين مى گرديد تا اين كه جعفر بن محمد حسنى (از دودمان امام حسن مجتبى (عليه السلام» در سال 338 هجرى به نام خليفه فاطمى خطبه خواند و نفوذ عباسى در مكه قطع گرديد. به روايتى در سال 358 هجرى كه معزالدين خليفه فاطمى به مكه تشرف يافت اولين شريف مكه را به نام جعفر بن محمد حسنى ( ملقب به

ثائر) بر گزيد و او چندين سال در آن جا حكومت كرد.و پس از ثائر پسرش عيسى به حكومت مكه دست يافت و بدين گونه حكومت شرفا ( به طور توارث) در مكه آغاز شد و يك شريف در مكه حكومت مى كرد.

اما حكومت شرفا از شاخه سادات حسنى با مرگ شُكْر ( كه فرزندى نداشت) در سال 453 هجرى پايان يافت و پس از او بنوشَيَبه مدتى در مكه فرمانروايى كردند تا اين كه امير يمن (على بن محمد صُلَيحى) در كار مكه دخالت كرد و يكى از سادات حسنى به نام ابو هاشم محمد را به امارت برگزيد و او تا سال 487 هجرى در مكه امارت كرد. حكومت اين خاندان حسنى (كه در تاريخ مكه به نام «هَواشِم» معروف شده اند) تا حدود سال 597 هجرى ادامه يافت و سپس شاخه اى ديگر از سادات حسنى در مكه فرمانروا شدند. حكومت شرفا تا سال 630 هجرى تا حدودى مستقل بود و از اين تاريخ به بعد شرفا گاهى تابع پادشاهان مصر و زمانى تابع امراى يمن و شام بودند و چون در سال 923 هجرى سلطان سليم اول عثمانى بر مصر و حرمين تسلط يافت شرفا تابع سلاطين عثمانى گرديدند و حاكمى كه براى مصر تعيين مى شد بر حجاز نظارت داشت و چون در سال 1228 هجرى قمرى محمد على پاشا والى مصر قصد كرد مصر را از عثمانى مستقل كند از اين وقت حكومت حجاز تابع مصر گرديد تا اين كه در سال 1256 قمرى حجاز از مصر منتزع گرديد و بار ديگر سلطان عثمانى (سلطان عبدالمجيد) رسماً شريف مكه

را برگزيد. و آن گاه كه در سال 1323 هجرى قمرى شريفى مكه به شريف حسين رسيد او به يارى سردمداران جنگ جهانى اول حجاز را در سال 1334 هجرى از تبعيت عثمانى (كه با آلمان متحد و وارد جنگ شده بود) آزاد كرد ( و بعد از جنگ) خود را خليفه مسلمانان خواند، ولى طولى نكشيد كه در مقابله با ابن سعود ( كه مورد حمايت دول استعمارگر قرار گرفته و توسط بريتانيا به عنوان حكمران مستقل نجد به رسميت شناخته شد) مغلوب گرديد و سلسله شرفاى مكه برافتاد و سلاطين سعودى حاكم شدند. (1)

مكه مكرمه

( مُ كَ رَّ مِ) لقب شهر مكه كه كعبه در آن واقع است.

مكه معظمه

(مُ عَ ظَّ مِ) لقب شهر مكه كه كعبه در آن واقع است.

مكينه

(مَ نِ) از نام هاى مدينه است ( حرمين شريفين، ص 119) .

ملاء

از بهترين پارچه هاى يمن كه تبع كعبه را با آن پوشانيد (مكه، ص 59) .

ملتزم

(مُ تَ زَ) نقطه اى در كعبه، قسمتى از ديوار كعبه، جاى دعا و استغفار (جاى اقرار به گناه و اعتذار جستن و جاى پذيرفته شدن دعا) و در جهت تسميه آن گفته اند كه طبق روايات هيچ بنده اى به اين مكان التجاه و پناه نمى گيرد و التزام نمى جويد جز آن كه خداوند حاجتش را بر آورده مى كند. پيامبر اكرم و ائمه اطهار (عليهم السلام) و صحابه بزرگ سر و صورت و دستها و سينه خود را به اين مكان چسبانيده اند و زائران نيز در اين قسمت به ديوار ملتزم شده و دعا مى خوانند. اما در موضع اين جايگاه دو نقل مختلف است به اين كه:

1. بين حجرالاسود و در كعبه است در ديوار شرقى.

2. مستجار است پشت در كعبه در ديوار غربى نزديك ركن

1.نگاه كنيد به كتاب هاى: تاريخ مكه، ص 151 به بعد؛ حرمين شريفين، ص 59 الى 68؛ دايرة المعارف فارسى، ذيل مكه.

يمانى. (امام شناسى، ج 6، ص 233؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 52 و 53؛ حرمين شريفين ،ص 77؛ سفرنامه ابن جبير، ص 116 و 119) .

ململم (مَ لَ لَ) همان (ك) يلملم.

منا

همان (ك) منى.

منار مسجد الحرم

(مَ رُ لْ حَ رَ) علامات منصوب به وسيله حضرت ابراهيم (عليه السلام) گرد حرم براى تميز حدود حرم از حل (مبسوط در ترمينولوژى حقوق) .

مناره مسجد الحرام

(مَ رِ) بر سر هر يك از سه باب اصلى مسجد ( به نام هاى باب ملك عبدالعزيز، باب العمره، باب السلام) دو مناره به ارتفاع 92 متر (از كف مسجد) با قاعده اى به ابعاد 7*7 متر واقع است ( و بر تارك هر مناره هلالى به ارتفاع 5/6 متر از برنز طلا كارى نصب است) هفتمين مناره بر باب الصفا واقع است ( و در سال هاى اخير دو مناره ديگر ساخته شد و در نتيجه تعداد مناره ها به 9 رسيده است) اسلوب ساختمانى مناره هايى كه در زمان سعودى ها ساخته شد از هندوستان و چين اقتباس گرديده است و هر يك از اين مناره ها داراى نامى هستند كه عبارتند از:

1. مناره باب على

2. مناره باب العمره

3. مناره باب السلام

4. مناره باب قايتباى

5. مناره باب المحكمه (حكمه) (1)

6.مناره باب الزياده (الزياره) (2)

7. مناره باب الوداع يا حزوره (حرمين شريفين، ص 112؛ فلسفه و اسرار حج،ص 26؛ احكام حج و اسرار آن، ص 86؛ عرشيان، ص 48) .

مناره مسجد النبى سابقه ايجاد مناره در مسجد النبى به دوران امويان مربوط مى شود كه توسط عمر بن عبدالعزيز والى مدينه ساخته شد. او در زمان واليگرى خود در مدينه طى سال هاى 88 الى 91 هجرى چهار مناره در چهار گوشه مسجد بنا نمود و بعدها بر اثر تعميرات و اصطلاحات مسجد توسط امرا و سلاطين تعداد مناره ها افزون گشت. در دوران سلاطين

عثمانى تعداد مناره ها پنج عدد بوده است. (مناره خمسه) و امروزه در زواياى مسجد نبوى مناره هاى عظيمى سر بر افراشته اند و ارتفاع شش مناره جديد كه ساخته شده هر يك 104 متر است و مجموع مناره هاى موجود مسجد النبى را 10 عدد ذكر كرده اند. و از جمله مناره هاى آن عبارتند از:

مناره باب السلام

مناره اى است در زاويه جنوب غربى. ابتدا در زمان وليد و توسط والى مدينه عمر بن عبدالعزيز بنا شد ولى به علت اشراف بر منزل«مروان حكم» و به دستور« سليمان بن عبد الملك» تخريب گرديد تا اين كه در سال 706 هجرى مجدداً به دستور سلطان محمد بن قلاوون بنا گرديد و برخى گويند از ساخته هاى شيخ الخدام شبل الدوله معروف به حريرى است. اين مناره توسط سعودى ها حفظ شده است.

مناره رئيسيه

(رأسيه) مناره اى است در زاويه جنوب شرقى و از آثار سلطان اشرف قايتباى است كه (به سال 886 هجرى) به ارتفاع شصت متر در كنار« قبة الخضرا» ساخته شد و وجه تسميه رئيسيه از آن جاست كه رئيس مؤذنين بر آن اذان مى گفت. سعودى ها آن را هر چند گاه تعمير مى كردند.

مناره باب الرحمه

مناره اى است كه در ضلع غربى نزديك باب الرحمه قرار داشت و توسط سلطان قايتباى در سال 888 هجرى ساخته شد اما در جريان توسعه اول مسجد در دوران سعودى تخريب گرديد.

مناره سليمانيه

(عزيزيه) مناره اى است كه در زاويه شمال شرقى قرار داشت بر گرفته از نام سلطان سليمان قانونى. سلطان سليمان اين مناره را به جاى مناره سنجاريه (كه ظاهراً از آثار امير سَنْجَر جاوُلى متوفى 745 هجرى بود) قرار داد. اين مناره را«العزيزيه» هم مى گويند زيرا عبدالعزيز خان بن محمود آن را تعمير نمود. و سعودى ها

1. و در برخى منابع باب حكمه.

2. و در برخى منابع باب الزياره.

آن را تخريب كردند و مناره ديگرى در جاى آن توسط ملك عبدالعزيز سعودى به ارتفاع 70 متر بنا گرديد.

مناره مجيديه

مناره اى است كه در زاويه شمال غربى قرار داشت و توسط عبدالمجيد عثمانى بنا شد اما توسط سعودى ها تخريب گرديد و مناره ديگرى در جاى آن در دوران ملك عبدالعزيز سعودى به ارتفاع 70 متر بنا گشت، اما اين مناره هم اخيراً در توسعه شمالى مسجد تخريب گرديد. به«التشكيليه» (شكيليه) و «اشكليه» و «الخشيبه» نيز معروف بود. (حرمين شريفين، ص 148؛ مدينه شناسى، ج 1، ص 122 و 123؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 238 و 262؛ با راهيان قبله، ص 87؛ به سوى ام القرى، ص 315؛ و...)

مناسك

(مَ سِ) اختصار (ك) مناسك حج

مناسك حج

فَاذا قضيتم مناسككم فاذكروا الله (بقره 200)

اصطلاحاً مراسم و اعمال حج (عبادات مخصوص حج) را گويند. مجموعه آداب و افعالى كه در زمانى خاص و در اماكنى خاص جهت زيارت بيت الله صورت مى گيرد و به طور كلى از دو عبادت عمره و حج تشكيل مى شود و اعمال اين دو، مقدارى تفاوت دارد و در دو زمان مختلف صورت مى پذيرد.

مناسك منى

عبادات يوم النحر (روز دهم ذى حجه) است كه به ترتيب عبارت است از رمى جمرة العقبه، ذبح و حلق رأس (مبسوط در ترمينولوژى حقوق) .

مناصب قريش

(ك) مناصب كعبه

مناصب كعبه

اشاره

يا مناصب قريش، به مناصبى گفته مى شود كه در ارتباط با سرپرستى امور كعبه و مؤسسات مربوطه مورد عنايت وافر قريش بود و در حقيقت اقتصاد و سياست قريش بر اساس مناصب مربوط به كعبه استوار بود. رياست هر يك از مؤسسات وابسته به كعبه را بزرگ يكى از طوايف قريش به عهده داشت. مقارن با ظهور اسلام (1) مسئوليت اين مناصب در دست ده طايفه مهم قريش (بنى هاشم، بنى سهم، بنى اُمَيه، بنى نَوفَل، بنى عَبُدالدّار، بنى اَسَد، بنى تَيْم، بنى مَخزوم، بنى عَدىّ و بنى جُمَح) بود و انواع مؤسسات قريش و كعبه عبارت بود از:

1. اعنه

سر پرستى ستوران قريش در هنگام جنگ بود.

.2 ايسار و ازلام،

در رابطه با بخت آزمايى و فالگيرى بود كه به دست صفوان بن اميه از بنى جمح قرار داشت.

3. حجابت

دربانى و كليد دارى كعبه كه به دست عثمان بن طلحه از بنى عبدالدار بود.

4. حفاظت

جمع آورى و نگهدارى اموال متعلق به كعبه و بت ها كه به دست صفوان بن اميه از بنى جمح قرار داشت.

5. ديه

در مورد پرداخت غرامت بود كه به دست طايفه بنى تميم قرار داشت.

6. رفادت

در رابطه با مهماندارى و پذيرايى از زائران كعبه بود به اين نحو كه قريش در مواقع معين مبالغى پول را از ميان خود جمع مى كرد و براى اطعام به متصديان رفاده مى داد. تصدى رفاده با حارث بن عامر از بنى نوفل بود و بعد در اختيار بنى هاشم قرار گرفت. (2)

7. سدانت

خادمى و پرده دارى كعبه كه به دست عثمان بن طلحه از بنى عبدالدار بود.

8. سفارت

در رابطه با روانه كردن نماينده براى انجام مذاكرات صلح يا جنگ يا اظهار مفاخرت در برابر اقوام

1. با ظهور اسلام از مناصب كعبه و قريش چيزى باقى نماند جز آن كه رسول خدا منصب توليت و سدانت را به عثمان بن طلحه (و فرزندان او) و منصب سقايت را به عباس بن عبدالمطلب بخشيد.

2. هاشم هر موقع كه هلال ذى حجه را مى ديد بامدادان به سوى كعبه مى آمد. و به ديوار كعبه تكيه مى كرد و مى گفت: گروه قريش! شما بالاترين و گرامى ترين تيره جامعه عرب هستيد. خدا شما را در خانه خود جاى داده است و اين فضيلت را براى شما از ميان فرزندان اسماعيل برگزيده است. هان اى مردم! زائران خانه خدا در اين ماه با شور عجيبى به سوى شما مى آيند. آنان مهمانان خدا هستند. پذيرايى از آنان به عهده شماست و در ميان آنها افراد تهيدست كه از نقطه دور به اين جا مى آيند فراوانند. به صاحب اين خانه سوگند، اگر قدرت و توانايى داشتم همه را پذيرايى نموده از شما كمك نمى طلبيدم ولى آنچه الان در توان دارم و از راه حلال به دست آورده ام در اين راه خرج مى كنم ولى همه شما را به خدا سوگند مى دهم مبادا از زائران خانه خدا با مال حرام پذيرايى كنيد، مالى كه آن را از طريق ظلم و ستم به دست آورده ايد و يا آن كه در بذل مال حلال خود دچار ريا و

اكراه و اجبار شويد. آن كس كه در بذل مال خود طيب نفس ندارد از انفاق خوددارى كند (تاريخ اسلام، سبحانى،ص 16) .

ديگر كه به دست عمر بن خطاب از بنى عدى بود.

9. سقايت

آب دادن حاجيان و زائران كعبه كه به دست عباس بن عبدالمطلب از بنى هاشم بود.

10. عمارت

نگاهبانى مسجدالحرام و مراقبت به اين كه كسى در آن محل مقدس ياوه سرايى و بدگويى نكند و فرياد نزند كه به دست شيبة بن عثمان از بنى عبدالدار بود.

11. قبه

اسلحه خانه، خيمه اى چرمى بود كه در مواقع معين و هنگام لزوم بر پا مى شد و مهمات جنگى در آن فراهم مى گشت و به دست خالدبن وليد از بنى مخزوم بود.

12. قضا

داورى در خصومات بود.

13. قيادت

سردارى و سرپرستى كاروان هاى بازرگانى و يا سپاهيان كه به دست ابوسفيان از بنى اميه بود.

14. لواء

پرچمدارى (با پرچمى به نام عقاب كه در موقع جنگ بيرون مى آوردند كه به دست ابوسفيان از بنى اميه بود.

15. مشورت

مؤسسه اى مشورتى كه به دست يزيدبن زمعه از بنى اسد بود.

16. ندوه

انجمن شوراى دارالندوه كه به دست عثمان بن طلحه از بنى عبدالدار بود. (تاريخ پيامبر اسلام، ص 25 الى 27؛ تاريخ تمدن اسلام، ج 1، ص 20 به بعد؛ زندگانى محمد، ترجمه پاينده، ص 583)

مناصب مكه

(ك) مناصب كعبه

منبر پيامبر

همان (ك) منبر نبوى

منبر مسجد الحرام

منبرى بود به ارتفاع 12 متر (از صحن مسجد الحرام) واقع در قسمت شمالى مقام ابراهيم كه در سال 996 قمرى در زمان سلطان سليمان قانونى پادشاه عثمانى از مرمر سفيد ساخته شد (و قبل از آن نيز منبرهاى كوچك ترى وجود داشت) اين منبر در توسعه و تعميرات مسجد الحرام در زمان سعودى ها برداشته شد.

منبر مسجد النبى

همان (ك) منبر نبوى

منبر نبوى

منبرى است در مسجد النبى واقع در جايگاه وعظ و خطابه رسول الله (و در غرب محراب نبوى مستقر است) طبق نقل آن حضرت در مسجد النبى پشت به ستونى يا تنه درخت خرمايى مردم را در امور دينى و اجتماعى ارشاد مى فرمود تا اين كه در سال پنجم هجرى براى تكيه دادن حضرت (به جاى استفاده از تنه درخت) منبرى ساخته شد (1) و به نقلى اولين منبر از گل ساخته شد و تنها مرتفع بود و پله نداشت و به نقلى هم در سال هفتم هجرى منبرى از چوب جنگلى ساخته شد با دو سه پله (يك جايگاه و دو پله) و رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) بر پله زبرين مى نشست و پاهاى مباركش را بر پله ميانين مى گذاشت. در مورد نخستين كسى كه براى حضرتش منبرى از چوب بساخت به اختلاف از مروان و از غلام عباس بن عبدالمطلب و از غلام سعيد بن عاص و از غلام زنى انصارى ياد كرده اند. بعضى منابع اين فكر را به تميم دارى نسبت مى دهند و مى گويند وى منبر را ساخته است و برخى هم از«يا قوم رومى» ياد مى كنند و اما در مورد تعميرات و تغييرات منبر از جمله آورده اند:

1. پس از رحلت، منبر همچنان باقى بود تا اين كه معاويه شش پله از پايين به آن افزود كه مجموعاً نه پله شد. به نقلى ديگر اين منبر همچنان بود و مروان حكم والى مدينه در زمان معاويه دستور داد منبر داراى شش درجه براى او ساختند.

2. سال 150 هجرى،

به دستور والى مدينه، منبر را با مرمر مفروش نمودند.

3. سال 654 هجرى، منبر در آتش سوزى مسجد النبى بسوخت و لذا در اين سال (يا سال 656) الملك المظفر امير يمن منبرى از چوب صندل فرستاد كه در جاى منبر نبوى نصب گرديد.

4. سال 664 هجرى، الملك الظاهر بَيْبَرس بند قُدارى منبر جديدى فرستاد كه به جاى منبر قبلى گذاشته شد.

5. سال 797 هجرى، الملك الظاهر برقوق منبرى ارسال

1. و در روايت آمده كه بعد از ساخت منبر، آن تنه درخت در فراق حضرت حنين (ناله) سر داد و رسول خدا به سويش آمد و در برش كشيد تا خاموش شد.

كرد كه به جاى منبر بيبرس نصب گرديد.

6. سال 820 هجرى، الملك المؤيد شيخ محمودى منبرى فرستاد كه در محل نصب منبر برقوق گذاشته شد.

7. سال 886 هجرى، منبر الملك المؤيد شيخ در آتش سوزى مسجد النبى بسوخت و مردم مدينه منبرى از آجر ساختند و آن را در گچ و آهك گرفتند و در مكان آن جاى دادند.

8. سال 888 (يا 889) هجرى، منبرى از مرمر و ظاهراً به دستور الملك قايِتباى روانه مدينه شد كه آن را به جاى منبر آجرى قرار دادند.

9. سال 998 هجرى، به دستور سلطان مراد سوم عثمانى منبرى يكپارچه از سنگ مرمر ساخته شد و به جاى منبر سلطان قايتباى نهادند. (1) اين منبر هم اكنون نيز در مسجد النبى و در سمت راست محراب النبى و در مقابل محل اذان بلال (و در ناحيه غربى روضة النبى مقابل ستون حنانه) در جايگاه اصلى منبر قرار دارد. اين منبر 12 پله بوده و با طلا و

نقره تذهيب شده و بين سه پله تحتانى و نه پله فوقانى آن درى نصب گرديده است. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 212 و 213؛ راهنماى حرمين شريفين، ج 5، ص 82؛ آثار اسلامى مكه و مدينه، ص 73؛ مدينه شناسى، ج 1، ص 19؛و...)

منحر

(مِ حَ) محل نحر. قربانگاه سرزمين منى را گويند.

منسك (مَ سَ)

1. عبادت خاص حج.

2. جاى قربانى در حج (لغت نامه)

منى

(مَ، مِ، مُ، نا) (2) بيابان وسيعى است كه در جانب شرقى مكه و ميان مكه و وادى مشعر الحرام قرار گرفته است و در فاصله حدود 10 كيلومترى بيت الله بين دو رشته كوه با سنگ هاى سخت و درشت محصور مى باشد. طول وادى منى حدود 3/5) 3) كيلومتر بوده و وسعتى حدود شش كيلومتر مربع دارد و اخيراً با تراشيدن كوه ها بر فضاى مورد استفاده اضافه مى نمايند. منى جزء حرم مكه است و حد آن از جمره عقبه است تا وادى محسر، در رابطه با حج، منى محل توقف حاجيان و محل انجام اعمالى است.

واجبات منى

پس از طلوع صبح دهم ذى حجه كه حاجيان با حال احرام از مشعر به سوى منى مى آيند، طى سه روز و دو شب واجباتى (اعمالى و وقوف) به جاى مى آورند.

در روز دهم، چهارمين و پنجمين و ششمين عمل از اعمال حج (يعنى رمى جمره عقبه، قربانى، حلق يا تقصير) را بايد انجام داد.

در روز يازدهم و دوازدهم، سيزدهمين عمل حج (يعنى رمى جمرات ثلاث) را بايد انجام داد.

در شب يازدهم و دوازدهم، دوازدهمين عمل حج (يعنى وقوف در منى) را بايد به عمل آورد.

مستحبات منى

غسل روز عيد نمودن

نماز روز عيد خواندن

دعاهاى روز عيد خواندن

حمد خدا پس از اعمال روز عيد كردن

نماز در مساجد كبش و بيعت خواندن

شب سيزدهم ذى حجه را در منى به سر بردن (3)

ريگ هاى مازاد مشعر را در منى دفن نمودن

صد ركعت نماز مستحبى در

مسجد خيف خواندن

مستحبات هر يك از اعمال واجب ( رمى، قربانى، حلق يا تقصير) را به جا آوردن

هر يك از اذكار (سبحان الله) ، (لا اله الا الله) ، (الحمدالله) را صد بار در مسجد خيف گفتن

تكبيرات (الله اكبر...و الحمد على ما ابلانا) را بعد از 15 نماز (از ظهر روز عيد تا صبح روز سيزدهم) خواندن

تسميه منى به تفاوت نقل:

نام كوهى است در اين سرزمين.

1. منبر سلطان قايتباى را به مسجد قبا منتقل كردند كه هم اكنون نيز در آن جاست.

2. (مَ) لغت نامه، (مِ) فرهنگ فارسى، (مَ مِ مُ) عرشيان، ص 79.

3. در اين صورت بايد در روز سيزدهم جمرات ثلاثه را رمى كند.

در اين جا حضرت جبرئيل به حضرت ابراهيم گفت:«تمنا» كن.

حضرت آدم و حضرت حوا در اين نقطه آمرزش الهى را«تمنا» كردند.

حضرت آدم (عليه السلام) در اين جا در پاسخ به سؤال جبرئيل كه آيا تمنايى دارى؟ گفت: تمناى جنت.

از«اِمناء» (به معنى خون ريختن) است، چرا كه در اين جا خون قربانى ريخته مى شود.

از«منت» است و خداوند بر مردم منت گذاشت و در اين جا اعمال حج را به آنان ياد داد.

اماكن منى

1. مساجد، چون: مسجد خيف، مسجد صفايح، مسجد كبش، مسجد بيعت، مسجد كوثر.

2. قربانگاه، موسوم به مسلخ و مذبح و منحر. محل وسيع و محصورى است در سر راه مشعر در ورود به منى (1) در سمت راست كه براى قربانى كردن اختصاص يافته است (گرچه قربان كردن در هر نقطه اى از منى جايز است) .

3. جمرات يا جمار (جمع جمره) سه ستون سنگى است كه از دامنه كوهى كه فاصل ميان مكه و منى است شروع

شده و به عمق منى تا طول 271پيش مى رود.

وقايع منى

- بعد از بعثت سه واقعه تاريخى مهم در وادى منى اتفاق افتاد.

1. در اين جا صحيفه ملعونه براى محاصره اقتصادى اجتماعى پيامبر و بنى هاشم تنظيم شد.

2. در اين جا در سال هاى دوازده و سيزده هجرى اهالى يثرب با پيامبر اكرم (عليه السلام) بيعت كردند.

3. در اين جا بود كه به سال هشتم هجرى در فتح مكه سپاه پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) اردو زد.

همراه منى

به مفهوم كلامى از امام سجاد (عليه السلام) در رفتن به منى بايد قصد آن داشت كه بعد از اين از دست و زبان و دلمان براى مردم ايمنى باشد.

مواجهه

(مُ جَ هِ) جهت قبلى (قبله) حجره رسول الله يعنى المواجهه... (مدينه شناسى، ج 1،ص 85)

مواضع

اربعه (مَ ضِ) همان (ك) مواطن اربعه

مواطن اربعه

(مَ طِ) مواضع اربعه. مساجدى هستند كه مسافر ميان قصر (شكسته) يا اتمام نماز مخير است و عبارتند از مسجد مكه (مسجد الحرام) مسجد مدينه (مسجد النبى) مسجد كوفه و حاير حسينى (منهج الصادقين، ج 3، ص 99؛ اصول فقه، ص 91؛ فقه فارسى با مدارك، ص 199 و 286) .

مواقف

(مَ قِ) نقاطى كه براى اجراى آداب و اعمال حج در آن جا بايد توقف نمود، مانند: عرفات، مشعر الحرام،منى.

مواقيت

(مَ) . جمع ميقات. اختصار (ك) مواقيت حج

مواقيت احرام

همان (ك) مواقيت حج

مواقيت حج

يا مواقيت احرام، اماكن معينى هستند كه جهت ورود به مكه و نيز جهت انجام حج بايد در آن احرام بست.

مواقيت

يا (ك) «ميقات»ها در نقاط مختلفى پراكنده اند.

مواقيت معروفه

ميقات هاى پنجگانه (يلملم، وادى عقيق، قرن المنازل،جحفه، مسجد شجره) را گويند.

موجوء

(مَ) حيوانى كه رگ هاى او را ماليده باشند. در حج احوط اين است كه قربانى موجوء نباشد. (مناسك حج، ص 168)

موسم

(مَ سِ) هنگام گردن آمدن حاجيان براى حج كه نيمه اول ذى حجه است. (سفرنامه ناصر خسرو، ضمايم، ص 189)

موسم الحاج

( مُ لْ جّ) همان (ك) موسم (مبسوط درترمينولوژى حقوق)

موضع الجنائز

(مَ ضِ عُ لْ جَ ءِ) همان (ك) مكان الجنائز

موفيه

(مُ وَ فّ ىِ) از نام هاى مدينه است، زيرا حقوق ميهمانان را ادا مى كند و با نعمت هاى فراوان و معنويت از واردين پذيرايى مى نمايد و خاكش دردها را شفا مى بخشد و غبارش جزام را از بين مى برد. (حرمين شرفين، ص 119؛ ميقات حج، ش 7،ص 173؛ لغت نامه)

1. گفته اند قربانگاه جديد بيرون از منى است.

موقف

(مَ قِ) آنجا كه حج كنند. (لغت نامه)

وقتى پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) در عرفه توقف كرد، كوهى را كه بر آن ايستاده بود موقف ناميد، و همه عرفه موقف است و صبحگاه كه بر قزح ايستاده بود فرمود اين جا موقف است و همه مزدلفه موقف است (تاريخ طبرى، ص 1279)

موقف اختيارى

عرفات و مشعر آن گاه كه بر اساس اختيار وقوف شود.

موقف اضطرارى

عرفات و مشعر آن گاه كه بر اساس اضطرار وقوف شود.

موقف اول

عرفات را گويند.

موقف دوم

مشعر الحرام را گويند.

موقفين

(مَ قِ فَ) دو موقف عرفات و مشعر الحرام. (مبادى فقه و اصول، ص 353)

مولد سيده فاطمه

(عليها السلام) شهرت خانه حضرت خديجه در مكه زادگاه اولاد رسول اكرم. (حج يوسف، ص 56) (ك) مولد فاطمه.

مولد على

(عليه السلام) كعبه مكرمه است.

مولد فاطمه

(عليها السلام) شهرت خانه حضرت خديجه (عليها السلام) در مكه در نزديكى «مولدالنبى» در محلى معروف به «القشاشيه» (در شرق مسجد الحرام) در كوچه اى به نام «زقاق الحجر» (زقاق العطارين) و رسول الله تا زمان هجرت در آن سكونت داشتند و سپس عقيل بن ابى طالب آن را گرفت. اين خانه در طول تاريخ توسط سلاطين مختلفى تعمير و تجديد بنا شد تا اين كه سعودى ها آن را تخريب كردند و مكان تقريبى آن حدود 150مترى مروه بود كه اكنون داخل ميدان ترمينال اتوبوس شهرى در پشت صفا و مروه و خيابان غزه محو شده است. اين خانه كه از مشاهد متبركه مكه بود حوادث متعددى به خود ديده است چون:

ازدواج رسول الله

تولد حضرت فاطمه

وفات حضرت خديجه

نزول جبرئيل بر نبى اكرم

حادثه ليلة المبيت و شروع هجرت

وجود مكانى در اين خانه معروف به «مختبى» به جهت دعوت مخفيانه به اسلام در اين جا و يا به جهت اختفاى حضرت از سنگ پرانى مشركان. نوشته اند حضرت در پناه تخته سنگى خود را از سنگ پرانى از سوى خانه ابولهب در امان قرار مى دادند و اين تخته سنگ تا قبل از تخريب خانه باقى بود. (ميقات حج، ش 3، ص 166 و 176؛ حرمين شريفين، ص 106؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 94)

مولد النبى

(مُ لِ دُ نَّ) شهرت خانه محل تولد پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) يعنى خانه حضرت آمنه بنت وهب همسر حضرت عبدالله بن عبدالمطلب (عليهم السلام) . اين خانه بسيار مقدس و با ارزش در تاريخ اسلام، از مشاهد متبركه مكه است و در شعب ابى طالب در

كنار سوق الليل (در كوچه اى مشهور به زقاق المولد) واقع است. اين خانه بعد از هجرت حوادث چندى به خود ديد كه برخى از آنها عبارتند از:

عقيل آن رادر تصرف خود گرفت و به زعمى حضرت آن را به عقيل بخشيد.

محمد بن يوسف ثقفى برادر حجاج ثقفى آن را از فرزندان عقيل خريد و جزء خانه خود كرد.

خيزران مادر هارون الرشيد در سال 171هجرى آن را گرفت و از خانه محمد بن يوسف ثقفى جدا ساخت و به مسجد تبديل كرد (كه در نزديكى محراب آن به نشانه محل تولد رسول الله حفره اى كندند و با نقره تزيين نمودند) و در ى از آن به «زقاق المولد» باز نمود.

ناصر عباسى در سال 576 و ملك مظفر امير يمن در سال 659 (يا666) و ملك مجاهد نوه ملك مظفر در سال 740 و امير شيخون دولتمرد مصرى در سال 757 و ملك ناصرالدين اشرف شعبان از مماليك بحرى مصر در سال 766 و ملك برقوق ظاهر از مماليك برجى مصر (امارت طى سال هاى 785 801 هجرى قمرى) آن را تعمير نمودند.

در دوران عثمانى سلطان سليمان در سال 937 هجرى بر آن گنبدى ساخت و در سال 963 گنبد را تعمير كردند و در سال 1009 هجرى سلطان محمد (پسر سلطان مراد خان) عثمانى آن را از نو عمارت كرد و براى آن قبه و مناره ساخت.

در دوران آل سعود در زمان ملك عبدالعزيز اين خانه مقدس و تاريخى كه مورد توجه و زيارت زائران بود (به منظور محو آثار اسلامى) تخريب گرديد ولى بعداً به علت بازتاب منفى اين عمل در ميان مسلمين

جهان به ناچار ساختمان دو طبقه اى به عنوان كتابخانه در آن ساختند كه اكنون تابلوى «وزارة الحج و الاوقاف، المكتبة المكة المكرمه» بر آن ديده مى شود. اين ساختمان با نمايى سفيد و پنجره هاى متعدد در سمت ميدان صفا و مروه (كه ايستگاه اتوبوس است) قرار دارد و تنها اين بنا در ميدان مذكور ديده مى شود. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 87 و 88؛ ميقات حج، ش 3، ص 165؛ تاريخ پيامبر اسلام، ص 55؛ حرمين شريفين، ص 107؛ عرشيان، ص 71)

مؤمنه

(مُ مِ نِ) از نام هاى مدينه است (حرمين شريفين، ص 118؛ ميقات حج، ش 7، ص 169)

مؤنسه

از نام هاى زمزم است (ميقات حج، ش 10، ص 91)

مهابه

(مَ بَ) از القاب مكه است چون ملحدين و جبابره از مهابت خلقى و طبيعى كعبه خوف و هراس دارند. (ميقات حج، ش 21، ص 123) .

مهاجر رسول الله

(مُ جَ) از نام هاى مدينه است. (حرمين شريفين، ص 119)

مهاجرين

(مُ جِ) عنوان مسلمانانى است كه در عصر رسول الله در سال سيزدهم بعد از بعثت به فرمان آن حضرت از مكه به مدينه مهاجرت نمودند.

مهبط

(مَ بِ) از نام هاى مكه است. (لغت نامه)

مهبط جبرئيل

همان (ك) مقام جبرئيل

مهراس

(مِ) سنگلابى. به زعمى در راه احد واقع شده است. در پايان غزوه احد حضرت امير با سپر خويش از مهراس (آبى كه در گودى سنگ هاى كوه جمع شده بود) مى آورد و به صورت رسول خدا مى ريخت. (مدينه شناسى، ج 2، ص 241؛ ميقات حج، ش 31، ص 54)

مهل

(مُ هَ لّ) ميقات (لغت نامه)

مهل

(مُ هِ لّ) احرام بسته. تلبيه (لبيك) گوينده (كتاب حج، ص 254)

مهلل

نام ديگر وادى (ك) محسر

مهلهل

نام ديگر وادى (ك) محسر

مهيعه

(مَ ىَ عِ) نام قديم (ك) جحفه

ميزاب نام

(ك) ناودان كعبه

ميزاب رحمت

نام (ك) ناودان كعبه

ميقات

نشانگر زمانى مخصوص و بيانگر مكانى مخصوص است. محلى كه در وقت معين در آن اجتماع مى كنند و زمان خاصى كه براى كار معينى قرار داده مى شود و در مبحث حج ميقات بر دو قسم است:

ميقات زمانى مراد وقت مجاز براى محرم شدن و انجام اعمال حج و عمره است و اين زمان در:

1. عمره مفرده، طول ايام سال است (بجز ايام اختصاصى حج) جهت محرم شدن و جهت انجام عمره.

2. عمره تمتع، طول ماه هاى شوال و ذى قعده و نه روز اول ذى حجه (تا پيش از ظهر) است جهت محرم شدن و جهت انجام عمره.

3. حج، طول ماه هاى شوال و ذى قعده و نه روز اول ذى حجه (تا پيش از ظهر) است براى محرم شدن (1) و تا روز دوازدهم (يا سيزدهم) ذى حجه است براى انجام حج (و تا آخر ذى حجه براى برخى از اعمال حج) .

ميقات مكانى موضع خاص محرم شدن جهت ورود به مكه و جهت انجام عمره و حج است. ميقات ها (2) متعددند و با توجه به نوع عبادت حج و يا عمره و نيز با توجه به نقطه ورود به حرم متفاوتند و مانند يك خط دايره اى اطراف مكه را فرا گرفته اند. و عبور از اين ميقات ها و يا محاذى

1. در حج تمتع بعد ازاتمام عمره تمتع است تا هنگامى كه بتوان خود را براى بعد از ظهر روز نهم ذى حجه به وقوف اختيارى عرفات رسانيد.

2. و چون «ميقات»به طور مطلق و بدون قيد مكان آورند منظور ميقات مكانى است.

آنها (براى مسافر

يا ساكن و براى قاصد حج و عمره يا فاقد قصد) بدون احرام، حرام است.

ميقات حج تمتع

يعنى محل احرام بستن براى انجام حج تمتع است. ميقات حج تمتع (كه پس از انجام عمره تمتع صورت مى گيرد) خود شهر مكه است با افضليت در:

1. مسجد الحرام

2. مقام ابراهيم

3. حجر اسماعيل و زير ناودان طلا

ميقات عمره تمتع

مكان احرام بستن براى ورود به مكه و انجام عمره تمتع است (و اجازه نيست كه از ميقات يا محاذى آن بدون احرام عبور نمود و وارد مكه شد) و در چند مكان (ميقات) مى توان احرام بست و اين ميقات ها (مواقيت) كه در خارج از حرم واقع هستند عبارتند از:

1. ذوالحليفه؛ ميقاتى است در حدود چند كيلومترى جنوب مدينه به طرف مكه (و به فاصله تقريبى 486 كيلومترى) و از جميع ميقات هاى ديگر نسبت به مكه دورتر است و افضل همه ميقات هاست از نظر وثوق. در اين جا مسجد شجره قرار دارد كه در هر جاى آن مى توان محرم شد.اين جا ميقات همه كسانى است كه از راه مدينه عازم مكه هستند.

2. وادى عقيق ؛ ميقاتى است در شمال شرقى مكه (به فاصله تقريبى 94 كيلومترى) اوايل اين ميقات را از طرف عراق «مسلخ» و اواسط آن را «غمره»و اواخر آن را «ذات عرق» گويند و در همه جاى اين وادى مى توان احرام بست و افضل بستن احرام از «مسلخ»است. اين جا ميقات اهل عراق و نجد و همه كسانى است كه از آن راه عازم مكه هستند.

3. جحفه؛ ميقاتى است در شمال غربى مكه (به فاصله تقريبى 156 كيلومترى) جحفه (كه در قديم «مهيعه» ناميده مى شد به معنى با وسعت) ، ميقات اهل شام و مصر و مغرب و

همه كسانى است كه از اين راه (و از راه جده) به مكه مى روند در صورتى كه پيش از آن به ميقات ديگرى برخورد نكرده باشند (و الا بايد در همان ميقات جلوتر احرام بست) اما اگر بدون احرام از ميقات پيشين عبور شود و برگشتن به آن ممكن نباشد لازم است از جحفه محرم شد.

4. قرن المنازل يا «قرن الثعالب» ميقاتى است در شرق مكه (به فاصله تقريبى 94 كيلومترى و از راه رياض حدود 80 كيلومترى، اين جا ميقات اهل طايف و همه كسانى است كه از اين راه عازم مكه مى شوند.

5. يلملم يا «الملم» يا «ململم» يا «يرمرم» كوهى است از كوه هاى تهامه، و وادى يلملم ميقاتى است در جنوب شرقى مكه (به فاصله تقريبى 94 كيلومترى و از راه جديد 54 كيلومترى) ، اين جا ميقات يمن و كسانى است كه از اين راه عازم مكه مى شوند. (1)

6. محاذى؛ در مواردى محاذى، ميقات است يعنى اگر هنگام رفتن به مكه به جايى رسند كه در صورت رو به قبله ايستادن، ميقات بدون فاصله زياد در سمت راست يا چپ قرار گيرد (عرفاً) به طورى كه اگر از آن جا بگذرند ميقات متمايل به پشت شود گذشتن از آن جا بدون احرام جايز نيست.

7. خانه، دويرة الاهل؛ ميقات اشخاصى كه خانه هايشان به مكه نزديك تر از ميقات هاى پنجگانه (ذوالحليفه، وادى عقيق، جحفه، قرن المنازل، يلملم) است خانه هاى خودشان است.

8. ادنى الحل؛ جايى است كه از ديگر مواضع حِلّ به مكه نزديك تر است (نزديك ترين محلى كه از حرم بيرون مى باشد) و از

آن جا ورود به حرم بدون احرام جايز نيست و ميقات كسانى است كه از هيچ كدام از ميقات ها و يا محاذى آنها عبور نكرده و تمكن رفتن به يكى از آنها را هم ندارند.

9. فخ نقطه اى است در مدخل ورودى مكه (در محدوده

1. چوادى هاى پنجگانه مسجد شجره (ذوالحليفه) ، وادى عقيق، قرن المنازل، جحفه و يلملم را رسول گرامى اسلام تعيين فرمودند. (ميقات حج، ش 6، ص 142) .

مسجد تنعيم) كه يكى از نقاط آغازين حرم است و به نظر برخى فقها ميقات كودكان و نابالغ ها (كه طاقت سرما و گرما را ندارند) مى باشد. (ميقات صبيان)

ميقات عمره مفرده

مكان احرام بستن براى انجام عمره مفرده با توجه به ورود به مكه و يا حضور در مكه متفاوت است:

الف: ميقات خارج مكه: كسى كه از مكه دور است و بخواهد جهت ورود به مكه و انجام اعمال مفرده احرام ببندد، ميقات ها همان ميقات هاى عمره تمتع (يعنى: ذوالحليفه، وادى عقيق، جحفه، قرن المنازل، يلملم، محاذى، ادنى الحل، خانه، فخ) مى باشد. (ق)

ب: ميقات داخل مكه: كسى كه در داخل مكه است و بخواهد جهت انجام اعمال عمره مفرده احرام ببندد بايد به خارج از حرم رود و در ميقات هاى خاصى احرام بندد كه عبارتند از:

1. تنعيم: مكانى است در شمال (غربى) مكه در سر راه مدينه به مكه (كه امروزه متصل به شهر مكه شده است) .

2. حديبيه: سرزمينى است ما بين جده و مكه در مغرب حرم در نزديكى مكه ( به نقلى در فاصله حدود 20 كيلومترى) .

3. جعرانه: سرزمينى است ما بين طايف و

مكه در جانب شمالى حرم (در فاصله تقريبى 26 يا 29 كيلومترى) و روستاى كوچكى است در كنار وادى سرف. (1)

4. اضأه لبن يا«اضأه ابن عقش» محلى است در سر راه يمن كه از جانب جنوب (شرقى) حد حرم مكه است. (در فاصله دوازده كيلومترى)

5. وادى نخله: مكانى است در شرق حرم

6. وادى عرنه: مكانى است در شرق حرم.

7. ادنى الحل: مراد اولين نقطه خارج از حرم است كه از همه جوانب محقق است.«ادنى» يعنى نزديك ترين و ادنى الحل جايى است كه از ديگر مواضع حل به مكه نزديك تر است كه منتهى اليه حرم به آن متصل است و يا اولين نقطه خارج حرم است و از جمله جاهاى معروف«ادنى الحل» همان حديبيه و تنعيم و جعرانه است. (2)

ميمون

(ك) چاه ميمون

ميمونه

(مَ نِ) از نام هاى زمزم است.

1. افضل و قدر متيقن اين ميقات ها، تنعيم و حديبيه و جعرانه است و رسول گرامى اسلام در اين نقاط محرم شدند.پيدا كردن حد حرم در بقيه موارد مقدارى مشكل است.

2. منابع مورد استفاده درباره ميقات:

لمعه، ج 1،ص 114؛ تبصره المتعلمين ،ص 155؛ توضيح مناسك حج،ص 13 الى 35؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 127 الى 130؛ ميقات حج،ش 2 و ش 6؛ فرهنگنامه حج و عمره، دفتر اول،ص 26؛ فقه فارسى با مدارك، ص 86؛و...

ن

نائى

(ءِ) كسى است كه منزل او 48 ميل (16 فرسخ) از مكه فاصله دارد و بر نائى تمتع فرض مى باشد. (احكام عمره، ص 6؛ ناسخ التواريخ، حضرت رسول، ج 4، ص 3)

نابت

(بِ) يا (ك) كوه رحمت

نابيه

(ىِ) از نام هاى مكه است. (ميقات حج، ش 4،ص 133)

ناجيه

(ىِ) از نام هاى مدينه است. (حرمين شريفين، ص 119)

ناخن چيدن

همان (ك) تقصير

نادره

(دِرِ) از نام هاى مكه است. (ميقات حج، ش 4، ص 147؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 36)

ناذر

(ذِ) نام كعبه در زمان هاى بسيار قديم (دايرة المعارف فارسى، ذيل كعبه)

نارالغدر

(رُلْ غَ) هر گاه كسى با همسايه نيرنگ مى كرد در ايام حج بر فراز يكى از دو كوه اخشب در منى آتش مى افروختند و بانگ مى زدند اين نيرنگ فلان است. (دايرة المعارف بزرگ اسلامى، ذيل آتش)

نار المزدلفه

( مُ دَ لَ فِ) آتشى كه اعراب در مزدلفه (از مشاعر حج) مى افروختند براى راهنمايى كسى كه راه عرفه را گم كرده بود و اول كسى كه اين آتش را برافروخت قصى بن كلاب بود. (دايرة المعارف بزرگ اسلامى، ذيل آتش؛ لغت نامه)

ناسه

(سِّ) از نام هاى مكه است به علت كم آبى يا اين كه هر كس در آن الحاد ورزد خدا او را طرد كند. (ميقات حج، ش 4، ص 142؛ حرمين شريفين، ص 14؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 36)

ناشته

(ش ت) از نام هاى مكه ذكر شده است. (ميقات حج، ش 4، ص 146)

ناشر

(ش) از نام هاى مكه است. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 36)

ناشه

(ش) از نام هاى مكه است (ميقات حج، ش 4، ص 146)

ناظر الكسوه

(ظِ رُ لْ كِ وِ) رئيس دارالكسوه (كارگاه تهيه پوشش كعبه) را مى گفتند. (ميقات حج، ش 11، ص 95)

نافعه

(فِ عِ) از نام هاى زمزم است.

ناقل الميره

(قِ لُ لْ رِ) كسى است كه براى نقل خواربار، رفت و آمد دارد چنين شخصى اجازه دارد بدون احرام وارد حرم شود. (احكام عمره، ص 13، و...)

ناميه

(ىِ) از نام هاى مكه است. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 37)

ناودان رحمت

نام (ك) ناودان كعبه

ناودان طلا

نام (ك) ناودان كعبه

نادوان كعبه

ناودانى است مستقر در بالاى سقف كعبه در ضلع شمالى (طرف حجر اسماعيل) كه آب باران را به ميان حجر منتقل مى كند. اين ناودان بنام هاى متعددى موسوم است، چون: ناودان رحمت، ناودان طلا، ميزاب رحمت، ميزاب و در مورد كارگذارى اين ناودان از جمله آورده اند:

1. قريش اولين ناودان را 5 سال پيش از بعثت (هنگام تجديد بناى كعبه) از چوب نصب نمود (و قبل از اين كعبه ناودان نداشت) .

2. عبدالله بن زبير در اسلام نخستين كسى بود كه به سال 64 هجرى نصب ناودان نمود.

3. حجاج بن يوسف در بازسازى كعبه به دستور عبدالملك به سال 74 هجرى ناودانى به بام كعبه گذاشت.

4. خالد بن عبدالله قَسْرىّ به دستور وليد بن عبدالملك ناودان خانه را از طلا بساخت يا اين كه با اوراق طلا ناودان نقره اى را از درون و بيرون طلا كارى كرد.

5. شيخ ابوالقاسم را مشت فارسى صاحب رباط مشهور مكه ناودان را تغيير داد كه در سال 537 هجرى پس از مرگش توسط خادم او نصب شد.

6. مقتفى خليفه عباسى در سال 541 هجرى ناودانى ديگر كار گذارد.

7. ناصر عباسى ناودانى از چوب كه با قلع اندود شده بود نصب نمود.

8. در سال 781 هجرى ناودان تزيين شد.

9. بعدها ناودان ديگرى از مس كارگذارى شد.

10. سلطان سليمان قانونى در سال 954 (يا 959) هجرى ناودان مسى را برداشت و ناودانى نقره اى بر بام كعبه قرار داد.

11. از مصر در سال 962 هجرى ناودانى از طلا فرستاده شد كه به جاى ناودان نقره اى نصب گرديد.

12. سلطان احمد خان عثمانى در سال 1012

هجرى ناودانى نقره اى منقش به طلا و مينا و لاجورد بر كعبه گذارد.

13. سلطان مراد عثمانى در دوباره سازى كعبه به سال 1040 هجرى ناودانى از چوب كه بر آن صفحه هاى نقره زرين كارى شده بود نصب كرد.

14. سلطان عبدالمجيد عثمانى در سال 1270 (يا 1273 يا 1276) هجرى قمرى ناودانى يكپارچه از طلا (كه در قسطنطنيه ساخته شده بود) قرار داد كه همچنان باقى است. (حرمين شريفين، ص 54و 63و69؛ كعبه، ص 35؛ تاريخ مكه ص 117؛ احكام حج و اسرار آن، ص 96؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 50؛ تاريخ جغرافيايى مكه معظمه و مدينه طيبه، ص 142)

نايب

(ىِ)

1. كسى كه در حج نيابتى كليه اعمال حج را به نيابت ديگرى انجام مى دهد.

2. كسى كه بعضى از اعمال حج را به نيابت ديگرى انجام مى دهد مثل نيابت براى رمى جمرات يا قربانى و...

نبلاء

(نُ بَ) از نام هاى مدينه است. (حرمين شريفين، ص 119)

نبيذ سقايه

(نَ) آبى است كه در آن خرما يا كشمش مى ريختند تا شيرين شود و حاجيان بنوشند. آميزه اين آب به حدى نبود كه مسكر و حرام باشد (ميقات حج،ش 28، ص 128)

نتف

(نَ) موى بركندن است و در احرام از محرمات است.

نتف الابط

(نَ فُ لْ اِ) ازاله موى زير بغل و در احرام از محرمات است.

نجد

(نَ) بخشى از شبه جزيرة العرب (و قلب صحرا) است و سرزمينى كوهستانى است كه چون نسبت به نقاط مجاور بلندتر است نجد ناميده شد و حدودش به حجاز و يمن و شام و عراق متصل است. نجد موطن آل سعود و منشأ فرقه وهابى مى باشد.

نجر

(نَ) حرارت، رنگ

1. نام زمين مكه است.

2. نام زمين مدينه است. (لغت نامه)

نحر

(نَ)

1. نام مكه به جهت شدت حرارت

2. نام مدينه به جهت شدت حرارت يا رنگارنگى بازارش. (ميقات حج، ش 7، ص 173) (ل)

نخاوله

(نَ وِ لِ) طائفه اى از قبايل عربى اسلامى اصيل و ريشه دار در مدينه منوره هستند كه طوايفى از سادات نيز مخلوط آنهايند و در قسمت جنوب شهر در محله اى به نام محله نخاوله ساكنند و عوام آنان را نخولى خوانند. اين طايفه كه از ديرباز در مدينه طيبه مى زيسته اند و نيز سادات آنها (كه از نسل حسنين (عليهما السلام) هستند) همه از شيعيان اماميه و داراى جمعيتى زياد هستند. نخاوله در زمان عثمانى اتحاديه اى داشتند ولى سعودى ها اتحاديه كشاورزى آنها را منحل نموده و به علت تشيع مورد تحقير و بدرفتارى قرار دادند. نخاوله در ربيع الثانى سال 1346 قمرى قيام نمودند اما سعودى ها آن را سركوب كرده و بيش از هفت هزار نفر را كشتند و بر زنان آنها به عنوان زنان كفار تعدى نمودند. پس از اين نهضت ملى شيعى، آل سعود به تحقير نخاوله اى ها پرداختند و فرمان دادند تا با آنان رفت و آمد و مصاحبت نشود و اجازه كسب و كار نيابند و جز در كارهاى پست و بى ارزش استخدام نگردند. در سال 1371 قمرى نخاوله ها خواستار رفتار منصفانه با خود شدند اما مورد حمله وزير كشور قرار گرفتند. آنها در فقر به سر مى برند و حجاج ايرانى در موسم حج به آنان كمك مادى مى نمودند تا اين كه در اثر تحولات اخير در اوضاع سياسى منطقه، نخاوله اى ها وضع اقتصادى

بهترى يافته اند. در تسميه اينان به تفاوت گفته اند:

1. منسوب به قريه نخله (بين مكه و مدينه) هستند.

2. از نسل ابونخليه سعيد يا لهبى (هر دو از صحابه) هستند.

3. در كشاورزى نخل (در كارگاه گرده افشانى نخل) داراى مهارت هستند. (تاريخ مكه، ص 271 الى 277؛ راهنماى حرمين شريفين، ج 5، ص 144)

نخله

همان (ك) وادى نخله

نخولى

(نَ) يا (ك) نخاوله

نزول منى

(مَ ِ نا) از واجبات افعال حج است كه زائر پس از افاضه از مشعرالحرام روز دهم ذى حجه وارد منى شود تا مناسك آن جا (رمى جمره، ذبح، حلق) را به جاى آورد. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

نساسه

(نَ سّ سِ) از نام هاى مكه است. (لغت نامه ؛ ميقات حج، ش 2، ص 219؛ ش 4، ص 142؛ ش 21، ص 92)

نسك

(نُ سُ) (نَ نِ - نُ) عبادت خدا. هر كارى كه وسيله تقرب به خدا باشد، لكن غالباً در مورد قربانى به كار مى رود. (برهان قاطع؛ مجمع البيان، ج 9، ص 34)

نسكين

يعنى حج و عمره (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

نسى ء

(نَ) انما النسى ء زيادة فى الكفر (توبه 37)

نسى ء (به معناى تأخير و افزودن) جا به جايى بعضى از ماه ها توسط اعراب جاهلى بود كه (تا سال نهم هجرى) طى مراسم خاصى آن را انجام مى دادند (ولى اسلام از آن نهى فرمود) اين كار توسط متصديان ويژه اى صورت مى گرفت كه به آنها «قلامسه» مى گفتند از آن جهت كه گويند اولين كسى كه ماه ها را براى عرب نسى ء مى كرد «قُلَمَّس» نام داشت، و در اين كه هدف از نسى ء و جا به جا كردن ماه ها توسط عرب چه بوده دو نظر وجود دارد:

1. چون عرب در ماه هاى حرام (ذى قعده، ذى حجه، محرم، رجب) كه سه ماه آن پشت سر هم بود، به علت تحريم جنگ و غارت دچار مضيقه مالى مى شد لذا ماه هاى حرام را جا به جا مى كرد به اين نحو كه حرام بودن ماه محرم را به ماه صفر واگذار مى نمود تا فرصتى براى جنگ و كسب غنايم جنگلى پيدا شود.

2. چون عرب مى خواست حج را در هواى مناسب انجام دهد ماه ها را جا به جا مى كرد يعنى از آن جا كه حج بايد در ماه ذى حجه انجام مى شد و گاهى ذى حجه به فصل گرماى طاقت فرساى مكه مى افتاد لذا هم حج گزاران در زحمت بودند و هم به علت نبودن ميوه و پوست در بازار، مبادلات

به نحو مطلوب صورت نمى گرفت ؛ اين بود كه با عمل نسئى كارى مى كردند كه

موسم حج در يك زمان معتدل باشد (تا بتوان با عرضه محصولات، بازار پر رونقى داشت) طبق اين نظر نسئى فقط تأخير يك ماه حرام به ماه ديگر نبود بلكه نوعى كبيسه كردن و تطبيق سال هاى قمرى به سال هاى شمسى (توسط قلامسه) بود به اين نحو كه با توجه به اختلاف ده روز بين سال هاى قمرى و شمسى كه در هر سه سال يك ماه تفاوت مى كرد سال سوم را يك ماه زياد كرده و آن را سيزده ماه مى گرفتند و روى اين حساب مبدأ سال سوم اول ماه صفر مى شد ولى آن را ماه محرم مى ناميدند، و لذا حج اين سال را قهراً در ماه محرم حقيقى انجام مى دادند و با گذشتن دو سال حج در ماه صفر قرار مى گرفت و همچنين تا يك دور تمام گردد. (ميقات حج، ش 3، ص 118 الى 125 ؛ و...)

نسيكه

(نَ كِ)

1. ذبح، قربانى

2. خون قربانى

3. ذبيحه. آن چه كه قربان كنند به منى (لغت نامه)

نشانه

(نِ نِ) آن است كه كفش خود را به خون شتر و قربانى بيالايد و بدان بر كوهان زند تا دانسته شود كه قربانى است و يا رقعه اى مشعر بر اين كه آن قربانى است نويسد و آن را در شتر قربانى گذارد. (لمعه، ج 1، ص 134، و پاورقى)

نصف درهم

پرداختى است در كفاره كشتن جوجه كبوتر توسط شخص مُحِلّ در حرم مجازات هاى مالى در حقوق اسلامى، ص 52)

نفر

(نَ فَ) (نَ) بيرون شدن حاجيان از منى در يوم النفر (لغت نامه) (ع)

نفر اول

بيرون رفتن از منى را به نيت ختم عمل روز دوازدهم (ذى حجه) نفر اول گويند كه بايد پس از ظهر باشد. (تبصرة المتعلمين، ص 198)

نفر ثانى

بيرون رفتن از منى را در روز سيزدهم (ذى حجه) نفر دوم گويند كه پيش از ظهر جايز است. (تبصرة المتعلمين، ص 198)

نقرة الغراب

(نُ رَ تُ لْ غُ)

1. از اسامى مجازى زمزم است (ميقات حج، ش 4، ص 144؛ ش 10،ص 91)

2. از نام هاى مكه است (ميقات حج، ش 4، ص 144؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 63)

نقع

(نَ قَ) گويند اسم است براى ما بين عرفات تا مزدلفه (الاتقان، ج 2، ص 452)

گاه به كعبه

پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود: «نگاه به كعبه از كنار آن، گناهان را نابود مى سازد». (معارف و معاريف)

از آداب كعبه نگاه به آن است. امام صادق (عليه السلام) فرمود: نگاه كردن به خانه كعبه عبادت است (فقه فارسى با مدارك، ج 3، ص 137)

نماز استداره اى

(اِ تِ رِ) نماز جماعت در مسجد الحرام در دايره كعبه.

نماز طواف

نمازى است كه در مراسم حج و عمره بعد از انجام عمل طواف هاى (زيارت و نساء) مى خوانند. نماز طواف از واجبات (غير ركنى) است و نمازى دو ركعتى است بدون اذان و اقامه كه (به طور بلند يا آهسته) در مسجد الحرام در پشت و نزديك مقام ابراهيم ادا مى شود به طورى كه مقام ابراهيم بين نمازگزار و خانه كعبه قرار گيرد و در صورت (ازدحام جمعيت) و عدم امكان اداى آن به اين حالت فرموده اند كه در يكى از دو طرف و نزديك مقام ابراهيم نماز به جاى آورده شود. نماز طواف دو گونه است:

نماز طواف زيارت

اين نماز بعد از انجام«طواف زيارت» بايد ادا شود. اين نماز:

1. در عمره (تمتع و مفرده) ، سومين عمل است و با لباس احرام خوانده مى شود.

2. در حج تمتع، هشتمين عمل است و بدون لباس احرام خوانده مى شود و براى اداى آن از روز دهم تا دوازدهم (و در مواردى تا آخر) ذى حجه فرصت هست.

نماز طواف نساء

اين نماز بعد از انجام «طواف نساء»

بايد ادا شود. اين نماز:

1. در عمره مفرده (1) هفتمين عمل است كه بدون لباس احرام خوانده مى شود و با انجام آن عمره مفرده پايان مى پذيرد.

2. در حج تمتع يازدهمين عمل است كه بدون لباس احرام خوانده مى شود و براى اداى آن از روز دهم تا دوازدهم (و در مواردى تا آخرى) ذى حجه فرصت هست.

مستحبات نماز

بعد از طواف فوراً به جاى آوردن

بعد از حمد ركعت اول، سوره توحيد خواندن

بعد از حمد ركعت دوم، سوره كافرون خواندن

بعد از نماز، حمد و ثناى خداوند متعال به جاى آوردن

بعد از نماز، بر معصومين (عليهم السلام) صلوات فرستادن

بعد از نماز، حجر الاسود را لمس كردن و آن را بوسه زدن

بعد از نماز، قبولى اعمال را از درگاه پروردگار طلب نمودن

بعد از نماز، از زمزم نوشيدن و به سر و پشت و شكم پاشيدن

همراه نماز

به مفهوم كلامى از امام سجاد (عليه السلام) بايد توجه داشت كه با نماز در مقام ابراهيم از اين پس بايد نمازهاى ابراهيمى بر پا داشت و با نماز بينى شيطان را به خاك ماليد.

نماز طواف زيارت

(ك) نماز طواف

نماز طواف نساء

(ك) نماز طواف

نمرات

(نَ مِ) نشانه هاى حرم كه بالاى كوه نمره منصوب است (بروشور«حقيقت حج) ».

نمره

(نَ مَ رِ) (نَ رِ) نام كوهى (يا ناحيه اى) است در حد عرفات و يكى از حدود حرم مكه است كه نشانه هاى حرم بر آن نصب است و بدون احرام نمى توان از آن جا وارد مكه شد. نمره از حدود عرفات هست ولى جزء موقف نيست.

همراه نمره

به مفهوم كلامى از امام سجاد (عليه السلام) هنگام ديدار از وادى نمره بايد قصد آن كرد كه از اين پس كسى را امر نكنند مگر اين كه خود بدان عامل باشند و كسى را از كارى نهى نكنند مگر آن كه خود ، آن فعل را ترك كرده باشند.

نواخله

(نَ خِ لِ) شهرت ديگرى از (ك) نخاوله (ميقات حج، ش 17، ص 158 و 159)

نوحاجى

در تأليفات فقه فارسى به كسى گفته اند كه حجة الاسلام را به جاى آورد. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

از آداب كعبه آن است كه داخل خانه كعبه شود، خصوص اگر نوحاجى باشد. (فقه فارسى با مدارك، ج 3، ص 137)

نيابت

(بَ)

1. نايب بودن (جانشينى) در انجام حج.

2. نايب بودن (جانشينى) در انجام برخى از اعمال حج به خاطر مشقت و حرج آن براى زائر مثلا در سعى يا طواف يا رمى يا قربانى.

1. در عمره تمتع اين نماز نيست.

و

واجبات حج

احكام حج. اعمال حج. امور واجبى كه در زيارت خانه خدا و در مراسم و مناسك حج بايد رعايت شوند؛ مثل واجبات احرام، تقصير (حلق) ، رمى، سعى، طواف، عرفات، قربانى، مشعر، منى، نماز طواف.

واجبات عمره

احكام عمره. اعمال عمره. افعال عمره. امور واجبى هستند كه در زيارت بيت الله و در مراسم عمره (تمتع و مفرده) بايد رعايت گردند؛ مثل واجبات احرام، تقصير، سعى، طواف، نماز طواف.

واجب الحج

(جِ بُ لْ حَ جّ) شخص داراى امكانات مالى و جسمى و امنيتى در حدى كه حجة الاسلام بر او واجب شود. كسى كه براى زيارت بيت الله الحرام مستطيع است. داراى (ك) استطاعت.

وادى

از نام هاى مكه است (ميقات حج، ش 4، ص 138؛ تاريخ و آثار اسلامى، ص 36)

وادى ابراهيم

شهر مكه در بستر وادى ابراهيم قرار دارد كه از شمال شرقى به جنوب غربى كشيده مى شود و پس از آن كه از مسجدالحرام گذشت وادى مسفله ناميده مى شود. (دايرة المعارف فارسى، ذيل مكه)

وادى ابى جيده

(جَ دِ) همان (ك) وادى بطحان

وادى بطحان

(بَ طِ) (بَ بُ) مشهور به وادى ابى جيده از وادى هاى مدينه است ابتداى آن نزديك ماجشويه و آخر آن نزديك مسجد فتح مى باشد. از پيامبر اكرم نقل شده كه بطحان بركه اى از بركه هاى بهشت است. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 395)

وادى جمع

همان (ك) مشعر الحرام

وادى جن

(جِ نّ) محلى نزديك مدينه كه پريان در آن جا اسلام آوردند. (لغت نامه)

وادى الحرم

(ىُ لْ حَ رَ) از نام هاى مكه است (تاريخ مكه، ص 15)

وادى حصون النيق

(ح نُ نّ) مساحت ما بين مسجد شجره تا مسجد ذو قبلتين را گويند (سيرى در اماكن سرزمين وحى، ص 12)

وادى رانونا

مساحت ما بين شرق مدينه و جنوب آن را گويند. وادى رانونا جزئى از قبا در قطاع جنوبى به شمار مى رود و مسجد جمعه در بنى سالم كه پيامبر اكرم نخستين نماز جمعه را در آن برگزار كرد در ميان اين وادى قرار داشته

است. (سيرى در اماكن وحى، ص 12؛ مدينه شناسى، ج 1، ص 25؛ تاريخ و آثار اسلامى)

وادى سيل

همان (ك) قرن المنازل

وادى عرفات

همان (ك) عرفات

وادى عقيق

اطلاقى است براى چند وادى در

عربستان. (و هر وادى را كه سيل بشكافد و وسعت دهد عقيق گويند)

1. ميقاتى است در شمال شرقى مكه (به فاصله تقريبى 94 كيلومترى) اوايل اين ميقات را از سمت عراق «مسلخ» و اواسط آن را «غمره» و اواخر آن را «ذات عرق» گويند، و اين جا (بطن عقيق) ميقات اهل عراق و نجد و كسانى است كه از اين راه عازم مكه هستند و فرموده اند افضل آن است كه از مسلخ احرام بندند. (توضيح مناسك حج، ص 33؛ فقه فارسى با مدارك، ص 84)

2. دره اى است در غرب مدينه و راه مدينه از آن مى گذرد. اين وادى پس از باران هاى سنگين چندان پر آب مى شد كه آن را به فرات تشبيه كردند. پيامبراكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) عقيق را دوست مى داشت. و آن را«وادى مبارك» مى خواند. اين وادى به بخش هاى صغير و كبير و اكبر تقسيم شده است و قسمت اكبر آن در دست حضرت على اميرالمؤمنين (عليه السلام) بود و حضرت چاه هايى در آن حفر نمود و اين چاه ها در منطقه شجره كنونى قرار داشته و به همين جهت مسجد شجره به مسجد آبار و يا ابيار على معروف است. (تاريخ و آثار اسلامى، ص 359؛ دايرة المعارف فارسى، ذيل عقيق)

وادى غير ذى ذرع

ربنا انى اسكنت من ذريتى بواد غير ذى ذرع (ابراهيم 37)

وادى بى كشت و ذرع وادى مكه يعنى ابطح است كه در آن زمان در وادى مكه آب و زراعتى وجود نداشت. اما همين وادى غير قابل كشت كه شاهد كمال

بندگى و طاعت حضرت ابراهيم (عليه السلام) در برابر خداى تعالى بود به بركت وجود حضرت اسماعيل و به دعاى حضرت ابراهيم (وارزقهم من الثمرات ابراهيم 37) جداى از جنبه مقدس ترين مكان عبادى عالم، داراى آب و كشت شد و چهره اى آبادان يافت.

وادى فاطمه (س)

در 85 كيلومترى شمال غربى مكه نرسيده به محدوده حرم قرار دارد و در آن چشمه هاى فراوان و نحلستان هاى زيادى است. سنگ هاى معدنى بسيار عالى اين وادى در تعميرات و نوسازى مسجد النبى و مسجدالحرام در سطح گسترده اى مورد استفاده قرار گرفته است. اكثر آب هاى گوارايى كه در ظروف پلاستيكى در ايام حج به زائران خانه خدا داده مى شود از همين وادى تهيه شده و نام وادى فاطمه نيز بر آن ديده مى شود. (راهنماى حرمين شريفين،ج 5،ص 265؛ احكام حج و اسرار آن، ص 81؛ با راهيان قبله، ص 174)

وادى فخ

همان (ك) فخ

وادى قرن

همان (ك) قرن المنازل

وادى مأزمين

همان (ك) مأزمين

وادى مبارك

همان (ك) وادى عقيق (2)

وادى محرم

همان (ك) قرن المنازل

وادى محسر

پهمان (ك) محسر

وادى محصب

همان (ك) محصب

وادى مسفله

(1) (مَ فَ لِ) ادامه (ك) وادى ابراهيم

وادى مشعر

همان (ك) مشعر الحرام

وادى منى

همان (ك) منى

وادى النار

همان (ك) محسر

وادى نخله

(نَ لِ) مكانى است در شرق مكه. ميقاتى است براى عمره مفرده از داخل مكه.

وادى يلملم

همان (ك) يلملم

واقم

(قِ) زمين سنگلاخى كه از حدود حرم مدينه است در شرق (مناسك ص 205؛ دايرة المعارف تشيع، ذيل حره) .

والده

از القاب مكه است چون زوار و حجاج پس ازقضاى مناسك حج ( به آن جا عود و رجوع) مراجعت مى كنند. (ميقات حج، ش 21، ص 123)

وشاح

(وِ) رداء. قطعه اى از احرام كه محرم به دوش مى افكند (ميقات حج، ش 5، ص 50،و...)

وصائل

1. از بهترين پارچه هاى بافت يمن كه تبع كعبه را با آن پوشاند. (تاريخ مكه، ص 59)

1. مِ (ضبط دايرة المعارف فارسى ذيل مكه) مَ (ضبط سفرنامه ابن جبير، ص 147) .

2. چون پوشش كعبه با رنگ هاى گوناگون و وصله وصله بود عرب آن را وصائل ناميده است (احكام حج و اسرار آن، ص 106)

وصيت حج

يعنى كسى وصيت كند كه ديگرى از جانب او حج كند. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

وقت احرام

مراد وقت مجاز براى محرم شدن است. اين زمان در:

1. عمره مفرده، طول ايام سال است (بجز ايام اختصاصى حج) .

2. عمره تمتع، طول ماه هاى شوال و ذى قعده و نه روز اول ذى حجه تا پيش از ظهر است.

3. حج، طول ماه هاى شوال و ذى قعده و نه روز اول ذى حجه تا پيش از ظهر (و در حج تمتع از بعد از اتمام عمره تمتع) .

وقت احلال

وقت بيرون شدن از احرام (لغت نامه، ذيل حل)

وقت اختيارى

در اصطلاح مراسم حج:

1. وقت اختيارى عرفات، وقت وقوف اختيارى در عرفات است، يعنى از روز نهم ذى حجه تا غروب شرعى همين روز براى شخص مختار.

2. وقت اختيارى مشعر، وقت وقوف اختيارى در مشعر است، يعنى از شب دهم ذى حجه تا طلوع آفتاب براى شخص مختار. (رساله نوين، ج 1،ص 245؛ توضيح مناسك، ص 111)

وقت اضطرارى

در مراسم حج:

1. وقت اضطرارى عرفات، وقت وقوف اضطرارى در عرفات است، يعنى شب عيد قربان براى شخص معذور.

2. وقت اضطرارى اول مشعر، وقت وقوف اضطرارى در مشعر است، يعنى شب عيد قربان براى شخص معذور از توقف بين الطلوعين.

3. وقت اضطرارى دوم مشعر، وقت وقوف اضطرارى در مشعر است، يعنى از طلوع آفتاب تا ظهر روز عيد قربان حتى به مقدار اندك براى شخص معذور. (رساله نوين، ص 245)

وقت حج

زمان انجام عبادت و مراسم حج است. و طول ماه هاى شوال و ذى قعده و نه روز اول ذى حجه تا پيش از ظهر است براى محرم شدن (1) و تا روز دوازدهم (يا سيزدهم) ذى حجه است براى انجام حج (و براى برخى از اعمال حج تا آخر ذى حجه) .

وقت عمره

زمان انجام عبادت و مراسم عمره است در:

1. عمره مفرده، طول ايام سال است (بجز ايام اختصاصى حج) .

2. عمره تمتع، طول ماه هاى شوال و ذى قعده و نه روز اول ذى حجه تا (پيش از ظهر ) است.

وقفه عرفيه

(عَ رَ ىَّ) درنگ (وقوف) در عرفات است (سفرنامه ابن جبير، ص 171)

وقوف

(وُ) در اصطلاح حج، مراد توقف است در چند مكان به ترتيب:

1. وقوف عرفات

2. وقوف در مشعر

3. وقوف در منى

وقوف اختيارى

در اصطلاح حج، مراد:

1. وقوف اختيارى عرفات است. (ك) وقوف در عرفات

2. وقوف اختيارى مشعر است. (ك) وقوف در مشعر

وقوف اضطرارى

در اصطلاح حج، مراد:

1. وقوف اضطرارى عرفات است. (ك) وقوف در عرفات

2. وقوف اضطرارى مشعر است. (ك) وقوف در مشعر

وقوف در عرفات

فاذا افضتم من عرفات... (بقره 198) .

وقوف در عرفات عبارت است از توقف ( و ماندن) در صحراى عرفات. (2) و وقوف در عرفات از واجبات ركنى حج است و دومين واجب از مراسم حج است كه پس از احرام در ميقات و آمدن به عرفات انجام مى پذيرد. و

1. در حج تمتع بعد از اتمام عمره تمتع است تا هنگامى كه بتوان خود را براى بعد از ظهر نهم ذى حجه به وقوف اختيارى عرفات رسانيد.

2. رجوع كنيد به «عرفات».

كيفيت وقوف در عرفات (كه موقف اول در مراسم حج است) مى تواند در حالات مختلفى باشد، چون راه رفتن، پياده بودن، نشسته بودن، سواره بودن، خوابيده بودن (البته در قسمتى از وقت وقوف) . وقوف در عرفات را در دو وقت مى توان انجام داد كه تنها يك مقدار از اين زمان ركن است (و اگر در اين يك مقدار زمان وقوف صورت نگيرد حج باطل مى شود) كه عبارت است از:

وقوف اختيارى، ماندن در عرفات است از اول ظهر عرفه (روز نهم ذى حجه) تا غروب شرعى اين روز براى شخصى كه مختار است.

وقوف اضطرارى، ماندن در عرفات است در شب عيد قربان (شب دهم ذى حجه) از غروب شرعى تا طلوع فجر براى شخصى كه مضطر است (يعنى كسى كه تمكن ماندن در عرفات را از ظهر تا غروب روز نهم ذى حجه نداشته است) و اين وقوف اضطرارى عرفات را «اضطرارى شبانه» هم گويند.

مستحبات وقوف

نيت به زبان آوردن

رو به قبله

به سر بردن

با وضو به سر بردن

در نمره قرار گرفتن

در حال گريه بودن

زير آسمان به سر بردن

به حالت ايستاده بودن

با همسفران به سر بردن

به خيرات اقدام كردن

- از شيطان به خدا پناه بردن

يادآورى گناه و استغفار نمودن

حمد و ثناى الهى را به جاى آوردن

زيارت حضرت سيدالشهداء را خواندن

بر پيامبر اكرم و آل او صلوات فرستادن

عطاياى الهى را يادآورى و شكرگزارى كردن

حاجات دنيايى و آخرتى را از خداوند خواستن

هفتاد مرتبه از خداوند تقاضاى بهشت نمودن

براى خود و والدين خود و ديگران دعا كردن

ذهن خود را از مانع توجه به خداوند دور داشتن

قبل از زوال (يعنى نزديك ظهر) غسل به جاى آوردن

دعاى عرفه امام حسين و امام سجاد (عليه السلام) را خواندن

توفيق زيارت كردن هر ساله كعبه را از درگاه الهى طلب نمودن

دو نماز ظهر و عصر را در اول وقت به يك اذان و دو اقامه به جاى آوردن

سُوَرى از قرآن مجيد را (مانند سوره هاى توحيد و ناس و فلق) تلاوت نمودن

آياتى از قرآن مجيد را كه در آنها حمد و تسبيح و تكبير و اسماى نيكوى الهى است قرائت كردن

هر يك از اذكار « الله اكبر، لا اله الا الله، الحمدلله، سبحان الله، ماشاءالله و لاقوة الا بالله، اللهم صل على محمد و آل محمد» را صد مرتبه گفتن.

در طرف پايين چپ كوه (نسبت به كسى كه از مكه مكرمه به سوى عرفات مى آيد) در زمين هموار قرار گرفتن.

همراه عرفات

به مفهوم كلامى از امام سجاد (عليه السلام) در عرفات بايد به معرفت خداوندى رسيد و به اين فكر بايد بود كه نامه كارها و كتاب اعمال نزد خداوند است و او بر پنهانى

ها آگاه است. (تفسير نمونه ؛ مجمع البيان؛ تبصرة المتعلمين، ص 183؛ لمعه، ج 1، ص 128؛ احكام حج و اسرار آن، ص 237؛ ميقات حج، ش 12، ص 164؛ و...) .

وقوف در مشعر

فاذا افضتم من عرفات فاذكروا الله عند المشعر الحرام (بقره 198) .

وقوف در مشعر، عبارت است از توقف (و ماندن) در بيابان مشعر. (1) و وقوف در مشعر از واجبات ركنى حج است و سومين واجب از مراسم حج است كه (پس از وقوف در عرفات) با حركت از عرفات و آمدن به مشعر

1. رجوع كنيد به «مشعر الحرام».

الحرام صورت مى گيرد به اين ترتيب كه در حال احرام بعد از غروب شرعى روز عرفه (نهم ذى حجه) از عرفات به سمت مشعر حركت مى كنند. كيفيت وقوف در مشعر (كه موقف دوم است) مى تواند در حالات مختلفى باشد چون: راه رفتن، پياده بودن، نشسته بودن، سواره بودن، خوابيده بودن (البته در قسمتى از وقت وقوف) .

وقوف در مشعر را در سه وقت مى توان انجام داد كه تنها يك مقدار از اين زمان ركن است (و اگر در اين يك مقدار وقت، وقوف صورت نگيرد حج باطل مى شود) كه عبارت است از:

وقوف اختيارى؛ ماندن در مشعر است از شب دهم ذى حجه ( شب عيد قربان) تا طلوع آفتاب براى شخص مختار.

ركن واجب اين وقوف از طلوع فجر است تا طلوع آفتاب (و مدت قبل از آن واجب غير ركنى است) .

وقوف اضطرارى اول؛ ماندن در مشعر است در مقدارى از شب عيد قربان (شب دهم ذى حجه) براى شخص مضطر و معذور چون پير و مريض و كسى

كه كار ضرورى دارد ( و به اين ترتيب قبل از طلوع آفتاب به منى مى روند) اين وقوف را«اضطرارى شبانه» هم مى گويند.

وقوف اضطرارى دوم؛ ماندن در مشعر است بعد از طلوع آفتاب روز عيد قربان (دهم ذى حجه) تا پيش از ظهر براى شخص مضطر يعنى كسى كه از روى فراموشى يا عذر ديگرى از وقوف ما بين طلوع فجر تا طلوع آفتاب متمكن نشده است. اين وقوف را«اضطرارى روزانه» هم مى گويند.

مستحبات وقوف

با وضو بودن

به حال احيا بودن

دعاى مشلول خواندن

هفتاد عدد سنگريزه برداشتن (1)

در دامنه كوه و رو به قبله بودن

حمد و ثناى پروردگار را به جاى آوردن

نعمت ها و عظمت و بلاى الهى را به نظر آوردن

دعاى «اللهمَّ انى اسئلك ان تجمع...» را خواندن

دعاى «اللهم ارحم موقفى...» را در تل سرخ خواندن

پا برهنه در بالاى كوه قزح قدم زدن و ذكر خداوند نمودن

در حق خود و والدين و اولاد و اهل و مال ديگران دعا كردن

براى ائمه و تعجيل فرج دعا كردن و از اعداى ايشان بيزارى جستن

در وسط وادى مشعر الحرام و در طرف سمت راست جاده جاى گزيدن

نمازهاى مغرب و عشا را به يك اذان و دو اقامه بدون فاصله به جاى آوردن

هر يك از اذكار« الله اكبر، الحمدلله، سبحان الله، لا اله الا الله، اللهم صل على محمد و آل محمد» را صد بار گفتن

نزديك طلوع آفتاب بر بالاى كوه ثبير هفت مرتبه اعتراف به گناهان و هفت مرتبه استغفار كردن

پيش از طلوع آفتاب كوچ كردن و تا طلوع آفتاب از وادى محسر خارج نشدن

با آرامش و وقار و ذكر و استغفار راه افتادن و در وادى

محسر هروله كردن

همراه مشعر

به مفهوم كلامى از امام سجاد (عليه السلام) به هنگام برداشتن ريگ در مزدلفه (مشعر) بايد قصد كناره گيرى از گناه و نادانى و استوارى بر دانش و عمل را داشت و با گذشتن از مشعر الحرام بايد دل را به نشانه شعار تقوا و خوف از خدا نشانه گذارى كرد.

وقوف در منى

عبارت است از توقف (بيتوته) كردن در وادى منى. (2) وقوف در منى از واجبات غير ركنى حج است و دوازدهمين واجب از مراسم حج (3) است كه پس از حركت از مشعرالحرام بعد از طلوع آفتاب روز دهم ذى

1. 49 ريگ براى رمى جمرات و 21 ريگ جهت ذخيره.

2. رجوع كنيد به«منى».

3. و در«حج افراد» يازدهمين واجب.

حجه و آمدن به وادى منى صورت مى گيرد و زمان وقوف (بيتوته) در منى از غروب شرعى تا نيمه شب است در هر يك از دو (يا سه) شب:

شب هاى يازدهم و دوازدهم: حجاج چه آنها كه براى ادامه اعمال حج از منى به مكه رفته اند و چه آنها كه نرفته اند و در منى باقى مانده اند بايد شب هاى يازدهم و دوازدهم ذى حجه را در منى باشند و بنابراين آنها كه به مكه رفته اند بايد قبل از غروب به منى باز گردند.

شب سيزدهم: اگر حاج نتواند تا غروب روز دوازدهم ذى حجه از منى خارج شود در اين صورت بايد شب سيزدهم را هم در منى وقوف (بيتوته) كند و در روز سيزدهم رمى جمرات ثلاثه نموده از منى خارج شود.

همراه منى

به مفهوم كلامى از امام سجاد (عليه السلام) در رفتن به منى بايد قصد آن داشت

كه بعد از اين از دست و زبان و دلمان براى مردم ايمنى باشد.

وقوف سه گانه

مراد است از:

1. وقوف در عرفات

2. وقوف در مشعر

3. وقوف در منى

وقوف عرفات همان (ك) وقوف در عرفات

وقوف مشعر همان (ك) وقوف در مشعر

وقوف منى همان (ك) وقوف در منى

وقوفين

(و فَ)

1. وقوف عرفات و وقوف در مشعر را گويند.

2. وقوف اختيارى و وقوف اضطرارى را گويند.

وهابيان

همان (ك) وهابيه (دايرة المعارف فارسى)

وهابيه

(وَ هّ ىِّ) مذهبى نو ساخته به نام اسلام و حاكم در سرزمين (ك) عربستان سعودى.

ه

هجرت

مراد آمدن رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) از مكه به مدينه است. آن جناب بر اثر شدت آزار كفار و مشركين مكه اين شهر را در پنجشنبه اول ربيع الاول سال چهاردهم بعثت به سمت مدينه ترك كردند و در دوازدهمين روز ماه ربيع الاول (به قولى) وارد قبا شدند و پس از اندك توقفى با پيوستن حضرت امير على (عليه السلام) و همراهانش (فواطم ثلاثه) به اتفاق وارد مدينه گرديدند.

هدى

(هَ دْ) جعل الله الكعبة البيت الحرام قياماً للناس و الشهر الحرام و الهدى و القلائد (مائده 97) هدى قربانى مخصوص بيت الله الحرام است (حيوانى كه در حج براى قربانى به مكه فرستند) .هدى در قرآن در رديف كعبه و ماه حرام، وسيله زندگى مردم معرفى شده و معلوم مى شود كه هدى قسمتى از اعمال حج است و به شئون خانه خدا بستگى دارد. هدى در مراسم حج در منى قربانى مى شود و در مراسم عمره كه قربانى مستحب است، در مكه قربانى مى شود ( در كنار مسجد در«حزوره» در كنار مروه كه البته امروزه اين امكان وجود ندارد) وجه تسميه هدى را از آن جهت گفته اند كه:

1. قربانى به خانه كعبه اهدا مى گردد.

2. قربانى به سوى كعبه و حرم سوق داده و هدايت مى گردد.

هدى تحلل

(هَ دْ ىِ تَ حَ لُّ لْ) قربانى كه مصدود يا محصور مى كند و از حال احرام بيرون مى شود. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

هدى تمتع

( تَ مَ تُّ) قربانى زائر است در حج تمتع، هدى المتعه، دم المتعه. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

هدى السياق

( سّ) همان (ك) هدى القران

هدى القران

( لْ قِ) هدى السياق. شترى است كه زائر در حج قران با خود براند، و همين راندن است كه وجه تسميه هدى السياق است (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

هدى متعه

( مُ عِ) همان (ك) هدى تمتع

هدى مندوب

( مَ) هر قربانى است بر زائر كعبه كه واجب نباشد. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

هدى واجب

قربانى واجب است بر زائر كعبه، مانند قربانى در حج تمتع و قربانى كه به نذر و يا به عنوان جزا (مانند كفاره) واجب گردد، و نيز قربانى در هدى القران كه به اشعار و تقليد واجب گردد. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

هدى للعالمين

(هُ دَ نْ لِ لْ لَ) ان اول بيت وضع للناس للذى ببكة مباركا و هدى للعالمين (آل عمران 96)

هدى للعالمين صفتى است كه كعبه به آن متصف است، چرا كه دلالت و هدايت جهانيان است به سوى خداوند و قبله جهانيان است، و بدين گونه آنان را به جهت نمازشان هدايت مى كند. با حج و طواف آن به سوى جنت هدايت مى كند و دلالت بر وجود خداى يكتا و صدق رسالت پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) مى كند.

آرى كعبه عامل هدايت است و هدايتش به ساكنين مكه و يا به حجاجى كه از دور و نزديك به زيارت آن مى آيند محدود نمى شود و همه جهانيان را در بر مى گيرد و حتى محدود به دوران اسلام هم نمى شود. و قبل از بعثت پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) هم على رغم آن كه مراسم حج آلوده به خرافات و نادرستى ها بود، مع ذلك جلو پاره اى از كج روى ها را مى گرفت و جايگاه هدايت بود. كعبه مسلمانان را به سعادت دنيوى كه همان وحدت كلمه و يگانگى امت باشد رهبرى مى كند و غير مسلمانان را هم بيدار مى كند تا به نتايج وحدت اسلامى و هماهنگى قواى مختلف و متشتت آن پى برده از خواب غفلت بيدار شوند.

(ميقات حج، ش 4، ص 156؛ نگرشى اجتماعى به كعبه و حج از ديدگاه قرآن، ص 40) .

هذراء

( هَ) از نام هاى مدينه است به جهت زيادى شدت گرمايش يا به جهت زيادى آب هايش. (ميقات حج، ش 7، ص 173) .

هروله

(هَ وَ لِ) نوعى كوتاه قدم برداشتن همراه با تكان دادن شانه هاست كه انجام آن مستحب است در فاصله اى از (ك) سعى بين صفا و مروه.

هزمه اسماعيل

(هَ مِ ءِ) از نام هاى زمزم است. (ميقات حج، ش 10، ص 91) .

هزمه جبرئيل

از اسامى زمزم است چون جبرئيل آن را معرفى نمود. (حرمين شريفين، ص 23، ثواب اعمال حج، ص 35) .

هزمه ملك

( مَ لَ) از اسماى زمزم است. (ميقات حج، ش 5، ص 140؛ ش 10،ص 90) .

هفت تكبير

هفت بار تكبير گفتن در سعى (از اعمال حج) . پس از ايستادن در صفا هفت بار تكبير گويند. (فرهنگ فارسى) .

هفت تهليل

هفت بار تهليل گفتن در سعى (از اعمال حج) .پس از ايستادن در صفا هفت بار تهليل خدا كنند. (فرهنگ

فارسى) .

هفت سنگ

رمى هفت سنگ از واجبات حج است. (فرهنگ اصطلاحات و تعريفات نفايس الفنون) .

هفت شوط

1. هفت بار گرديدن به دور خانه كعبه در طواف.

2. هفت بار رفت و آمد كردن بين صفا و مروه در سعى.

هفت مسجد

همان (ك) مساجد سبعه.

هى بركه

از اسامى زمزم است. (ميقات حج، ش 10، ص 91) .

ى

يثرب

(ىَ رِ) و اذا قالت طائفة منهم يا اهل يثرب. (احزاب 13)

يثرب نام مدينه (مدينة الرسول) قبل از هجرت رسول الله به آنجا بوده است (و به اقوالى ديگر نام ناحيه اى از مدينه بود يا نام ناحيه اى كه مدينه جزو آن بود) و رسول خدا اسم يثرب را دوست نداشت و پس از ورود به آن فرمودند اين كلمه به كار برده نشود و آن را طابه و يا طيبه ناميدند. در وجه تسميه يثرب به اختلاف گفته اند:

1. از ماده «ثَرَبَ» است به معناى عيب و فساد.

2. از ماده «تَثريب» است به معناى جبران و مؤاخذه به واسطه گناهى كه انجام شده.

3. مأخوذ از نام شخص غير موحدى است كه اين شهر را بنا كرد. از نام يثرب از نژاد ارم بن سام بن نوح (تاريخ و آثار اسلامى، ص 173؛ تاريخ تحليلى اسلام، ص 97؛ ميقات حج، ش 6 و7 ص 91، ص 174؛ الاتقاق، ج 2، ص 452؛ و...) .

يرمرم (ىَ رَ رَ) همان (ك) يلملم.

يك خون قربانى كردن است در كفارات حج. انواع حيواناتى كه در كفارات احرام و حرم مقرر شده عبارتند از شتر و گاو و گوسفند، و در بعضى موارد كه مطلقاً فرموده اند يك خون بر عهده مرتكب (عليه دم) است با قربان كردن گوسفند امتثال مى شود. (مجازات هاى مالى در حقوق اسلامى ص 53) .

يك درهم پرداختى است در كفارات احرام و حرم.

1. كفاره شكستن تخم كبوترى است (كه در آن جوجه اى باشد كه بجنبد) توسط شخص محرم در حرم.

2.

كفاره كشتن كبوتر است توسط شخص محل در حرم ( مجازات هاى مالى در حقوق اسلامى، ص 52) .

يك ربع پرداختى است در كفارات و آن كفاره شكستن تخم كبوترى است (كه در آن جوجه اى باشد كه بجنبد) توسط شخص محل در حرم (مجازات هاى مالى در حقوق اسلامى، ص 52) .

يك شتر

كفاره ارتكاب عملى است كه از محرمات احرام باشد مانند بوسيدن زن، آميزش جنسى، استمنا، سوگند دروغ در مرتبه سوم، نگاهى كه سبب خروج منى شود. (گزيده اى از مسائل و فرهنگنامه حج، ص 46 و 70) .

يك گاو

كفاره ارتكاب عملى است كه در محرمات احرام باشد، مانند سوگند دروغ در مرتبه دوم، كندن درخت بزرگ حرم. (گزيده اى از مسائل و فرهنگنامه حج، ص 46 و 70) .

يك گوسفند

كفاره ارتكاب عملى است كه از محرمات احرام باشد مانند استعمال بوى خوش، ترك بيتوته منى،

پوشاندن سر براى مردان، پوشيدن صورت براى زنان (به نظر بعضى فقها) پوشيدن لباس دوخته براى مردان، خارج كردن خون از بدن، چيدن همه ناخن هاى دست، چيدن همه ناخن هاى پا، چيدن همه ناخن هاى دست و پا در يك نوبت، سايه بر سر قرار دادن در حال سير براى مردان، روغن معطر ماليدن، سوگند دروغ در مرتبه اول، سوگند راست در مرتبه سوم، كندن و بريدن درخت كوچك حرم، كندن موى زير بغل ها و... (گزيده اى از مسائل و فرهنگنامه حج، ص 46 و 70) .

يلملم

(ىَ لَ لَ) يا «الملم» يا «ململم» يا «يرمرم» از كوه هاى تهامه است. و وادى يلملم در جنوب شرقى مكه به فاصله تقريبى 94 (و از راه جديد 54) كيلومترى از ميقات هاى عمره (تمتع و مفرده) است. براى اهل يمن و كسانى كه از اين راه عازم مكه اند. (ميقات حج، ش 6، ص 150؛ ش 19، ص 102؛ ش 23، ص 118؛ لغت نامه؛ و...) .

يمين الله

(ىَ نُ لّا) عنوان حجرالاسود در روايات (ميقات حج، ش 31، ص 147؛ سفرنامه ابن جبير، ص 126) .

ينبع

(ىَ بُ) همان (ك) ينبوع.

ينبوع

(ىَ) يا«ينبع» (چشمه) قريه اى است در حدود دويست كيلومترى راه مدينه به مكه، و از آن جا كه اين قريه چشمه ها و آب هاى فراوان دارد به اين نام شهرت يافته است. در اين جا مسجدى ساخته بودند كه طبق نقل، رسول الله در آن نماز گزاردند، و ينبع هنگام تقسيم فَىْ ء توسط نبى اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) سهم حضرت على (عليه السلام) شد و آن حضرت با حفر چاه هايى به ايجاد نخلستان پرداخت و درآمد حاصله را به يتيمان و مستمندان بنى هاشم اختصاص داد. آن حضرت تا قبل از خلافت عمدتاً در ينبع سكونت داشت و به كار مشغول بود. ينبع در دست بنى الحسن بود و امروزه اين جا يكى از زيارتگاه هاى مهم (ولى فراموش شده) است، چرا كه چند تن از اولاد ائمه و سادات جليل القدر در آن مدفون هستند كه معروف ترين آنان عبارتند از:

1. عمر الاطراف آخرين فرزند حضرت امير (عليه السلام) است كه فردى با تقواو با فضيلت بود.

2. على اصغر، نوه امام حسين و كوچك ترين فرزند امام سجاد (عليه السلام) است.

3. داود بن محمد، از نوادگان حضرت ابوالفضل عباس (عليه السلام) كه در مكه و مدينه عليه جور و ستم حكومت برخاست و در اين جا به شهادت رسيد.

4. احمد بن على، از نوادگان محمد حنيفه كه در اين جا به شهادت رسيد. (تاريخ و آثار اسلامى،ص 158؛راهنماى حرمين شريفين ،ج 5،ص 236)

يندد

(ىَ دَ) از اسامى مدينه است. (لغت نامه؛حرمين شريفين،ص 119؛ميقات حج،ش 7،ص 174)

يندر

(ىَ دَ) از اسامى مدينه است. (حرمين شريفين، ص 119؛ ميقات حج، ش 7،ص 174)

يوم استفتاح

(اِ تِ) يا«يوم افتتاح» روز پانزدهم رجب را گويند از آن جهت كه در اين روز درب كعبه را به روى زائران مى گشودند (و در اقوال ديگر به جهت گشوده بودن درهاى آسمان در اين روز يا گشوده بودن درهاى رحمت الهى در اين روز) .

يوم افتتاح

همان (ك) يوم استفتاح

يوم الاكارع

(ىَ مُ ل اَ رِ) يا «يوم الاكرع» روز دوازدهم ذى حجه را گويند چون در اين روز حاجيان «اكارع» (جمع كراع به معنى پاچه) شتران و گوسفندان را مى پزند. (امام شناسى، ج 6، ص 224؛ ناسخ التواريخ، حضرت رسول، ج 4، ص 30)

يوم الاكرع

( ل اَ رُ) همان (ك) يوم الاكرع

يوم التحصيب

( تَّ) يوم الحصبه. روز نفرثانى (يعنى روز13ذى حجه) را گويند. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق)

يوم الترويه

( تَّ ىِ) روز هشتم ذى حجه را گويند كه روز قبل از آغاز شروع اعمال حج است و معمولا در اين روز حجاج (جهت رسيدن به موقع به عرفات) احرام بسته و به عرفات مى روند و در وجه تسميه آن به تفاوت گفته اند كه از ريشه:

1. تروى، به معنى فكر كردن است و حضرت خليل الله به

جهت خواب در باب قربانى فرزند، متفكر بود تا آخر الامر ذبح او را در روز عيد اضحى به خاطر مباركش قرار داد.

2. روايت، به معنى بيان كردن است و حضرت مناسك و احكام حج را در اين روز براى مردم روايت (بيان) مى فرمود.

3. رىّ، به معنى سيراب شدن و آب دادن است.

4. ارتوا، به معنى آب برداشتن است. در اين روز حضرت جبرئيل نزد حضرت ابراهيم (عليه السلام) آمد و گفت: اى ابراهيم براى خود و خانواده ات آب بردار و براى عرفات آماده شو. و معمولا حاجيان به جهت آن كه در عرفات آب نبود، آب آشاميدنى مورد نياز خود را براى عرفات در اين روز تهيه مى كردند و در روز هشتم كه از مكه آب بر مى داشتند به هم كه

مى رسيدند مى گفتند «ترويم»آب برداشتيد.آب برداريد. (حجة التفاسير، تعاليق، احكام حج و اسرار آن، ص 142؛ راهنماى حرمين شريفين، ج 4، ص 10؛ كتاب حج، ص 254؛ ثواب اعمال حج، ص 7)

يوم الجمع

( لْ جَ) روز عرفه است. (لغت نامه، ذيل جمع)

يوم الحج

( ل حَ جّ) به نقلى روز عيد قربان است. (ميقات حج، ش 2، ص 175)

يوم الحج الاكبر

(ك) حج اكبر

يوم الحصبه

( ل حَ بِ) همان (ك) يوم التحصيب

يوم الرئوس

( رُّ ءُ) يا «يوم القر» روز يازدهم ذى حجه را گويند به جهت آن كه حاجيان در اين روز سرهاى حيوانات ذبح و نحر شده را مى پزند و مى خورند. (امام شناسى، ج 6، ص 224؛ ناسخ التواريخ، حضرت رسول، ج 4، ص 30)

يوم الصدر

( صَّ دَ) روز چهارم از روزهاى نحر (با توجه به لغت نامه، ذيل صدر)

يوم العرفه

( لْ عَ رَ فِ) روز نهم ذى حجه را گويند. روزى كه حاجيان در عرفات وقوف مى كنند.

و حضرت سجاد (عليه السلام) مى فرمايد:«بار خدا اين روز عرفه، روزى است كه آن را شريف و گرامى و بزرگ داشته اى و رحمتت را در آن گسترده و عفوت را انعام نموده و عطايت را در آن بسيار كرده و به سبب آن بر بندگانت تفضل و احسان فرموده اى» (صحيفه كامله سجاديه، ترجمه فيض الاسلام، ص 340) .

يوم الفتح

( لْ فَ) مراد روز فتح مكه است در سال هشتم هجرى. طبق نقل تاريخ حضرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) در دهم ماه رمضان اين سال از مدينه حركت فرمودند و بعد از ده روز به مكه رسيدند.

يوم القدر

( لْ قَ) روز دوازدهم ذى حجه (ميقات حج، ش 29،ص 17) .

يوم القر

(- لْ قَ رّ) همان (ك) يوم الرئوس.

يوم المزدلفه

( لْ مُ دَ لَ فِ) روزى كه حجاج در مزدلفه هستند.

يوم مشهود

(مَ) روز عرفه. (لغت نامه؛ الاتقان، ج 2،ص 643) .

يوم النحر

( نَّ) روز دهم ذى حجه. روزى كه حجاج در منى قربانى كنند.

يوم النفر

( نَّ) روز كوچ حاجيان از منى را گويند. (مبسوط در ترمينولوژى حقوق) . (ع)

يوم النفر الاول

( نّ رِ لْ ا وَّ) روز كوچ اول. روز دوازدهم ذى حجه كه حجاج كارشان تمام شده از منى كوچ مى كنند. (امام شناسى، ج 6، ص 224؛ فهرست كشف الاسرار، ص 829) .

يوم النفر الثانى

( نَّ رِ ثّ) روز كوچ دوم. روز سيزدهم ذى حجه را گويند به جهت آن كه حجاجى كه در كوچ اول از منى نرفته اند در اين روز كوچ خواهند نمود. (امام شناسى، ج 6، ص 224؛ فهرست كشف الاسرار، ص 829) .

يوم النفور

( نُّ) يوم النفر (لغت نامه، ذيل نفر) .

روز كوچ حاجيان از منى و روز

منابع

1. قرآن مجيد، با ترجمه (هاى) فارسى.

2. نهج البلاغه، ترجمه و شرح فيض الاسلام.

3. اسرار حج - امام سجاد (عليه السلام) (1)

4. تفسير منهج الصادقين - ملا فتح الله كاشانى.

5. تفسير مجمع البيان شيخ طبرسى ترجمه فارسى.

6. تفسير الروض الجنان ابوالفتوح رازى.

7. تفسير نمونه آيت الله مكارم شيرازى.

8. حجه التفاسير سيد عبدالحجت بلاغى.

9. قاموس قرآن سيد على اكبر قرشى.

10. اعلام قرآن دكتر محمد خزائلى.

11. قصص قرآن صدر بلاغى.

12. دائرة الفرائد در فرهنگ قرآن دكتر محمد باقر محقق.

13. دائرة المعارف لغات قرآن حاج ميرزا ابوالحسن شعرانى.

14. الاتقان فى علوم القرآن جلال الدين سيوطى ترجمه دكتر مهدى حائرى.

15. فهرست كشف الاسرار وعدة الابرار دكتر محمد جواد شريعت.

16. شرح اربعين ابن خاتون عاملى.

17. حيوة القلوب علامه مجلسى.

18. بحار الانوار علامه مجسلى ج 13 ترجمه على دوانى.

19. مفاتيح الجنان حاج شيخ عباس قمى.

20. مبادى فقه و اصول دكتر عليرضا فيض.

21. تبصرة المتعلمين علامه حلى ترجمه و شرح شعرانى.

22. لمعه محمد بن مكى ترجمه دكتر عليرضا فيض دكتر على مهذب.

23. النهايه شيخ طوسى ترجمه محمد تقى دانش پژوه سيد محمد باقر سبزوارى.

24. ترجمه و شرح تبصره علامه حلى زين العابدين ذوالمجدين.

25. فقه فارسى با مدارك فروع دين و نصوص احكام ج 3 (راهنماى حج و مناسك) آيت الله محمد باقر كمره اى.

26. خلاصه مناسك حج امام خمينى.

27. مناسك حج آيت الله خويى.

28. مناسك حج آيت الله سيستانى.

29. توضيح مناسك حج آيت الله شاهرودى.

30. آداب و احكام حج آيت الله گلپايگانى.

31. مناسك حج و احكام عمره آيت الله گلپايگانى.

1. گفت و گوى امام با شبلى

درباره اسرار و واقعيات حج.

32. برنامه حج بعثه آيت الله گلپايگانى.

33. احكام عمره آيت الله گلپايگانى نگارش على افتخارى گلپايگانى.

34. حج و عمره محمد رحمتى سيرجانى.

35. آداب عمره قران محمد باقر بهبودى.

36. اسرار، مناسك، ادله حج صادقى.

37. كتاب حج جمعى از صاحب نظران.

38. قبل از حج بخوانيد على افتخارى گلپايگانى.

39. ثواب اعمال حج موسوى دهسرخى اصفهانى.

40. احكام حج و اسرار آن حسن بيگلرى.

41. حج البيت محمد جواد آيت الهى.

42. حج آن طور كه من رفتم على اصغر فقيهى.

43. همراه با زائران خانه خدا محمد تقى رهبر.

44. كعبه دكتر ناصرالدين شاه حسينى.

45. به سوى ام القرى رسول جعفريان.

46. راهنماى مصور حجاج محمد حسين فلاح زاده.

47. آموزش مناسك حج محمد حسين فلاح زاده محمود مهدى پور.

48. آثار اسلامى مكه و مدينه رسول جعفريان.

49. راهنماى مصور حجاج در مكه معظمه و مدينه طيبه جعفر وجدانى.

50. آداب الحرمين سيد جواد حسينى آل على شاهرودى.

51. در راه خانه خدا عزالدين قلوز ترجمه سيد جعفر شهيدى.

52. حج برنامه تكامل سيد محمود ضياء آبادى.

53. فلسفه و اسرار حج ابوالقاسم سحاب.

54. تاريخ و آثار اسلامى مكه معظمه و مدينه منوره اصغر قائدان.

55. حرمين شريفين دكتر حسين قره چانلو.

56. تاريخ جغرافيايى مكه معظمه و مدينه طيبه حسين عمادزاده.

57. نگرشى اجتماعى به كعبه و حج از ديدگاه قرآن سيد محمد حسينى كشكوئيه.

58. تاريخ مكه دكتر محمد هادى امينى ترجمه محسن آخوندى.

59. الاعلاق النفيسه ابن رسته ترجمه دكتر حسين قره چانلو.

60. مدينه شناسى سيد محمد باقر نجفى.

61. عرشيان دكتر سيد محمد جعفر شهيدى.

62. سفر نامه مكه مهديقلى هدايت به كوشش دكتر سيد محمد دبير سياقى.

63. سفر نامه ابن جبير محمد بن احمد بن جبير ترجمه پرويز

اتابكى.

64. سفرنامه ناصر خسرو به كوشش نادر وزين پور. (به كوشش محمد دبير سياقى)

65. راهنماى حرمين شريفين ابراهيم غفارى.

66. با راهيان قبله عليرضا محمد خانى.

67. ميعادگاه عشاق احمد محدث خراسانى.

68. سيرى در اماكن سرزمين وحى على اكبر حسنى.

69. با ما به مكه بياييد دكتر عبدالمهدى يادگارى.

70. مدينه منوره تحولات عمرانى و ميراث معمارى صالح لمعى مصطفى ترجمه صديقه وسمقى.

71. تعمير و توسعه مسجد شريف نبوى در طول تاريخ ناجى محمد حسن عبدالقادر الانصارى ترجمه عبدالمحمد آيتى.

72. گنجينه هاى ويران محمد عبايى خراسانى سيد رضا حسينى نسب.

73. گزيده اى از مسائل و فرهنگنامه حج محمد افتخارى.

74. الغدير علامه مجلسى ترجمه فارسى.

75. طبقات واقدى ترجمه دكتر محمود مهدوى دامغانى.

76. تاريخ مفصل اسلام ج 1 عمادزاده.

77. ناسخ التواريخ ميرزا محمد تقى سپهر.

78. تاريخ پيامبر اسلام - دكتر محمد ابراهيم آيتى.

79. تاريخ تمدن اسلام جرجى زيدان ترجمه على جواهر كلام.

80. مروج الذهب مسعودى ترجمه ابوالقاسم پاينده.

81. مقاتل الطالبيين - ابوالفرج اصفهانى ترجمه رسولى محلاتى.

82. التنبيه و الاشراف مسعودى ترجمه ابوالقاسم پاينده.

83. منتهى الآمال حاج شيخ عباس قمى.

84. فرقه وهابى على دوانى.

85. اصول فقه، فقه مرتضى مطهرى.

86. رساله نوين امام خمينى ترجمه و تنظيم بى آزار شيرازى.

87. مسالك و ممالك ابواسحق ابراهيم اصطخرى به اهتمام ايرج افشار.

88. امام شناسى سيد محمد حسين حسينى طهرانى.

89. مجازات هاى مالى در حقوق اسلامى سيد محمد حسينى.

90. لفت نامه على اكبر دهخدا.

91. فرهنگ فارسى دكتر محمد معين.

92. فرهنگ جامع احمد سياح.

93. فرهنگ نفيسى دكتر على اكبر نفيسى.

94. فرهنگ آنندراج محمد پادشاه (شاد) .

95. فرهنگ رشيدى عبدالرشيد حسين مدنى تتوى.

96. فرهنگ غياث اللغات غياث الدين رامپورى.

97. فرهنگ علوم دكتر سيد جعفر سجادى.

98. فرهنگ معارف

اسلامى دكتر سيد جعفر سجادى.

99. فرهنگ اصطلاحات فقهى محمد حسين مختارى على اصغر مرادى.

100. دايرة المعارف تشيع - احمد صدر حاج سيد جوادى.

101. دايرة المعارف بزرگ اسلامى كاظم موسوى بجنوردى.

102. دايرة المعارف فارسى غلامحسين مصاحب (و...)

103. فرهنگنامه حج و عمره و اماكن مربوطه مهريزى.

104. فرهنگ دانستنى هاى پيش از سفر به خانه خدا مهدى ملتجى.

105. معارف و معاريف سيد مصطفى حسينى دشتى.

106. راهنمايى دانشوران سيد على اكبر برقعى قمى.

107. مبسوط در ترمينولوژى حقوق - دكتر محمد جعفر جعفرى لنگرودى.

108. ماهنامه مكتب اسلام.

109. روزنامه همشهرى و اطلاعات.

110. فصلنامه (1) ميقات حج.

لطفاً توجه فرماييد:

1. (ك) > رجوع كنيد به

2. ممكن است آيه قرآن به طور كامل ذكر نشده باشد.

3. ذكر منبع به معنى نقل بى كم و كاست از آن منبع نمى باشد.

4. حرف ما قبل (ه) در آخر كلمه، بنا به تداول فارسى مكسور ضبط شده.

1. و منابع متعدد ديگرى كه به برخى از آنها در متن اشاره شده است.

حج در آیینه تصویر

اعمال

مرحله اول : عمره تمتع

اعمال 5 گانه عمره تمتع

1-احرام عمره تمتع

2-طواف عمره تمتع

3-نماز طواف عمره تمتع

4-سعی صفا و مروه عمره تمتع

5- تقصیر عمره تمتع

یا:

مرحله دوم : حج تمتع

اعمال 13 گانه حج تمتع

1-احرام در مکه

2-وقوف در عرفات

3-وقوف در مشعر الحرام

4-رمی جمره عقبه

5-قربانی

6-حلق یا تقصیر

7-بیتوته در منی

8-رمی جمرات 3 گانه

9-طواف حج تمتع

10-نماز طواف حج تمتع

11-سعی صفا و مروه حج تمتع

12-طواف نساء حج تمتع

13-نماز طواف نسا حج تمتع

محرّمات احرام

محرمات مشترك بين مرد و زن

1 _ استفاده از بوى خوش و عطريّات

2 _ نگاه كردن در آينه

3 _ انگشتر به دست كردن براى زينت

4 - حنا بستن

5 _ روغن ماليدن به بدن

6 _ زدودن م__و

7 _ بيرون آوردن خون از بدن

8 _ ناخن گرفتن

9 _ كشيدن دندان

10 _ كندن درخت و گياه حرم

11 _ شکار کردن حیوان صحرایی

12_ آمیزش

13_ عقد بستن برای خود یا دیگری

14_ سرمه کشیدن

15_ جدال کردن

16_ فسوق

17_ گره زدن جامه های احرام و دکمه گذاشتن برای آن

18_ سلاح در بر داشتن

19_ کشتن یا بیرون انداختن جانوران ساکن در بدن

محرمات مخصوص آقایان

1 _ پوشاندن روی پا

2 _ پوشیدن کفش رو بسته

3 _ استمنا کردن

4 _ سایه بر سر قرار دادن

5 _ پوشانیدن سر

6 _ پوشیدن لباس دوخته

محرّمات مخصوص بانوان

1 _ پوشيدن زيور

2 _ پوشاندن صورت

اماکن

اماکن متبرّکه مدينه منوّره

مسجد النّبي(صلي الله عليه وآله)

منبر رسول اللّه(صلي الله عليه وآله)

محراب النبی(صلي الله عليه وآله)

روضه منوّره

مقام جبرئيل

خانه حضرت فاطمه(عليها السلام)

حرم بقيع

مسجد الجمعه

قبرستان اُحد

مسجد فتح

مسجد علي(عليه السلام)

مسجد فاطمه(عليها السلام)

مسجد سلمان(رحمه الله)

مسجد ذوالقبلتين

مسجد غمامه يا مصلّي النّبي(صلي الله عليه وآله)

مسجد مباهله

مسجد شجره

مسجد قُبا

مسجد الاجابه

اماکن متبرکه مکّه مکرّمه

مسجد الحرام

ارکان کعبه

رکن شرقي: که حجر الأسود در آن منصوب است.

رکن عراقي يا شمالي، بعد از در کعبه قرار دارد.

رکن غربي: در طواف از حِجر اسماعيل که مي گذري به آن مي رسي.

رکن جنوبي: که به نام رکن يماني معروف است

مُلْتَزَم: نزديک رکن يماني مقابل در کعبه مي باشد و آنجا جاي دعا و استغفار است.

مُسْتَجار: همان ملتزم است و آن مکاني است که گناهکاران بدان جا پناه مي برند.

ناودان رحمت: بالاي کعبه در طرف حِجر اسماعيل قرار گرفته، وآنجا محلّ نزول رحمت وجاي تضرّع واستغفار است.

حَطِيم: محلّي است که بين درب کعبه وحجر الأسود قرار دارد، وحطيم ناميده اند چون در اين جا مردم تلاش مي کنند تا استلام حجر نموده وبيکديگر فشار مي آورند.

حِجر اسماعيل:

بنايي است به شکل نيم دايره با ديواري به ارتفاع يک متر و 30 سانتيمتر که در جانب شمالي کعبه قرار دارد، و قبر حضرت اسمعيل و هاجر، مادر آن حضرت در آن جا مي باشد، وبنابر بعض روايات قبور جمعي از انبيا(عليهم السلام) هم در آن جا است.

مقام ابراهيم

محلي است در نزديک کعبه، به فاصله حدود 13 متر، داراي گنبدي کوچک که با شيشه احاطه شده، و در آن سنگي قرار دارد، که گفته مي شود حضرت ابراهيم خليل عليه السّلام بر آن ايستاده، ومردم را به حجّ خدا دعوت کرده

است، واثر پاهاي مبارکش در آن پيدا مي باشد، حجاج محترم نماز طواف خود را پشت اين مقام بجاي مي آورند.

زمزم

نام چاه آبي است که خداوند به لطف خود در زير پاي حضرت اسماعيل جاري ساخت، و در طول تاريخ و پيش آمد حوادث، بارها مرمَّت ولايروبي گرديده، وفعلاً آب آن نيز مورد استفاده حُجّاج بيت الله الحرام قرار مي گيرد، و آب آن مورد توجّه خاصّ نبيّ اکرم(صلي الله عليه وآله) بوده است، و در طول تاريخ اسلام مؤمنين بدان تبرّک مي جسته اند. آب زمزم، مبارک و موجب شفاست رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در مدينه آب زمزم را درخواست مي فرمودند. ودر روايت وارد شده: وقتي از آب زمزم نوشيدي، بگو: «اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْماًنافِعاً وَرِزْقاًواسِعاً وَشِفاءاًمِنْ کُلِّ داء وَسُقْم».

نوشيدن آب زمزم بعد از نماز طواف مستحب است.

صفا و مروه

صفا در سمت جنوب شرقي ومروه در سمت شمال شرقي کعبه قرار دارند.

شِعب ابي طالب

شعب ابي طالب در شمال شرقي مسجدالحرام و در نزديکي صفا ومروه واقع شده، و محلّ ولادت رسول خدا(صلي الله عليه وآله)و فاطمه زهرا(عليها السلام) است. خاندان بني هاشم و عبدالمطلب در همين مکان زندگي مي کرده اند و پس از بعثت توسط مشرکان حدود سه سال محاصره اقتصادي شدند.

مسجد جِنّ

جبل النور

اسم کوهي است در داخل شهر مکه، و درآن غاري مي باشد به نام غارِ حِرا که رسول اکرم(صلي الله عليه وآله) قبل از بعثت در آن به تفکّر و عبادت خداوند مي پرداخت، و در هر فرصتي به سوي آن مي شتافت، تا اينکه در 27 رجب، جبرئيل بر آن حضرت نازل شد، وبا آوردن

آيات سوره علق " اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِي خَلَقَ " آن حضرت به نبوّت مبعوث شد. مناسب است اگر موفّق به ديدن غار حرا شدي، با خواندن دو رکعت نماز وخواندن زيارت آن حضرت از راه دور ياد زحمات طاقت فرساي رسول اکرم(صلي الله عليه وآله)را گرامي داري.

کوه ثَوْر

کوهي است که در پايين شهر مکّه، تقريباً در دو فرسخي مسجدالحرام واقع شده، در آن کوه غاري است که رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در وقت مهاجرت به جانب مدينه در آن پنهان شدند، و اين کوه را جبل الثّور ناميده اند،از آن جهت که ثور بن عبد مناف زماني در آن نزول کرده است.

عَرَفات

مُزدَلفه (مشعرالحرام)

مسجد خَيفْ

از مساجد بسيار باعظمت است و در منا قرار دارد.

جمرات

قربانگاه

مسجد غدير خم

غدير خم در سه ميلي جُحفه و به روايت ديگر در دو ميلي آن واقع شده است.

اَبواء

است.

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109