لِلّه ِ مر خدایرا که مسمّی و موصوف است با همه اسما و صفات و کمالات رَب ِّ العالَمِین َ آفریننده و پرورنده و دارنده و تربیت کننده و سازنده کارهای همه عالمیان از ملائکه و جن و انس و وحوش و طیور و سباع و حیوانات آبی و جز آن الرَّحمن ِ بخشنده وجود بار دیگر در آخرت بعد از فنای جهانیان الرَّحِیم ِ بخشاینده دیگر بار به رافت و رحمت مر مومنان را و در آوردن ایشان ببهشت جاودان مالِک ِ یَوم ِ الدِّین ِ خداوند روز جزا یا متصرف دران روز، بهر چه خواهد یا حافظ اعمال بندگان تا در دادن و ستدن نامها غلط نشود یا قاضی روز حساب که بدان میان بندگان بحق حکم کند و یا جزا دهنده به راستی در روز پاداش إِیّاک َ نَعبُدُ ترا می پرستیم و بس که غیر تو مستحق عبادت نیست وَ إِیّاک َ نَستَعِین ُ و خاص از تو یاری میخواهیم در پرستش تو و انجاح سائر حوائج و مهمات اهدِنَا ما را راه نمائی الصِّراطَ المُستَقِیم َ براهی راست که راه انبیاء و اولیاست در اقوال و افعال و اخلاق که آنراه متوسط بود میان افراط و تفریط و غلو و تقصیر یا ثابت دار ما را براه مستقیم که دین اسلام و سنت حضرت سیّد انامست ع و حضرت قطب العارفین غوث الواصلین ناصر الحق و الدین خواجه عبید اللّه رح درین معنی نکته بلند و کلمه ارجمند فرموده اند و آن این ست که بنمای ما را راه راست یعنی بمحبت ذاتی خود مشرف دار تا از التفات بخود و بغیر از تو آزاد گشته

بتمامی گرفتار تو گردیم جز تو ندانیم و جز تو نه بینیم و جز تو نه اندیشیم و یا آنکه بنمای ما را راه راست یعنی آن راهی که حضرت تراست به نسبت هر موجودی که آن موجود بی آن پیدائی ندارد و بغایت کمال خود بی آن نمی رسد تا در همه احوال جز تو نه بینیم و از توجه بغیر تو آزاد گردیم صِراطَ الَّذِین َ بنمای بما راه آنانکه بفضل خود أَنعَمت َ عَلَیهِم انعام کرده بر ایشان بنعمت نبوت و رسالت و ولایت و صدیقیت و شهادت و صلاحیت یا راه آنها که اهل قرب اند و بکمال نعمت ظاهر که قبول شریعت است و بجمال نعمت باطن که اطلاع بدقایق اسرار حقیقت است ایشان را معزز و مکرم ساخته غَیرِ المَغضُوب ِ عَلَیهِم نه راه آن کسانیکه خشم گرفته بر ایشان یعنی قبل از وجود بمعرض غضب تو درآمده اند و بدان سبب بر کفر اقدام نموده یا راه جهودان که بسبب تمرد در معانده و مکابره و قتل انبیاء ع و تحریف کتب بر ایشان خشم گرفته وَ لَا الضّالِّین َ و نه راه گمراهان یعنی کسانیکه بعد از وجود در طرق مختلفه و سبل منحرفه افتاده اند یا راه ترسایان که بواسطه افراط در شان مسیح علیه السلام و تفریط در باب حبیب ما صلوات اللّه علیهما گمراه گشته اند.

صفحه : 3

داده بود یا در لوح محفوظ نوشته الکِتاب ُ اینکه کتاب کامل ست یعنی قرآن لا رَیب َ هیچ شک و شبهه نیست فِیه ِ درین کتاب یعنی از ظهور حجت و وضوح دلالت بمثابه اینست که هر که درو ادنی تامل کند از ریب باز ایستد و داند که شبه را دران مجال نیست هُدی ً دلالت کننده است و راه نماینده لِلمُتَّقِین َ مر پرهیزگاران را که ایشان بدان منتفع شده اند الَّذِین َ آنانکه از صدق عقیدت یُؤمِنُون َ میگروند بِالغَیب ِ به نادیده که حق تعالی است و ملائکه و قیامت با متعلقات آن یا بپوشیده که وحی است و گفته اند که غیب قضا و قدرست که مومنان بدان ایمان می آرند وَ یُقِیمُون َ و برپا میدارند و ادا می کنند الصَّلاهَ نماز پنجگانه را بشرایط و آداب آن وَ مِمّا رَزَقناهُم و از آنچه بدیشان عطا کرده ایم یُنفِقُون َ نفقه می کنند بر اهل و عیال و اقربا و همسایگان و ارباب استحقاق وَ الَّذِین َ یُؤمِنُون َ و آنانکه ایمان می آرند بِما أُنزِل َ بدانچه که فرستاده شده است إِلَیک َ بسوی تو از قرآن وَ ما أُنزِل َ و بآنچه منزل گشته مِن قَبلِک َ پیش از تو بر پیغمبران دیگر چون صحف و توریت و زبور و انجیل و جز آن وَ بِالآخِرَهِ و بسرائی دیگر که دار الجزاست هُم ایشان که یاد کرده شده اند یُوقِنُون َ بیگمان می شوند یعنی بر وقوع آن متیقن اند-

صفحه : 4

أُولئِک َ آن گروه که موسوم بدین صفات و موصوف بدین سمات اند که رقم ذکر یافت عَلی هُدی ً بر راه راست و نشان درست اند مِن رَبِّهِم از پروردگار ایشان یعنی بمدد توفیق او راه ثواب یافته اند وَ أُولئِک َ و

همان گروه هُم ُ المُفلِحُون َ ایشانند رستگاران از عقبات عقاب و پیوستگان بدرجات ثواب، ایراد کلمه هُم ُ دلیل اختصاص فلاح است بدین قوم بیت چو ایشان را طریق راستگاری است سزای راستگاری رستگاری است اینکه آیتها که گذشت در شان مؤمنان است از اهل اسلام و اهل کتاب چون عبد اللّه بن سلام و اصحاب او رضی اللّه عنهم و بعد از مدح مومنان در ذم کافران میفرماید إِن َّ الَّذِین َ بدرستی آنانکه از روی عناد کَفَرُوا بپوشیدند نور ایمان را بظلمت شرک سَواءٌ عَلَیهِم یکسان است بر ایشان أَ أَنذَرتَهُم آنکه بیم کنی ایشان را و بترسانی از عذاب أَم لَم تُنذِرهُم یا تخویف نه کنی و تهدید نه نمائی یعنی اگر بیم کنی و اگر نه کنی لا یُؤمِنُون َ ایمان نمی آرند خَتَم َ اللّه ُ مهر نهاده است خدای تعالی عَلی قُلُوبِهِم بر دلهای ایشان تا بیان حق فهم نمی کنند وَ عَلی سَمعِهِم و بر گوشهای ایشان تا سخن حق نمی شنوند وَ عَلی أَبصارِهِم و بر دیدهای ایشان غِشاوَهٌ پوششی است تا راه حق نه می بینند وَ لَهُم و مر ایشان راست از روی استحقاق عَذاب ٌ عَظِیم ٌ عذاب بزرگ در دنیا بقتل و اسر و در عقبی بزجر و قهر و اینکه دو آیت در شان کفّار و مشرکان ست که حق سبحانه دانسته بود که بر کفر میرند چون ابو جهل و کشتگان روز بدر و بعد از مذمت کفّار سیزده آیت در شان اهل نفاق فرستاد که قباحت ایشان بواسطه تلبیس و خداع از کافر اصلی زیادت است وَ مِن َ النّاس ِ و از آدمیان مَن یَقُول ُ کسانند که می گویند آمَنّا بگرویدیم ما بِاللّه ِ بخدائی وَ بِالیَوم ِ الآخِرِ و

بروز بازپسین یعنی قیامت وَ ما هُم و حال آنکه نیستند ایشان بِمُؤمِنِین َ گرویدگان و راست گویان یُخادِعُون َ اللّه َ فریب میدهند بزعم خود خدا را وَ الَّذِین َ آمَنُوا و آنانرا نیز که ایمان آورده اند یعنی صحابه رض چه منافقان بایشان اظهار ایمان میکردند از روی خداع وَ ما یَخدَعُون َ و نمی فریبند ایشان إِلّا أَنفُسَهُم مگر نفسهای خود را چه وبال آن فریب هم بدیشان باز میگردد وَ ما یَشعُرُون َ و نمی دانند که چنین است فِی قُلُوبِهِم در دلهای ایشان مَرَض ٌ بیماری است و آن نفاق باشد و شک در دین و حقد مؤمنان و حسد بر ایشان فَزادَهُم ُ اللّه ُ پس زیاده کرد خدا مر ایشان را مَرَضاً بیماری یعنی هر چند قرآن فرو می آید شک و شبه ایشان می افزاید و حقد و حسد ایشان روی بازدیاد می نهد وَ لَهُم مر ایشان راست عَذاب ٌ أَلِیم ٌ عذاب دردناک که آنرا انقطاع نباشد بِما کانُوا به سبب آنچه بودند که با مؤمنان یَکذِبُون َ دروغ می گفتند و از روی نفاق اظهار ایمان می کردند

صفحه : 5

وَ إِذا قِیل َ و چون گفته شود یعنی گویند مؤمنان لَهُم مر منافقانرا- لا تُفسِدُوا فساد مکنید و تباهی نورزید فِی الأَرض ِ در زمین بکفر و معصیت و فریب با مؤمنان قالُوا گویند إِنَّما نَحن ُ جز اینکه نیست که ما مُصلِحُون َ بصلاح آرندگانیم کار خود را بطاعت و خیر أَلا بدانید ای شنوندگان إِنَّهُم بدرستی که منافقان هُم ُ المُفسِدُون َ ایشانند تباه کاران و فتنه انگیزان وَ لکِن لا یَشعُرُون َ و لیکن نمیدانند که ایشان مفسدان اند وَ إِذا قِیل َ لَهُم و چون می گویند مر اینکه منافقان را که آمِنُوا بگروید بدلها کَما همچنانکه آمَن َ النّاس ُ گرویده اند آدمیان از

مهاجران و انصار رض قالُوا گویند با خود یا در میان قوم خود أَ نُؤمِن ُ آیا ایمان آریم یعنی نیاریم کَما آمَن َ السُّفَهاءُ همچنانچه ایمان آورده اند جاهلان و بیخردان و اهل نفاق با آنکه میدانستند که مؤمنان عقلای زمانند ایشانرا سفیه گفتند بجهت آنکه خود را اعلم و احق اعتقاد کرده بودند پس حق سبحانه تعالی سفاهت ایشان را با ایشان رد کرد و گفت أَلا بدانید ای مؤمنان إِنَّهُم بدرستیکه منافقان هُم ُ السُّفَهاءُ ایشانند جاهلان و بیخردان و نادانان که نظر بر عاقبت ندارند و فکر آخرت فرو می گذارند وَ لکِن لا یَعلَمُون َ و لیکن نمیدانند که هیچ نمیدانند وَ إِذا لَقُوا و چون به بینند اهل نفاق و رو بروی ملاقات کنند الَّذِین َ آمَنُوا آن کسانی را که ایمان آورده اند از صحابه رض قالُوا آمَنّا گویند منافقان ما نیز ایمان داریم همچون ایمان شما، در اسباب نزول آمده که عبد اللّه بن ابی ّ و متابعان او روزی صدیق رض و فاروق رض و علی رض را دیدند و از روی خوش آمد هر یک را مدحها گفتند مرتضی رض گفت یا إبن ابی از خدای بترس و نفاق مکن إبن ابی گفت یا ابا الحسن نفاق را بما نسبت میفرمائی حال آنکه ما همچون شما مومن و مصدق ایم حق سبحانه خبر داد که ایشان چون مؤمنان را به بینند گویند که ما ایمان داریم چنانچه شما دارید وَ إِذا خَلَوا و چون بازگردند إِلی شَیاطِینِهِم بسوی دیوان خود یعنی پیشوایان و یارانی که دارند و بفریب ایشان که شیاطین الانس اند مغرور می شوند قالُوا گویند منافقان از روی صدق که

إِنّا مَعَکُم بدرستی که ما بشماایم و بر دین و آئین شماایم إِنَّما نَحن ُ جز اینکه نیست که ما مُستَهزِؤُن َ فسوس دارندگانیم و استهزاکنندگانیم با مؤمنان اللّه ُ خداوند جزا دهنده یَستَهزِئ ُ بِهِم جزای سخریه و استهزای ایشان بدیشان رساند تسمیه جزا باسم فعل بر سبیل مزاوجت است و اگر نه حق را مستهزی نتوان گفت پس معنی آنست که خدای تعالی مکافات کند وَ یَمُدُّهُم و مهلت دهد زمان دراز و فروگذارد مر ایشان را فِی طُغیانِهِم در گزاف و اسراف و سرکشی و جهل و تکبر تا ایشان دران حالت ها یَعمَهُون َ متحیر می باشند

صفحه : 6

أُولئِک َ آنها که اهل اینکه صفت اند الَّذِین َ آنکسانند که از روی نادانی اشتَرَوُا بخریدند و بدل کردند و اختیار نمودند الضَّلالَهَ گمراهی را بِالهُدی براه یافتگی، کفر را بایمان و شک را بیقین و جهل را بعلم و نفاق را باخلاص و هلاک را به نجات و دوزخ را به بهشت و بدعت را به سنت فَما رَبِحَت پس سود نه کرد و نفع نرسانید تِجارَتُهُم بازرگانی ایشان ایشان را وَ ما کانُوا و اینکه گروه نیستند مُهتَدِین َ راه یافتگان بطریق تجارت حقیقی و سود کردن در ان مَثَلُهُم مانند ایشان، یا صفت ایشان کَمَثَل ِ الَّذِی مانند و صفت آن کسی است که بشب تاریک ابرناک در بیابان استَوقَدَ برافروزد ناراً آتشی بجهت آنکه راه بیند یا جای قرار مقرر کند تا از دزدان و ددان و دشمنان ایمن شود فَلَمّا أَضاءَت پس آن هنگام که روشن گرداند آن آتش ما حَولَه ُ گرداگرد آتش افروزنده را ذَهَب َ اللّه ُ ببرد خدا بِنُورِهِم نور آتش ایشان را وَ تَرَکَهُم و فروگذارد

ایشان را فِی ظُلُمات ٍ در تاریکیها یعنی تاریکی شب و ظلمت ابر لا یُبصِرُون َ نه بینند گرداگرد خود را صُم ٌّ ایشان کرانند از شنیدن یعنی حق، قبول سخن حق نمی کنند بُکم ٌ گنگانند از گفتن حق چه زبان ایشان در اقرار بایمان با دل موافقت ندارد و پس گویا که سخن حق نمی گویند عُمی ٌ کورانند بدیده بصیرت از دیدن حق فَهُم لا یَرجِعُون َ پس ایشان باز نگردند ازین صفتها و بر همین صفت محشور شوند وَ نَحشُرُهُم یَوم َ القِیامَهِ عَلی وُجُوهِهِم عُمیاً وَ بُکماً وَ صُمًّا مثل منافقان است که در شب تیره ظلمت کفر و ضلالت از بیم شمشیر مسلمانان آتش کلمه شهادت برافروختند و بدان مقدار روشنی از ترس قتال ایمن شده عمر میگذرانیدند اما بعد از مرگ نور اقرار ایشان منطفی گشته در ظلمات ندامت و حسرت و سخط و عقوبت درمانند أَو یا مثل ایشان کَصَیِّب ٍ مانند سحاب باران بزرگ قطره ایست که بنهیب تمام بزیر آید مِن َ السَّماءِ از آسمان یا از ابر فِیه ِ در ان باران یعنی در اثنای باریدن آن باران یا دران ابر ظُلُمات ٌ تاریکیها باشد از تراکم ابر و تیرگی شب وَ رَعدٌ و آواز صعب که ازان ابر شنوده شود وَ بَرق ٌ و روشنی که ازو لامع گردد یَجعَلُون َ درمی آرند اهل اینکه باران از بیم آن أَصابِعَهُم انگشتان دو را فِی آذانِهِم در گوشهای خود مِن َ الصَّواعِق ِ از بیم صدای صاعقها که بدیشان نرسد و صاعقه آوازیست هایل که باو آتشی باشد بی زبانه و دود که بهر جا رسد بسوزد پس آن گروه انگشتان در گوش کنند حَذَرَ المَوت ِ ط برای

پرهیز و نگاه داشت خود از خوف هلاک و بیم مرگ وَ اللّه ُ مُحِیطٌ و خدای تعالی بعلم احاطه کننده است بِالکافِرِین َ بناگرویدگان و اقوال و افعال ایشان برو پوشیده نیست و مجازات و مکافات ایشان بر وجهی که باید و شاید بر ایشان خواهد رسانید-

صفحه : 7

یَکادُ البَرق ُ نزدیک باشد که روشنائی برق یَخطَف ُ برباید أَبصارَهُم بینای های ایشان را کُلَّما أَضاءَ هرگاه که بدرخشد برق و آن درخشیدن او روشن کند راه را لَهُم برای ایشان مَشَوا بروند ایشان فِیه ِ دران روشنی وَ إِذا أَظلَم َ و چون باز تاریک گردد راه عَلَیهِم بر ایشان بواسطه خفای نور برق قامُوا همانجا بایستند و متحیر گردند وَ لَو شاءَ اللّه ُ و اگر خواستی خدای تعالی ذهاب سمع و بصر ایشان را لَذَهَب َ بِسَمعِهِم هر آئینه ببردی شنوائی ایشان را بآواز رعد وَ أَبصارِهِم و ببردی دیدهای ایشان را بدرخشیدن برق إِن َّ اللّه َ بدرستی که خدا عَلی کُل ِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ بر همه چیزها توانا است حق تعالی درین تمثیل تشبیه می کند منافقان را بگروهی که در شب تاریک میان بیابان مهلک باشند و باران سخت و ابر متراکم ایشان را فرو گیرد و غریدن رعد و درخشیدن برق ایشان را سراسیمه ساخته از هول آواز صاعقه انگشت بر گوش نهند و در ان ظلمت ها راه جاده بر ایشان پوشیده شود هرگاه که برق بدرخشد و راه هویدا گردد قدمی چند بروند و باز که نور برق درگذشته باشد تاریکی رو نماید متوقف و سرگردان بمانند اینجا اسلام را بباران تشبیه فرمود که سبب حیات قلوب است و ظلمات آن چیزهائیست که بر ارباب نفاق شاق باشد چون تکالیف

شرعیه و ترک ریاست و جهاد با اقربا و ترک ادیان قدیمه و اینها را بزعم ایشان ظلمات گفت و رعد مخاوف و شداید که پیش آید و برق غنیمتها و ظفرها که روی نماید و صواعق تهدید و وعید اهل کفر و نفاق پس منافقان که بظاهر اسلام قبول کرده بودند چون احکام جهاد و قتل کفّار و امثال آن نازل میشد خوف بر ایشان استیلا می یافت که مبادا حکم الهی بقتل و جلای ایشان صدور یابد میخواستند که گوش از استماع قرآن به بندند و هرگاه که برق کثرت مال و حصول غنایم بر ایشان درخشان شدی دین اسلام را پسندیدندی و چون تاریکی مجاهدات و ریاضات بخیال ایشان رسیدی در سلوک جاده دین متوقف شدندی حاصل آنکه بامید نعمت دوست و مدح گوئی بودندی و از بیم محنت دشمن و عیب جوئی و احوال منافقان در هر زمانی بهمین منوال است مثنوی بهنگام راحت متابع شوند بوقت مشقت منازع شوند چو دولت درآید همه چاکرند بنکبت ز هر دشمنی بدترند یا أَیُّهَا النّاس ُ ای مردمان اعبُدُوا بپرستید و بندگی کنید رَبَّکُم ُ پروردگار خود را که مستحق پرستش اوست الَّذِی آن آفریدگاری که بقدرت کامله خَلَقَکُم بیافرید شما را و از نیست هست گردانید وَ الَّذِین َ و بیافرید نیز آنکسانرا که بودند مِن قَبلِکُم پیش از شما و نتیجه اینکه امر آنست که شما را بعبادت فرمود لَعَلَّکُم تا باشد که شما تَتَّقُون َ بپرهیزید از خشم و عذاب خدای الَّذِی آن خداوندی که بحکمت بالغه جَعَل َ ساخت لَکُم ُ برای نفع و فائده شما الأَرض َ زمین را فِراشاً بساطی باز گسترده جهت آرام در دو حرکت

برد وَ السَّماءَ و گردانید آسمان را بِناءً سقفی برافراشته وَ أَنزَل َ و فرو فرستاد مِن َ السَّماءِ از آسمان یا از ابر ماءً آب پر فایده یعنی باران فَأَخرَج َ پس بیرون آورد بِه ِ بسبب آن آب وقتی که با خاک آمیخته شد مِن َ الثَّمَرات ِ از انواع میوه ها و نباتها رِزقاً روزی ساخته و پرداخته لَکُم ُ برای شما فَلا تَجعَلُوا پس مگیرید لِلّه ِ مر خدای را أَنداداً همتایان و انبازان در ملک او وَ أَنتُم و حال آنکه شما تَعلَمُون َ میدانید که او را مثلی نیست و نشاید که باشد چه هیچکس غیر او، بر آفریدن مخلوقات و بظهور آوردن موجودات قادر نیست-

صفحه : 8

وَ إِن کُنتُم و اگر هستید شما فِی رَیب ٍ در شک و گمان مِمّا نَزَّلنا از ان چیزی که ما فرو فرستادیم آنرا بتدریج یعنی قرآن عَلی عَبدِنا بر بنده ما که محمّد ص است و میگوید که آن ساخته و بافته اوست فَأتُوا پس بیارید شما که اهل براعت و بلاغتید بِسوره بمقدار سخنی یعنی بیارید کلامی که در فصاحت و جزالت و اخبار از امور غیبیه باشد مِن مِثلِه ِ مانند قرآن وَ ادعُوا و بخوانید اگر بخود توانائی معارضه ندارید شُهَداءَکُم حاضران محافل خود را از شعرا و خطبا یا بخوانید بتان خود را بمددکاری یا هرکرا بمعاونت میخواهید بخوانید مِن دُون ِ اللّه ِ جز خدای تعالی إِن کُنتُم اگر هستید شما صادِقِین َ راست گویان در آنکه اینکه کلام بشر است فَإِن لَم تَفعَلُوا پس اگر معارضه نکردید در زمان گذشته و مثل آن سورت نیاوردید وَ لَن تَفعَلُوا و در زمان آینده نیز هرگز

نتوانید معارضه کردن فَاتَّقُوا پس بپرهیزید النّارَ از آتش دوزخ الَّتِی آن آتشی که ممتاز است از سایر آتشها بآنکه وَقُودُهَا آتش انگیز آن النّاس ُ مردمانند یعنی کافران انس وَ الحِجارَهُ و سنگ کبریت که حرارت آن صعب تر است و بوی آن ناخوشتر أُعِدَّت آماده کرده شده است اینکه چنین آتشی لِلکافِرِین َ برای ناگرویدگان وَ بَشِّرِ الَّذِین َ و بشارت ده ای محمّد ص آنکسان را که به توفیق حق آمَنُوا گرویده اند بخدا و رسول و قرآن وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ و بجا آورده اند کارهای نیکو از ادای فرایض و سنن و مضمون بشارت چیست أَن َّ لَهُم آنکه مر ایشان راست در آخرت جَنّات ٍ بوستانها که درو همه نوع میوها باشد تَجرِی میرود مِن تَحتِهَا از زیر درختان یا تحت غرفها و منظرهای آن الأَنهارُ جویهای آب و شیر و خمر و عسل کُلَّما رُزِقُوا هرگاه که روزی داده شوند بهشتیان مِنها از ان درختان مِن ثَمَرَهٍ از هر نوع میوه رِزقاً روزی ساخته و طعامی پرداخته قالُوا گویند بهشتیان هذَا الَّذِی اینکه آن میوها است که رُزِقنا داده و خرانیده بودند ما را مِن قَبل ُ پیش ازین در دنیا و گفته اند هم در بهشت و قول اوّل اشهر است وَ أُتُوا بِه ِ و بیارند پیش مومنان از میوه بهشت مُتَشابِهاً مانند میوهای دنیا برنگ و صورت اما بطعم مختلف باشند چه مزه همه میوها در یک میوه بهشت است وَ لَهُم و مر اهل بهشت را است فِیها در بوستانهای بهشت أَزواج ٌ زنان از حوری و انسی مُطَهَّرَهٌ پاکیزه یعنی صافی جوهر و نیکو منظر یا پاک از عیبها و آفتها که زنان

دنیا را باشد وَ هُم فِیها و بهشتیان در آن بوستانها خالِدُون َ جاوید باشندگانند

صفحه : 9

إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای تعالی لا یَستَحیِی شرم نکند و باک ندارد أَن یَضرِب َ از آنکه بیان کند مَثَلًا ما مثلی بهر چه باشد و برای هر که باشد آورده اند که یهود در قرآن ذکر مگس و عنکبوت شنیده استهزا می کردند که اینکه سخنها به سخن خدای تعالی چه ماند حق سبحانه اینکه آیت فرستاد که خدا از ضرب مثل شرم ندارد و اگر باشد ممثّل به بَعُوضَهً پشه خرد فَما فَوقَها پس آنچه فراتر از ان باشد چون ذباب و عنکبوت فَأَمَّا الَّذِین َ آمَنُوا پس آن کسانیکه گردیده اند و دانسته که قرآن کلام حق است فَیَعلَمُون َ پس به یقین میدانند که أَنَّه ُ الحَق ُّ بدرستیکه آن مثل یا ضرب مثل درست و راست است مِن رَبِّهِم از نزد پروردگار ایشان وَ أَمَّا الَّذِین َ کَفَرُوا و اما آنها که پوشیده اند حق را فَیَقُولُون َ پس میگویند از روی جدال و عناد یا از راه طعن و فسوس ما ذا چه چیز أَرادَ اللّه ُ خواسته است خدا بِهذا بدین که گفت مَثَلًا از روی مثل آیا کافر نمی دانند که حق تعالی بعدل خویش یُضِل ُّ گمراه گرداند بِه ِ بدان مثل کَثِیراً بسیاری را از کفّار و منافقان که دران تامل نه کنند در حکمت آنرا درنیابند وَ یَهدِی بِه ِ و بفضل خود راه نماید بهمان مثل کَثِیراً بسیاری را از مومنان که در ان تفکر فرمایند وَ ما یُضِل ُّ و گمراه نکند خدا بِه ِ بدان مثل که زده إِلَّا الفاسِقِین َ مگر بیرون رفتگان را از مقام فرمانبرداری الَّذِین َ اینکه فاسقان

آنانند که یَنقُضُون َ می شکنند بغدر و خیانت عَهدَ اللّه ِ پیمان خدا را که از ایشان گرفته است مِن بَعدِ مِیثاقِه ِ از پس استواری آن پیمان مراد عهدی ست که در توریت با بنی اسرائیل بسته است بر متابعت پیغمبر ص آخر الزمان پس اینکه فاسقان جهودان باشند یا مراد عهد روز میثاق است و بدین قول فسقه کفار و منافقان باشند و یَقطَعُون َ و می برند اینکه بیوفایان و عهدشکنان ما أَمَرَ اللّه ُ آنچه خدا فرموده است بِه ِ بدان چیز أَن یُوصَل َ که او را به پیوندند یعنی رحم را کافران رحم پیغمبر را به دشمنی می بریدند چه با هیچ قبیله از عرب نبود که آنحضرت ص قرابتی نداشت و یهود نیز قطع رحم میکردند چه میان آنحضرت و ایشان نیز از جهت اخوت اسمعیل ع و اسحق ع خویشی بود وَ یُفسِدُون َ و همین گروه فساد می کنند فِی الأَرض ِ در زمین بمخالفت حق و متابعت نفس أُولئِک َ آن قوم هُم ُ الخاسِرُون َ ایشانند زیان زدگان در دنیا و عقبی

صفحه : 10

کَیف َ تَکفُرُون َ بِاللّه ِ چگونه کافر می شوید بخدا وَ کُنتُم و حال آنکه شما بودید أَمواتاً مردگان یعنی اجسامی که آنرا حیات نبود چون نطفه و علقه فَأَحیاکُم پس زنده گردانید شما را بنفخ روح در ابدان شما بعد از تسویه ثُم َّ یُمِیتُکُم پس بمیراند شما را در وقت انقضای آجال ثُم َّ یُحیِیکُم پس دیگر بار زنده گرداند در قبور یا بنفخه صور اجساد شما را زنده سازد برای نشور ثُم َّ إِلَیه ِ پس بسوی او تُرجَعُون َ بازگردانیده شوید برای مجازات هُوَ الَّذِی او آن خدائیست که بقدرت بی علّت خَلَق َ بیافرید لَکُم برای انتفاع شما

ما فِی الأَرض ِ آن چیزها را که در زمین است جَمِیعاً همه آن، از جبال و معادن و عیون و انهار و نباتات و حیوانات ثُم َّ پس از آفریدن زمین استَوی قصد کرد إِلَی السَّماءِ بسوی آفرینش آسمان فَسَوّاهُن َّ پس راست کرد بی فطور و اعوجاج و خلل آنها را سَبع َ سَماوات ٍ هفت آسمان وَ هُوَ بِکُل ِّ شَی ءٍ و اوست به همه چیزها عَلِیم ٌ نیک دانا یعنی داند که هر چیز چرا ساخت و برای چه آفرید وَ إِذ قال َ و یاد کن ای محمّد ص چون گفت رَبُّک َ پروردگار تو لِلمَلائِکَهِ مر تمام فرشتگان را با جمعی که ساکنان زمین بودند بعد از قتل و اجلای بنی الجان إِنِّی جاعِل ٌ بدرستیکه من آفریننده ام فِی الأَرض ِ در زمین مکه و اصح آن است که مطلق زمین باشد خَلِیفَهً بدلی از قوم بنی الجان یا کسیکه در عمارت زمین و عبادت رب العالمین خلیفه شما باشد و در اعانت حق و اهانت باطل خلیفه من و در بحر الحقایق خلیفه را باین معنی گفته اند که خلف است از جمیع موجودات و همه مکونات باجمعهم خلف او نمی تواند بود زیرا که او مجمع غرائب و منبع رغائب غیب و شهادت است خلاصه عوالم جسمانی و روحانی اوست و جامع حقایق علوی و سفلی همه او مثنوی

آدمی چیست برزخ جامع صورتش خلق و حق درو لامع

متصل با دقایق جبروت مشتمل بر حقایق ملکوت

قالُوا گفتند آن ملائکه که مخاطب بودند أَ تَجعَل ُ آیا می آفرینی فِیها در زمین مَن یُفسِدُ کسی را که فساد کند و نافرمانی ازو صادر گردد فِیها در زمین وَ یَسفِک ُ الدِّماءَ

و بریزد خون مثل خود بغیر حق، و وقوف ایشان برینحال یا باخبار الهی بوده یا در لوح محفوظ خوانده بودند یا در عقول ایشان مرکوز بود که عصمت خاصه ایشان است و بجهت اینکه معنی گفتند که چنین کسی را خلیفه می سازی وَ نَحن ُ و حال آنکه نُسَبِّح ُ بپاکی یاد می کنیم ترا بِحَمدِک َ بامر تو یا بتوفیق تو که موجب حمد است وَ نُقَدِّس ُ لَک َ و ذکر می کنیم ترا به پاکیزگی از هر ناشایستگی قال َ گفت خدا با اینکه ملائکه إِنِّی أَعلَم ُ بدرستیکه من می دانم در آفرینش اینکه خلیفه از حکمتها ما لا تَعلَمُون َ آنچه شما نمی دانید

صفحه : 11

وَ عَلَّم َ و بیاموخت حق سبحانه، و تعالی آدَم َ مر آدم را که خلیفه عبارت ازو بود الأَسماءَ نامهای مخلوقات کُلَّها همه آن از علویات و سفلیّات ثُم َّ عَرَضَهُم پس عرض کرد اشخاص آن مسمّیات را عَلَی المَلائِکَهِ بر فرشتگان که قائل أ تجعل فیها بودند فَقال َ پس گفت و امر کرد نه از روی تکلیف بلکه بطریق تنبیه بر عجز ایشان که أَنبِئُونِی خبر دهید مرا بِأَسماءِ هؤُلاءِ بنامهای این ها که معروض شده اند بر شما إِن کُنتُم اگر هستید شما صادِقِین َ راست گویان در طعن بر استحقاق خلافت آدم و حال آنکه خلیفه را علم باید و شما را نیست قالُوا گفتند فرشتگان بعد از جهل خودها بدان اسامی بطریق اعتذار که سُبحانَک َ تنزیه می کنیم ترا از همه نقصها تنزیه کردنی لا عِلم َ لَنا، هیچ دانشی نیست ما را إِلّا ما عَلَّمتَنا مگر آنچه تو درآموختی ما را إِنَّک َ أَنت َ العَلِیم ُ بدرستیکه تو دانائی آمرزگار الحَکِیم ُ محکم

کار و صاحب کردار قال َ گفت خدا بیواسطه یا آدَم ُ أَنبِئهُم ای آدم خبر ده اینکه ملائکه را بِأَسمائِهِم بنامهای این ها که حاضراند فَلَمّا أَنبَأَهُم پس آندم که آدم خبر داد ملائکه را بِأَسمائِهِم بنامهای مسمیّات قال َ گفت خدای تعالی با ملائکه بر سبیل عتاب أَ لَم أَقُل لَکُم آیا نه گفتم مر شما را که إِنِّی أَعلَم ُ به تحقیق من می دانم غَیب َ السَّماوات ِ آنچه پوشیده است از احوال آسمانها وَ الأَرض ِ و آنچه مخفی است از امور زمین وَ أَعلَم ُ ما تُبدُون َ و می دانم آنچه شما ظاهر میکنید از گفتار أَ تَجعَل ُ فِیها وَ ما کُنتُم و آنچه بودید شما که بزعم خودها تَکتُمُون َ می پوشیدید از کراهت معزول شدن خودها از حکومت زمین وَ إِذ قُلنا و یاد کن ای رسول ص آن را نیز که گفتیم ما لِلمَلائِکَهِ مر جمیع فرشتگان را که بیکبار اسجُدُوا سجده کنید لِآدَم َ مرا آدم را سجده تحیّت و تعظیم فَسَجَدُوا پس سجده کردند تمام ملائکه إِلّا إِبلِیس َ مگر عزازیل و وی بقول اصح از قوم بنی الجان بوده و حق سبحانه تعالی بجهت نافرمانی او را ابلیس لقب نهاد یعنی ناامید از رحمت خدا أَبی سرباز زد از سجده آدم وَ استَکبَرَ و تکبر و گردن کشی کرد وَ کان َ و بود ابلیس در علم خدای تعالی مِن َ الکافِرِین َ از جمله ناگرویدگان-

صفحه : 12

وَ قُلنا یا آدَم ُ و گفتیم از محض کرم که ای آدم ع اسکُن أَنت َ ساکن شو تو وَ زَوجُک َ و جفت تو یعنی حوّا الجَنَّهَ در بهشت وَ کُلا و بخورید مِنها از بهشت یعنی میوهای آن رَغَداً خوردنی بسیار حَیث ُ شِئتُما هر جا

که خواهید شما وَ لا تَقرَبا و نزدیک مگردید هذِه ِ الشَّجَرَهَ اینکه درخت را یعنی شجره انگور یا انجیر و اشهر گندم است فَتَکُونا پس باشید شما اگر بدین شجره نزدیک شوید مِن َ الظّالِمِین َ از ستمکاران بر نفسهای خود بارتکاب نافرمانی فَأَزَلَّهُمَا الشَّیطان ُ پس بلغزانید و از جای ببرد آدم ع و حوّا ع را آن دیو سرکش نافرمان بردار عَنها از بهشت بعد از انکه بدستیاری مار و طاوس به بهشت درآمده بود و آدم ع و حوّا ع را وسوسه کرد فَأَخرَجَهُما پس بیرون کرد ایشان را اسناد اخراج به شیطان مجاز است چه حق سبحانه بیرون کرد آدم ع و حوّا ع را مِمّا کانا فِیه ِ از آنچه بودند در آن چیز از نعمت و کرامت وَ قُلنَا اهبِطُوا و گفتیم ما طاوس و مار و آدم ع و حوّا ع و ابلیس را که همه فرو روید از بهشت بدنیا بَعضُکُم برخی از شما لِبَعض ٍ عَدُوٌّ مر برخی را دشمن باشید چون ابلیس و مار که دشمن آدم ع و حوّا ع و اولاد آدم اند وَ لَکُم و مر شما را است و ذرّیت شما را فِی الأَرض ِ در زمین مُستَقَرٌّ موضع قرار وَ مَتاع ٌ و برخورداری و منفعت إِلی حِین ٍ هنگام رسیدن آجال و بسر آمدن اعمار فَتَلَقّی آدَم ُ پس فرا گرفت آدم مِن رَبِّه ِ از پروردگار خویش کَلِمات ٍ سخنی چند که آن بقول اشهر اینکه است رَبَّنا ظَلَمنا أَنفُسَنا وَ إِن لَم تَغفِر لَنا وَ تَرحَمنا لَنَکُونَن َّ مِن َ الخاسِرِین َ و اینکه تلقی وقتی بود که آدم بعد از هبوط بر کوه سراندیب دویست سال بگریست حق تعالی

اینکه کلمات ویرا تلقین نمود، و چون آدم اینکه مناجات کرد فَتاب َ عَلَیه ِ پس خدای تعالی قبول فرمود و به پذیرفت توبه او را إِنَّه ُ بدرستیکه حق تعالی هُوَ التَّوّاب ُ اوست توبه دهنده بندگان الرَّحِیم ُ مهربان بر تائبان قُلنَا گفتیم ما دیگر بار اهبِطُوا فرو روید مِنها از بهشت یا از سماوات جَمِیعاً همه شما فَإِمّا یَأتِیَنَّکُم پس اگر بیاید بشما مِنِّی از نزدیک من هُدی ً دلالتی و بیانی بارسال رسل و انزال کتب فَمَن تَبِع َ پس هر که پیروی کند و در پی رود هُدای َ دلالت و بیان مرا فَلا خَوف ٌ پس هیچ ترسی از تخیل حلول مکاره نیست عَلَیهِم بر ایشان که متابعت کردند رسول مرا چه ایشان از آفات ایمن باشند وَ لا هُم و نیستند ایشان که از تحقق فوت مقاصد از ایشان یَحزَنُون َ اندوهناک شوند زیرا که به نیل مرادات فائز گردند

صفحه : 13

وَ الَّذِین َ کَفَرُوا و آنانکه پوشیدند حق را یعنی ایمان نیاوردند وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا و بدروغ داشتند دلائل وحدانیت ما را یا باور نکردند قرآن را یا هر چه آنرا دلیل ساختیم أُولئِک َ آن گروه أَصحاب ُ النّارِ اهل آتش اند هُم فِیها ایشان در ان آتش خالِدُون َ جاوید مانندگانند یا بَنِی إِسرائِیل َ ای فرزندان یعقوب اذکُرُوا نِعمَتِی َ یاد کنید نعمت های مرا لفظ نعمت واحد است و معنی او جمع الَّتِی آن نعمت ها که از فضل خود أَنعَمت ُ عَلَیکُم انعام کردم بر پدران گذشتگان، و نیکوئی بجای آیا همان نیکوئی است بجای اولاد که فخر و مباهات پدران ایشان را نیز حاصل ست وَ أَوفُوا و وفا کنید بِعَهدِی به پیمان من که در شان

پیغمبر امّی با شما بسته ام در توریت، حق سبحانه، و تعالی در توریت آنحضرت صلی اللّه علیه و سلّم را به پیغمبر امّی تعریف کرده کما قال اللّه تعالی النبی الامی الذی یجدونه مکتوبا عندهم فی التوراه أُوف ِ بِعَهدِکُم تا وفا کنم بعهد شما یعنی جزای وفاداری بشما رسانم وَ إِیّای َ و خاصّتا از من فَارهَبُون ِ بترسید در نقض عهد و شکستن پیمان وَ آمِنُوا و به گروید بِما أَنزَلت ُ با آنچه فرو فرستادم از قرآن مُصَدِّقاً در حالتی که آن فرو فرستاده موافق و مطابق در اصول است از توحید و وعده وعید لِما مَعَکُم مر آن چیزی را که بشماست یعنی توریت وَ لا تَکُونُوا و مباشید أَوَّل َ کافِرٍ بِه ِ اوّل گروهی ناگرویدگان از اهل کتاب بقرآن وَ لا تَشتَرُوا و بدل مکنید و مخرید بِآیاتِی بآیت های کتاب من که توریت ست ثَمَناً قَلِیلًا بهای اندک را، مخاطب علمای یهودند که بهدایا و صلات کعب بن اشرف و امثال او آیات توریت را تحریف می کردند و امر محمّد ص را می پوشیدند وَ إِیّای َ فَاتَّقُون ِ و خاصتا از من بترسید بفروختن کتاب ربانی به حطام دنیای فانی وَ لا تَلبِسُوا و میامیزید الحَق َّ سخن راست و درست را که در توریت هست از صفات محمّد ص بِالباطِل ِ بناحق که شما بدست خود می نویسید وَ تَکتُمُوا و نمی پوشید الحَق َّ حق را که صفت مصطفی ست وَ أَنتُم تَعلَمُون َ و شما میدانید که اینکه آن پیغمبر ص است که نعت او می پوشید وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ و بپای دارید نماز را با مسلمانان بران وجه که ایشان میگذارند وَ آتُوا الزَّکاهَ و بدهید زکوه مال را بطریق اهل اسلام

وَ ارکَعُوا مَع َ الرّاکِعِین َ و نماز گذارید با رکوع کنندگان یعنی بجماعت مسلمانان

صفحه : 14

أَ تَأمُرُون َ النّاس َ آیا می فرمائید مردمان را بِالبِرِّ به نکوئی وَ تَنسَون َ و فراموش می کنید أَنفُسَکُم نفسهای خود را وَ أَنتُم و حال آنکه شما تَتلُون َ الکِتاب َ می خوانید توریت را أَ فَلا تَعقِلُون َ آیا چرا عقل خود را کار نمی فرمائید- اینکه آیت در شان بعضی از یهودان مدینه است که یاران خود را که در ربقه اسلام درآمده بودند بر انقیاد احکام شرع محمدی ص ترغیب می کردند و خود از سلوک سبیل مسلمانی تحاشی می نمودند وَ استَعِینُوا و یاری خواهید از خدای تعالی بِالصَّبرِ بشکیبائی کردن در ادای طاعت یا بروزه داشتن وَ الصَّلاهِ و بگذاردن نماز فرائض وَ إِنَّها و بدرستیکه نماز بطریق مسلمانان لَکَبِیرَهٌ هر آئینه بزرگ و دشوار و گران است إِلّا عَلَی الخاشِعِین َ مگر بر ترسکاران و آرام گرفتگان بر طاعت که مؤمنانند و عبادت بر ایشان گران نیست زیرا که نفسهای ایشان به پرستش حق مرتاض شده و در مقابله ریاضات نفس عطاها از افاضات حق بر ایشان رسیده بیت جهد کن تا نور تو رخشان شود تا سلوک و خدمتت آسان شود- پس در صفت خاشعان می فرماید که الَّذِین َ آنانکه یَظُنُّون َ یقین می دانند أَنَّهُم بدرستیکه ایشان مُلاقُوا رَبِّهِم رسندگانند بجزای پروردگار خویش وَ أَنَّهُم و بدرستیکه اینکه نیز میدانند که ایشان إِلَیه ِ بسوی پروردگار خود جهت پاداش گرفتن راجِعُون َ بازگردندگانند یا بَنِی إِسرائِیل َ اذکُرُوا ای فرزندان یعقوب یاد کنید نِعمَتِی َ نیکوئیهای مرا الَّتِی آن نیکوئیها که من أَنعَمت ُ عَلَیکُم انعام کرده ام بر شما وَ أَنِّی و آن را نیز یاد کنید بدرستیکه من

فَضَّلتُکُم تفضیل کرده ام اجداد شما را و فضل نهادم عَلَی العالَمِین َ بر عالمیان که در روزگار ایشان بودند وَ اتَّقُوا یَوماً و بترسید از عذاب روز که دران روز لا تَجزِی حق گذاری نه کند و نه تواند نَفس ٌ هیچ نفس مومنه عَن نَفس ٍ از نفس کافره شَیئاً چیزی را از مکافات یا کفایت نه کند هیچکس از هیچکس چیزی از عذاب وَ لا یُقبَل ُ و پذیرفته نشود مِنها از نفس کافره یعنی برای او شَفاعَهٌ درخواستی بران تقدیر که کسی شفاعت کند وَ لا یُؤخَذُ مِنها و گرفته نشود از ان نفس کافره عَدل ٌ فدیه که عوض خود بدهد برای کشیدن خود از عذاب وَ لا هُم و نه باشند کافران که دران روز یُنصَرُون َ یاری داده شوند یعنی هیچ کس ایشان را یاری نه کند و نتواند کردن در دفع عذاب.

صفحه : 15

وَ إِذ نَجَّیناکُم و یاد کنید ای بنی اسرائیل چون برهانیدیم شما را مراد اجداد ایشان است منت بر فرزندان نهاد زیرا که حصول اولاد بسبب آبا و اجداد باشد و رهانیدن ایشان از که بود مِن آل ِ فِرعَون َ از اتباع و متعلقان فرعون یَسُومُونَکُم عذاب می کردند یا می چشانیدند شما را سُوءَ العَذاب ِ سخت ترین و بدترین عذاب یُذَبِّحُون َ أَبناءَکُم می کشتند پسران شما را در طفولیّت بسبب خوابی که فرعون دیده بود و منجمان گفته بودند در تعبیر آن که میان بنی اسرائیل پسری متولد شود که هلاک قبطیان و خرابی ملک بر دست او بود وَ یَستَحیُون َ و باقی می گذاشتند نِساءَکُم دختران شما را برای خدمت وَ فِی ذلِکُم و درین ذبح پسران و خدمت فرمودن دختران شما بَلاءٌ محنتی و آزمایشی

بود شما را مِن رَبِّکُم از پروردگار شما عَظِیم ٌ بزرگ و بی نهایت وَ إِذ فَرَقنا و یاد کنید ای بنی اسرائیل آنرا که بشگافتیم ما بِکُم ُ بشما یعنی به سبب نجات شما البَحرَ دریای قلزم را وقتی که از فرعون میگریختید و در دریا در پیش شما بود و لشکر دشمن از عقب شما فَأَنجَیناکُم پس برهانیدیم شما را از ضرر آن لشکر وَ أَغرَقنا و بآب فرو بردیم آل َ فِرعَون َ کسان فرعون را وَ أَنتُم و حال آنکه شما تَنظُرُون َ می نگریستید بدریا که چگونه شکافته میشد یا بفرعونیان نگاه می کردید که چنان غرق می گشتند وَ إِذ واعَدنا مُوسی و یاد کنید آن را که وعده دادیم موسی را از بهر دادن کتاب و وعده داد موسی ما را بآمدن بجانب طور أَربَعِین َ لَیلَهً چهل شبانروز یعنی بعد از انقضای آن ثُم َّ اتَّخَذتُم ُ پس فرا گرفتید شما العِجل َ گوساله را بخدای مِن بَعدِه ِ پس از رفتن موسی بطور وَ أَنتُم ظالِمُون َ و شما ستمکارانید بوضع عبادت حق در غیر موضع آن ثُم َّ عَفَونا عَنکُم پس عفو کردیم و درگذرانیدیم از شما بعد از توبه شما و هلاک نه کردیم شما را مِن بَعدِ ذلِک َ از پس آنکه چنین عملی منکر از شما صادر شده و اینکه عفو برای آن بود که لَعَلَّکُم تَشکُرُون َ شاید که شما شکر گوئید خدای را بر نعمت عفو وَ إِذ آتَینا مُوسَی و یاد کنید نیز آنرا که دادیم موسی را الکِتاب َ توریت وَ الفُرقان َ و حجتی جدا کننده میان حق و باطل لَعَلَّکُم تَهتَدُون َ تا مگر شما راه راست یابید بدان کتاب و حجت

صفحه : 16

وَ إِذ

قال َ مُوسی و یاد آورید آن را که گفت موسی لِقَومِه ِ مرقوم خود را یعنی آنها که عبادت عجل کرده بودند یا قَوم ِ ای گروه من إِنَّکُم ظَلَمتُم أَنفُسَکُم بدرستیکه شما ستم کردید بر نفسهای خویش بِاتِّخاذِکُم ُ العِجل َ بفراگرفتن شما گوساله را بخدای فَتُوبُوا إِلی بارِئِکُم پس بازگردید بتضرع و زاری بسوی پروردگار خویش فَاقتُلُوا أَنفُسَکُم پس بکشید نفسهای خود را یعنی آن کسانیکه گوساله را پرستیده اید بکشید کسان خود را از گوساله پرستان ذلِکُم اینکه کشته شدن شما خَیرٌ لَکُم بهترست مر شما را از زندگانی دنیا عِندَ بارِئِکُم نزد آفریننده شما و بعد ازین حکم، عبده عجل بصحرا رفتند و بزانو درآمده سرها در پیش افگندند و هارون با دوازده هزار مرد شمشیرزن شمشیرها کشیده بیامدند و از اوّل روز تا وقت استوا هفتاد هزار مرد از ایشان بکشتند پس رب العزّت می فرماید که چون فرمان حق قبول کردید فَتاب َ عَلَیکُم پس توبه شما پذیرفت إِنَّه ُ هُوَ بدرستیکه اوست نه غیر او التَّوّاب ُ پذیرنده توبه از عاصیان الرَّحِیم ُ مهربان بر توبه کاران در لطائف امام قشیری رح فرموده که توبه بقتل نفس درین امّت منسوخ نیست اما توبه بنی اسرائیل آن بود که قتل نفس کنند بآشکارا و توبه خواص اینکه امت قتل نفس است در نهانخانه ریاضت صاحب بحر الحقائق آورده که قتل نفس خود در ظاهر هم مومن تواند کرد و هم کافر اما قتل نفس در باطن جز مومن خالص را میسر نشود و آن قتل بقطع آرزوها و مرادها باشد مثنوی

نفس خود را کش جهانی زنده کن خواجه را کشته است او را بنده کن

تو طمع داری که او

را بیجفا بسته داری در وقار و در وفا

هر خسی را اینکه تمنا کی رسد موسی باید که اژدرها کشد

وَ إِذ قُلتُم و یاد کنید آن را که گفتید یعنی میثاق بستید هفتاد تن از اخیار قوم شما که موسی بکوه طور رفته بودند تا کلام حق سبحانه و تعالی بشنوند و بعد از شنیدن آن گفتند یا مُوسی لَن نُؤمِن َ لَک َ ای موسی ما تصدیق نه کنیم مر ترا درین که اینکه سخن که از ورای حجاب شنیدیم سخن حق است حَتّی تا اینکه که بدیده سر نَرَی اللّه َ جَهرَهً به بینیم خدای را آشکارا و رو بروی فَأَخَذَتکُم ُ پس فرا گرفت اخیار شما را بدین گستاخی که کردند الصّاعِقَهُ آتشیکه از آسمان فرود آمد وَ أَنتُم و شما یعنی آن مردم شما تَنظُرُون َ می نگریستید بدان آتش و گویند صاعقه آواز مهیبی بود که از آسمان بیامد و چون آن قوم شنیدند بیکبار بمردند و موسی متحیر در ایشان می نگریست و می گفت خداوندا من با بنی اسرائیل چه گویم که بزرگان قوم ایشان کجا شدند حق سبحانه ایشان را زنده گردانید چنانچه فرمود ثُم َّ بَعَثناکُم پس برانگیختیم و زنده گردانیدیم شما را مِن بَعدِ مَوتِکُم از پس مرگ اخیار شما یعنی بعد از انکه میرانیده بودیم شما را بصاعقه لَعَلَّکُم تَشکُرُون َ تا باشد که شما سپاسداری کنید مر حق را از زنده کردن شما که حیات از اصول نعمت ست-

صفحه : 17

وَ ظَلَّلنا و یاد کنید که چون سائبان ساختیم عَلَیکُم ُ بر سر شما الغَمام َ ابر را تا از حرارت آفتاب متضرر نشوید و اینکه وقتی بود که بنی اسرائیل «در تیه» مانده بودند و با

ایشان خیمه و سائبان نبود وَ أَنزَلنا و فرو فرستادیم عَلَیکُم ُ بر شما در تیه المَن َّ ترنجبین وَ السَّلوی و مرغی بر شکل سمانی و آن طائریست در طرف یمن از کنجشک بزرگتر و از کبوتر خردتر و در تفسیر منیر گوید که آن مرغان بر شاخهای گیاه نشستندی و انواع نغمات خوش و اصوات دلکش از ایشان بظهور رسیدی پس بادی بر ایشان وزیده پرهای ایشان بریختی مرغی بوده پاکیزه و بریان بی رگ و بی خون و استخوان پس بنی اسرائیل برمیداشتندی و با ترنجبین می آمیختندی کُلُوا گفتیم که بخورید مِن طَیِّبات ِ ما رَزَقناکُم از پاکیزهای آن چیز که روزی کردیم شما را یعنی هر چه هر روز میرسد بخورید از برای فردا ذخیره منهید پس ایشان خلاف کرده ذخیره می نهادند و همه متعفن و متغیر می شد وَ ما ظَلَمُونا و ستم نکردند بر ما بدین نافرمانی وَ لکِن کانُوا و لیکن بودند که از روی نافرمانی أَنفُسَهُم یَظلِمُون َ بر نفسهای خود ستم می کردند و برزاقی حق اعتماد نانموده بادّخاری می کوشیدند وَ إِذ قُلنَا و یاد آورید چون گفتیم شما را که ادخُلُوا درآیید هذِه ِ القَریَهَ درین دیه ایلیا یا اریحا که قریه جبّاران است فَکُلُوا پس بخورید مِنها ازین دیه یعنی از میوه ها و طعامهای وی حَیث ُ شِئتُم هر جا که خواهید و هر چه خواهید رَغَداً خوردنی گوارنده وَ ادخُلُوا الباب َ و درآیید بدری از درهای اینکه دیه سُجَّداً سجده کنان شکرانه خلاص یافتن را از تیه وَ قُولُوا و بگوئید حِطَّهٌ درخواست ما حطّه است اینکه لفظ کلمه استغفار ایشان بود معنی آنکه بیفگن از ما گناهان ما را

نَغفِر لَکُم تا بیامرزیم مر شما را خَطایاکُم گناهان شما را بسجود و دعا وَ سَنَزِیدُ و زود باشد که زیاده کنیم المُحسِنِین َ نیکوکاران را در ثواب ایشان فَبَدَّل َ الَّذِین َ پس بگردانیدند از روی استهزاء آنانکه ایشان ظَلَمُوا ستم کردند بر خود قَولًا آن سخن را که مأمور بودند بگفتن آن غَیرَ الَّذِی بجز آنچه قِیل َ لَهُم گفته شده بود مر ایشان را حق سبحانه فرموده بود که بگوئید حطّه ایشان گفتند حنطا سمقاتا یعنی گندم سرخ، بدل کردند توبه را بمطلوب خود از خوردنی فَأَنزَلنا پس ما فرو فرستادیم عَلَی الَّذِین َ ظَلَمُوا بر ایشان که ستمکاری کردند بتغیر قول رِجزاً عذابی و عقوبتی مِن َ السَّماءِ از آسمان بِما کانُوا بدان چیزی که بودند بدان چیز یَفسُقُون َ بیرون رفتند از حد فرمان و آن عذاب آتشی بود که از آسمان فرود آمد و همه را بسوخت یا طاعون بر ایشان گماشته شد که به یک ساعت بیست و چهار هزار کس مردند و بقولی هفتاد هزار-

صفحه : 18

وَ إِذِ استَسقی مُوسی و یاد کنید آن را که چون موسی آب خواست از ما لِقَومِه ِ برای قوم خود که بعد از خوردن من و سلوی تشنه شدند فَقُلنَا پس گفتیم ما مر او را که ای موسی اضرِب بِعَصاک َ بزن بعصای خود که از شعیب ع بتو رسیده الحَجَرَ سنگ معین را و آن سنگی بود مربع به بزرگی سر آدمی که حق تعالی از بهشت فرستاده بود بموسی و گویند سنگ معین نبود پس موسی بفرمان مولی عصا بر سنگ زد فَانفَجَرَت پس شکافته شد مِنه ُ اثنَتا عَشرَهَ عَیناً از ان سنگ

دوازده چشمه بعدد اسباط بنی اسرائیل قَد عَلِم َ بدرستیکه دانست کُل ُّ أُناس ٍ هر یکی از آدمیان یعنی از اسباط مَشرَبَهُم آب خور خود را کُلُوا بخورید از من و سلوی وَ اشرَبُوا و بیاشامید از آب چشمه مِن رِزق ِ اللّه ِ از روزی که خدای تعالی بی رنج و تعب بشما داده وَ لا تَعثَوا و از حد درمگذرید فِی الأَرض ِ در زمین مُفسِدِین َ در حالتی که شما تباه کارانید وَ إِذ قُلتُم یا مُوسی و یاد آورید آنرا که گفتید ای موسی لَن نَصبِرَ ما هرگز صبر نتوانیم کرد عَلی طَعام ٍ واحِدٍ بر طعام یگانه یعنی من و سلوی هر چند طعام دو بود اما هر دو را درهم سرشته یکی میساختند فَادع ُ لَنا پس بخوان از برای ما رَبَّک َ پروردگار خود را و ازو درخواه، تا بقدرت خود یُخرِج لَنا بیرون آرد برای ما مِمّا تُنبِت ُ الأَرض ُ ازان چیزی که آن را می رویاند زمین نسبت انبات بزمین مجازست چه حق سبحانه بحقیقت می رویاند مِن بَقلِها از سبزه ها و تره های زمین وَ قِثّائِها و از خیار بادرنگ آن وَ فُومِها و از گندم یا سیر آن وَ عَدَسِها و عدس آن وَ بَصَلِها و پیاز آن قال َ گفت خدا تعالی یا آنکه موسی ع فرموده که أَ تَستَبدِلُون َ الَّذِی آیا بدل می کنید آن چیزی را که بحسب واقع هُوَ أَدنی آن فروتر و خوارترست چون سیر و پیاز بِالَّذِی بآن چیزی که فی نفس الامر هُوَ خَیرٌ آن نیکوتر و بهتر است یعنی ترنجبین و گوشت مرغ و اکنون که چنین می کنید اهبِطُوا فرو روید مِصراً در شهری از شهرهای ارض مقدسه

یعنی بلاد شام فَإِن َّ لَکُم پس بدرستیکه در آن شهر مر شما را است ما سَأَلتُم آنچه خواستید از بقول-

صفحه : 19

وَ ضُرِبَت و زده شد یعنی لازم گشت عَلَیهِم ُ بر ایشان بجزای کفران نعمت و عدم رضا بقسمت الذِّلَّهُ خواری و فرومایگی بجزیه دادن وَ المَسکَنَهُ و دیگر بر ایشان وضع کرده شد درویشی و بیچارگی که هر چند توانگر باشند در روزی خود محتاجی و بی نوائی بخلق نمایند وَ باؤُ و بازگشتند بِغَضَب ٍ مِن َ اللّه ِ بخشمی از خدا یعنی سزاوار خشم خدای شدند ذلِک َ اینکه خواری و بیچارگی و خشم خدای مر ایشان را بِأَنَّهُم بآن بود که ایشان کانُوا یَکفُرُون َ بودند که کافر می شدند بِآیات ِ اللّه ِ بآیتهای توریت وَ یَقتُلُون َ النَّبِیِّین َ و می کشتند پیغمبران را چون زکریا ع و یحیی ع و شعیب ع بِغَیرِ الحَق ِّ بناحق و ناواجب یعنی بزعم ایشان نیز چیزی که موجب قتل باشد از انبیاء صادر نشده بود ذلِک َ آن کفر و قتل ایشان بِما عَصَوا بر آن بود که عاصی شدند در فرمان خدای تعالی وَ کانُوا یَعتَدُون َ و بودند که از حد و رمی گذشتند و تجاوز از حد فرمان او می کردند بکثرت عصیان یعنی هر چند معصیت بیشتر کنند زنگ بر آئینه دل بیشتر می نشیند مثنوی

هر گناه زنگی ست بر مرآه دل دل شود زین زنگها خوار و خجل

چون زیادت گشت دل را تیرگی نفس دون را بیش گرد و خیرگی

إِن َّ الَّذِین َ بدرستیکه آنانکه از روی نفاق آمَنُوا گرویدند یعنی همین بزبان اقرار کردند وَ الَّذِین َ هادُوا و آنانکه به یهودیت درآمدند وَ النَّصاری و ترسایان وَ الصّابِئِین َ و آنها که از

دینی بدینی گرایندگانند یعنی از هر دینی چیزی که خوش می آمد اخذ می کردند یا ملائکه می پرستیدند و زبور می خواندند و روی بکعبه آورده نماز می گذاردند- و گفته اند صابیان زنادقه اند یا ستاره پرستان مَن آمَن َ هر که ایمان آرد باخلاص تمام ازین طوائف بِاللّه ِ بخدا و صفات سلبی و ثبوتی او وَ الیَوم ِ الآخِرِ و بروز قیامت و متعلقات آن وَ عَمِل َ صالِحاً و بکند عملی شایسته فَلَهُم أَجرُهُم پس مر ایشان راست مزد کار ایشان عِندَ رَبِّهِم نزد پروردگار ایشان وَ لا خَوف ٌ و ترسی نه باشد عَلَیهِم بر ایشان در روز حشر وَ لا هُم یَحزَنُون َ و نه باشد که اندوهگین شوند در وقت مجازات وَ إِذ أَخَذنا و یاد کنید آن را که فرا گرفتیم از شما مِیثاقَکُم پیمان شما را بمتابعت موسی و عمل باحکام توریت وَ رَفَعنا و برداشتیم فَوقَکُم ُ الطُّورَ بر زبر سر شما کوه را تا پیمان بستید- بنی اسرائیل بعد از نزول توریت آغاز تمرّد نهادند و گفتند احکام اینکه کلام بغایت دشوارست ما گردن نمی نهیم حق تع کوهی را از کوههای فلسطین که آن را طور گفتندی و در تفسیر قرطبی آمده که آن کوه منسوب بود بطور بن اسمعیل حق تعالی فرمان داد ص تا بر زبر سر ایشان بایستاد و در پیش روی ایشان آتشی افروخت و در عقب دریای زخار پدید آمد و چون گریزگاهی ندیدند بروی درافتاده متحیر شدند و حق تعالی گفت خُذُوا ما آتَیناکُم فرا گیرید از آنچه عطا دادیم شما را از احکام شرعی بِقُوَّهٍ بجد تمام و جهدی قوی وَ اذکُرُوا یاد گیرید و یا پیوسته یاد

کنید ما فِیه ِ آنچه درو است از ثواب و عقاب لَعَلَّکُم تَتَّقُون َ باشد که شما بپرهیزید از ناشایستها

صفحه : 20

ثُم َّ تَوَلَّیتُم پس روی برگردانیدید شما از فرمان من مِن بَعدِ ذلِک َ از پس عهدی که کردید فَلَو لا فَضل ُ اللّه ِ پس اگر نبودی فضل و بخشایش خدای تعالی عَلَیکُم بر شما وَ رَحمَتُه ُ و بخشش او به نسبت شما لَکُنتُم هر آئینه می بودید شما مِن َ الخاسِرِین َ از جمله زیان زدگان وَ لَقَد عَلِمتُم ُ الَّذِین َ و هر آئینه نیکو دانسته اید شما آنان را که در زمان داود ع اعتَدَوا از حد فرمان درگذشتند مِنکُم از قوم شما در شهر ایلیا فِی السَّبت ِ در حکم روز شنبه که منع کرده بودیم ایشان را از صید ماهی و ایشان مخالفت نموده دران روز بحیله ماهی را می گرفتند فَقُلنا لَهُم پس گفتیم ما مر ایشان را که چون خلاف امر کردید کُونُوا بباشید قِرَدَهً بوزنیگان خاسِئِین َ خوارشدگان و تمامی اینکه قصّه در سوره اعراف مذکور خواهد شد انشاء اللّه تعالی فَجَعَلناها پس ما گردانیدیم آن عقوبت را نَکالًا عذابی و عقوبتی که پند کننده و پند دهنده باشد لِما بَین َ یَدَیها مر آن کسانی را که پیش ایشان حاضر بودند و می دیدند وَ ما خَلفَها و آنها را که از پس ایشان آیند و قصّه ایشان شنوند وَ مَوعِظَهً و گردانیدیم آن را پندی لِلمُتَّقِین َ از برای پرهیزگاران از قوم ایشان یا از امت محمّد صلی اللّه علیه و علی آله و اصحابه و سلّم وَ إِذ قال َ مُوسی و یاد کنید آنرا که گفت موسی لِقَومِه ِ مر گروه خود را بوقتی که در میان خود کشته

یافته بودند عامیل نام را و می خواستند که قاتل او معلوم گردد إِن َّ اللّه َ یَأمُرُکُم بدرستی که خدای تعالی می فرماید شما را که أَن تَذبَحُوا بَقَرَهً آنکه بسمل کنید گاوی را تا بعضی از ان بر مرده زنید و مرده زنده شود بگوید که قاتل او کیست قالُوا گفتند قوم موسی ع أَ تَتَّخِذُنا هُزُواً آیا فرا می گیری ما را اهل فسوس یعنی با ما سخریه می کنی ما می پرسیم که عامیل را که کشته است و تو میگوئی گاوی بکشید قال َ أَعُوذُ بِاللّه ِ موسی گفت پناه می گیرم بخدا أَن أَکُون َ از انکه باشم من مِن َ الجاهِلِین َ از نادانان و فسوس کنندگان

صفحه : 21

قالُوا ادع ُ لَنا گفتند بخوان و سؤال کن ای موسی از برای ما رَبَّک َ پروردگار خود را یُبَیِّن لَنا تا بیان کند برای ما ما هِی َ که آن گاو را صفت چیست و سال او چندست سؤال بماهیت جهت آن بود که هرگز چنین چیزی نه دیده و شنیده بودند که از انواع بقراین صورت صادر تواند شد پس او را جای مجرای چیزی داشتند که گویا حقیقت آن ایشان را معلوم نیست که فی نفس الامر سؤال از ماهیت نبود بلکه از سن و سال و صفات او می پرسیدند لا جرم در جواب ایشان قال َ گفت موسی إِنَّه ُ بدرستیکه خدای تعالی یَقُول ُ إِنَّها بَقَرَهٌ می گوید که آن گاو گاوی است که لا فارِض ٌ نه پیر که از کار افتاده وَ لا بِکرٌ و نه جوان و نارسیده عَوان ٌ میانه است بَین َ ذلِک َ میان آنچه مذکور شد از پیری و جوانی فَافعَلُوا پس بکنید ما تُؤمَرُون َ آنچه فرموده شدید شما قالُوا گفتند بار

دیگر ادع ُ لَنا رَبَّک َ بخوان از برای ما پروردگار خود را یُبَیِّن لَنا تا پیدا و هویدا سازد از برای ما که ما لَونُها چیست رنگ آن بقره قال َ إِنَّه ُ یَقُول ُ گفت موسی که خدا می گوید إِنَّها بَقَرَهٌ صَفراءُ آن گاوی است زرد فاقِع ٌ لَونُها در غایت زردی، رنگ او تَسُرُّ النّاظِرِین َ و آن گاو شاد می گرداند و مسرور میازد از رنگ خود نظرکنندگان را بوی قالُوا ادع ُ لَنا دیگر بار گفتند بخوان از بهر ما رَبَّک َ خداوند خود را یُبَیِّن لَنا تا آشکارا کند برای ما ما هِی َ که آن چه گاویست کار کننده است یا در صحرا چرنده إِن َّ البَقَرَ بدرستیکه گاوان تَشابَه َ عَلَینا متشابه شده اند بر ما چه میانه سال و زردرنگ بسیاراند وَ إِنّا و بدرستیکه ما إِن شاءَ اللّه ُ اگر خدا خواهد لَمُهتَدُون َ از جمله راه یافتگان باشیم بدین گاو و از حضرت رسالت پناه علیه صلوات اللّه منقول است که اگر بنی اسرائیل ان شاء اللّه نگفتندی هرگز آن گاو را نه یافتندی قال َ إِنَّه ُ یَقُول ُ گفت موسی که میگوید خدا إِنَّها بَقَرَهٌ آن گاوی ست لا ذَلُول ٌ نه رام کرده و نرم کرده شده بحکم زرع تُثِیرُ الأَرض َ بشوراند زمین را وَ لا تَسقِی الحَرث َ و نه گاوی است که آب دهد کشت را یعنی آب برکشد برای زراعت مُسَلَّمَهٌ دست بازداشته شده است از همه کارها و بسر خود چرا میکند یا بی عیب ست و تمام خلقت لا شِیَهَ نیست هیچ رنگی که مخالف رنگ زرد وی باشد فِیها در ان چون بنی اسرائیل اینکه نشانها شنیدند قالُوا الآن َ گفتند اکنون که اینکه صفتها بیان کردی جِئت َ

بِالحَق ِّ آوردی راستی را و صفت تمام روشن باز گفتی و آن گاو مذهبه نام داشت و بدست جوانی بود پرهیزگاری که خدمت مادر کردی القصه بنی اسرائیل بخریدند آن گاو را بآنکه پوست او را پر زر کنند فَذَبَحُوها پس بکشتند آن را و نکته در کشتن آن سرزنش گوساله پرستان بود بدیشان نمود که آنچه شما پرستیده اید قابل ذبح است نه لائق عبادت و مدح القصه او را ذبح کردند وَ ما کادُوا یَفعَلُون َ و نمی خواستند که بکشند اینکه گاو را بسبب گرانی بهای آن

صفحه : 22

وَ إِذ قَتَلتُم اوّل قصّه است، می فرماید که یاد کنید آن را که بکشتید نَفساً یکی را که نام آن عامیل بود فَادّارَأتُم پس اختلاف کردید فِیها در ان نفس مقتول یعنی در کشتن او وَ اللّه ُ مُخرِج ٌ و خدای تعالی بیرون آورنده است و ظاهر کننده ما کُنتُم تَکتُمُون َ آن چیزی را که هستید شما که آن را بپوشید از قتل بناحق فَقُلنا اضرِبُوه ُ پس گفتیم ما که بزنید شما آن کشته شده را بِبَعضِها بپاره از ان گاو که بیخ دم بود یا زبان یا گوش و بر هر تقدیری چون بر وی زدند زنده شد و خون از گردن او میریخت و نام قاتلان خود را بگفت و آن دو برادرزاده او بودند که بواسطه مال او را بصحرا برده بقتل رسانیده بودند و بعد از تسمیه ایشان در حال بیفتاد و بمرد کَذلِک َ همچنانکه اینکه مرده را زنده گردانید یُحی ِ اللّه ُ المَوتی زنده می گرداند خدای تعالی همه مردگان را وَ یُرِیکُم و می نماید بشما خطاب با آن جماعت است

که در مجلس احیای عامیل حاضر بودند و می شاید که منکران زمان حضرت رسالت را صلی اللّه علیه و آله و سلّم میگوید که انکار حشر مکنید که آخر خدا بشما نماید آیاتِه ِ دلائل قدرت خود را در احیاء لَعَلَّکُم تَعقِلُون َ مگر باشد که شما فکر کنید و دریابید که کسیکه قدرت دارد بر زنده کردن نفسی هرآئینه بر احیاء همه نفوس قادر خواهد بود ثُم َّ قَسَت پس سخت گشت قُلُوبُکُم دلهای شما ای یهود مِن بَعدِ ذلِک َ از پس زنده شدن عامیل فَهِی َ پس آن دلهای که شما را است کَالحِجارَهِ همچون سنگ است در سختی و درشتی أَو أَشَدُّ قَسوَهً بلکه سخت تر است در قساوت و غلظت از سنگ وَ إِن َّ مِن َ الحِجارَهِ و بدرستیکه بعضی از ان سنگ هاست لَما یَتَفَجَّرُ آنچه هرآئینه روان می گردد مِنه ُ الأَنهارُ از ان جوی های بزرگ وَ إِن َّ مِنها و بعضی دیگر هست که از ان لَما یَشَّقَّق ُ آنچه هرآئینه بشگافد فَیَخرُج ُ پس بیرون آید مِنه ُ الماءُ ازو آب خورد چون چشمها وَ إِن َّ مِنها و بتحقیق هست که از حجاره لَما یَهبِطُ آنچه فرود آید و از بلندی به پستی گراید مِن خَشیَهِ اللّه ِ از ترس خدا وَ مَا اللّه ُ و نیست خدا بِغافِل ٍ عَمّا تَعمَلُون َ غافل از آنچه شما ای یهود می کنید

صفحه : 23

أَ فَتَطمَعُون َ آیا طمع در بسته آید ای مومنان أَن یُؤمِنُوا بآنکه تصدیق کنند و استوار دارند جهودان لَکُم مر شما را در آنچه میگوئید از لغت پیغمبر و حقیت دین اسلام وَ قَد کان َ و حال آنکه بودند فَرِیق ٌ مِنهُم گروهی از اسلاف ایشان که بی واسطه یَسمَعُون َ می شنیدند کَلام َ اللّه ِ سخن

خدا را بر کوه طور ثُم َّ یُحَرِّفُونَه ُ پس میگردانیدند آن سخن را مِن بَعدِ ما عَقَلُوه ُ پس از ان که دانسته بودند و دریافته چون بمیان قوم درآمدند گفتند ما سخن حق و امر و نهی او شنیدیم و لیکن در آخر گفت که اینها که فرمودیم اگر توانید بکنید و اگر قادر نباشید بر ادای آن مکنید و باک مدارید وَ هُم یَعلَمُون َ و ایشان میدانند که افترا می نمایند در ینابیع آورده که روزی حضرت رسالت پناه ص فرمود که جهودان بعد ازین در مدینه نیایند که از درآمدن ایشان بمدینه فتنه ظاهر میشود بعضی از منافقان یهود اوّل روز بمدینه درمی آمدند که ما مسلمانیم همچون شما و آخر روز بازگشته بیاران خود می پیوستند کما قال اللّه تعالی وَ إِذا لَقُوا و چون ملاقات کنند یهود الَّذِین َ آمَنُوا آنان را که ایمان آورده اند از اصحاب رسول اللّه ص قالُوا آمَنّا گویند ما نیز گرویده ایم وَ إِذا خَلا و چون خلوت کنند بَعضُهُم برخی از اصاغر ایشان إِلی بَعض ٍ ببرخی از اکابر ایشان چون کعب إبن اشرف و حیّی إبن اخطب قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُم گویند آن اکابر ایشان را که آیا شما حدیث میکنید و خبر می دهید اصحاب محمّد ص را بِما فَتَح َ اللّه ُ بدانچه گشاده است خدا ابواب دانش آن را عَلَیکُم بر شما در کتاب شما قولی آنست که بعضی از یهود مدینه در اوّل نزول آنحضرت ص اصحاب را از نعت و صفت وی که در توریت مذکور بود خبر دادند و رؤساء ایشان از ان آگاهی یافته مخبران را از آن سرزنش نمودند که شما ایشان را از صفات محمّد ص خبر

میدهید لِیُحَاجُّوکُم بِه ِ تا مخاصمت کنند و حجت گیرند بآنچه دانسته باشند عِندَ رَبِّکُم نزد پروردگار شما در روز قیامت و گویند شما حق را دانستید و متابعت نه کردید أَ فَلا تَعقِلُون َ آیا چرا در نمی یابید اینکه مقدار که اسرار خود را با خصم در میان نباید نهاد أَ وَ لا یَعلَمُون َ آیا نمی دانند جهودان که أَن َّ اللّه َ یَعلَم ُ به تحقیق خدا می داند ما یُسِرُّون َ آنچه پنهان می دارند از عداوت رسول ص و اصحاب رض او وَ ما یُعلِنُون َ و آنچه آشکارا می کنند از دوستی پیغمبر ص و صحابه رض بنفاق پس هر که داند که حق سبحانه تعالی دانای آشکارا و نهان است باید که ظاهر خود را بفرمانبرداری آراسته سازد و باطن خود را از لوث ناپاکی و بیباکی بپردازد- بیت بکن سرو علن را با کسی راست که دانای نهان و آشکار است. وَ مِنهُم أُمِّیُّون َ و از جهودان جماعتی اند نانویسنده و ناخواننده که لا یَعلَمُون َ الکِتاب َ نمی دانند توریت را و نمی شناسند که درو چه چیز است إِلّا أَمانِی َّ مگر آرزوهای خود را یعنی آنچه موافق هوای ایشان باشد یا وعدهای دروغ که از علمای خود می شنودند که بهشت خاصه ایشان خواهد بود و اجداد ایشان ایشان را شفاعت خواهند کرد وَ إِن هُم و نیستند ایشان إِلّا یَظُنُّون َ مگر آنکه گمان می برند و یقین را نمی دانند

صفحه : 24

فَوَیل ٌ پس عذاب یا اندوه لِلَّذِین َ مر آنان راست که ایشان یَکتُبُون َ الکِتاب َ می نویسند نوشته محرف را بِأَیدِیهِم بدست خودها یعنی مباشر کتابت اند و بدیگری نه می فرمایند ثُم َّ یَقُولُون َ پس میگویند هذا مِن عِندِ اللّه ِ اینکه نوشته از نزدیک خدا

است و چرا چنین میکنند لِیَشتَرُوا بِه ِ تا بخرند بواسطه اخذ رشوت یعنی استبدال کنند بدان کلام تحریف داده ثَمَناً قَلِیلًا بهای اندک را یعنی علمای یهود بواسطه اخذ رشوت صفات مصطفی را صلی اللّه علیه و آله و سلّم که در توریت بدین وجه بوده که مردی نیکوروی جعد موی گندم گون سیاه چشم میانه بالا، تغیر کردند و نوشتند که پیغمبر آخر الزمان شخصی بود دراز قد ازرق چشم سفید پوست فرو هشته موی یک چشم باشد و اینکه صفت دجال است و با عوام خود گفتند که اینکه آن پیغمبر ص موعود نیست فَوَیل ٌ لَهُم پس وای مر ایشان را مِمّا کَتَبَت أَیدِیهِم از آنچه نوشته و تغیّر کرده دستهای ایشان وَ وَیل ٌ لَهُم و دیگر باره وای بر ایشان مِمّا یَکسِبُون َ از ان چیزی که کسب می کنند از رشوت و باکل حرام وَ قالُوا و گفتند یهود بزعم خود لَن تَمَسَّنَا النّارُ ما را مس نه کند آتش دوزخ و بما نه رسد إِلّا أَیّاماً مَعدُودَهً مگر بمقدار روزی چند شمرده شده که آن هفت روز است هر روزی در مقابله هزار سال که از آن هفت هزار سال عمر دنیا است یا چهل روز که بدان عدد قوم ما گوساله پرستیده اند قُل بگو ای محمّد ص مر ایشان را أَتَّخَذتُم آیا فرا گرفته اید عِندَ اللّه ِ از نزدیک خدا عَهداً عهد و پیمانی که شما را زیاده از آنچه میگوئید عذاب نخواهد کرد و اگر چنین وعده هست فَلَن یُخلِف َ اللّه ُ عَهدَه ُ پس خلاف نه کند خدا وعده خود را أَم تَقُولُون َ بلکه میگوئید و افترا میکنید عَلَی اللّه ِ بر خدا ما لا تَعلَمُون َ

آنچه نمی دانید بَلی نه چنان است که ایشان میگویند بلکه مَن کَسَب َ سَیِّئَهً هر که بدی کند یعنی شرک آرد وَ أَحاطَت بِه ِ و فرا گیرد گرداگرد او را خَطِیئَتُه ُ گناه او یعنی بدو مستولی شود تا بر کفر بمیرد فَأُولئِک َ پس آن گروه مشرکان أَصحاب ُ النّارِ اهل دوزخ و ساکنان آنند هُم فِیها خالِدُون َ ایشان در آن آتش جاوید ماندگانند

صفحه : 25

وَ الَّذِین َ آمَنُوا و آنان که گرویدند بخدا و آنچه از نزد او آمده وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ و عمل کردند نیکو و پاکیزه أُولئِک َ أَصحاب ُ الجَنَّهِ آن گروه اهل بهشت و مستحق آنند هُم فِیها خالِدُون َ ایشان نه غیر ایشان در بهشت جاوید باشندگانند وَ إِذ أَخَذنا و یاد کنید چون فراگرفتیم یعنی در توریت مِیثاق َ بَنِی إِسرائِیل َ عهد و میثاق فرزندان یعقوب را و گفتیم لا تَعبُدُون َ نه پرستید شما إِلَّا اللّه َ مگر خدای را که سزای پرستش اوست وَ بِالوالِدَین ِ و نیکوئی کنید به پدر و مادر إِحساناً نیکوئی کردنی وَ ذِی القُربی و دیگر به نسبت خویشان وَ الیَتامی و یتیمان وَ المَساکِین ِ و بیچارگان وَ قُولُوا و بگوئید لِلنّاس ِ مر عامه مردمان را حُسناً سخنی که مشتمل بر نیکوئی باشد یا با مردم چنان سخن کنید که دوست دارند که با شما سخن گویند وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ و نماز را برپای دارید با شرائط آن وَ آتُوا الزَّکاهَ و بدهید زکوه را بر وجهی که حکم کرده ام ثُم َّ تَوَلَّیتُم پس روی بگردانیدید بعد ازین پیمان و برگشتید از عهد و میثاق إِلّا قَلِیلًا مِنکُم مگر اندکی از شما مراد بعضی اسلاف ایشانند که بر شریعت توریت استقامت

داشتند وَ أَنتُم مُعرِضُون َ و حال آن که شما اعراض کنندگانید از احکام توریت که در متابعت محمّد صلی اللّه علیه و سلّم صادر شده وَ إِذ أَخَذنا و آن را نیز یاد کنید که گرفتیم مِیثاقَکُم پیمان از اسلاف شما و از ایشان عهد بستدیم که لا تَسفِکُون َ نریزید دِماءَکُم خونهای اقربا و همدینان خود را وَ لا تُخرِجُون َ أَنفُسَکُم و بیرون نه کنید کسان خود را به ستم مِن دِیارِکُم از خانمان خویش و عهدی دیگر بود که اسیران بنی اسرائیل را باز خریدید ثُم َّ أَقرَرتُم پس اقرار کردید یعنی قبول نمودید وَ أَنتُم تَشهَدُون َ و شما ای یهود مدینه گواهید که آبای شما اینکه عهد نموده اند.

صفحه : 26

ثُم َّ أَنتُم هؤُلاءِ پس شما آن گروهید که پیمان را شکسته تَقتُلُون َ أَنفُسَکُم می کشید کسان خود را وَ تُخرِجُون َ فَرِیقاً و بیرون میکنید گروهی را مِنکُم از قوم خود مِن دِیارِهِم از سراها و منزلهای ایشان تَظاهَرُون َ هم پشت شدید عَلَیهِم بر آن قوم مغلوب شده از شما بِالإِثم ِ به بزه کاری وَ العُدوان ِ و افزون طلبی و بیدادی در مدینه دو قبیله بودند از یهود یکی قریظه و دیگری نضیر که با هم مقاتله کردندی و قبل از هجرت دو قبیله مشرک نیز بودند یکی اوس و دیگری خزرج بنی قریظه با اوس یکی شدند و بنی نضیر با خزرج اتفاق کردند و هر فرقه از یهود بمعاونت حلیف خود با آن دیگری قتال کردندی و بعد از غلبه در خرابی منازل ایشان کوشیدندی تا مهم قوم مغلوب بجلا انجامیدی و چون کسی اسیر شدی باتفاق فدا دادندی چنانچه میفرماید وَ إِن یَأتُوکُم و اگر بشما

آیند أُساری اسیران بنی اسرائیل تُفادُوهُم ایشان را فدیه میدهید یعنی باسیری دیگر بدل می کنید وَ هُوَ مُحَرَّم ٌ اینکه آیت تعلق بما قبل دارد یعنی قوم خود را از دیار ایشان بیرون کردید و حال آنکه حرام کرده شده است عَلَیکُم بر شما به حکم میثاق إِخراجُهُم بیرون کردن ایشان أَ فَتُؤمِنُون َ آیا می گروید شما بِبَعض ِ الکِتاب ِ بپاره از احکام توریت که فدیه اسیران است وَ تَکفُرُون َ بِبَعض ٍ و کافر میشوید به بعض دیگر که قتل و اخراج است فَما جَزاءُ مَن یَفعَل ُ پس نیست مکافات آنکس که بکند ذلِک َ همچنین عهد شکنی و نافرمانی مِنکُم از شما که یهودید إِلّا خِزی ٌ مگر خواری و رسوائی فِی الحَیاهِ الدُّنیا در زندگانی اینکه سرای که آن قتل بنی قریظه است و اجلای بنی نضیر وَ یَوم َ القِیامَهِ و روز رستخیز یُرَدُّون َ بازگردانیده شوند از حشرگاه إِلی أَشَدِّ العَذاب ِ بسوی سخت ترین عذابی که عذاب دوزخ است و یکی از علامات شدت دوام اوست وَ مَا اللّه ُ بِغافِل ٍ و خدای تعالی غافل نیست عَمّا تَعمَلُون َ از آنچه عهد شکنان می کنند و حفص بخطاب می خواند و مخاطب هم یهوداند یا خطاب عام است أُولئِک َ الَّذِین َ اینکه گروه آنانند که از بیخردی اشتَرَوُا الحَیاهَ الدُّنیا خریده اند و بدل کرده اند زندگانی محقر دنیا را بِالآخِرَهِ به نعمت جاودانی آن سرای دیگر فَلا یُخَفَّف ُ پس سبک کرده نه شود عَنهُم ُ العَذاب ُ از ایشان عذاب نه در دنیا بنقصان جزیه و نه در آخرت بخروج از آتش وَ لا هُم یُنصَرُون َ و نباشند ایشان که یاری داده شوند نه در دنیا بدفع آفات از ایشان و نه در محشر بتخفیف عقوبات.

صفحه

: 27

وَ لَقَد آتَینا مُوسَی و بدرستیکه ما عطا کردیم موسی را الکِتاب َ توریت وَ قَفَّینا و از پی درآوردیم مِن بَعدِه ِ بِالرُّسُل ِ از پس موسی ع بفرستادگان چون یوشع و داود و سلیمان و الیاس و زکریا و یحیی علیهم السلام وَ آتَینا عِیسَی ابن َ مَریَم َ و عطا کردیم عیسی ع را که پسر مریم بود البَیِّنات ِ نشانهای روشن و معجزات هویدا چون اخبار از غیب و احیای موتی وَ أَیَّدناه ُ و نیرومند گردانیدیم و قوّت دادیم او را بِرُوح ِ القُدُس ِ بجان پاکیزه و یا بجبرئیل که در همه وقت قرین عیسی ع بودی یا اسم اعظم که ببرکت او مرده زنده گشتی یا انجیل که تازگی دل و زندگی جان از ان یافتندی رباعی

دل تازگی از حسن کلامت دارد جان زندگی از سماع نامت دارد

هر جا که دل واقف اسرار بود او نور صفائی ز پیامت دارد

أَ فَکُلَّما آیا هرگاه که از نزد ما جاءَکُم رَسُول ٌ آمد بشما فرستاده بِما لا تَهوی بآنچه دوست ندارند أَنفُسُکُم ُ نفسهای شما آنرا و سخن او بر وفق هوا و مدعای شما نباشد استَکبَرتُم تعظیم نه کردید و گردن ننهادید فَفَرِیقاً کَذَّبتُم پس گروهی را از ایشان بدروغ داشتید چون محمّد ص و عیسی ع وَ فَرِیقاً تَقتُلُون َ و گروهی را بکشتید چون زکریا ع و یحیی ع وَ قالُوا و گفتند قُلُوبُنا غُلف ٌ دلهای ما در غلاف است یعنی پوشیده از فهم و بازداشته شده از قبول قول محمّد ص، بدین سخن ناامید میگردانیدند حضرت پیغمبر ما را از ایمان خود بقرآن و متابعت آنحضرت ص حق سبحانه ردّ

سخن ایشان می کند یعنی نه چنان است که ایشان می گویند بَل لَعَنَهُم ُ اللّه ُ بلکه خدای تعالی ایشان را رانده است و مدد لطف از ایشان بازگرفته بِکُفرِهِم بسبب ناگرویدن ایشان فَقَلِیلًا ما یُؤمِنُون َ پس اندکی از ایشان ایمان می آرند چون عبد اللّه رض إبن سلام و اصحاب او وَ لَمّا جاءَهُم و آن هنگام که بدیشان آمد کِتاب ٌ مِن عِندِ اللّه ِ نوشته از نزدیک خدا که آن قرآن است مُصَدِّق ٌ گواه و موافق لِما مَعَهُم مر آن کتاب را که با ایشان است در توحید و نبوت و حشر و آنچه از اصول دین باشد، قبول نکردند و نگرویدند بدان وَ کانُوا مِن قَبل ُ و حال آنکه بودند پیش از نزول اینکه کتاب که در وقت فروماندگی یَستَفتِحُون َ طلب فتح و نصرت میکردند بدین کتاب و بکسیکه اینکه کتاب بدو فرود آید هرگاه که کفار عرب قصد یهود کردندی و کار بر ایشان تنگ شدی دستها برداشته گفتندی بارخدایا نصرت میخواهیم از تو به محمّد ص که رسول آخر الزمان است عَلَی الَّذِین َ کَفَرُوا بر آنان که نگرویده اند از مشرکان عرب فَلَمّا جاءَهُم پس آن وقت که آمد بدیشان ما عَرَفُوا آنکس که شناخته بودند کَفَرُوا بِه ِ کافر شدند بدو چه ایشان را گمان آن بود که آن پیغمبر از بنی اسرائیل خواهد بود چون از بنی اسمعیل بود بدو کافر شدند فَلَعنَهُ اللّه ِ پس لعنت خدای عَلَی الکافِرِین َ بر ناگرویدگان که بدانش خود کار نه کردند و عناد ورزیدند وضع ظاهر در موضع ضمیر تسجیل بر کفر ایشان است-

صفحه : 28

بِئسَمَا اشتَرَوا بِه ِ بد چیزی است که ایشان فروختند به آن چیز أَنفُسَهُم بهره

نفسهای خود را و آن چیز کدام است أَن یَکفُرُوا آنکه کافر می شوند بِما أَنزَل َ اللّه ُ بآنچه خدا فرو فرستاده است که آن قرآن است بَغیاً از جهت حسد یعنی رشک می بردند أَن یُنَزِّل َ اللّه ُ بآنکه فرو فرستد خدا مِن فَضلِه ِ فضل خود را که کتاب و وحی است عَلی مَن یَشاءُ بر آن کس که خواهد مِن عِبادِه ِ از بندگان خود که سزاوار آن باشد فَباؤُ و پس بازگشتند جهودان بِغَضَب ٍ بخشم از خدا یا مستحق گشتند خشمی را عَلی غَضَب ٍ بالای خشمی دیگر خشمی بانکار عیسی ع و انجیل و خشمی بانکار محمّد ص و قرآن وَ لِلکافِرِین َ و مر کافرانراست عَذاب ٌ مُهِین ٌ عذاب خوارکننده وَ إِذا قِیل َ لَهُم و چون گویند مر جهودان را که آمِنُوا بگروید بِما أَنزَل َ اللّه ُ بآنچه خدا فرو فرستاده از انجیل و قرآن قالُوا نُؤمِن ُ گویند می گرویم بِما أُنزِل َ عَلَینا بآنچه بر ما فرستاده شد یعنی توریت وَ یَکفُرُون َ و کافر می شوند بِما وَراءَه ُ بدانچه جز کتاب ایشان است وَ هُوَ الحَق ُّ و آن ماوراء یعنی انجیل و قرآن درست و راست است مُصَدِّقاً در حالتی که آن حق باوردارنده است لِما مَعَهُم مر آن کتاب را که بایشان است و از اینجا کفر ایشان بتوریت نیز لازم می آید چه کفر به آنچه موافق چیزی است کفر باشد به آن چیز قُل بگو ای محمّد ص در جواب آن که می گویند بتوریت ایمان داریم فَلِم َ تَقتُلُون َ پس چرا می کشید أَنبِیاءَ اللّه ِ پیغمبران خدا را مِن قَبل ُ پیش ازین إِن کُنتُم اگر بودید شما مُؤمِنِین َ گرویدگان بتوریت وَ لَقَد جاءَکُم مُوسی و هرآئینه که آمد بشما

موسی بِالبَیِّنات ِ به نشانهای درست و پیغامهای راست که احکام الواح است ثُم َّ اتَّخَذتُم ُ العِجل َ پس شما فرا گرفتید گوساله را بخدای مِن بَعدِه ِ از پس رفتن موسی علیه السلام بطور وَ أَنتُم ظالِمُون َ و شما بیدادگرانید بر نفسهای خود-

صفحه : 29

وَ إِذ أَخَذنا و یاد کنید چون فرا گرفتیم ما مِیثاقَکُم پیمان شما را وَ رَفَعنا و برداشتیم فَوقَکُم ُ الطُّورَ بر زبر سر شما کوهی را که منسوب بود بطور بن اسمعیل از کوه های فلسطین و آن شهری است از بلاد شام خُذُوا گفتیم که فرا گیرید ما آتَیناکُم آنچه بشما داده ایم یعنی توریت بِقُوَّهٍ بعزم درست وجد تمام وَ اسمَعُوا و بشنوید یعنی فرمان برید قالُوا گفتند بآشکارا سَمِعنا شنودیم و پذیرفتیم و پنهان با خود گفتند وَ عَصَینا و نافرمانی کردیم یا شنیدیم بگوش و عاصی شدیم بدل وَ أُشرِبُوا و خورانیده شدند یعنی درآورده شدند فِی قُلُوبِهِم ُ العِجل َ در دلهای ایشان دوستی گوساله را بِکُفرِهِم بسبب جحود و انکار ایشان قُل بِئسَما یَأمُرُکُم بگو ای محمّد ص بد چیزی است آنچه میفرماید شما را بِه ِ إِیمانُکُم بآن چیز ایمان شما و آن کفر است به قرآن و به محمّد ص إِن کُنتُم مُؤمِنِین َ اگر هستید شما گرویدگان بخدا چه اگر کسی مؤمن باشد ایمان او را به کفر نه می فرماید و جهودان باین همه رسوائی گفتند که بهشت جز جای ما نخواهد بود حق تعالی جل علی فرمود که قُل بگو ای محمّد ص در جواب اینکه دعوی ایشان که إِن کانَت اگر هست بزعم شما لَکُم ُ الدّارُ الآخِرَهُ مر شما را سرای آخرت و نعمت بهشت عِندَ

اللّه ِ نزدیک خدا خالِصَهً پاکیزه و خاصه مِن دُون ِ النّاس ِ بی دیگر مردمان فَتَمَنَّوُا المَوت َ پس آرزو کنید مرگ را إِن کُنتُم صادِقِین َ اگر هستید شما راست گویان در آنکه بهشت خاصه از آن شما است چه بی مرگ بدان سرای نتوان رسید آرزوی مرگ از علامات اشتیاق لقا است پس هر که آرزومندتر بود بمرگ مشتاق تر باشد بلقا فرد مرگ است که دوست را رساند بر دوست آن کیست که او بمرگ شادان نبود وَ لَن یَتَمَنَّوه ُ أَبَداً و آرزو نکنند جهودان مرگ را هرگز بِما قَدَّمَت أَیدِیهِم بآنچه پیش فرستاده است دستهای ایشان از قتل انبیا ع و تغییر لغت مصطفی علیه السلام وَ اللّه ُ عَلِیم ٌ بِالظّالِمِین َ و خدای داناتر است بستمگاران و دروغ گویان وَ لَتَجِدَنَّهُم و هر آئینه یابی تو جهودان را أَحرَص َ النّاس ِ حریص ترین مردمان عَلی حَیاهٍ بر زندگانی دنیا وَ مِن َ الَّذِین َ أَشرَکُوا و از آن کسانی نیز که شرک آورده اند یعنی کفار عرب و اصح آنست که مراد اینجا مشرکان مجوسند زیرا که هیچکس را زندگانی دنیا دوست تر از ایشان نیست یَوَدُّ أَحَدُهُم دوست میدارد یکی از ایشان یعنی از گبران لَو یُعَمَّرُ که کاش عمر داده شود أَلف َ سَنَهٍ هزار سال و ازین است تحیت مجوس که چون بهم رسند گویند که هزار سال بزی و نزد بعضی از علما گفتن اینکه لفظ مکروه است وَ ما هُوَ بِمُزَحزِحِه ِ و نیست که رهاننده او باشد مِن َ العَذاب ِ از عذاب أَن یُعَمَّرَ آنکه عمر داده شود یعنی طول عمر او دافع عذاب الهی نیست وَ اللّه ُ بَصِیرٌ و خدای بینا است بِما یَعمَلُون َ بآنچه می کنند یهود و مجوس و غیر

ایشان و بعضی از یهود میگفتند که صاحب محمّد ص جبرئیل است و او وحی بدو فرو می آرد و اسلاف ما را از جبرئیل ع رحمت بسیار رسیده است و اکثر بلا و عذاب بر آبای ما بواسطه او نازل شده اگر بجای او میکائیل بودی ما بابی القاسم ایمان می آوردیم حق سبحانه فرمود که

صفحه : 30

قُل بگو ای محمّد ص مَن کان َ هر که باشد عَدُوًّا لِجِبرِیل َ دشمن مر جبرئیل را و اینکه نامی است عبرانی یا سریانی و معنی او عبد اللّه، و او امین خزائن وحی خدای باشد پس هر که دشمن وی بود گو از خشم بمیرد فَإِنَّه ُ نَزَّلَه ُ پس بدرستیکه او فرو می آرد قرآن را عَلی قَلبِک َ بِإِذن ِ اللّه ِ بر دل تو بفرمان خدا مُصَدِّقاً در حالتی که قرآن تصدیق کننده است لِما بَین َ یَدَیه ِ مر آن چیزی را که پیش از وی نازل شده و حالا با ایشان است از کتب منزله چون توریت و زبور وَ هُدی ً و قرآن راه نماینده است بحق وَ بُشری و مژده دهنده لِلمُؤمِنِین َ مر گرویدگان را بنجات و درجات مَن کان َ هر که باشد عَدُوًّا لِلّه ِ دشمن مر خدا را وَ مَلائِکَتِه ِ و فرشتگان او را وَ رُسُلِه ِ و فرستادگان او را وَ جِبرِیل َ وَ مِیکال َ و اینکه دو فرشته مقرب را فَإِن َّ اللّه َ پس تحقیق که خدای تعالی عَدُوٌّ لِلکافِرِین َ دشمن است مر کافران را که دشمن ملائکه و رسل اند وَ لَقَد أَنزَلنا إِلَیک َ و هر آئینه ما فرستادیم بسوی تو آیات ٍ بَیِّنات ٍ نشانهای روشن یا آیتهای درست و راست یعنی قرآن وَ ما یَکفُرُ بِها

و کافر نشوند بدین آیت ها إِلَّا الفاسِقُون َ مگر بیرون رفتگان از فرمان خدای أَ وَ کُلَّما آیا هرگاه که یهود عاهَدُوا عهد کردند عَهداً عهد کردنی نَبَذَه ُ بشکستند آن را فَرِیق ٌ مِنهُم گروهی از ایشان بَل أَکثَرُهُم بلکه بسیاری از ایشان لا یُؤمِنُون َ نه می گروند بتوریت وَ لَمّا جاءَهُم و آن هنگام که آمد بدیشان رَسُول ٌ مِن عِندِ اللّه ِ فرستاده از نزدیک خدا یعنی محمّد صلی اللّه علیه و سلّم مُصَدِّق ٌ باور دارنده لِما مَعَهُم مر توریت را که با ایشان است نَبَذَ فَرِیق ٌ بیفگندند گروهی مِن َ الَّذِین َ أُوتُوا الکِتاب َ از آنان که عطا داده شده اند توریت یعنی علمای ایشان بینداختند کِتاب َ اللّه ِ توریت را یا قرآن را وَراءَ ظُهُورِهِم پس پشت خودها کَأَنَّهُم گویا که آن علما لا یَعلَمُون َ نه میدانند که آن کلام اللّه است و محمّد رسول اللّه صلی اللّه علیه و علی آله و اصحابه و سلّم.

صفحه : 31

وَ اتَّبَعُوا و پی روی کردند اینکه یهود ما تَتلُوا الشَّیاطِین ُ آن چیز را که میخوانند دیوان عَلی مُلک ِ سُلَیمان َ در زمان پادشاهی سلیمان ع و آنچنان بود که دیوان در عهد سلیمان ع شعبدهای صد رنگ را با نیرنگهای کهانت درآمیخته نوشته بودند و میان اراذل و جهال شایع شده بود سلیمان ع بر آن حال اطلاع یافته بفرمود تا آن نوشتها را آوردند، و در صندوقی نهاده مقفل ساخته در زیر تخت خود دفن کرد و بعد از وفات سلیمان ع دیوان آنرا از زیر تخت وی بیرون آورده چنان فرا نمودند که سلیمان ع بآن سحرها و شعبدها پادشاهی می کرد و بعد ازان یهود سلیمان ع را به بسحر

نسبت میدادند حق سبحانه ابراری ذمه ویرا فرمود که وَ ما کَفَرَ سُلَیمان ُ و هرگز کافر نشد سلیمان ع یعنی سلیمان ع جادو نه کرد وَ لکِن َّ الشَّیاطِین َ و لیکن دیوان در زمان او کَفَرُوا کافر شدند یُعَلِّمُون َ النّاس َ درمی آموختند مردمان را السِّحرَ جادو وَ ما أُنزِل َ و دیگر یهود متابعت کردند آن چیز را که فرو فرستاده شده از سحر عَلَی المَلَکَین ِ بر دو فرشته بِبابِل َ در شهر بابل هارُوت َ وَ مارُوت َ نام آن دو فرشته است و ایشان بر آدمیان گنهکار طعنه می زدند حق تعالی فرمود که ایشان بسته، نفس و هوااند و اگر شما را نیز همان حالت که ایشان را هست بودی صدور عملهای بدتر از افعال ایشان از شما امکان داشتی، ایشان استبعاد نمودند و حق سبحانه نفس بشری را بدیشان داد و برای حکومت خلق بر زمین فرستاد ایشان بر زمین آمده بر زنی زهره نام عاشق شدند و به سبب شرب خمر بر قتل بناحق و سجده صنم اقدام نمودند و حق تعالی ایشان را از صعود بر آسمان منع کرد و عذاب بر ایشان در اینکه جهان مقرر شده و حالا در چاه بابل بموی سر آویخته معذب اند، و انزال سحر بر ایشان بجهت آن بود که در آن زمان سحره دعوی نبوت میکردند و حق سبحانه در زمان حکومت ایشان و قبل از معصیت، اینکه علم بر ایشان فرستاد و گویند بوجه الهام ایشان را کیفیت اینکه علم در آموخت تا جمعی زیرکان را تعلیم دهند و ایشان بر کیفیت سحر و حقیقت آن مطلع شده معارض مدعیان نبوت گردند وَ ما یُعَلِّمان ِ و نیاموزانند اینکه دو

فرشته درین وقت که در چاه اند مِن أَحَدٍ هیچ یکی را حَتّی یَقُولا تا وقتی که گویند پیش از آموزانیدن آنکس را که إِنَّما نَحن ُ فِتنَهٌ جز اینکه نیست که ما آزمایش خلقیم از خدای فَلا تَکفُر پس تو کافر مشو بر اعتقاد کردن که بر عمل سحر گناهی مترتب نیست فَیَتَعَلَّمُون َ پس می آموزند مِنهُما ازان دو ملک ما یُفَرِّقُون َ بِه ِ آن چیزی را که جدائی افگند بآن بَین َ المَرءِ وَ زَوجِه ِ میان مرد و زن او وَ ما هُم و نیستند جادوان بِضارِّین َ بِه ِ ضرر رساننده بسحر مِن أَحَدٍ هیچکس را إِلّا بِإِذن ِ اللّه ِ مگر بقضا و قدر خدای وَ یَتَعَلَّمُون َ و می آموزند ما یَضُرُّهُم آنچه ایشان را زیان رساند وَ لا یَنفَعُهُم و سود نکند ایشان را وَ لَقَد عَلِمُوا و هر آئینه نیک دانستند یهود لَمَن ِ اشتَراه ُ هر که سحر را بخرد یعنی بیاموزد و کار بندد ما لَه ُ نیست مر او را فِی الآخِرَهِ در آن سرای مِن خَلاق ٍ بهره از نیکوئی وَ لَبِئس َ ما شَرَوا بِه ِ و بد چیزی است آنکه فروختند بدان أَنفُسَهُم نفسهای خود را یعنی سحر را اختیار کردند لَو کانُوا یَعلَمُون َ اگر هستند ایشان که دانند زیان اینکه سود را

صفحه : 32

وَ لَو أَنَّهُم آمَنُوا و اگر اینکه جهودان گرویدندی به محمّد ص وَ اتَّقَوا پرهیز کردندی از سحر و کیش یهودی پاداش یافتندی و پوشیده نیست لَمَثُوبَهٌ هرآئینه پاداش مِن عِندِ اللّه ِ از نزدیک خدای خَیرٌ بهتر است از رشوت که بر کتمان نعمت پیغمبر می ستانند لَو کانُوا یَعلَمُون َ اگر بودی که بدانستندی یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای کسانیکه گرویده اید لا تَقُولُوا راعِنا مگوئید

لفظ راعنا در وقت مکالمه با محمّد ص که یهود گفتار شما را دستاویز ساخته به آن حضرت ص اینکه کلمه میگویند و در لغت ایشان دشنام فاحش است و مومنان بدان معنی می گفتند که مراعات کن سخنان ما را یعنی بشنو، حق سبحانه فرمود که اینکه کلمه مگوئید وَ قُولُوا انظُرنا و بگوئید انظرنا یعنی بنگر بسوی ما وَ اسمَعُوا و بشنوید حکم خدا را بسمع قبول وَ لِلکافِرِین َ و مر کافرانراست یعنی آنها را که بر سبیل مذمت اینکه کلمه میگویند عَذاب ٌ أَلِیم ٌ عذابی دردناک که هرگز انقطاع نیابد ما یَوَدُّ دوست ندارند الَّذِین َ کَفَرُوا آنانکه حق را پوشیده اند مِن أَهل ِ الکِتاب ِ از اهل کتاب یعنی یهود وَ لَا المُشرِکِین َ و نه مشرکان أَن یُنَزَّل َ عَلَیکُم آنکه فرو فرستاده شود بر شما مِن خَیرٍ مِن رَبِّکُم هیچ نیکوئی از نزد پروردگار شما مراد وحی است و قرآن که جامع همه چیزها است یعنی یهود نمی خواستند که نبوت بآل اسمعیل انتقال کند و مشرکان را داعیه آن بود که پیغمبری بولید مغیره و یا نعیم ثقفی رسد وَ اللّه ُ یَختَص ُّ و خدای اختصاص میدهد بِرَحمَتِه ِ به نبوت و وحی خود مَن یَشاءُ هرکرا میخواهد وَ اللّه ُ و خدای ذُو الفَضل ِ العَظِیم ِ خداوند فضل بزرگ است بر هر که خواست او را نبوت داده و در صفت فضل بعظمت اشعاری است بر آنکه فرد فضل او فضلیست افزون از عدد لطف او لطفیست بیرون از شمار ما نَنسَخ هر چه منسوخ می گردانیم مِن آیَهٍ از آیت قرآن بر وفق مصالح خلق و مقتضای زمان أَو نُنسِها یا فراموش می گردانیم آن را

و از دلها می بریم نَأت ِ بِخَیرٍ مِنها بیاریم بهتری ازان آیت منسوخه چنانچه مصابرت یک غازی را با ده تن از کافران منسوخ کرد و با دو تن مقرر ساخت أَو مِثلِها یا بیاریم مانند آنکه نسخ کرده ایم در منفعت و مثوبت با وجود رعایت مصلحت چون تحویل قبله از بیت المقدس بکعبه أَ لَم تَعلَم آیا نمیدانی خطاب با منکران نسخ است جهودان در نسخ مجادله میکردند و می گفتند که آن پشیمانی است و بر خدای روا نیست و از حکمت الهی و مصلحت پادشاهی در نسخ احکام غافل و جاهل بودند حق تعالی می فرماید که ای منکر نسخ و مجادل آیا معلوم نه داری یعنی نمیدانی أَن َّ اللّه َ آن را که حق سبحانه عَلی کُل ِّ شَی ءٍ بر همه چیزها از محو و اثبات و نسخ و انشاء قَدِیرٌ توانا است بر کمال.

صفحه : 33

أَ لَم تَعلَم آیا ندانستی أَن َّ اللّه َ آنکه به تحقیق خدای است بیشک لَه ُ مر اوراست مُلک ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ پادشاهی آسمانها و زمین پس هر چه خواهد کند وَ ما لَکُم و نیست مر شما را مِن دُون ِ اللّه ِ جز خدای مِن وَلِی ٍّ دوستی که ازو بشما نفعی رسد وَ لا نَصِیرٍ و نه یاری که از شما دفع ضرر کند أَم تُرِیدُون َ آیا می خواهید أَن تَسئَلُوا آنکه سؤال کنید رَسُولَکُم پیغمبر ص خود را کَما سُئِل َ مُوسی هم چنانکه سؤال کرده شده بود موسی ع مِن قَبل ُ پیش ازین جهودان می گفتند که محمّد ع باید که کتابی بیکبار بیارد چنانچه موسی ع آورده بود حق تعالی را فرمود که شما از محمّد ص همان می طلبید از

سؤالهای متعصبانه که پدران شما از موسی ع می طلبیدند وَ مَن یَتَبَدَّل ِ الکُفرَ بِالإِیمان ِ و هر که بدل کند کفر را بایمان یعنی کفر را بر ایمان بگزیند فَقَد ضَل َّ پس هرآئینه که گمراه گشته است سَواءَ السَّبِیل ِ از میان راه راست وَدَّ کَثِیرٌ دوست می دارند بسیاری مِن أَهل ِ الکِتاب ِ از اهل توریت چون فخاض بن عازورا که دانشمند ایشان بود و امثال او از احبار لَو یَرُدُّونَکُم آنکه بازگردانند مر شما را مراد حذیفه رض بن یمان و عمار بن یاسر رض است که فخاض و یاران او مر ایشان را دعوت به یهودیت میکردند حق سبحانه فرمود که یهود میخواهند که بگردانند شما را مِن بَعدِ إِیمانِکُم از پس ایمان شما کُفّاراً ناگرویدگان حَسَداً از روی حسد مِن عِندِ أَنفُسِهِم از نزدیک نفسهای ایشان یعنی اینکه حسد بمقتضای طبع ایشان است نه بفرموده کسی مِن بَعدِ ما تَبَیَّن َ از پس آنکه روشن گشت لَهُم ُ الحَق ُّ مر ایشان را آنچه راست و درست است یعنی رسالت محمّد ص و حقیقت قرآن و صحت دین اسلام فَاعفُوا پس درگذرانید ای مسلمانان و بگذرید از قتال بایشان وَ اصفَحُوا روی بگردانید از اینان حَتّی یَأتِی َ اللّه ُ بِأَمرِه ِ تا وقتی که بیارد خدای فرمان خود را که حکم است بقتال یا امر بجزیه إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای عَلی کُل ِّ شَی ءٍ بر همه چیزها از تعذیب و انتقام قَدِیرٌ توانا است-

صفحه : 34

وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ و بپای دارید نماز را وَ آتُوا الزَّکاهَ و بدهید زکوه مال را وَ ما تُقَدِّمُوا و آنچه از پیش بفرستید لِأَنفُسِکُم از برای خود مِن خَیرٍ از مال دنیا

بر سبیل صدقات و نفقات و انواع خیرات تَجِدُوه ُ بیابید آنرا نوشته عِندَ اللّه ِ نزدیک خدا یا ثواب آن بیابید نزدیک وی إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای بِما تَعمَلُون َ بَصِیرٌ بدانچه شما میکنید از خیر و صدقه بینا است وَ قالُوا و گفتند جهودان یا ترسایان لَن یَدخُل َ الجَنَّهَ هرگز درنیاید در بهشت إِلّا مَن کان َ مگر آنکه باشد هُوداً یهودی أَو نَصاری یا نصرانی یعنی یهود گفتند که به بهشت نروند مگر جهودان و نصرانی گفتند که به بهشت نروند الا ترسایان تِلک َ اینکه دعوی از هر دو طائفه أَمانِیُّهُم آرزوهای باطله ایشان است قُل هاتُوا بگو ای محمّد ص بیارید بُرهانَکُم حجت خود را بدین دعوی إِن کُنتُم صادِقِین َ اگر هستید شما راست گویان در قول خود بَلی نه چنین است که ایشان میگویند بلکه مَن أَسلَم َ هر که تسلیم کرد وَجهَه ُ لِلّه ِ همه خود را برای اطاعت خدای وَ هُوَ مُحسِن ٌ و او نیکوکار است در کردار و گفتار فَلَه ُ أَجرُه ُ پس مر آنکس راست مزد کار او عِندَ رَبِّه ِ نزد آفریدگار او وَ لا خَوف ٌ عَلَیهِم و هیچ ترسی نباشد بر ایشان از فوت مزد ایشان وَ لا هُم یَحزَنُون َ و نه ایشان اندوهناک باشند از تصور زوال آن مزد، جمعی از نصاری بنی نجران بمدینه آمدند و با رؤساء یهود مناظره نموده هر فرقه در ابطال دین دیگری غایت سعی بتقدیم رسانیدند و حق سبحانه اینکه آیت فرستاد وَ قالَت ِ الیَهُودُ و گفتند جهودان لَیسَت ِ النَّصاری نیستند گروه ترسایان عَلی شَی ءٍ بر چیزی از دین حق وَ قالَت ِ النَّصاری و گفتند ترسایان لَیسَت ِ الیَهُودُ نیستند جهودان

عَلی شَی ءٍ بر چیزی از دین که معتد به باشد وَ هُم و حال آنکه همه ایشان یَتلُون َ الکِتاب َ میخوانند کتاب خدایرا یعنی یهود از توریت میدانند که نصاری بجهت اثبات زن و فرزند مر حق را بر باطل اند و ترسایان در انجیل میخوانند که یهود بجهت انکار عیسی و انجیل کافر و بیحاصل اند کَذلِک َ همچنین که این ها میگویند قال َ الَّذِین َ گفتند آنانکه لا یَعلَمُون َ یا هیچ نمیدانند و اهل کتاب نیستند چون مجوس و مشرکان عرب مِثل َ قَولِهِم مانند گفتار یهود و نصاری یعنی کفار هم در باره ایشان همین گفتند که جهود و ترسا بر حق نیستند-

صفحه : 35

فَاللّه ُ یَحکُم ُ پس خدا داوری کند بَینَهُم یَوم َ القِیامَهِ میان ایشان در روز رستخیز فِیما کانُوا در آن چیزی که هستند ایشان فِیه ِ یَختَلِفُون َ که در آن اختلاف

میکنند از حق و باطل وَ مَن أَظلَم ُ و کیست ستمکارتر مِمَّن مَنَع َ از آنکس که بازداشت مَساجِدَ اللّه ِ مسجدهای خدای را أَن یُذکَرَ از آنکه یاد کرده شود فِیهَا اسمُه ُ در آنجا نام خدای تعالی یعنی نگذاشت که در مساجد خدای تعالی را یاد کنند و پرستش نمایند وَ سَعی و سعی نمود فِی خَرابِها در ویرانی آن مساجد و آن بخت نصر بابلی بود یا طرطوس رومی که بیت المقدس را خراب کرد و احبار را بقتل رسانید یک مسجد را بلفظ جمع یاد کرد بجهت تعظیم یا آنکه هر موضعی ازو مسجدی است یعنی محل سجده أُولئِک َ آنگروه که در منع ذکر و خرابی مسجد کوشیدند ما کان َ لَهُم نیست مر ایشان را و نه سزد أَن یَدخُلُوها

آن که درآیند در آن مسجد إِلّا خائِفِین َ مگر ترسگاران و اینکه صورت در زمان دولت اسلام ظهور یافت که ترسایان را قوّت رفتن در مسجد اقصی نیست از ترس مسلمانان لَهُم مر ترسایان راست فِی الدُّنیا درین جهان خِزی ٌ رسوائی و خواری و جزیه دادن وَ لَهُم فِی الآخِرَهِ و مر ایشان راست در آنسرای عَذاب ٌ عَظِیم ٌ عذابی بزرگ وَ لِلّه ِ و مر خدایرا است المَشرِق ُ جای برآمدن آفتاب وَ المَغرِب ُ و جای فرو رفتن آن، آورده اند که جمعی از لشکریان حضرت رسالت پناه شبی بسبب ابر و تاریکی در سمت قبله اختلاف کردند و هر کسی تحری کرده برای خود محرابی ساختند و چون روشن شد خطوط محاریب ایشان از سمت قبله منحرف بود چون بمدینه رسیدند باعاده و قضای آن نماز از حضرت رسالت پناه ص اجازت خواستند و اینکه آیت نازل شد که بعد از ان که تحری کرده اید اعادت نماز حاجت نیست چه که همه جهات از آن اوست در تحقیق فَأَینَما تُوَلُّوا پس هر کجا که روی آرید فَثَم َّ وَجه ُ اللّه ِ پس آنجا وجه خدای است یعنی جهت طاعت اوست و محققان را در تحقیق اینکه آیت نکته ایست که ازان جمله زبان عالی بیان حضرت حقایق رتبت ولایت منقبت خلدت ظلال هدایته درین ابیات اشارتی بدان می فرماید مثنوی

از بنی اینما تولو خوان ثم وجه اللهش متمم دان

یعنی آنسو که روی قصد آری تا حق بندگیش بگذاری

وجه حق کان بود حقیقت او باشد آنجا بسوی او کن رد

هیچ جا را نکرد استثنا پس بود عین حق عیان همه جا

عارف حق شناس را باید که بهر سوی

دیده بگشاید

بیند آنجا جمال حق پیدا نگسلد از جمال حق قطعا

إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای واسِع ٌ بزرگ مغفرت است و بسیار عطا عَلِیم ٌ دانا بمصالح احوال مسلمانان به وَ قالُوا و گفتند بی باکان از یهود و نصاری به اتَّخَذَ اللّه ُ فراگرفت خدای به وَلَداً فرزندی یعنی عزیر ع و مسیح ع به سُبحانَه ُ پاکی و بی عیبی اوراست به بَل نه چنان است که ایشان میگویند بلکه به لَه ُ مر اوراست به ما فِی السَّماوات ِ آنچه در آسمانها است به وَ الأَرض ِ و آنچه در زمین است و چون اهل آسمان و زمین همه مملوک و مربوب وی باشند پس عیسی او عزیر ولد او نتوانند بود چه ولد نمی باشد الا از جنس والد و اینکه المملوک من المالک به کُل ٌّ همه آنچه در زمین و آسمان باشد به لَه ُ قانِتُون َ مر او را فرمانبردارانند یعنی مغلوب اند در تحت تصرف قدرت.

صفحه : 36

بَدِیع ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ از نو پدیدآرنده آسمان و زمین ها است وَ إِذا قَضی و چون خواهد یا تقدیر کند أَمراً کاری را فَإِنَّما یَقُول ُ لَه ُ پس جز اینکه نیست که گوید مر آن چیزی را کُن بباش فَیَکُون ُ پس بباشد وَ قال َ الَّذِین َ و گفتند آنانکه لا یَعلَمُون َ نمیدانند خدای را و علم نخوانده اند چون مشرکان مکه لَو لا یُکَلِّمُنَا اللّه ُ اگر ما را بتوحید دعوت میکند پس چرا سخن نمیگوید خدای با ما أَو تَأتِینا آیَهٌ یا بر یکی از ما پیغامی نمی آید کَذلِک َ همچنانکه اینکه مشرکان میگویند قال َ الَّذِین َ گفتند آنانکه بودند مِن قَبلِهِم پیش از ایشان از یهود و نصاری مِثل َ قَولِهِم مانند گفتار ایشان

و اقتراح کردند بر انبیا ع بعد از ظهور معجزات تَشابَهَت قُلُوبُهُم بیک دیگر مشابه است دلهای کفار و منکران اهل کتاب در کفر و قساوت و سؤالات از روی عناد و کدورت تیرگی قَد بَیَّنَّا الآیات ِ هرآئینه بیان کردیم نشانهای توحید و نبوت لِقَوم ٍ یُوقِنُون َ برای گروهی که طالب یقین اند نه تابع تردد و تخمین إِنّا أَرسَلناک َ بدرستیکه ما فرستادیم ترا ای محمّد ص بِالحَق ِّ براستی و درستی و گفته اند مع الحق یعنی با قرآن یا دین اسلام بَشِیراً مژده دهنده مومنان وَ نَذِیراً و بیم کننده کافران وَ لا تُسئَل ُ و پرسیده نخواهی شد روز قیامت عَن أَصحاب ِ الجَحِیم ِ از آنها که اهل جحیم اند و جحیم آتش سوزنده بسیاری زبانه باشد، روزی بزبان حضرت رسالت پناه جاری شد که اگر خدای تعالی بر یهود دری از درهای عذاب بگشاید و اثر غضب خود بدیشان نماید غالب آنست که از بیم عذاب الیم بمنهاج مستقیم بازآیند حق سبحانه اینکه آیت فرستاد که ایشان اصحاب الجحیم اند و ما ترا نخواهیم پرسید که چرا ایشان ایمان نیاوردند بر تو ادای وحی و رسالت و بر ما حساب اهل ضلالت وَ لَن تَرضی و هرگز خوشنود نشوند عَنک َ الیَهُودُ وَ لَا النَّصاری از تو جهود و نه ترسایان حَتّی تَتَّبِع َ تا آنگاه که پیروی کنی مِلَّتَهُم کیش ایشان را قُل بگو ای محمّد ص وقتی که هر یک از ایشان ملّت خود را ستایش کنند إِن َّ هُدَی اللّه ِ بدرستیکه راه نمودن خدای هُوَ الهُدی آن است راه نمودن بحق شما مرا به یهودیت و نصرانیت میخوانید و او مرا باسلام راه می نماید وَ لَئِن ِ اتَّبَعت َ و

اگر متابعت نمای ای محمّد ص أَهواءَهُم آرزوهای ایشان را در باب دین بَعدَ الَّذِی پس از ان چیزی که براستی جاءَک َ آمده است بتو مِن َ العِلم ِ از دانش که وحی است در حقیّت اسلام و بطلان ملّت ایشان ما لَک َ نیست مر ترا مِن َ اللّه ِ از عذاب خدای مِن وَلِی ٍّ دوستی رهاننده وَ لا نَصِیرٍ و نه کسی یاری دهنده صورت خطاب بحضرت رسالت پناه ص است و معنی راجع بامت-

صفحه : 37

الَّذِین َ آنانکه آتَیناهُم ُ الکِتاب َ عطا کردیم ایشان را کتاب یعنی توریت بقولی که آیت در شان عبد اللّه رض بن سلام و اصحاب او باشد، یا انجیل بقولی که در شان اصحاب سفینه بود از ملازمان نجاشی که با جعفر رض بن ابی طالب از دیار حبشه بمدینه آمدند یا قرآن بقولی که آیت در شان مسلمانان فرود آمده باشد و بر هر تقدیر یَتلُونَه ُ میخوانند آن کتاب را یا متابعت میکنند حَق َّ تِلاوَتِه ِ چنانچه حق خواندن یا متابعت کردن است أُولئِک َ آن گروه یُؤمِنُون َ بِه ِ ایمان دارند بکتاب نه آنها که تحریف کردند وَ مَن یَکفُر بِه ِ و هر که کافر گردد بکتاب و احکام آن را تغیّر دهد فَأُولئِک َ پس آن گروه هُم ُ الخاسِرُون َ ایشانند زیان زدگان یا بَنِی إِسرائِیل َ ای فرزندان یعقوب اذکُرُوا یاد کنید نِعمَتِی َ نعمتهای مرا الَّتِی آن نعمتهائی که أَنعَمت ُ عَلَیکُم انعام کردم بر شما و اسلاف شما وَ أَنِّی فَضَّلتُکُم و بدرستیکه من پدران شما را تفضیل کردم عَلَی العالَمِین َ بر عالمیان زمان ایشان تکریر اینکه آیت بجهت تقریر و تذکیر نعمتهای الهی است وَ اتَّقُوا یَوماً و بترسید

از عذاب روز که از هیبت آن لا تَجزِی نَفس ٌ کفایت نه کند کسی عَن نَفس ٍ از کسی شَیئاً چیزیرا از عذاب وَ لا یُقبَل ُ مِنها و قبول کرده نه شود از هیچ نفسی عَدل ٌ فدای او را یعنی بدلیکه بعوض او معذب نه گردد وَ لا تَنفَعُها و سودی نه کند هیچ نفسی را شَفاعَهٌ خواهش خواهندگان بر تقدیر وجود شفیع وَ لا هُم یُنصَرُون َ و نباشد کافران که ممنوع گردند از عذاب یعنی ایشان را کسی یاری نه کند تا از عذاب باز رهاند بیت

سودی ندهد یاری هر یار که هست تا در نرسد وعده هر کار که هست

وَ إِذِ ابتَلی و یاد کن ای محمّد ص وقتی را که بیازمود یعنی امر کرد إِبراهِیم َ رَبُّه ُ مر ابراهیم را پروردگار او بِکَلِمات ٍ بسخنان اوامر و نواهی یا مناسک حج یا آنچه از فطرت اسلام شمرند و آن فرق است یعنی شکافتن موی سر و دو نیم ساختن آن را که کسی موی دارد و مضمضه و استنشاق و مسواک و چیدن موی لب و گرفتن ناخن و برکندن موی زیر بغل و حلق عانه و ختنه و استنجا به آب فَأَتَمَّهُن َّ پس ابراهیم با تمام رسانیدن آن را و قیام نمود بدان قال َ گفت خدای تعالی که چون متابعت فرمان کردی إِنِّی جاعِلُک َ بدرستیکه من گرداننده توام لِلنّاس ِ برای مردمان إِماماً پیشوای در دین که همه نیکان بعد از تو بتو اقتدا کنند و آنکه حق سبحانه پیغمبر ص ما را فرمود که اتبع ملته ابراهیم حنیفا و امت مرحومه را نیز امر کرد که مله ابیکم ابراهیم برای انجاز اینکه وعده است

و چون خدای تعالی ابراهیم را بشرف امامت نوازش فرمود قال َ گفت ابراهیم با حق تعالی وَ مِن ذُرِّیَّتِی و از فرزندگان و نبیرگان من نیز امامان پیدا کن قال َ گفت خدای در جواب او لا یَنال ُ عَهدِی نرسد عهد من یعنی رحمت بقول اصح رسالت یا امامت مسلمانان الظّالِمِین َ ستمکاران را یعنی کافران را از ذرّیت تو.

صفحه : 38

وَ إِذ جَعَلنَا و یاد کن آنرا که گردانیدیم البَیت َ خانه کعبه را مَثابَهً جای بازگشت یا موضع ثواب لِلنّاس ِ مر آدمیان را یعنی حاجیانرا که هر سال بوی بازگردند و از آنجا به ثواب بیحساب رسند وَ أَمناً و گردانیدیم آنرا موضع ایمنی که درو کسی را نه کشند وَ اتَّخِذُوا و فراگیرید ای مومنان بعد از انکه شرف حرم دانستید مِن مَقام ِ إِبراهِیم َ از مقامیکه منسوب است بابراهیم مُصَلًّی نمازگاه و آن موضعی است که در آن حجری وضع کرده اند و اثر قدمهای مبارک آنحضرت بروست و حفص و اتخذوا بصیغه ماضی میخوانند یعنی فرا گرفتند مردمان آنرا پیش از شما نمازگاه وَ عَهِدنا و عهد کردیم یعنی فرمان فرستادیم إِلی إِبراهِیم َ وَ إِسماعِیل َ بسوی ابراهیم و اسمعیل أَن طَهِّرا آنکه پاک سازید بَیتِی َ خانه مرا از اوثان و انجاس و خبائث و معاصی و طواف جنب و حائض لِلطّائِفِین َ برای طواف کنندگان وَ العاکِفِین َ و برای مقیمان و معتکفان وَ الرُّکَّع ِ السُّجُودِ و برای رکوع کنندگان و سجود آرندگان یعنی نمازگذارندگان اهل اشارت برآنند که پاک دارید خانه دل را که حرم دوست است از ادناس تعلقات کونین و گفته اند تطهیر بیت از ادناس او زار است و تطهیر دل

از ملاحظه اغیار بیت

اگر حریم دل از غیر دوست سازی پاک صفائی وحدت صرف اندرو کنی ادراک

وَ إِذ قال َ إِبراهِیم ُ و یاد کن آنرا که گفت ابراهیم یعنی دعا کرد که رَب ِّ اجعَل ای پروردگار من بگردان هذا اینکه مکانرا که برای تو در آن خانه ساختم بَلَداً آمِناً شهری ایمن از قحط و خسف و مسخ یا اهل آنرا از جور متغلبان در امان خود دار وَ ارزُق أَهلَه ُ و روزی ده اهل اینکه بلده را مِن َ الثَّمَرات ِ از میوه ها حق تعالی اینکه دعا را مستجاب گردانیده حکم فرمود تا جبرئیل یکی از دههای فلسطین را که مشتمل بود بر ثمرات بسیار از ان زمین منقطع ساخته بمکه آورد و هفت بار بگرد خانه کعبه طواف داده در زمین تهامه بر سه مرحله از مکه وضع کرد و آن دیهه را بجهت طواف خانه کعبه طائف میگویند و میوه اهل مکه از آنجا است پس ابراهیم تخصیص کرد رزق را بمومنان و گفت مَن آمَن َ روزی ده هرکه را که ایمان دارد مِنهُم از آنانکه ساکنان اینکه شهر باشند بِاللّه ِ بخدای وَ الیَوم ِ الآخِرِ و روز بازپسین قال َ گفت خدای وَ مَن کَفَرَ و هر که کافر شود فَأُمَتِّعُه ُ پس او را برخورداری دهم قَلِیلًا برخورداری اندک یعنی در دنیا ثُم َّ أَضطَرُّه ُ پس او را به بیچارگی برانم إِلی عَذاب ِ النّارِ بسوی عذاب دوزخ وَ بِئس َ المَصِیرُ و بد مرجعی است دوزخ وَ إِذ یَرفَع ُ و یاد کن آنرا که برداشت إِبراهِیم ُ القَواعِدَ ابراهیم اصلها و اساسها را مِن َ البَیت ِ از خانه کعبه وَ إِسماعِیل ُ عطف است بر ابراهیم چه پسر

با پدر در رفع قواعد شریک بوده و هریک در طرفی آن خانه کار میکرده یا بنوبت دیوار برمی آورده و اصح آنست که اسمعیل سنگ جمع میکرده و بدست ابراهیم میداده تا بکار میبرده القصه بعد از اتمام آن خانه پدر و پسر دست تضرع برداشته گفتند رَبَّنا ای پروردگار ما تَقَبَّل مِنّا قبول کن از ما اینکه کار خیر را إِنَّک َ بدرستیکه تو أَنت َ السَّمِیع ُ توئی شنوا مر دعای ما را العَلِیم ُ توئی دانا به نیت های ما

صفحه : 39

رَبَّنا ای خداوند ما وَ اجعَلنا و گردان ما هر دو را مُسلِمَین ِ ثابت بر اسلام، و استسلام یا موحد و مخلص لَک َ مر ترا وَ مِن ذُرِّیَّتِنا و گردان از فرزندان ما أُمَّهً گروهی مُسلِمَهً لَک َ گردن نهاده و منقاد شده مر ترا وَ أَرِنا بنمای ما را مَناسِکَنا مواضعی که در آن افعال حج بجای باید آورد چون میقات برای احرام و عرفات برای وقوف و منا برای قربان وَ تُب عَلَینا و از ما درگذران اگر در عمل قصوری و تقصیری واقع شده إِنَّک َ أَنت َ التَّوّاب ُ و به تحقیق توئی پذیرنده توبه مقصران الرَّحِیم ُ و بخشنده بر گنهکاران رَبَّنا ای پروردگار ما وَ ابعَث فِیهِم و برانگیز در میان ذریت ما یا امت مسلمه و مبعوث گردان رَسُولًا مِنهُم فرستاده از ایشان و بزبان ایشان تا ذریت مرا عربی و شرفی باشد بدان رسول یَتلُوا عَلَیهِم بخواند بر ایشان آیاتِک َ کتاب ترا تا بیان کند نشانهای وحدانیت تو بایشان وَ یُعَلِّمُهُم ُ الکِتاب َ بیاموزاند ایشانرا قرآن وَ الحِکمَهَ و معانی آن تا بیان کند آنچه درو هست

از امر و نهی و حلال و حرام وَ یُزَکِّیهِم و پاک گرداند ایشان را از گناه بسبب بیان شرایع و احکام إِنَّک َ أَنت َ العَزِیزُ بدرستیکه توئی توانا و غالب و قادر بر اجابت دعای ما الحَکِیم ُ توئی دانا محکم کار حق سبحانه اینکه دعا را نیز بعز اجابت مقرون ساخته حضرت رسالت پناه ص را از اولاد اسمعیل ع مبعوث گردانید و نکته انادعوه ابی ابراهیم اشارت بر اینکه است وَ مَن یَرغَب ُ و کیست که باز گردد استفهام برای استبعاد و انکار است یعنی هیچ کس باز نه گردد عَن مِلَّهِ إِبراهِیم َ از کیش ابراهیم إِلّا مَن سَفِه َ مگر کسیکه خوار گرداند نَفسَه ُ نفس خود را یا هلاک سازد یا سفیه و بیخرد باشد در نفس خود وَ لَقَدِ اصطَفَیناه ُ و هرآئینه ما برگزیدیم ابراهیم را فِی الدُّنیا درین سرای بکرم و فتوت یا بشرف نبوّت، یا بعبادت و خلت یا بعمارت خانه کعبه وَ إِنَّه ُ فِی الآخِرَهِ و بدرستیکه او در ان سرای لَمِن َ الصّالِحِین َ از جمله فیروزی یافتگان است بصلاح و بفلاح إِذ قال َ لَه ُ یاد کن آن وقت که گفت مر ابراهیم را رَبُّه ُ پروردگار او أَسلِم گردن نه فرمان مرا یا تسلیم شود هرچه از مجاری قضا بر تو جاری گردد قال َ أَسلَمت ُ گفت ابراهیم که تسلیم کردم خود را لِرَب ِّ العالَمِین َ به پرورنده عالمیان تا هرچه خواهد کند فان شاء احیانی و ان شاء اماتنی بیت

بگذاشته ام مصلحت خویش بدوست کز دوست بمن هر چه رسد بس نیکوست.

صفحه : 40

وَ وَصّی بِها و وصیت کرد بملت خود

یا بکلمه اسلمت إِبراهِیم ُ بَنِیه ِ ابراهیم مر پسران خود را وَ یَعقُوب ُ و وصیّت کرد یعقوب نیز اولاد خود را بموافقت جد خود و مضمون وصیت آن هر دو اینکه بود که یا بَنِی َّ ای پسران من إِن َّ اللّه َ اصطَفی بدرستیکه خدای برگزیده لَکُم ُ الدِّین َ برای شما دین مرضی مشروع مأمور به که اسلام است فَلا تَمُوتُن َّ پس ممیرید إِلّا وَ أَنتُم مُسلِمُون َ مگر که شما مسلمان باشید یعنی بر اسلام مداومت کنید چون مرگ برسد شما را بر اسلام دریابد پس نهی از ترک اسلام هست نه از مرگ أَم کُنتُم شُهَداءَ آیا شما حاضر بودید إِذ حَضَرَ آن هنگام که آمد یَعقُوب َ المَوت ُ به یعقوب مرگ او یعنی اسباب و علامات آن و یاد کنید إِذ قال َ آن وقت که گفت یعقوب لِبَنِیه ِ مر پسران خود را ما تَعبُدُون َ چه چیز خواهید پرستید مِن بَعدِی از پس وفات من قالُوا گفتند نَعبُدُ إِلهَک َ خواهیم پرستید خدای ترا وَ إِله َ آبائِک َ و خدای پدران ترا إِبراهِیم َ وَ إِسماعِیل َ وَ إِسحاق َ ابراهیم را که جد او بود پدر گفتند جهت آنکه جد حکم پدر دارد و اسمعیل را که عم او بود هم پدر خواندند زیرا که عرب عم را اب گویند و حرمت او برابر پدر بجا آرند و اینکه نظر بر اتحاد اصل است و اسحق را که پدر او بود إِلهاً واحِداً عبادت می کنیم خدای را که یگانه و یکتا است وَ نَحن ُ لَه ُ و حال آنکه ما مر آن خدای را مُسلِمُون َ منقادیم بطاعت تِلک َ اینکه جماعت یعنی ابراهیم و یعقوب و اولاد ایشان أُمَّهٌ گروهی بودند قَد خَلَت که

درگذشتند لَها ما کَسَبَت مر ایشان راست آنچه کسب کردند وَ لَکُم ما کَسَبتُم و مر شما را باشد آنچه کسب کردید ایشان و شما را بر عملها پاداش خواهد داد وَ لا تُسئَلُون َ و شما پرسیده نشوید عَمّا کانُوا یَعمَلُون َ از آنچه بودند ایشان که عمل می کردند- اعتقاد یهود آن بود که ابنای را بطاعت آبا ثواب دهند و بر کفر ابنا ایشان را معاقب سازند درین آیت فرمود که نه شما را به اعمال ایشان مثاب خواهند ساخت و نه ایشان را بافعال شما مواخذه خواهند کرد وَ قالُوا و گفتند جهودان مر اهل اسلام را که کُونُوا هُوداً بباشید از جمع یهود أَو نَصاری و گفتند ترسایان که ترسا شوید تَهتَدُوا تا راه یابید قُل بگو ای محمّد ص بَل نه جهودی کنم و نه ترسائی بلکه متابعت میکنم و لازم میگیریم مِلَّهَ إِبراهِیم َ کیس ابراهیم را حَنِیفاً در حالتی که آن ملّت مایل است از همه کجی ها براه راست یا ابراهیم مایل بود از همه دینها بدین اسلام وَ ما کان َ و نه بود ابراهیم ع مِن َ المُشرِکِین َ از شرک آرندگان.

صفحه : 41

قُولُوا بگوئید ای متابعان ملّت ابراهیم یعنی اعراض کنید از قول یهود و نصاری و در جواب آنکه شما را بجهودی و ترسائی دعوت می کنند بگوئید آمَنّا بِاللّه ِ گرویدیم بخدای وَ ما أُنزِل َ إِلَینا و آنچه فرود آمده است بما یعنی قرآن وَ ما أُنزِل َ و بآنچه فرو فرستاده شده است إِلی إِبراهِیم َ بسوی ابراهیم که بست صحیفه بوده است وَ إِسماعِیل َ وَ إِسحاق َ و به فرزندان او اسمعیل و اسحق و یعقوب و به نبیره او یعقوب وَ

الأَسباطِ و به فرزندان یعقوب اگرچه به اولاد ابراهیم و یعقوب هیچ کتابی فرو نیامده اما چون متعبد باحکام صحف بودند گویا که آن بدیشان نیز منزل است چنانچه قرآن نیز منزل است بر ما وَ ما أُوتِی َ مُوسی وَ عِیسی و ایمان داریم بآنچه داده شده اند موسی و عیسی یعنی نوریت و انجیل و سائر دلائل نبوّت وَ ما أُوتِی َ النَّبِیُّون َ و ایمان داریم به آنچه عطا داده شده اند پیغمبران از کتب و معجزات مِن رَبِّهِم از نزد خدای خود لا نُفَرِّق ُ هیچ جدائی نه می افگنیم بَین َ أَحَدٍ مِنهُم میان یکی از ایشان بلکه بهمه ایمان داریم وَ نَحن ُ لَه ُ و ما مر خدای را مُسلِمُون َ گردن نهادگانیم فَإِن آمَنُوا پس اگر ایمان آوردند یهود و نصاری بِمِثل ِ ما آمَنتُم بِه ِ بمانند آنچه شما ایمان آوردید بدان یعنی بهمه کتب و رسل فَقَدِ اهتَدَوا پس هرآئینه راه راست یافتند وَ إِن تَوَلَّوا و اگر برگردند و اعراض نمایند فَإِنَّما هُم پس جز اینکه نیست که ایشان فِی شِقاق ٍ در مقام خلاف و عداوت اند و ای محمّد ص تو از دشمنی ایشان اندیشه مکن فَسَیَکفِیکَهُم ُ اللّه ُ پس زود باشد که خدای کفایت کند و از تو باز دارد شر یهود و نصاری را وَ هُوَ السَّمِیع ُ و اوست شنوا مقالت موحدان و کافران را باقرار و انکار العَلِیم ُ دانا باعتقاد هر دو گروه بعد از نزول اینکه آیات جهودان بکلی از متابعت پیغمبر اعراض کردند و ترسایان نیز طرح مخالفت افگنده با مسلمانان مفاخرت آغاز نهادند که ما را صبغه هست و شما را صبغه نی و صبغه ایشان آن بود که مولود خود را بعد

از هفت روز در آب معمودیه غوطه دادندی باعتقاد آنکه که آن آب پاک کننده مولود است از غیر دین مسیحا و آنرا قائم مقام ختان دانستندی و گفتندی صبغناه بالنصرانیه حق تعالی فرمود که صِبغَهَ اللّه ِ بگوئید ای مسلمانان که ما متابعیم صبغه اللّه را که اینکه دین خداست و گویند مراد ختان است و آن تطهیر مسلمانان باشد وَ مَن أَحسَن ُ و کیست نیکوتر مِن َ اللّه ِ از خدای صِبغَهَ از جهت دین و تلقین و تطهیر مومنان از ادناس و تلویث وَ نَحن ُ لَه ُ و ما حق را باتباع صبغه اللّه عابِدُون َ پرستش گرانیم گفته اند صبغه اللّه رتبه ولایت و درجه محبّت است هرکرا برنگ دوستی برآوردند از همه عالمش بر سر آوردند و نزد محققان صبغه اللّه رنگ بیرنگی است و تا کسی از رنگ آمیزی پاک نشود رنگ صبغه اللّه نگیرد خلاصه رسایل درویشان و نقاده عبارات و اشارات ایشان بیان معنی اینکه صبغه است و بحقیقت آن ازین رباعی که صاحب لوایح خلدت ظلال حقایقه بقلم کرم بر الواح افهام مستفیدان مثبت فرموده پی میتوان برد رباعی

پس بی رنگت است یار دلخواه ای دل قانع نشوی برنگ ناگاه ای دل

اصل همه رنگ ها از ان بی رنگی است من احسن صبغه من اللّه ای دل

- یهود و نصارای از تعریضات قرآنی دیگر باره در ورطه تعصب افتاده گفتند نحن انباء اللّه و احباءه ما را که شرف دوستی و عزت فرزندی حق ثابت باشد بوی سزاوارتریم

از مسلمانان خدای تعالی پیغمبر خود را فرمود که-

صفحه : 42

قُل بگو ای محمّد ص در جواب ایشان أَ تُحَاجُّونَنا آیا مخاصمت میکنید با ما فِی

اللّه ِ در دین خدای و دعوی ولدیت در انتساب بحق وَ هُوَ رَبُّنا و حال آنکه او پروردگار ما است وَ رَبُّکُم و آفریدگار شما و چون ربوبیت او همه را لازم است پس عبودیت او بر همه واجب باشد وَ لَنا أَعمالُنا و ما راست جزای کردارهای ما وَ لَکُم أَعمالُکُم و مر شماراست مکافات عملهای شما وَ نَحن ُ لَه ُ مُخلِصُون َ و ما مر او را مخلصانیم در اعتقاد و عمل أَم تَقُولُون َ آیا میگوئید یهود و نصاری و حفص بخطاب می خواند یعنی شما میگوئید ای جهودان و ترسایان إِن َّ إِبراهِیم َ وَ إِسماعِیل َ وَ إِسحاق َ وَ یَعقُوب َ وَ الأَسباطَ بدرستیکه اینکه پیغمبران و پیغمبرزادگان کانُوا هُوداً بودند یهودی و اینکه قول جهودانست أَو نَصاری یا بر کیش نصرانیان و اینکه سخن ترسایان است قُل تو بگو ای محمّد ص أَ أَنتُم أَعلَم ُ آیا شما داناترید بادیان انبیاء ع أَم ِ اللّه ُ یا خدای که ایشان را بدادن اینکه دین مبعوث گردانید وَ مَن أَظلَم ُ و کیست ستمکارتر بر خود مِمَّن کَتَم َ از آنکس که بپوشد شَهادَهً عِندَه ُ گواهیکه نزدیک او ثابت شد مِن َ اللّه ِ از خدای یعنی بواسطه کتاب الهی دانسته بود و درین تعریض اهل کتاب است بکتمان شهادت در باب نبوّت حضرت رسالت پناه وَ مَا اللّه ُ بِغافِل ٍ و نیست خدای بیخبر عَمّا تَعمَلُون َ از آنچه شما میکنید از کتمان حق و تکذیب قرآن و انکار محمّد ص تِلک َ أُمَّهٌ آن قوم مذکور گروهی بودند که قد خلت رفتند و درگذشتند لَها ما کَسَبَت مر ایشان را همان خواهد رسید که خود کسب کرده اند وَ لَکُم ما کَسَبتُم و

مر شما را نیز همان خواهد رسید که کسب کرده اید وَ لا تُسئَلُون َ و مسئول نمی شوید عَمّا کانُوا یَعمَلُون َ از آن چیزیکه دیگران کرده اند تکریر اینکه آیت برای تاکید و تقریر یا بجهت تنبیه و تحذیر است نقل است که حضرت رسالت پناه ص در مکه بوقت نماز توجه بکعبه فرمودی بعد از هجرت بمدینه فمران رسید که روی به بیت المقدس کرده نماز گذارید یهود ازین مبتهج شده میگفتند که اگر محمّد ص دین ما ندارد باری بقبله ما نماز میگذارد یا می گفتند اینکه مرد و اصحاب او را بقبله نه می بردند و تا نماز ما را ندیدند جهت قبله را نیافتند خاطر آنحضرت ملول گشت و فرمان الهی صادر شد که از بیت المقدس روی بکعبه آرد جهودان و منافقان بعد از تحویل قبله زبان طعن بگشادند حق تعالی از ان حال برین منوال خبر میدهد.

صفحه : 43

سَیَقُول ُ السُّفَهاءُ زود باشد که گویند کم خردان و سبکساران مِن َ النّاس ِ از مردمان یعنی یهود و منافقان مدینه ما وَلّاهُم چه چیز بازگردانید مسلمانان را عَن قِبلَتِهِم ُ الَّتِی کانُوا از قبله ایشان آن قبله که بودند عَلَیها بر آن یعنی بیت المقدس قُل بگو لِلّه ِ المَشرِق ُ وَ المَغرِب ُ مر خدایراست همه جهات هم مشرق که خانه کعبه در ان جانب افتاده و هم مغرب که بیت المقدّس در ان صوب واقع شده یَهدِی راه نماید مَن یَشاءُ هر کرا خواهد إِلی صِراطٍ مُستَقِیم ٍ بسوی راه راست که دین اسلام و قبله ابراهیم ع است وَ کَذلِک َ و همچنین قبله شما را ای مسلمانان افضل قبلها ساختیم جَعَلناکُم شما را هم

گردانیدیم أُمَّهً وَسَطاً گروهی عدل برگزیده لِتَکُونُوا تا باشید شُهَداءَ گواهان برای انبیا ع عَلَی النّاس ِ بر منکران نبوّت روز قیامت وَ یَکُون َ الرَّسُول ُ و باشد فرستاده من یعنی محمّد ص عَلَیکُم شَهِیداً براستی شما گواه معدل و مزکی وَ ما جَعَلنَا و نساختیم قبله عبادت تو القِبلَهَ الَّتِی آن قبله را که کُنت َ عَلَیها تو هستی بر آن یعنی کعبه إِلّا لِنَعلَم َ مگر برای آنکه ممیز سازیم و جدا کنیم مَن یَتَّبِع ُ الرَّسُول َ آن کس را که پیروی رسول کند در امر قبله مِمَّن یَنقَلِب ُ از آنکس که بازگردد عَلی عَقِبَیه ِ بر پاشنه های خود مثل است در باب کسیکه بازگردد از راهی و عدول کند بغیر آن وَ إِن کانَت و بدرستیکه هست قبله یعنی تحویل آن لَکَبِیرَهً بزرگ و گران إِلّا عَلَی الَّذِین َ مگر بر آنان که هَدَی اللّه ُ خدای راه نمود ایشانرا تا تحویل اینکه قبله را حق دانستند بخلاف یهود که هر لحظه شبهه انگیختند در امر قبله و یکی آن بود که گفتند اگر قبله حق جهت کعبه است پس از انکه بجانب بیت المقدس نماز گذارده اند از صحابه رض و پیش از تحویل قبله وفات یافته چون سعد بن زراره رض و براء بن معذور رض بر ضلالت مرده باشند حق تعالی فرمود که وَ ما کان َ اللّه ُ و نیست خدای با فضل و کرم لِیُضِیع َ إِیمانَکُم آنکه ضایع گرداند نمازهای شما را بهر طرف که گذارده اید تا تباه کند ایمان شما را که روی به بیت المقدس داشته اید إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای بِالنّاس ِ بمردمان لَرَؤُف ٌ هرآئینه مهربان است صلاح ایشان فرو نگذارد رَحِیم ٌ بخشاینده است مزد ایشان ضایع

نه گرداند-

صفحه : 44

قَد نَری بدرستیکه ما می بینیم تَقَلُّب َ وَجهِک َ گردانیدن روی ترا فِی السَّماءِ در جهت آسمان برای انتظار وحی اینکه آیت در امر تحویل قبله است سید عالم از قول یهود که می گفتند محمّد صلی اللّه علیه و علی آله و سلّم روی بقبله ما نماز بگذارد ملول شد و آرزو کرد که قبله او کعبه باشد که قبله ابراهیم ع و اقدم القبلتین است و درین باب با جبرئیل علیه السلام سخن گفت و جبرئیل متوجه مقام خود شد و سید کائنات علیه افضل الصّلوات هر ساعت از پس وی به آسمان مینگریست و منتظر وحی می بود تا جبرئیل آمد و اینکه آیت آورد که ما توجه ترا به آسمان می دیدیم فَلَنُوَلِّیَنَّک َ پس هرآئینه متوجه ساختیم ترا قِبلَهً تَرضاها بآن قبله که تو می خواهی و می پسندی فَوَل ِّ وَجهَک َ پس بگردان روی خود را مراد همه بدن است شَطرَ المَسجِدِ الحَرام ِ بسوی مسجد الحرام که محیط است بخانه کعبه روز دوشنبه منتصف رجب در سال دوم از هجرت حضرت خیر البشر در مسجد بنی سلمه دو رکعت از ظهر گذارده بود که اینکه حکم نازل شد هم در نماز روی از صخره گردانیده بمیزاب کعبه توجه فرمود و آن مسجد به ذی القبلتین اشتهار یافت و بعد از تخصیص خطاب جهت تصریح بعموم حکم امتش را می گوید وَ حَیث ُ ما کُنتُم و هر جا که باشید در بر و بحر و سهل و جبل و شرق و غرب چون خواهید که نماز گذارید فَوَلُّوا وُجُوهَکُم پس بگردانید رویهای خود را شَطرَه ُ بسوی مسجد مذکور وَ إِن َّ الَّذِین َ و به تحقیق آنانکه أُوتُوا الکِتاب َ

داده شد ایشانرا توریت لَیَعلَمُون َ هرآئینه می دانند أَنَّه ُ الحَق ُّ که اینکه تحویل یا توجه درست و راست است و حکم آن مِن رَبِّهِم از پیش پروردگار ایشان است چه در توریت خوانده اند که پیغمبر آخر الزمان بدو قبله نماز گذارد و آخر قبله که بدان بماند کعبه است وَ مَا اللّه ُ بِغافِل ٍ و خدای غافل نیست عَمّا یَعمَلُون َ از آنچه یهود می کنند از انکار قبله وَ لَئِن أَتَیت َ و بخدای که اگر بیاری تو ای محمّد الَّذِین َ أُوتُوا الکِتاب َ برای آنان که داده شده اند کتاب را یعنی جهود و ترسا بِکُل ِّ آیَهٍ بهر معجزی و نشانی یعنی اگر بیاری هر حجتی و برهانی که از تو خواهند بر حقیّت توجه بکعبه ما تَبِعُوا قِبلَتَک َ پیروی نکنند ایشان قبله ترا وَ ما أَنت َ بِتابِع ٍ و تو نیز نیستی متابع قِبلَتَهُم مر قبله ایشان را وَ ما بَعضُهُم و نیست بعضی از ایشان بِتابِع ٍ قِبلَهَ بَعض ٍ پی رونده و متابعت کننده قبله بعضی را چه جهت قبله نصاری شرقی است و از ان یهود غربی است و جمع میان اینکه هر دو متعسر است وَ لَئِن ِ اتَّبَعت َ و اگر پیروی کنی ای محمّد بر سبیل فرض أَهواءَهُم آرزوهای ایشان در باب قبله مِن بَعدِ ما جاءَک َ از پس آنکه آمد به تو مِن َ العِلم ِ از دانستن آنکه قبله ابراهیم ع حق است إِنَّک َ بدرستیکه تو باشی إِذاً آن هنگام که متابعت ایشان نمائی لَمِن َ الظّالِمِین َ هرآئینه از جمله ستمکاران ظاهر خطاب راجع است به پیغمبر ص اما معنی آن راجع است بامت آن-

صفحه : 45

الَّذِین َ آنانکه آتَیناهُم ُ الکِتاب َ داده ایم ایشان را توریت یَعرِفُونَه ُ میشناسند

قرآن را و اصح آنست که پیغمبر را کَما یَعرِفُون َ هم چنانکه می شناسند أَبناءَهُم پسران خود را در میان کودکان یعنی شناختی روشن دارند در باب پیغمبر ص وَ إِن َّ فَرِیقاً مِنهُم و بدرستیکه گروهی از ایشان لَیَکتُمُون َ الحَق َّ هرآئینه می پوشند حق را از عوام و سفله وَ هُم یَعلَمُون َ و ایشان می دانند که می پوشند الحَق ُّ آنچه درست و راست باشد مِن رَبِّک َ از پروردگار تو است فَلا تَکُونَن َّ پس مباش خطاب به آنحضرت ص است و مراد امت اند یعنی مباشید مِن َ المُمتَرِین َ از شک کنندگان در امر قبله در آنکه من عند اللّه است وَ لِکُل ٍّ و مر هر گروهی را از خدای پرستان یا از انبیاء ع که ارباب شرایع اند یا هر متوجهی را وِجهَهٌ جهتی و قبله ایست هُوَ مُوَلِّیها که او روی بدان دارد یا خدا روی او را بدان سوی گردانیده فَاستَبِقُوا الخَیرات ِ پس شما ای مسلمانان پیشی گیرید بر دیگران در نیکوئی ها که یکی از ان توجه بکعبه است محققان برانند که از هر نهادی چیزی سر بر زده و از هر سویدائی سودائی ظهور کرده که قبله اوست و هر یک روی بقبله خود آورده از توجه بکعبه حقیقی باز می ماند مگر محرمان حریم تجرید و محرمان حرم تفرید که از قبله فاینما تو لوا فثم وجهه اللّه روی نه می گردانند مثنوی:

قبله شاهان بود تاج و کمر قبله ارباب دنیا سیم و زر

قبله صورت پرستان آب و گل قبله معنی شناسان جان و دل

قبله زهاد محراب قبول قبله بدسیرتان کار فضول

قبله تن پروران خواب و خورش قبله انسان بدانش پرورش

قبله عاشق

وصال بیزوال قبله عارف جمال ذی الجلال

قبله اصحاب منصب مال و جاه قبله اهل سلوک اسباب راه

قبله حرص و امل باشد هوا قبله قانع توکّل بر خدا

صاحب الحقایق فرمود که هر چیزی را از انسان قبله است که روی توجه بدان دارد قبله بدن آنچه حواس خمسه بدان لذت یابند از ماکولات و مشروبات و مسموعات و مبصرات و امثال آن و قبله نفس دنیای غدار است و زینت متاع ناپایدار و قبله دل آخرت است و قبله روح قرب و شوق و ذوق محبت و قبله سر توحید و معرفت ربّانی و کشف حقایق و اطلاع بر معانی و در کشف الاسرار آورده که هر کسی روی بجانب آوردندی ای موحدان شما ما را باشید و روی از متابید قل اللّه ثم ذرهم در باب ایشان شاهد است و می فرماید أَین َ ما تَکُونُوا هر جا که باشید و بهر قبله که رو می آرید شما و اهل کتاب یَأت ِ بِکُم ُ اللّه ُ جَمِیعاً بیارد خدای همه شما را و جمع کند بروز قیامت برای امتیاز محق از مبطل إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای عَلی کُل ِّ شَی ءٍ بر همه چیزها از احضار و تمیز قَدِیرٌ توانا است وَ مِن حَیث ُ خَرَجت َ و از هرجا که بیرون روی ای محمّد ص برای سفر فَوَل ِّ وَجهَک َ پس بگردان روی خود را بهنگام نماز شَطرَ المَسجِدِ الحَرام ِ بسوی مسجد حرام وَ إِنَّه ُ و به تحقیق تحویل قبله به کعبه لَلحَق ُّ هرآئینه راست و پسندیده است و فرود آمده مِن رَبِّک َ از پروردگار تو وَ مَا اللّه ُ بِغافِل ٍ و خدای بیخبر نیست عَمّا تَعمَلُون َ از آنچه شما می کنید-

صفحه :

46

وَ مِن حَیث ُ خَرَجت َ و از هر مکان و در هر زمان که بیرون می آئی فَوَل ِّ وَجهَک َ پس روی خود را بگردان در وقت ادای نماز شَطرَ المَسجِدِ الحَرام ِ بطرف مسجد حرام وَ حَیث ُ ما کُنتُم و هر جا که شما باشید ای امت فَوَلُّوا وُجُوهَکُم پس بگردانید رویهای خود یعنی همه بدن خود را شَطرَه ُ بسوی آن مسجد لِئَلّا یَکُون َ تا نباشد لِلنّاس ِ مر یهود یا مشرکان را عَلَیکُم بر شما در باب توجه بمسجد اقصی حُجَّهٌ خصومتی و جدالی یهود میگفتند که محمّد دین ما را منکر است و قبله ما را معتقد و مشرکان طعنه می زدند که اینکه مرد را چه شد که روی از قبله پدران خود بگردانید پس به تحویل قبله به کعبه کسی را بر شما حجتی نماند إِلَّا الَّذِین َ ظَلَمُوا مِنهُم مگر آنها را که ستم کردند بر نفس خود بعناد و مکابره از یهود مدینه و بت پرستان مکه، یهود میگفتند برای میل باقربای خود روی بمکه آورد و مشرکان طعنه می کردند که محمّد دانست که ما بر حقیم دیگر باره روی قبله ما کرد فَلا تَخشَوهُم پس مترسید از ایشان در توجه بخانه کعبه وَ اخشَونِی و بترسید از من به مخالفت فرمان من وَ لِأُتِم َّ معطوف است بر لئلا یکون یعنی روی بکعبه آرید تا کسی را بر شما حجتی نباشد و دیگر تا تمام کنم بفضل و کرم خود نِعمَتِی نعمت خود را که اختصاص دارد بملت خلیفه عَلَیکُم بر شما وَ لَعَلَّکُم تَهتَدُون َ و دیگر شاید که شما راه بیابید بشرائع و احکام دین و گفته اند نعمت بشما تمام کنم در آخرت

کَما أَرسَلنا چنانچه در دنیا بارسال رسل و انزال کتب کرده ایم و فرستاده ایم فِیکُم در میان شما رَسُولًا مِنکُم فرستاده هم از شما یَتلُوا عَلَیکُم که می خواند بر شما آیاتِنا آیتهای ما که قرآن است وَ یُزَکِّیکُم و پاک می گرداند شما را از شرک یا برای شما استغفار می کند تا از گناه پاک شوید وَ یُعَلِّمُکُم ُ و می آموزد شما را الکِتاب َ قرآن وَ الحِکمَهَ و حرام و حلال قرآن وَ یُعَلِّمُکُم ُ و تعلیم می دهد شما را ما لَم تَکُونُوا آنچه نیستید که شما بخود تَعلَمُون َ بدانید آنرا فَاذکُرُونِی پس یاد کنید مرا بطاعت أَذکُرکُم تا شما را یاد کنم بمغفرت إبن عیینه رح می گوید که در اخبار بما رسیده است که حق سبحانه، فرمود که من بندگان خود را چیزی داده ام اگر جبرئیل ع و میکائیل را دادمی هرآئینه نعمت بزرگ بر ایشان تمام کردمی و آن اینکه است که گفته ام فَاذکُرُونِی أَذکُرکُم و در جواهر التفسیر قریب بصد وجه درین آیت مذکور شده و چون درین ترجمه بساط اطناب مطوی است بیک دو نکته از سخن محققان اختصاص می کند و در کشف الاسرار آورده که رب العالمین گفت لا یزال العبد یذکرنی و اذکره حتّی عشقنی نتیجه دوام ذکر کمال محبت است که آنرا عشق خوانند و مراد ازین ذکر نه ذکر زبان است بلکه ذکر دل و جان است و در نهایت حال از سلطان العارفین رح پرسیدند که چرا از شما ذکر زبان کمتر میشنویم فرمود که زبان بیگانه است که در میان نه گنجد و شیخ ابو بکر واسطی رح فرموده است که حقیقت ذکر نسیان ذکر است و قیام

بمذکور و در اینکه باب فرزند اعز صفی الدین علی را رباعی است رباعی

جز یاد توام از دل ناشاد برفت وز سینه هوای گل و شمشاد برفت

مستغرق ذکر تو چنانم که دگر در ذکر توام غیر تو از یاد برفت

وَ اشکُرُوا لِی و سپاسداری کنید نعمتهای مرا وَ لا تَکفُرُون ِ و ناسپاسداری مکنید.

صفحه : 47

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه گرویدگان استَعِینُوا یاری خواهید بقیام بر حقوق الهی بِالصَّبرِ بشکیبائی که کلید در نجات است وَ الصَّلاهِ و بنماز که مجمع العبادات است إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای مَع َ الصّابِرِین َ با صابران است بحفظ و حمایت و نصرت و رعایت وَ لا تَقُولُوا و مگوئید لِمَن یُقتَل ُ مر آن کس را که کشته شود فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدای یعنی در جهاد أَموات ٌ که ایشان مردگانند صحابه رض بعد از حرب بدر ذکر شهدا میکردند و بعضی بر سبیل تحسر می گفتند که بیچاره فلان که در روز بدر جان شیرین بداد و از نعمت حیات و لذّت نعیم دنیا محروم شد حق سبحانه فرمود که ایشان را مرده مخوانید بَل أَحیاءٌ بلکه ایشان زندگانند در حضرت ما وَ لکِن لا تَشعُرُون َ و لیکن شما نمی دانید کیفیّت آن حیات را زیرا که ادراک آن بعقل متصور نیست وَ لَنَبلُوَنَّکُم و هرآئینه می آزمائیم شما را یعنی با شما معامله آزمایندگان می کنیم و اگرچه بر علم ما هیچ پوشیده نیست و آن آزمایش بچه چیز است بِشَی ءٍ بچیزی اندک مِن َ الخَوف ِ از بیم دشمن در غزا وَ الجُوع ِ و گرسنگی و قحط و تنگی وَ نَقص ٍ مِن َ الأَموال ِ و نقصان بعضی مالها که بتاراج حادثات

رود وَ الأَنفُس ِ و نقصان در نفسها به بیماری و ضعف و شیب وَ الثَّمَرات ِ و نقصان میوها بآفات سماوی و ارضی یا مرگ فرزندان که ثمره باغ دلند وَ بَشِّرِ الصّابِرِین َ و بشارت ده صبر کنندگان را بهر کرامت که ممکن است الَّذِین َ آنانکه إِذا أَصابَتهُم چون برسد ایشان را مُصِیبَهٌ دشواری و زحمتی و گفته اند هر حادثه مکروه که بر بنده رسد مصیبت است و آن صابران در وقت وقوع مصیبت قالُوا گویند إِنّا لِلّه ِ ما از ان خداوندیم اقرار است بانقیاد حکم قضا و اتصاف به تسلیم و رضا وَ إِنّا إِلَیه ِ راجِعُون َ و ما بسوی حق بازگردندگانیم اعتراف است به بعث و نشور أُولئِک َ آن گروه که در مصائب رجوع بکلمه استرجاع نمایند عَلَیهِم بر ایشان است صَلَوات ٌ رحمتها مِن رَبِّهِم از پروردگار ایشان وَ رَحمَهٌ و نعمت و گفته اند مراد از رحمت بهشت چه بهشت را رحمت گفته است آنجا که و اما الّذین ابیضت وجوههم ففی رحمه اللّه وَ أُولئِک َ و آن کسان هُم ُ ایشانند نه غیر ایشان المُهتَدُون َ راه یافتگان برضا و تسلیم یا بکلمه استرجاع که موجب ثواب عظیم تر است سعید بن جبیر رح فرموده که کلمه استرجاع را از جمیع امم مرحومه بدین امت عطا فرموده اند و بس و گر نه بایستی که یعقوب ع بوقت فقدان یوسف ع بجای یا اسفار إِنّا لِلّه ِ گفتی و فاروق رض چون اینکه آیت خواندی گفتی نعم العدلان یعنی صلاه و رحمت نیک دو هم سنگند و نعم العلاوه یعنی اهتدا خوش سرباری است

صفحه : 48

إِن َّ الصَّفا وَ المَروَهَ بدرستیکه صفا و مروه

و آن دو کوه اند در مکه که طواف بدیشان میکنند مِن شَعائِرِ اللّه ِ از نشانهای حج خانه خدا است فَمَن حَج َّ البَیت َ پس هر که قصد خانه خدا کند باعمال مخصوصه حج در حالت احرام أَوِ اعتَمَرَ یا متوجه زیارت کعبه شود بعملهای مختصه بعمره فَلا جُناح َ عَلَیه ِ پس برو هیچ گناهی نیست أَن یَطَّوَّف َ بِهِما در آنکه طواف کند بدیشان و سعی نماید در میان ایشان چون کفّار در جاهلیّت طواف اینکه دو کوه میکردند اهل اسلام را از ان شعار عار می آمد حق تعالی فرمود که طواف اینکه دو کوه در حج و عمره بجای باید آورد بی دغدغه که آن از شعائر است وَ مَن تَطَوَّع َ خَیراً و هر که بطوع و رغبت خود عمل نیکو بجا آرد از زیادتی طواف یا حج و عمره بر سبیل تبرع فَإِن َّ اللّه َ شاکِرٌ پس بدرستیکه خدای جزا دهنده شکر گویندگان است عَلِیم ٌ دانا باعمال بندگان إِن َّ الَّذِین َ بدرستیکه آنان که از علمای یهود که بحقد و حسد یَکتُمُون َ می پوشند ما أَنزَلنا آنچه فرو فرستادیم ما مِن َ البَیِّنات ِ از سخنان روشن در توریت چون حکم رجم وَ الهُدی و راه نمودنی نعت و صفت مصطفی مِن بَعدِ ما بَیَّنّاه ُ از پس آنکه بیان کرده ایم آن هدی را لِلنّاس ِ برای بنی اسرائیل فِی الکِتاب ِ در توریت یعنی ما آشکارا ساختیم و ایشان مخفی گردانیدند أُولئِک َ آن گروه که پوشندگان حق اند یَلعَنُهُم ُ اللّه ُ میراند ایشان را خدای و از رحمت خود دور میکند وَ یَلعَنُهُم ُ اللّاعِنُون َ و لعن میکنند بر ایشان لعنت کنندگان یعنی ملائکه یا همه آفریدگان از جن و انس

یا تمام مسلمانان و لعن لاعنان سؤال لعنت است از حق برین وجهه که اللهم العنهم و همه اینکه طائفه سزاوار لعنتند إِلَّا الَّذِین َ تابُوا مگر آنانکه بازگردیدند از شرک بایمان یا توبه کردند از کتمان نعت نبوی وَ أَصلَحُوا و بصلاح آورند کارهای تباه شده را وَ بَیَّنُوا و بیان کردند از صفات حضرت ع آنچه پنهان می داشتند فَأُولئِک َ پس ایشانند که بسبب توبه و اصلاح أَتُوب ُ عَلَیهِم بازگردم بر ایشان برحمت وَ أَنَا التَّوّاب ُ و منم قبول کننده توبه بندگان الرَّحِیم ُ مهربان که تعجیل نه کنم در عقوبت ایشان إِن َّ الَّذِین َ کَفَرُوا بدرستیکه آنانکه کافر شدند از یهود بانکار نبوت محمّد ص وَ ماتُوا وَ هُم کُفّارٌ و بمردند و حال آنکه ایشان کافراند بکتمان حق أُولئِک َ عَلَیهِم آن گروه آنانند که بر ایشان است لَعنَهُ اللّه ِ لعنت خدا بعد از مرگ ایشان وَ المَلائِکَهِ و لعنت فرشتگان وَ النّاس ِ أَجمَعِین َ و لعنت همه مردمان مراد ازین ناس مومنانند که انتفاع ایشان بانسانیت ثابت است

صفحه : 49

خالِدِین َ فِیها و اینکه ملاعین جاویدانند در لعنت یا در آتش دوزخ لا یُخَفَّف ُ سبک کرده نشود عَنهُم ُ العَذاب ُ از ایشان عذاب وَ لا هُم یُنظَرُون َ و نباشند ایشان که مهلت داده شوند یا منظور نظر رحمت الهی گردند وَ إِلهُکُم و خدای شما إِله ٌ واحِدٌ معبودی است یکتا لا إِله َ نیست هیچ معبودی که مستحق عبادت باشد إِلّا هُوَ مگر او که احد است در ذات و واحد است در کمال صفات الرَّحمن ُ بخشنده است در تربیت اشباح الرَّحِیم ُ مهربان است بر تقویت ارواح إِن َّ فِی خَلق ِ السَّماوات ِ بدرستیکه

در آفریدن آسمانها که خیمه است بی ستون برافراشته و بی علاقه در هوا معلق بداشته وَ الأَرض ِ و در آفرینش زمین که بساطی است مبسوط و مهادی است مضبوط وَ اختِلاف ِ اللَّیل ِ وَ النَّهارِ و از پی درآمدن شب و روز مر یکدیگر را بر سبیل تعاقب یا اختلاف ایشان در طول و قصر و سواد و بیاض وَ الفُلک ِ الَّتِی تَجرِی و دیگر در کشتیهای گران بار که می رود فِی البَحرِ در دریا بِما یَنفَع ُ النّاس َ بآنچه نفع رساند به مردمان از تجارات و مکاسب وَ ما أَنزَل َ اللّه ُ و در آنچه فرو فرستاده خدای مِن َ السَّماءِ از آسمان یا از ابر مِن ماءٍ از آب باران فَأَحیا بِه ِ الأَرض َ پس زنده ساخت و تازه گردانید بآن آب زمین را بَعدَ مَوتِها از پس مردگی او وَ بَث َّ فِیها و پراگنده کرد در زمین مِن کُل ِّ دَابَّهٍ از هر جنبنده چون بهایم و سباع و وحوش و غیر آن وَ تَصرِیف ِ الرِّیاح ِ و گردانیدن بادها از هر جهتی وَ السَّحاب ِ المُسَخَّرِ و در ابر فرو داشته و رام شده مر امر خدایرا بَین َ السَّماءِ وَ الأَرض ِ میان آسمان و زمین تا بهر طرف که حکم شود برود لَآیات ٍ هرآئینه علامتهاست یعنی درین همه که گفتیم نشانهاست از صنایع حکمت و بدایع فکرت لِقَوم ٍ یَعقِلُون َ مر گروهی را که خرد دارند و نظر تامل در موجودات گمارند کفار قریش میگفتند که ما سیصد و شصت بت داریم و می پرستیم و اینکه همه معبودان کار یک شهر ما راست نمی توانند کرد محمّد میگوید من یک خدا دارم و کار همه عالم میسازد

اگر بدین سخن حجتی بیارد و علامتی بما نماید ما براستی او اقرار کنیم اینکه آیت مذکور نازل شده مشتمل بر هشت نشانه از آیات قدرت الهی و در خبر آمده که وای بر کسیکه اینکه آیت بخواند و درو تفکر نه کند-

صفحه : 50

وَ مِن َ النّاس ِ مَن یَتَّخِذُ از مردمان کسی هست که فراگیرد مِن دُون ِ اللّه ِ بجز خدای أَنداداً همتایان و شریکان یعنی بتان یُحِبُّونَهُم دوست میدارند ایشانرا کَحُب ِّ اللّه ِ چنانچه خدایرا دوست میباید داشت وَ الَّذِین َ آمَنُوا و آنانکه ایمان آورده اند أَشَدُّ حُبًّا لِلّه ِ ایشان قوی تر و ثابت تراند در محبّت مر خدایرا بجهت آنکه مشرک می بیند و دوست میدارد و مومن نادیده دوست گرفته است و بامید دیدن عمر میگذارد و دیگر محبّت کفّار محبتی است فانی نفسانی و دوستی مومنان محبّت باقی ربانی و حقیقت در معنی اشد حبا آنست که اوّل خدای ایشانرا دوست داشت که یحبهم تا ایشان او را دوست گرفتند که یحبونه پس دوستی ایشان مر خدای را بدوستی خدای است مر ایشان را پیر طریقت قدس سره فرموده که اگر تخم یحبهم نکشتی نهان یحبونه نرستی فردا اگر از جانب معشوق نباشد کششی طلب عاشق بیچاره بجایی نرسد وَ لَو یَرَی الَّذِین َ ظَلَمُوا و چون به بینند و بدانند آنها که ظلم کرده اند باتخاذ انداد إِذ یَرَون َ العَذاب َ بوقتی که معاینه عذاب دوزخ به بینند بدانند أَن َّ القُوَّهَ لِلّه ِ جَمِیعاً آنکه همه قدرت و غلبه مر خدایراست وَ أَن َّ اللّه َ و آن نیز بدانند که خدای شَدِیدُ العَذاب ِ سخت عذاب است بر ایشان هرآئینه بدانند مضرت اتخاذاند و زیان انحراف از عبادت رب العباد إِذ تَبَرَّأَ یاد کن

ای محمّد آن هنگام را که بیزاری کنند الَّذِین َ اتُّبِعُوا آنانکه جمعی پیروی ایشان کرده اند مِن َ الَّذِین َ اتَّبَعُوا از همان جمع که متابعت ایشان نموده اند یعنی پیشوایان عرصه شرک از ضعفا و سفله که امروز تابع ایشان اند بیزار شوند وَ رَأَوُا العَذاب َ و به بینند عذاب را هم تابعان و هم متبوعان وَ تَقَطَّعَت و بریده شود بِهِم ُ الأَسباب ُ از ایشان سببها و واسطها که در دنیا داشتند از عهود و مواثیق و خویشی و دوستی و صحبت وَ قال َ الَّذِین َ اتَّبَعُوا و گویند آنها که متابعت کرده بودند مر گمراه کنندگان خود را یعنی تابعان چون بیزاری متبوعان از خود مشاهده کنند گویند لَو أَن َّ لَنا کَرَّهً کاش که ما و ایشان را باز کشتنی باشد بدنیا فَنَتَبَرَّأَ مِنهُم تا بیزاری کنیم از ایشان آنجا کَما تَبَرَّؤُا مِنّا هم چنانکه ایشان بیزار گشتند از ما اینجا کَذلِک َ چنانچه در آنروز نمود عذاب را بدیشان یُرِیهِم ُ اللّه ُ بنماید خدای کافران را أَعمالَهُم کردارهای ایشان حَسَرات ٍ عَلَیهِم حسرتها و پشیمانیها بر ایشان یعنی اعمالیکه بزعم ایشان حسنه بود چون حج و عمره و ضیافات و ختان همه را حبط سازند و سبب حسرت ایشان گردد و باعمال سیئه که مباشر آن میشدند از قتل و غارت و دفن نبات موجب مزید حسرت گردد وَ ما هُم و نیستند تابعان و متبوعان بِخارِجِین َ بیرون آیندگان مِن َ النّارِ از آتش جاوید یعنی جاوید در دوزخ باشند-

صفحه : 51

یا أَیُّهَا النّاس ُ ای مردمان کُلُوا بخورید مِمّا فِی الأَرض ِ از آنچه در زمین است حَلالًا طَیِّباً پاک و پاکیزه یعنی رو او بی شبه را وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُوات ِ الشَّیطان ِ

و پیروی مکنید گامهای ابلیس را یعنی بر پی او مروید مشرکان عرب چیزها را بوسوسه شیطان حلال و حرام میکردند چون بحیره و سائبه و اقسام حرث حق سبحانه فرمود که در تحریم حلال و تحلیل حرام، گام بر گام شیطان منهید و روی از راه او بگردانید إِنَّه ُ لَکُم بدرستیکه او مر شما را عَدُوٌّ مُبِین ٌ دشمنی است آشکارا چه پدر شما را بوسوسه از بهشت بیرون آورد و میخواهد که شما را بفریب و وسوسه بدوزخ برد إِنَّما یَأمُرُکُم جز اینکه نیست که می فرماید شما را شیطان یعنی وسوسه میکند بِالسُّوءِ ببدی وَ الفَحشاءِ و کار زشت و گفته اند سوء گناهان نهانی است و فحشاء جرایم آشکارا یا سوء میل است بدنیا و فحشاء متابعت نفس و هوا و حقیقت آن است که سوء و فحشاء متناول اند جمیع معاصی را از صغائر و کبائر که شیطان آدمیان را بدان امر میکند وَ أَن تَقُولُوا دیگر می فرماید آنکه بگوئی و افترا کنید عَلَی اللّه ِ بر خدای در تحلیل خبائث و تحریم طیبات ما لا تَعلَمُون َ آنچه نمی دانید حقیقت آن را وَ إِذا قِیل َ لَهُم ُ و چون گویند مر اینکه طائفه را که در باب حلال و حرام اتَّبِعُوا ما أَنزَل َ اللّه ُ پیروی کنید آنچه فرستاده خدای یعنی قرآن و به حلال و حرام آن بگروید قالُوا گویند بقرآن نمیگرویم بَل نَتَّبِع ُ بلکه پیروی می کنیم ما أَلفَینا آنچه یافته ایم عَلَیه ِ آباءَنا بر آن چیزی پدران خود را اینکه سخن بنی اسد عبد الدار گفته أَ وَ لَو کان َ آباؤُهُم آیا متابعت پدران می کنند و اگرچه بودند پدران ایشان لا یَعقِلُون َ که فهم

نمی کردند شَیئاً چیزیرا از امور دین وَ لا یَهتَدُون َ و راه راست نیافته بودند وَ مَثَل ُ الَّذِین َ کَفَرُوا و صفت پنددهندگان کافران کَمَثَل ِ الَّذِی یَنعِق ُ چون صفت کسی است که بانگ میزند بِما لا یَسمَع ُ بجا نوریکه نمی شنود إِلّا دُعاءً وَ نِداءً مگر خواندنی و آوازی و هیچ از ان فهم نه میکند یعنی کافران نیز از بیم کننده و پندگوینده خود جز آوازی نه می شنوند و حقیقت سخن او را در نمی یابند صُم ٌّ کرانند از شنودن کلام حق بُکم ٌ گنگانند از گفتن سخن درست عُمی ٌ کورانند از دیدن راه راست فَهُم لا یَعقِلُون َ پس ایشان نمی یابند آنچه پیغمبران بایشان می گویند-

صفحه : 52

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه گرویدگان کُلُوا بخورید مِن طَیِّبات ِ ما رَزَقناکُم از پاکیزها یعنی حلالات آنچه شما را روزی دادیم وَ اشکُرُوا لِلّه ِ و سپاس گوئید مر خدای را بروزی حلال إِن کُنتُم اگر هستید شما که از روی صدق إِیّاه ُ تَعبُدُون َ خاص او را می پرستید و بعد امر بتناول حلال بیان آنها می کند که حرام ست و میگوید إِنَّما حَرَّم َ جز اینکه نیست که حرام کرد خدای عَلَیکُم ُ المَیتَهَ بر شما مردار را و آن چیزی است که ذبح نیافته باشد بشرط آنکه آن حیوان ماکول اللحم بود وَ الدَّم َ و خون روان را چنانچه بحدیث دو مردار یعنی ماهی و ملخ و دو خون چون سپرز و جگر حلال است و بعضی علما بر جگر شش را قیاس کردند و خوردن حلال دانند وَ لَحم َ الخِنزِیرِ و گوشت خوک را و همه اجزای او را نیز حکم حرمت شامل است وَ ما أُهِل َّ بِه ِ و حرام کرد آنچه آواز بردارند بآن در

وقت ذبح لِغَیرِ اللّه ِ برای غیر خدا بنام بتان یا به اسم پیغمبران بکشند فَمَن ِ اضطُرَّ پس هر که درماند باکراه و یا گرسنگی بر وجهیکه خوف تلف نفس باشد غَیرَ باغ ٍ در حالتی که ستمکار نبود بقطع طریق یا خروج بر امام یا طالب معصیت نباشد وَ لا عادٍ و نه تجاوز کننده از حد شرع یا شمشیر کشنده بر امت فَلا إِثم َ عَلَیه ِ پس برو، هیچ گناهی نیست در تناول آن إِن َّ اللّه َ غَفُورٌ بدرستیکه خدای آمرزگار است مر کسی را که عند الضرورت ازین محرمات بخورد رَحِیم ٌ مهربان است بر بندگان برخصت دادن ایشان در خوردن محرمات إِن َّ الَّذِین َ یَکتُمُون َ بدرستیکه از علمای یهود می پوشند بجهت اخذ رشوت ما أَنزَل َ اللّه ُ آنچه فرو فرستاد خدای مِن َ الکِتاب ِ از توریت و احکام آن وَ یَشتَرُون َ و میخرند یعنی بدل می کنند بِه ِ ثَمَناً قَلِیلًا بدان کتمان بهای اندک را أُولئِک َ آن گروه ما یَأکُلُون َ نه میخورند در روز قیامت فِی بُطُونِهِم در شکمهای خود إِلَّا النّارَ مگر آتش ذکر شکم تاکید است در خوردن زیرا که اکل در غیر تناول نیز مستعمل میباشد چنانچه گویند فلان را فلان مال خورده است وقتی که تلف کرده باشد پس اینجا مراد آنست که فردا آتش خورند چنانچه امروز رشوت می خورند یا کنایت است از آنکه در درون ایشان آتش باشد چنانچه بیرون ایشان نیز هست وَ لا یُکَلِّمُهُم ُ اللّه ُ و سخن نه گوید خدای با ایشان یَوم َ القِیامَهِ روز رستخیز سخنی که در ضمن آن نفعی و راحتی یابند وَ لا یُزَکِّیهِم و پاک نگرداند ایشان

را از خبائث اعمال یعنی گناهان ایشان بآتش سوخته نشود وَ لَهُم مر ایشان را باشد عَذاب ٌ أَلِیم ٌ دردناک عذاب-

صفحه : 53 أُولئِک َ الَّذِین َ آنگروه آنانند که از روی جهالت اشتَرَوُا الضَّلالَهَ بخریدند یهودیت که محض گمراهی است بِالهُدی بایمان و معرفت و اینکه معامله دنیا است وَ العَذاب َ بِالمَغفِرَهِ و بخریدند عذاب جاودانی را بآمرزش ربانی و اینکه سودای آخرت است فَما أَصبَرَهُم پس چه چیز ایشان را شکیبا گردانیده یا چه شکیبان ایشان عَلَی النّارِ بر آتش و چنان آتشی که ابد الآبدین در ان باید بود ذلِک َ اینکه عذاب مر ایشان را بِأَن َّ اللّه َ بسبب آنست که خدای نَزَّل َ الکِتاب َ بِالحَق ِّ فرو فرستاد تورات را براستی و ایشان حکم آنرا پوشیدند و در کتمان نعت محمّد کوشیدند تا قرآن را فرستاد و ایشان متابعت نه نمودند و در مخالفت افزودند وَ إِن َّ الَّذِین َ و بدرستیکه آنانکه اختَلَفُوا اختلاف کردند فِی الکِتاب ِ در توریت یا قرآن و اگر لام جنس گیرند در همه کتابهای منزله اختلاف آن باشد که به بعضی ایمان آوردند و ببعضی کافر شدند پس اینکه اهل اختلاف لَفِی شِقاق ٍ بَعِیدٍ در خلاف و عناد، دور از وفاق اند یا در ضلالت دور از هدی، اهل کتاب بعد از نزول اینکه آیت گفتند که ما در شقاق و ضلال نیستیم بلکه بخدای ایمان داریم و نماز می گذاریم و اینکه نیکوئی تمام است حق سبحانه، فرمود لَیس َ البِرَّ نیست نیکی عظیم که از سائر ابواب خیر بر آن اقتصار باید کرد أَن تُوَلُّوا وُجُوهَکُم آنکه بگردانید رویهای خود را در نماز قِبَل َ المَشرِق ِ بسوی مشرق چون

نصاری وَ المَغرِب ِ و بطرف مغرب چون یهود وَ لکِن َّ البِرَّ و لیکن نیکوئی یعنی صاحب نیکوئی مَن آمَن َ بِاللّه ِ آنکس است که بگرود بخدای و یگانگی و یکتائی او نه چون یهود و نصاری که عزیر و عیسی ع را در الوهیت شرکت دهند وَ الیَوم ِ الآخِرِ و بگرود بروز قیامت و متعلقات آن هم تعریض است بجهودان و ترسایان که دخول بهشت را بخود اختصاص می دهند وَ المَلائِکَهِ و بگرود بفرشتگان و همه را دوست دارد و نه چون یهود که با جبرئیل دشمنی میورزند وَ الکِتاب ِ و ایمان آرد بهمه کتابهای او نه چون احبار یهود که اختلاف می کنند وَ النَّبِیِّین َ و بگروند بهمه پیغامبران نه چون اهل کتابین که ببعضی ایمان می آرند وَ آتَی المال َ و بدهد مال خود را عَلی حُبِّه ِ بر دوستی حق تعالی یا بر دوستی مال با وجود آنکه دوست می دارد و از سر آن باز می گذرد و در راه خدای می دهد ذَوِی القُربی خویشان درویش را وَ الیَتامی و بی پدران را که خردسال باشند وَ المَساکِین َ و محتاجان را که سؤال نکنند وَ ابن َ السَّبِیل ِ و راه گذران را که هیچ در دست ندارند یا مهمانانرا وَ السّائِلِین َ و درویشان خواهنده را وَ فِی الرِّقاب ِ و در بهای بندگان مکاتب که برنجم کتابت معونت طلبند یا بندگان را بخرد و آزاد کند وَ أَقام َ الصَّلاهَ و آرد نماز مفروضه را-

صفحه : 54

وَ آتَی الزَّکاهَ و بدهد زکوه مقرره را، آنچه قبل ازین در ایتای مال مذکور شد در بیان نوافل صدقات بود وَ المُوفُون َ و صاحب بر آنهااند که وفا

کنندگان باشند بِعَهدِهِم بعهود خود إِذا عاهَدُوا چون عهد کنند و اینکه عهدهم با حق می باشد و هم با خلق وَ الصّابِرِین َ و نصب او بر مدح است جهت اظهار فضل صبر بر سائر صفات یعنی اینکه وفاکنندگان بعهد شکیبااند فِی البَأساءِ در فقر و فاقه وَ الضَّرّاءِ و در رنج و سختی وَ حِین َ البَأس ِ و در هنگام کارزار یعنی جهاد و مقاتله با اهل کفر و عناد أُولئِک َ آن گروه که موصوف بدین صفتهااند الَّذِین َ آنانند که بتحقیق صَدَقُوا راست گفتند در دین یا عهد باتباع حق وَ أُولئِک َ و آن طائفه هُم ُ المُتَّقُون َ ایشانند پرهیزگاران از همه ناشایستها محققان گفته اند کمالات انسانیه با کثرت شعب آن منحصر در سه چیزست صحت اعتقاد و حسن معاشرت و تهذیب نفس اما صحت اعتقاد تصدیق حق سبحانه و سائر مومن به است و حسن معاشرت مواسات کردنست مال بارباب استحقاق و تهذیب نفس اقامت صلاه و دادن زکوه و وفا کردن عهد و صبر و مجموع درین آیت مذکورست پس اینکه آیت جامع کمالات انسانی باشد و در موجز از ابو هریره رض نقل می کنند که من عمل بهذه الآیه فقد استکمل ایمانه

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای مومنان گرویدگان کتب فرض کرده شده عَلَیکُم ُ القِصاص ُ بر شما مماثلت و مساوات نه تعدی و ستم فِی القَتلی در کشتگان یعنی بسبب ایشان وقتی که قتل بعمد باشد قبل از اسلام چون میان دو قبیله حرب افتادی آن قبیله که عالی نسب بودندی از قبیله اراذل بعوض بنده آزادی و در بدل زنی مردی بکشتندی بعد از هجرت چون اینکه صورت بعرض حضرت رسید حکم

ربانی نازل شد که در قتل قصاص باید یعنی مساوات الحُرُّ بِالحُرِّ آزادی بآزادی وَ العَبدُ بِالعَبدِ و بنده به بنده امام شافعی رح و امام مالک رح آزادی برای بنده نکشند نظر بمفهوم آیت و نزد امام اعظم رح حکم اینکه آیت بآیت النفس بالنفس منسوخ ست پس تفاضل را در نفس اعتبار نکند وَ الأُنثی بِالأُنثی و زنی به زنی و امام شافعی رح و اما مالک رح بنابر اجماع قتل ذکر بانثی روا ندارند و امام اعظم رح بحدیث المسلمون یتکافاد ماءهم تمسک نموده حکم بقتل کند فَمَن عُفِی َ لَه ُ پس هر که عفو کند ویرا که قاتل است مِن أَخِیه ِ از قصاص برادر او که مقتول ست شَی ءٌ چیزی اشارت بآنکه عفو کردن بعضی از دیت یا عفو کردن بعضی از ورثه یا عفو بعضی از ان خون مسقط قصاص است فَاتِّباع ٌ پس بر قاتل ست بعد از عفو از پی رفتن بِالمَعرُوف ِ به نیکوئی و آن طوع و رغبت است در دادن دیت وَ أَداءٌ و ادا کردن وجه دیت إِلَیه ِ بوارث مقتول بِإِحسان ٍ بزودی و نیکوئی نه بمطل و بدخوئی ذلِک َ اینکه عفو از قصاص و طلب دیت تَخفِیف ٌ سبکباری است مِن رَبِّکُم از پروردگار شما وَ رَحمَهٌ و مهربانیست و بخشایش ازو در تسهیل امر و تحصیل نفع فَمَن ِ اعتَدی پس هر که از حد درگذر بَعدَ ذلِک َ بعد از انکه عفو کرده باشد و دیت ستانده یعنی قاتل را بکشد یا غیر قاتل را برای قصاص بقتل رساند یا قاتل ستم کند و بعد از انکه یکی را کشته دیت داده

دیگری را بکشد فَلَه ُ عَذاب ٌ أَلِیم ٌ پس مر اوراست در آخرت عذابی دردناک

صفحه : 55

وَ لَکُم و مر شماراست فِی القِصاص ِ در حکم قصاص حَیاهٌ بقا و زندگی یعنی چون کسی قصد قتل کسی کند و بخوف قصاص از ان باز ایستد آن شخص از کشتن سالم ماند و او از قصاص ایمن ماند پس حکم قصاص سبب بقای شماست یا أُولِی الأَلباب ِ ای خداوندان عقل لَعَلَّکُم تَتَّقُون َ تا باشد که شما بپرهیزید از قتل بناحق کُتِب َ عَلَیکُم نوشته شد بر شما یعنی فرض کرده شد إِذا حَضَرَ چون حاضر شود أَحَدَکُم ُ یکی را از شما المَوت ُ اسباب و علامات مرگ از مرض و غیر آن إِن تَرَک َ خَیراً اگر بگذارد مالی را مراد مال بسیارست الوَصِیَّهُ وصیّت کردن لِلوالِدَین ِ برای پدر و مادر وَ الأَقرَبِین َ و خویشاوندان و فرزندان بِالمَعرُوف ِ بانصاف حَقًّا نوشته شده اینکه وصیّت بحق و راستی عَلَی المُتَّقِین َ بر پرهیزکنندگان از حرمان والدین و اقربا، در جاهلیت بریا و سمعه وصیت میکردند و والدین و خویشان را محروم می ساختند حق سبحانه ایشانرا از ان منع کرد و وصیت برای اینکه جمع مقرر ساخت و باز حکم اینکه آیت بآیت مواریث منسوخ شد و سهم بر میراث قرار یافت و حالا وصیّت فضیلت است نه فریضه و آن نیز در باره درویشان باید و نشاید که بر ثلث مال بفزاید فَمَن بَدَّلَه ُ پس هر که تبدیل کند امر وصیت را یا قول موصی را بَعدَ ما سَمِعَه ُ بعد از انکه شنیده باشد فَإِنَّما إِثمُه ُ پس جزین نیست که گناه تبدیل باشد عَلَی الَّذِین َ یُبَدِّلُونَه ُ بر آنانکه تبدیل ایصا می کنند

و ذمه موصی از ان بری باشد إِن َّ اللّه َ سَمِیع ٌ بدرستیکه خدا شنواست هم کلام موصی را و هم قول مبدل را عَلِیم ٌ داناست به نیّت موصی و تبدیل وصی فَمَن خاف َ پس هر که بداند و دریابد یا بترسد خواه وارث و خواه وصی یا امام یا قاضی مِن مُوص ٍ از وصیت کننده جَنَفاً میلی از حق بسهو یا عدول از ذوی القربی أَو إِثماً یا بزه کاری بعمد یا وصیت بزیادت از ثلث مال فَأَصلَح َ پس اصلاح کند بَینَهُم میان موصی لهم و میان ورثه یا در حال حیات موصی کسی دانست که در وصیّت مخالفت شرع میکند نگذارد و میان موصی و موصی له اصلاح نماید فَلا إِثم َ عَلَیه ِ پس برو هیچ وبالی و بزهی نیست إِن َّ اللّه َ غَفُورٌ بدرستیکه خدا آمرزگارست مر موصی را چون بحق بازگردد رَحِیم ٌ مهربان است بر وصی که از مضمون وصیت در نگذرد-

صفحه : 56

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای آن گروه که گرویده اید کُتِب َ فرض کرده شد عَلَیکُم ُ الصِّیام ُ بر شما روزه داشتن کَما کُتِب َ همچنانکه نوشته شده بود عَلَی الَّذِین َ مِن قَبلِکُم بر آنانکه پیش از شما بودند، چون صوم عبادتی ست شاقّه پس بجهت تانیس خاطرهای عابدان میگوید اینکه عبادت خاص بشما نیست بلکه هیچ امت از ربقه اینکه طاعت آزاد نبودند در امثال آمده که البلیه اذا عمت طابت و چرا روزه بر شما فرض کردیم لَعَلَّکُم تَتَّقُون َ تا شاید که شما بپرهیزید از معاصی و متقی شوید بشروع در صوم که شکننده آرزوها است در تفسیر عرائس آورده که اینکه

ندای اصحاب قلوب ست یعنی از حضرت رب الارباب خطاب مستطاب میرسد بطالبان هلال مشاهده در اقطار سماوات غیوب و بندائی که مفرح قلوب و مفرج کروب است میگوید که فرض شد بر شما ای اهل یقین امساک از جمیع مکوّنات کنید چرا که شما در طلب مشاهده اید و متوجهان اینکه مطلوب را صوم واجب است از مالوفات طبیعت همچنان که نوشته شد بر انبیاء و اولیاء پیش از شما تا باز رستند از رجس بشریت و واصل شدند بمقام امن و قربت و عین القضات قدس سره در تمهیدات آورده که صوم در شریعت عبارتست از ناخوردن طعام و شراب و در حقیقت عبارت از خوردن طعام و شراب اما طعام انا ابیت عند ربی یطعمنی و شراب سقهم ربهم شرابا طهورا و مقررست که اینکه صوم جز عارفان را دست ندهد مثنوی

مرد عارف چو یافت لذت قرب نه به اکلش کشش بود نه بشرب

اکل و شربش چه باشد انس بحق دائم او در حق ست مستغرق

لقمه از خوان یطعمش بینی شربت از چشمه سار یسقینی

أَیّاماً مَعدُودات ٍ روزه دارید روزهای چند شمرده مراد روزه رمضان است که بیست و نه باشد یا سی روز و گویند اینکه روزها ایام البیض ست در هر ماهی و عاشورا که قبل از روزه رمضان فرض بوده فَمَن کان َ پس هر که باشد مِنکُم از شما که مکلفید بروزه مَرِیضاً بیماری که قوت روزه ندارد یا مرضش بروزه زیادت شود أَو عَلی سَفَرٍ یا راکب سفری بود که در ان قصری باید کرد چون افطار کند فَعِدَّهٌ پس برو است روزه داشتن بشمار

آن روزه ها که افطار کرده مِن أَیّام ٍ أُخَرَ از روزهای دیگر وَ عَلَی الَّذِین َ و بر آنانکه ایشان یُطِیقُونَه ُ توانند که روزه دارند و خواهند که روزه ندارند فِدیَهٌ فدا دادن است و آن طَعام ُ مِسکِین ٍ خوردنی درویش هر درویشی را بازای هر روزی نصف صاعی از گندم بقول امام اعظم رح که قریب بدو من باشد اینکه حکم در ابتدای اسلام بوده و بعد از ان منسوخ شده و گفته اند اینکه جا لا مضمرست و تقدیرش لا یطیقونه یعنی کسی که نتواند روزه داشتن چون پیران از کار افتاده فدیه دهد و برین وجه حکم آیت منسوخ نباشد فَمَن تَطَوَّع َ پس هر که زیاده کند بر تطوع خود خَیراً نیکوئی را و زیاده از مقدار فدیه دهد یا بیشتر از یک مسکین را طعام کند یا جمع کند میان صیام و طعام فَهُوَ خَیرٌ لَه ُ پس آن تطوع بهترست مر او را به سبب زیادتی اجر وَ أَن تَصُومُوا و آنکه روزه دارید مطیقان را میگوئد یا رخصت دادگان را در افطار خَیرٌ لَکُم بهترست مر شما را از فدیه إِن کُنتُم تَعلَمُون َ اگر هستید شما بدانید فضیلت صوم را-

صفحه : 57

شَهرُ رَمَضان َ اینکه روزها که گفتیم ماه رمضان ست الَّذِی أُنزِل َ آن ماهی را که فرو فرستاده شده فِیه ِ القُرآن ُ در آن قرآن یعنی ابتدائی نزول در ان بوده یا تمام قرآن در ماه رمضان از لوح محفوظ به آسمان دنیا فرو آمده و از آنجا آیت آیت یا سوره سوره بر وفق مصالح بندگان نازل شده و از حکمتها در تخصیص روزه

بدین ماه یکی اینکه گفته اند که چون درین اوقات اینکه کلمات که غذای ارواح است بشما فرستادیم پس از غذای اشباح امساک لازم دارید و ما قرآن را منزل ساختیم هُدی ً لِلنّاس ِ در حالتی که راه نماینده است مردمان را وَ بَیِّنات ٍ و دلالتهای روشن است مِن َ الهُدی از حلال و حرام وَ الفُرقان ِ و از حدود و احکام و سائر شرائع دین که جداکننده است میان حق و باطل فَمَن شَهِدَ پس هر که حاضر باشد مِنکُم ُ الشَّهرَ از شما ای مکلفان یعنی مقیم بلده بود در ماه رمضان یا هر که دریابد از شما هلال شهر را فَلیَصُمه ُ پس باید که روزه دارد آن شهر را وَ مَن کان َ مَرِیضاً و هر که بیمار باشد أَو عَلی سَفَرٍ یا در سفر بود و افطار کند فَعِدَّهٌ مِن أَیّام ٍ أُخَرَ پس برو است قضای آن روزه بعدد آن روزها از ایام دیگر تخییر مقیم که در آیت اولی مذکورست بحکم اینکه آیت منسوخ شد یُرِیدُ اللّه ُ میخواهد خدای بِکُم ُ الیُسرَ بشما آسانی وَ لا یُرِیدُ و نمی خواهد بِکُم ُ العُسرَ بشما دشواری لا جرم مسافر و مریض را رخصت افطار داد وَ لِتُکمِلُوا العِدَّهَ و میخواهد که تا شما تمام کنید روزهای رمضان را یا ایامی را که در ان بعذر مرض و سفر افطار کرده اید وَ لِتُکَبِّرُوا اللّه َ و با بزرگی یاد کنید خدای را یا تکبیر گوئید در شب عید فطر از وقت رویت هلال تا روز و از اول روز تا وقت ادای نماز عید عَلی ما هَداکُم بر آنراه که نمود شما را

بصوم وَ لَعَلَّکُم تَشکُرُون َ و تا مگر شما شکر گوئید بر نعمت تیسیر یا ایجاب ثواب روزه و تخصیص مزد او که الصوم لی و انا اجزی به و از فضایل روزه یکی آنست که او را از بندگان با وجود تعبد بدان سلب میکند و بخود شرف اختصاص می بخشد که الصوم لی و مجازات آنرا بحضرت خود اختصاص می دهد که انا اجزی به بیت هر چه بدان شرع بشارت ده است از همه حرفی انا اجزی به است وَ إِذا سَأَلَک َ و چون پرسند ترا ای محمّد عِبادِی بندگان من عَنِّی از صفت من یا معامله من با ایشان در وقت دعا فَإِنِّی قَرِیب ٌ پس من نزدیک ام بعلم و اجابت، صحابه رض گفتند که خدای را چگونه بخوانیم و گویند اعرابی سؤال کرد که یا رسول اللّه خدای بمن نزدیک است تا باو راز گویم یا دورست تا آواز بلند بردارم اینکه آیت نازل شد که من به بندگان نزدیکم و بهر نوع که مرا بخواند بر من پوشیده نیست أُجِیب ُ اجابت میکنم دَعوَهَ الدّاع ِ خواندن خواننده را إِذا دَعان ِ چون مرا بخواند حاجت او را روا میسازم اگر خواهم یا سؤال آن موافق قضا بود یا خیر بنده در اجابت آن بود فَلیَستَجِیبُوا لِی پس باید که بندگان مرا اجابت کنند وَ لیُؤمِنُوا بِی و باید که بر ایمان بمن ثابت باشند یا وثوق ایشان باجابت متحقق باشد لَعَلَّهُم یَرشُدُون َ تا باشد که براه راست برآیند بعضی برانند که مر او ازین عباد و اعیان روزه دارانند که دعای

ایشان قرین اجابت ست و آنکه قبل ازین آیت حکم روزهای روزه و بعد ازین حکم شبهای روزه بیان فرموده موکد اینکه قول ست و در بدایت حال مسلمانانرا در شبهای رمضان تا ادای نماز خفتن یا خواب کردن زیادت اجازت مفطرات نبود جمعی از صحابه رض بواسطه غلبه شهوت صبر نتوانستند کرد و مباشرت را در وقتی که حرام بود مرتکب گشتند روز دیگر اینکه صورت بحضرت رسالت پناه رسید

و اینکه آیت نازل شد که

صفحه : 58

أُحِل َّ لَکُم حلال کرده شد مر شما را لَیلَهَ الصِّیام ِ در شب روزه الرَّفَث ُ کنایت از مباشرت است إِلی نِسائِکُم با زنان خود هُن َّ لِباس ٌ لَکُم ایشان پوششند مر شما را وَ أَنتُم لِباس ٌ لَهُن َّ و شما نیز لباسید مر ایشانرا کنایت است از اختلاط و التصاق چنانچه لباس را با بدن می باشد عَلِم َ اللّه ُ دانست خدای در ازل أَنَّکُم آنکه شما کُنتُم تَختانُون َ أَنفُسَکُم باشید که خیانت کنید با نفسهای خود و ستم روا دارید بر خود بمباشرت در غیر وقت آن فَتاب َ عَلَیکُم پس رجوع کرد بر شما برحمت و رخصت داد بارتکاب مفطرات در شبهای روزه وَ عَفا عَنکُم و عفو کرد از شما آن خیانت را فَالآن َ پس اکنون بَاشِرُوهُن َّ مباشرت کنید با ایشان در لیالی صیام وَ ابتَغُوا و بجوئید ما کَتَب َ اللّه ُ لَکُم آنچه نوشته است خدای بر شما در لوح محفوظ یعنی فرزند مراد آنست که غرض اصلی از مباشرت بقای انس باید که طلب نسل باشد نه مجرد التذاذ بشهوت وَ کُلُوا و بخورید وَ اشرَبُوا و بیاشامید در شبهای روزه حَتّی یَتَبَیَّن َ تا وقتی که روشن شود لَکُم ُ الخَیطُ

الأَبیَض ُ مر شما را رشته سفید که کنایت از روشنائی روزست مِن َ الخَیطِ الأَسوَدِ از رشته سیاه که اشارت بتاریکی شب است در صحیحین آمده که بعضی از صحابه رض که رشته سفید و رشته سیاه بر پای بسته بمفطرات اشتغال می نمودند تا وقتی که میان بیاض و سواد فرق پدید آمدی تا آنگاه که مِن َ الفَجرِ بیان خیط ابیض ست نازل شد دانستند که مراد ظهور نور صبح است ثُم َّ أَتِمُّوا الصِّیام َ إِلَی اللَّیل ِ پس باتمام رسانید روزه را تا شب وَ لا تُبَاشِرُوهُن َّ و مباشرت مکنید زنان را وَ أَنتُم عاکِفُون َ و حال آنکه شما مقیمان باشید فِی المَساجِدِ در مسجدها مراد اهل اعتکاف اند که از صورت مباشرت ممنوع گشته اند و امام مالک همه تلذذات بر معتکف حرام میدارد و نزد محققان اعتکاف نگاه داشتن نفس ست در دائره اوامر و نواهی شیخ ابو بکر واسطی رح فرموده که اعتکاف حبس نفس است و حفظ جوارح و مراعات وقت چون اینکه سه شرط بجا آری هر جای که خواهی معتکف توانی بود عزیزی بدی درآمد و خادم را گفت مرا به بقعر پاک نشان ده تا نماز گذارم خادم گفت دل خود را از ما سوای اللّه پاک کن و هر جا که میخواهی نماز بگذار ابیات

از ان محراب ابرو رو مگردان اگر در مسجدی در در خرابات

ولی فارغ بباید پاک ز اغیار که تا لذّت بیابی در مناجات

تو گر در بند مال و جاه باشی کجا یابی صفا هیهات هیهات

تِلک َ آنچه گفته شد در باب روزه و متعلقات آن حُدُودُ اللّه ِ اندازهای است که خدای تعالی در دین مقرر کرده فَلا

تَقرَبُوها پس بدان نزدیک مشوید مبالغه است در منع تجاوز از آن چه وقتی که قرب بدان واقع نشود تجاوز از ان خود چگونه صورت بندد کَذلِک َ همچنانکه تبیین اینکه احکام فرمود یُبَیِّن ُ اللّه ُ بیان میکند خدای آیاتِه ِ نشانهای خود را از امر و نهی وعد و وعید لِلنّاس ِ برای عامه مردمان لَعَلَّهُم یَتَّقُون َ تا شاید که بپرهیزند و از حدود اللّه در نگذرند-

صفحه : 59

وَ لا تَأکُلُوا و مخورید أَموالَکُم مالهای شما را که واقع است بَینَکُم در میان شما یعنی مخورید مال یک دیگر را بِالباطِل ِ بناشایست چون دزدی و خیانت و غصب و قمار و عقود فاسده یا مالهای خود را بنامشروع صرف مکنید چون شرب خمر و زنا و انواع فسق وَ تُدلُوا عطف بر فعل منهی ست یعنی فرو مگذارید و القا مکنید بِها بدان مالها إِلَی الحُکّام ِ بسوی حکم کنندگان ستمکار یا بعضی از ان مالها برشوت بحکام مدهید لِتَأکُلُوا تا بخورید بحمایت ایشان فَرِیقاً مقداری مِن أَموال ِ النّاس ِ از مالهای مردمان بِالإِثم ِ بظلم و ستم یا بسوگند دروغ یا بگواه زور وَ أَنتُم تَعلَمُون َ و شما میدانید که ستم می کنید یَسئَلُونَک َ سؤال میکنند ترا ای محمّد ص عَن ِ الأَهِلَّهِ از ماههای نو معاذ بن جبل رض و ثعلبه رض که از اعیان انصار ع بودند از حضرت رسالت پناه ص پرسیدند که سبب چیست که جرم قرص ماه گاه گاه باریک می نماید و بمرور ایام نور او تمام میگردد و دیگر باره روی بتناقص می نهد حق سبحانه تعالی بعلم ازلی می دانست که ایشانرا حکمت نقصان و کمال ماه دانستن مهم نیست جواب

در معرفت فائده آن فرستاد که قُل هِی َ بگو ای محمّد ص که آن هلالها مَواقِیت ُ نشانهای هنگامها و وقت هاست لِلنّاس ِ برای مردمان در مزد مزدوران و عدّت زنان و مدّت حمل و زمان رضاع و فصال و آجال دین ها و تحقیق شرطها وَ الحَج ِّ و علامات اوقات اند برای حج که موسم را بدانند وَ لَیس َ البِرُّ و نیست نیکوئی بِأَن تَأتُوا البُیُوت َ بآنکه درآیید بخانها مِن ظُهُورِها از پشتهای آن در عهد جاهلیت کسی که بحج یا عمره احرام گرفتی بر وی حرام بودی از در خانه درآمدن اگر از اهل بدر (شهر) بودی از بام درآمدی یا بر دیوار سرای فرجه ساختی و اهل و بر از پس خیمها درآمدندی و باعتقاد خود اینکه عمل را بر تمام دانستندی و تارک آنرا فاجر خواندندی و اینکه حکم همه عرب را شامل بود مگر حمس را و ایشان چند قبیله بودند قریش و خزاعه و بنو عامر و ثقیف و غیر آن و ایشانرا بسبب صلابت در دین و آئین خود حمس می گفتند روزی در ایّام احرام حضرت پیغمبر ص از دری بیرون آمدی و متعاقب آن رفاعه انصاری هم از ان در قدم بیرون نهاد مهاجر و انصار رض بیکبار او را فاجر گفتند و چون حضرت ص ازو پرسید که اینکه جرأت چرا کردی گفت من اقتداء بتو نمودم خواجه عالم گفت مرا روا بود از در بیرون آمدن که من از حمسم یعنی از قریش و تو نیستی گفت ای سید عالمیان اگر تو از حمسی من هم از حمسم دین من دین توست و آئین من

آئین تو فی الحال آیت آمد که شما اینکه قاعده را برّ نام نهاده اید اینکه نه برّست وَ لکِن َّ البِرَّ مَن ِ اتَّقی و لیکن برّ کسی ست یا خداوند بر کسی ست که از خشم خدا بپرهیزد یا از اعمال زمان جاهلیت پرهیز کند وَ أتُوا البُیُوت َ و درآیید بخانها در حال احرام و غیره مِن أَبوابِها از درهای آن وَ اتَّقُوا اللّه َ و بترسید از خدای و پاس اوامر و نواهی او بدارید لَعَلَّکُم تُفلِحُون َ تا مگر شما رستگار شوید وَ قاتِلُوا و بکشید و کارزار کنید فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدای الَّذِین َ یُقاتِلُونَکُم آنانرا که بشما کارزار میکنند وَ لا تَعتَدُوا و از حد درمگذرید یعنی ابتدا مکنید بقتال تا اوّل ایشان آغاز نکنند اینکه حکم بآیت سیف منسوخ ست إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای لا یُحِب ُّ المُعتَدِین َ دوست نمیدارد ستمکاران را در ان سال که حضرت با جمعی از صحابه رض به نیّت عمره بمکه می رفتند سفهای عرب و مشرکان بی ادب ایشانرا از دخول مکّه مانع گشتند و در حدیبیه صلح واقع شد بر آنکه سال آینده مومنان بمکه آیند و مشرکان سه روز شهر را خالی کنند تا ایشان بفراغت بمراسم طاعت قیام توانند نمود سال دیگر که به نیت عمره قضا بیرون میرفتند صحابه رض را تاملی دست داد که مبادا قریش از سر عهد درگذشته طرح جنگ افگنند و امر قتال در شهر حرام و بلده حرام چگونه بود آیت سابق فرود آمده که اگر جنگ کنند جنگ کنید

و دیگر فرمود که

صفحه : 60

وَ اقتُلُوهُم و بکشید مقاتلان خود را حَیث ُ ثَقِفتُمُوهُم هر جا که یابید ایشان

را در حل و حرم وَ أَخرِجُوهُم و بیرون کنید ایشانرا از حرم مِن حَیث ُ أَخرَجُوکُم از آنجا که شما را بیرون کرده اند یعنی از مکه وَ الفِتنَهُ و شرک آوردن ایشان أَشَدُّ مِن َ القَتل ِ سخت تر است در ناپسندیدگی از کشتن شما ایشان را در حرم وَ لا تُقاتِلُوهُم مقاتله مکنید با کافران عِندَ المَسجِدِ الحَرام ِ نزدیک مسجد حرام مراد همه حرم است حَتّی یُقاتِلُوکُم فِیه ِ تا وقتی که ایشان کارزار کنند با شما در حرم و خود هتک حرمت کنند فَإِن قاتَلُوکُم پس اگر ایشان ابتداء بقتال شما کنند فَاقتُلُوهُم پس بکشید ایشانرا و باک مدارید که ایشان حرمت حرم برطرف نهاده اند و ابواب مقاتله گشاده اند کَذلِک َ همچنین است جَزاءُ الکافِرِین َ پاداش کفار ستمکار فَإِن ِ انتَهَوا پس اگر از شرک بازایستند فَإِن َّ اللّه َ غَفُورٌ پس بدرستیکه خدای آمرزنده ست گناهی را که در زمان کفر مرتکب شده اند رَحِیم ٌ مهربان است که نه برکت اسلام ایشانرا بدار السلام میرساند وَ قاتِلُوهُم و با مشرکان قتال کنید حَتّی لا تَکُون َ فِتنَهٌ تا آن غایت که فتنه نباشد یعنی از شرک اثر نماند وَ یَکُون َ الدِّین ُ و باشد پرستش و طاعت لِلّه ِ مر خدای را فَإِن ِ انتَهَوا پس اگر از مشرکان بازایستند از کفر فَلا عُدوان َ پس نیست ستمکاری یعنی جزای آن إِلّا عَلَی الظّالِمِین َ مگر بر ستمکاران الشَّهرُ الحَرام ُ ماه حرام یعنی ذی القعده اینکه سال که بعمره قضا میروید بِالشَّهرِ الحَرام ِ بماه حرام است یعنی ذی القعده ماضی که شما را منع کردند معنی آنست که اگر جنگ کنند مترسید که ایشان در آن ماه حرام شما را از مکّه بازداشتند شما نیز درین ماه حرام

اگر قتال کنید بعوض آن دمار از ایشان برآرید وَ الحُرُمات ُ قِصاص ٌ و حرمتها را مساوات است یعنی ترک حرمت شما اینکه ماه را بدل است از ترک حرمت ایشان آنماه را فَمَن ِ اعتَدی عَلَیکُم پس هر که بر شما ظلم کند بابتدای مقاتله فَاعتَدُوا عَلَیه ِ پس شما نیز برو ستم کنید یعنی با او قتال نمائید اینکه لفظ بر سبیل مشاکلت است و مراد آنکه جزای ستم او بدو رسانید بِمِثل ِ مَا اعتَدی عَلَیکُم بمانند آن چیزیکه بر شما ستم کرده است وَ اتَّقُوا اللّه َ و بترسید از خدای و پرهیزگاری کنید وَ اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ و بدانید که خدای مَع َ المُتَّقِین َ با پرهیزگاران است بنصرت و معاونت و چون حضرت رسالت پناه ص عزم عمره قضا کرد جمعی گفتند که ما توشه راه نداریم و آنها را که دسترس هست بما چیری نمی دهند که توشه راه سازیم حکم شد که-

صفحه : 61

وَ أَنفِقُوا و نفقه کنید ای توانگران فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدای که جهاد است وَ لا تُلقُوا بِأَیدِیکُم و میفگنید خود را بدستهای خود إِلَی التَّهلُکَهِ بورطه هلاکت یعنی بخل مکنید که مودی بهلاک دل است که البخیل بعید من اللّه بعید من الجنه قریب الی النار مثنوی

بخل و خست مرد را رسوا کند بلکه در چاه هلاکش افگند

روی جنت را کجا بیند بخیل بسته به افتاده اندر پای پیل

اسخیا را با جهنم کار نیست جای ممسک جز میان نار نیست

وَ أَحسِنُوا و نیکوئی کنید با غازیان إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای یُحِب ُّ المُحسِنِین َ دوست دارد نیکوکارانرا وَ أَتِمُّوا الحَج َّ وَ العُمرَهَ و تمام کنید حج و عمره

را یعنی مناسک و حدود و فرائض و سنن و آداب آنرا بتمامی بجای آرید لِلّه ِ برای خدای نه چون کفار که طواف و تلبیه بنام بتان میکنند فَإِن أُحصِرتُم پس اگر بازداشته شوید به بیماری و خوف دشمن و گم شدن قوت و گم شدن راحله فَمَا استَیسَرَ پس بر شما است آنچه میسر شود مِن َ الهَدی ِ از قربانی و آنرا بمنی باید فرستاد که محل ذبح است بقول امام اعظم رح وَ لا تَحلِقُوا رُؤُسَکُم و متراشید سرهای خود را یعنی از احرام بیرون میآئید حَتّی یَبلُغ َ الهَدی ُ تا وقتی که برسد قربانی مَحِلَّه ُ به محل او که منی است فَمَن کان َ مِنکُم پس هر که باشد از شما مَرِیضاً بیمار در وقت احرام أَو بِه ِ أَذی ً یا باشد او را رنجی مِن رَأسِه ِ از سر او چون صداع یا جراحت یا غلبه جنبندگان درو و بدین سبب ضرورت شود که سر بتراشد فَفِدیَهٌ پس برو است فدیه دادن، در اسباب نزول آمد که کعب بن عجره رض را وقتی که محرم بود خزندگان روی بوی آورده بودند و چون مردم قحط دیده در کاسه سرش افتاده بودند حضرت صلی اللّه علیه و سلّم بدان اطلاع یافته فرمود که سر بتراش و گوسپندی بکش و درویشان را بخوران گفت یا رسول اللّه بدان دسترس ندارم حکم صادر شد که فدیه دهد مِن صِیام ٍ از روزه و بحدیث مقرر شده که سه روز روزه دارد أَو صَدَقَهٍ یا صدقه دهد و آن طعام دادن شش مسکین باشد هر یک را دو من از گندم

أَو نُسُک ٍ یا قربانی دادنی آن گوسپندی است فَإِذا أَمِنتُم پس چون ایمن شوید از خوف عدو یا از مرض فَمَن تَمَتَّع َ پس هر که برخورد بِالعُمرَهِ إِلَی الحَج ِّ یعنی جمع کند میان حج و عمره در سفر واحد بطریقه تمتع بباید دانست که حج و عمره یا بطریق افراد است که اول بحج احرام گیرد و شرائط آن بجا آرد و چون حج تمام شد از حرم بیرون رفته بزمین حل و از آنجا بعمره إحرام گیرد و اعمال وی بجا آرد و نزد امام شافعی رح و امام مالک رح اینکه افضل است یا بطریق قران که در وقت احرام نیت بحج و عمره کند و گوید لبیک بحج و عمره معا و بر اعمال حج اقتصار کند که عمره در او مندرج است چون وضو در غسل و نزد امام اعظم رح اینکه قسم فاضلتر است یا بوجه تمتع که چون در موسم حج به میقات رسد و احرام بعمره گیرد و بمکه درآمده از اعمال عمره فارغ شود و از احرام بیرون آید و بمحظورات متمتع گردد آنگه از درون مکه یوم الترویه احرام گیرد بحج امام احمد رح اینکه قسم را اختیار فرموده و درین آیت میگوید که هر که متمتع باشد فَمَا استَیسَرَ پس برو است آنچه میسّر شود از گاو یا گوسپند یا شتر مِن َ الهَدی ِ از قربانی شکر از آنرا که توفیق یافته در جمع میان دو عبادت فَمَن لَم یَجِد پس هر که نیابد قربانی یعنی بر آن قادر نشود فَصِیام ُ ثَلاثَهِ

أَیّام ٍ پس حکم روزه داشتن سه روز است پیوسته ناگسسته فِی الحَج ِّ یعنی در ایام حج-

صفحه : 62

وَ سَبعَهٍ و روزه داشتن هفت روز دیگر إِذا رَجَعتُم چون بازگردید بوطن خود تِلک َ اینکه ایام یعنی سه و هفت عَشَرَهٌ کامِلَهٌ ده عدد تمام است اینکه قید برای تاکید است و زیادتی اهتمام باتمام آن ذلِک َ اینکه حکم هدی یا صیام یا تمتع و قران لِمَن مر کسی راست که لَم یَکُن أَهلُه ُ، نباشد اهل او یعنی نباشد ساکن مکه حاضِرِی المَسجِدِ الحَرام ِ مجاور مسجد حرام یعنی آفاقی باشد نه مکی چه آفاقیان در اشهر حج بهر دو عبادت متمتع می توانند شد و اهل حرم در غیر ازمنه حج بعمره احرام میتوانند گرفت پس ایشان را قران و تمتع نباشد و اینکه قول امام اعظم رح است وَ اتَّقُوا اللّه َ و بترسید از خدای و بر آنچه در باب حج صادر شده محافظت نمائید وَ اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ و بدانید آن که خدای شَدِیدُ العِقاب ِ سخت عقوبت است بر کسیکه حفظ امر و نهی نه کند

الحَج ُّ زمان حج أَشهُرٌ مَعلُومات ٌ ماههای معروف و مشهوراند یعنی شوال و ذو القعده و نه روز از ذو الحجه و شب نحر تا صبح بمذهب امام شافعی رح و امام اعظم رح روز نحر را نیز در شمار آورده فَمَن فَرَض َ پس هر که فرض گرداند بر خود فِیهِن َّ الحَج َّ درین ماهها حج را بتلبیه و سوق هدی بمذهب حنفی و به نیت احرام بقول شافعی فَلا رَفَث َ نفی است بمعنی نهی یعنی باید که از جماع و ملاعبت با نسوان پرهیز کند یا کلام

بیهوده نگوید وَ لا فُسُوق َ و از حد شرع در نگذرد و ارتکاب محظورات نه کند وَ لا جِدال َ و باید که جدال و جنگ نه کند با خادمان و رفیقان و خصومت نورزد فِی الحَج ِّ در ایام حج قریش با یکدیگر مجادله مینمودند در منی و هریک میگفتند حج من تمامتر است اینکه حکم فرود آمد که جدال مکنید وَ ما تَفعَلُوا و آنچه می کنید مِن خَیرٍ از نیکوئی یَعلَمه ُ اللّه ُ میداند آن را خدا وَ تَزَوَّدُوا و توشه برگیرید قومی از قافله یمن بیزاد و راحله قصد حج کردندی و در مکه اظهار احتیاج نموده از اهل قافله چیزی طلبیدندی حق تعالی فرمود که توشه بردارید تا بر دل مردم گران نباشد فَإِن َّ خَیرَ الزّادِ التَّقوی پس بهترین توشها پرهیزکردن است از طمع و ترک تشویش دادن مردم و سؤال نکردن از ایشان و نزد عرفا درین آیت اشارت به تزود و بتوشه گرفتن در سفر آخرت است و بهترین زادی در آن پرهیزگاری است امام قشیری رح فرمود که تقوی عوام دورشدن است بتن از لوث گناه و تقوی خواص اجتناب است بسر از مشاهده ما سوای اللّه و حقیقت آنست که بی توشه در راه عشق بسر نتوان برد و بیزار شوق و مرحله محبت طی نتوان کرد بیت

زاد راه عاشقان درد است و روی زرد و آه راه زین گونه است بسم اللّه که دارد عزم راه

وَ اتَّقُون ِ و بترسید از من یا أُولِی الأَلباب ِ ای خداوندان عقل-

صفحه : 63

لَیس َ عَلَیکُم نیست بر شما جُناح ٌ گناهی أَن تَبتَغُوا در آنکه طلب کنید در موسم حج فَضلًا روزی مِن رَبِّکُم از پروردگار خود بواسطه

تجارات جمعی از عرب تاجران را که بحج آمدندی میگفتند «واج لا حاج» یعنی اینکه آینده است بیحاصل حق سبحانه فرمود که سودا و معامله ایشان را از فیض حج بی بهره نمی سازد بشرط آنکه مقصد اصلی و مقصود کلی حج باشد فَإِذا أَفَضتُم پس چون برگردید مِن عَرَفات ٍ از موضعی که آنرا عرفات گویند بجهه آنکه حوا و آدم آنجا بحال همدیگر متعارف شدند فَاذکُرُوا اللّه َ پس یاد کنید خدای را بتهلیل و تلبیه عِندَ المَشعَرِ الحَرام ِ نزدیک مشعر حرام و آن موضعی است معین میان عرفات و منی که آنرا مزدلفه گویند وَ اذکُرُوه ُ و یاد کنید او را درین مکان یاد کردنی نیکو کَما هَداکُم همچنانکه شما را راه نمود بمناسک حج وَ إِن کُنتُم و بدرستیکه بودید شما مِن قَبلِه ِ پیش از هدایت حق یا قبل از بعث هادی مطلق که محمّد رسول اللّه صلی اللّه علیه السلام است لَمِن َ الضّالِّین َ از جمله راه یافتگان ثُم َّ أَفِیضُوا پس بازگردید خطاب با قریش و حلفای ایشان است که همه عرب را وقوف بعرفات بودی و ایشان در مزدلفه واقف شدندی و بدین صورت ترفع کردندی بر خلق و تنگ داشتندی از مساوات موقف و در افاضت نیز براه دیگر بازگشتندی حق سبحانه، فرمود که بازگردید مِن حَیث ُ أَفاض َ النّاس ُ از آنجا که بازمیگردند همه مردمان وَ استَغفِرُوا اللّه َ و طلب آمرزش کنید از خدای إِن َّ اللّه َ غَفُورٌ بتحقیق که خدای آمرزنده است گناهان گذشته مستغفران را رَحِیم ٌ مهربان است بر آن که حج بگذارد فَإِذا قَضَیتُم و چون حج بگذارید و بجای آورید مَناسِکَکُم کارهای حج و لوازم آنرا فَاذکُرُوا اللّه َ پس

یاد کنید و ثنا گوئید خدای را کَذِکرِکُم همچو یاد کردن شما آباءَکُم پدر ان خود را رسم جاهلیت آن بود که اشراف عرب بعد از فراغ مناسک حج در پیش حرم یا ما بین مسجد منی و جبل الرحمه بایستادندی و برفعت نسبت و شهرت حسب آبا و اجداد مفاخرت کردندی حکم شد که چنانچه پدران خود را یاد میکنید خدای را ذکر کنید أَو أَشَدَّ ذِکراً بلکه فراوان تر و بزرگتر از ان زیرا که او پدران شما را بدان مناقب و مراتب اختصاص داده بود فَمِن َ النّاس ِ پس از مردمان مَن یَقُول ُ کسی هست که میگوید رَبَّنا ای پروردگار ما آتِنا فِی الدُّنیا بده ما را در دنیا و فلان چیز یعنی متاع محقره دنیا می طلبند وَ ما لَه ُ و نیست خواهنده دنیا را فِی الآخِرَهِ در آن سرای مِن خَلاق ٍ هیچ نصیبی و بهره اگر داعی کافر است از نعمت آن سرای بی نصیب افتاده اگر مومن است چون دیگر مومنان بهره ندارد وَ مِنهُم مَن یَقُول ُ و از مردمان کسی باشد که بگوید رَبَّنا آتِنا ای پروردگار ما عطا کن ما را فِی الدُّنیا حَسَنَهً درین سرای نیکوئی یعنی توفیق طاعت وَ فِی الآخِرَهِ حَسَنَهً و در ان سرای نیکوئی یعنی تحقیق امنیت و گفته اند حسنه اینکه جهان قناعت است و از ان سرای شفاعت وَ قِنا و نگاهدار ما را عَذاب َ النّارِ از عذاب آتش دوزخ مرتضی علی کرم اللّه وجهه فرموده حسنه اینکه جهان زن صالحه است و حسنه آن عالم حوری پسندیده و عذاب النار زوجه ناشایسته درشت خوی سخت گوی مثنوی

زن بد در سرای مرد نکو هم

درین عالم است دوزخ او

زینهار از قرین بد زنهار و قنا ربنا عذاب النار

صفحه : 64

أُولئِک َ آن گروه که خیر دنیا و آخرت می طلبند لَهُم نَصِیب ٌ مر ایشان را بهره است مِمّا کَسَبُوا از آنچه عمل کردند یعنی درخواست نمودند وَ اللّه ُ و خدای سَرِیع ُ الحِساب ِ زود شمارست بمقدار لمحه شمار همه خلائق کند وَ اذکُرُوا اللّه َ و یاد کنید خدای را یعنی تکبیر بگوئید فِی أَیّام ٍ مَعدُودات ٍ در روزهای شمرده که آن ایّام تشریق است و آن سه روز باشد بعد از عید اضحی و نزد امام اعظم رح بعد از نماز صبح عرفه تا عصر روز عید و بقول صاحبین تا عصر آخر ایام تشریق در عقب بست و سه نماز تکبیر باید گفت امام شافعی رح درین مسئله موافق صاحبین است فَمَن تَعَجَّل َ پس هر که شتاب کند و از منی برود فِی یَومَین ِ درین دو روز یازدهم و دوازدهم ذی الحجه فَلا إِثم َ عَلَیه ِ پس برو هیچ گناهی نیست بعضی از اعراب در جاهلیّت متعجل را آثم می گفتند و جمعی متاخر را حق سبحانه و تعالی فرمود که در تعجیل رخصت است و هیچ گناهی نیست وَ مَن تَأَخَّرَ و هر که تاخیر کند و سه شب در منی باشد فَلا إِثم َ عَلَیه ِ پس برو نیز هیچ جرمی نیست و مطلقا وزر و وبال نباشد لِمَن ِ اتَّقی مر کسیرا که پرهیزد و بعد از ادای حج تا آخر عمر تقوی را شعار خود سازد وَ اتَّقُوا اللّه َ و بترسید از خدای در بقیه عمر وَ اعلَمُوا أَنَّکُم و بدانید آنکه شما إِلَیه ِ تُحشَرُون َ بسوی خدای تعالی محشور خواهید شد

و بمجازات و مکافات خود خواهد رسید وَ مِن َ النّاس ِ و از مردمان هست مَن یُعجِبُک َ آن کسیکه خوش آید ترا و در شگفت اند ازو قَولُه ُ سخن گفتن او و آن اخنس ثقفی بود که بحضرت رسالت پناه آمد و مرد شیرین سخن و نیکوصورت بود حضرت را طراوت روی و حلاوت گفت و گوی او خوش آمده مضمون کلماتش اینکه بود که آمده ام تا حلقه بیعت اسلام در گوش ارادت کشم و غاشیه خدمت سید انام صلعم بر دوش مطاوعت افگنم و اینکه سخنان را بسوگند موکد ساخته خدای را بگواهی آورد و چون بازگشت و از عمارات مدینه درگذشته زراعت قومی را بآتش بسوخت و چهارپایان مسلمانان را بشمشیر پی کرد حق سبحانه تعالی آیت فرستاد که کسی از مردمان اگر هست که ترا در عجب می افگند سخنی که او می گوید فِی الحَیاهِ الدُّنیا در مصالح زندگانی دنیا وَ یُشهِدُ اللّه َ و بگواهی می آرد خدای را عَلی ما فِی قَلبِه ِ بر آن چیزیکه در دل اوست یعنی میگوید که دل و زبان من یکی است وَ هُوَ و حال آنکه او أَلَدُّ الخِصام ِ ستیزنده ترین دشمنان است وَ إِذا تَوَلّی و چون برگردد از حضرت تو سَعی برود و بشتابد فِی الأَرض ِ در زمین مدینه لِیُفسِدَ فِیها تا فساد و تباهی کند در آن وَ یُهلِک َ الحَرث َ و نابود گرداند کشت زار را بسوختن وَ النَّسل َ و هلاک کند چهارپایان را وَ اللّه ُ و خدای لا یُحِب ُّ الفَسادَ نمی پسندد معصیت و تباه کاریرا

صفحه : 65

وَ إِذا قِیل َ لَه ُ و چون گویند مر اینکه منافق را اتَّق ِ اللّه َ بترس از خدای أَخَذَته ُ العِزَّهُ بگیرد او را

حمیت جاهلیت بِالإِثم ِ بارتکاب گناه فَحَسبُه ُ پس بسنده است مر او را جَهَنَّم ُ دوزخ و آن نام آتشی است که دوزخیان را بدان عذاب کنند یا چاهی بعید القعر است در دوزخ وَ لَبِئس َ المِهادُ و بد فراشی است آتش وَ مِن َ النّاس ِ و از مردمان هست مَن یَشرِی کسیکه می فروشد نَفسَه ُ نفس خود را یعنی جان بذل میکند ابتِغاءَ مَرضات ِ اللّه ِ بطلب خوشنودی خدای و آن زبیر بن العوام رض بود و مقداد بن اسود رض که از مدینه بمکه رفتند و خبیب رض را که در جنگ رجیع گرفتار شده بود و بدست مکّیان افتاده و بر دار کشیده بودند از دار فرو گرفته متوجه مدینه گشتند و هفتاد سوار قریش از عقب ایشان آمده آغاز حرب کردند ایشان خبیب را از اسپ فرو گرفته بر زمین نهادند و زمین او را فرو برود و به بلیع الارض ملقب شد و آن دو مرد مردانه با هفتاد تن داعیه محاربه نمودند و کافران در حرب ایشان صرفه ندیده بازگشتند و گویند که اینکه ایت در شان صهیب رومی رض است که هر چه داشت در مکه بکافران داد تا اجازت هجرت بمدینه یافت و رضای خدای و خوشنودی پیغمبر را بمال دنیا بخرید

فرد بزر وصلش ار می توانی بخر که وصلش عزیز است و زر هیچ نیست

و گفته اند که در حق امیر المومنین علی رض است که در شب غار بر فراش سیّد مختار تکیه گرفت و جان را فدای آنحضرت کرد وَ اللّه ُ رَؤُف ٌ و خدای مهربان است بِالعِبادِ با بندگان خود که در طلب رضای او جان فدا می کردند

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای کسانیکه ایمان آورده اید بظاهر ادخُلُوا فِی السِّلم ِ درآیید در اسلام کَافَّهً همه بیکبار یا مومنانرا میگوید بر اسلام ثابت باشید و گفته اند که إبن سلام و اصحاب رض او بعد از قبول احکام اسلام شرایع توریت را نیز نگاه میداشتند و تعظیم شنبه نموده و گوشت و شیر شتر تناول نمی کردند حق سبحانه فرمود که یکبارگی باسلام درآیید وَ لا تَتَّبِعُوا و پیروی مکنید خُطُوات ِ الشَّیطان ِ گامهای شیطان را یعنی از وساوس شیطانی باحکام منسوخه قیام منمائید إِنَّه ُ لَکُم بدرستیکه شیطان مر شما را عَدُوٌّ مُبِین ٌ دشمنی است هویدا که بوساوس خود خاطر شما را متزلزل میسازد فَإِن زَلَلتُم پس اگر بلغزید شما از جاده شرع و احکام دین و قرآن مِن بَعدِ ما از پس آنکه جاءَتکُم ُ البَیِّنات ُ آمد بشما احکام حلال و حرام فَاعلَمُوا أَن َّ اللّه َ پس بدانید آنکه خدای عَزِیزٌ غالب است و قادر بر عقوبت مخالفان دین حَکِیم ٌ محکم کار است انتقام نه کشد الا بحق هَل یَنظُرُون َ آیا چشم میدارند یعنی نمیدارند اینان که بکلی در دائره اسلام داخل نمی شوند إِلّا أَن مگر آنکه یَأتِیَهُم ُ اللّه ُ بیاید بدیشان خدای یعنی عذاب او فِی ظُلَل ٍ در سائبانها مِن َ الغَمام ِ از ابر سپید رقیق چنانچه قوم شعیب را در یوم الظله بوده وَ المَلائِکَهُ و بیایند فرشتگان که موکل اند بر عذاب وَ قُضِی َ الأَمرُ و گزارده شود کار یعنی جزای هر کسی بدو رسد وَ إِلَی اللّه ِ و بسوی خدای یعنی بجزای او تُرجَع ُ الأُمُورُ بازگردانیده شود کارها یا آنکه اوامر و احکام سلاطین و حکام که امروز بر رعایا میکنند روز قیامت

باطل شود و آن روز فرمان جز حق را نبود و الامر یومئذ للّه-

صفحه : 66

سَل بپرس خطاب بآنحضرت است یا هرکرا که صلاحیت خطاب دارد میگوید بپرس بَنِی إِسرائِیل َ یهود مدینه را یا مؤمنان بنی اسرائیل را که کَم آتَیناهُم ما چند داده ایم پدران ایشان را مِن آیَهٍ بَیِّنَهٍ از نشانهای روشن و پیغامهای نیکو در شان محمّد یا معجزات هویدا چون عصا و ید بیضا و من و سلوی و امثال آن وَ مَن یُبَدِّل و هر که تبدیل دهد از یهود و بگرداند نِعمَهَ اللّه ِ نعمت خدایرا که صفت پیغمبر است مِن بَعدِ ما جاءَته ُ از پس آنکه آمده است بدو بتوریت فَإِن َّ اللّه َ پس بدرستیکه خدای شَدِیدُ العِقاب ِ سخت عقوبت است بدو در دنیا بقتل و اسر و اجلای وطن و در آخرت بعذاب بی منتها زُیِّن َ لِلَّذِین َ کَفَرُوا آراسته گردانیده شد برای ناسپاسان و پوشندگان حق الحَیاهُ الدُّنیا زندگانی دنیا را تا بدان فریفته می شوند و مغرور می گردند وَ یَسخَرُون َ و سخریت میکنند و فسوس میگیرند مِن َ الَّذِین َ آمَنُوا از آنانکه ایمان آورده اند اغنیای قریش بر فقرای صحابه رض چون بلال و عمار و امثال ایشان رض می خندیدند و میگفتند محمّد صلعم را نگرید که میگوید باین گدایان کار جهان راست میکنم و اساس عظمت اشراف عرب و بنای رسوم و عادات ایشان در هم شکنم و اگر کار وی حق بودی میبایستی که سادات عرب و اماثل قبائل تبع وی بودندی حق سبحانه فرمود که وَ الَّذِین َ اتَّقَوا و آنانکه پرهیزگاری کردند یعنی اینکه درویشان و گدایان فَوقَهُم زبر ایشان اند یعنی بالای فسوس

کنندگان یَوم َ القِیامَهِ در روز قیامت یعنی مؤمنان در درجات اعلی علیین باشند از فردوس برین و کافران در درکه اسفل سافلین و سجن سجین وَ اللّه ُ یَرزُق ُ و خدای روزی میدهد مَن یَشاءُ هرکرا خواهد بِغَیرِ حِساب ٍ بی اندازه کان َ النّاس ُ بودند آدمیان یعنی آدم ع و اولاد او أُمَّهً واحِدَهً گروه یگانه بر یک ملّت بعد از آن مختلف شدند فَبَعَث َ اللّه ُ پس برانگیخت خدای النَّبِیِّین َ پیغمبران را یعنی شیث و ادریس ع و غیر ایشان مُبَشِّرِین َ مژده دهندگان اهل طاعت را بثواب وَ مُنذِرِین َ و بیم کنندگان ارباب معصیت را بعقاب و گویند در زمانی که نوح ع مبعوث شد همه عالم بر ملت کفر بودند و در وقت رسالت ابراهیم ع نیز همین واقع بود حق سبحانه پیغمبران را فرستاد وَ أَنزَل َ مَعَهُم ُ الکِتاب َ و منزل کرد بایشان کتابها که احکام شرایع ایشان در ان مبین بود بِالحَق ِّ براستی و درستی لِیَحکُم َ تا حکم کند هر پیغامبری بَین َ النّاس ِ میان مردمان فِیمَا اختَلَفُوا فِیه ِ در آن چیز که اختلاف کردند وَ مَا اختَلَف َ فِیه ِ و اختلاف نه کردند در حق یا در کتاب یا در امر دین-

صفحه : 67

إِلَّا الَّذِین َ أُوتُوه ُ مگر آنانکه کتابها بدیشان داده بودند از یهود و نصاری که ایشان تبدیل و تحریف میکردند مِن بَعدِ ما جاءَتهُم ُ از پس آن که آمد بدیشان البَیِّنات ُ معجزهای روشن و حجتهای هویدا و خلاف ایشان نه از روی تدین بود بلکه بَغیاً بَینَهُم از جهت حسد که میان ایشان هست یا از روی ستمکاری فَهَدَی اللّه ُ پس راه نمود خدای الَّذِین َ آمَنُوا آنانرا که ایمان آورده اند

لِمَا اختَلَفُوا فِیه ِ بدان چیزی که اختلاف کردند در ان مِن َ الحَق ِّ از حق، بیان مختلف فیه است یعنی حق سبحانه مؤمنان را بحق مختلف فیه راه نمود بِإِذنِه ِ بعلم و ارادت و امر خود اینکه اختلاف در امر قبله بود که بعضی روی بمشرق آوردند و بعضی به مغرب خدای راه نمود کرد مؤمنان را بکعبه که وسط است یا مخالفت در افضل ایّام هفته نمودند یهود شنبه و نصاری یکشنبه اختیار کردند حق تعالی اینکه امت را به جمعه که فاضل ترین روزها است راه نمود وَ اللّه ُ یَهدِی و خدای راه می نماید مَن یَشاءُ هر کرا می خواهد إِلی صِراطٍ مُستَقِیم ٍ بسوی راه راست که آن راه انبیاء و اولیاست

أَم حَسِبتُم آیا می پندارید ای مهاجران که ترک خان و مان گرفته اید و در محنت فاقه و کربت غربت گرفتارید أَن تَدخُلُوا الجَنَّهَ آنکه به بهشت درآیید وَ لَمّا یَأتِکُم و نیامد بشما مَثَل ُ الَّذِین َ خَلَوا مانند آنان یعنی محنت آنها که گذشته اند مِن قَبلِکُم از پیش شما یعنی پیغمبران و صدیقان و متابعان ایشان محصل آیت آنست که می پندارید که رایگان به بهشت روید و بشما نرسیده آنچه دوستان خدا پیش ازین کشیده اند مَسَّتهُم ُ البَأساءُ بدیشان رسید سختی و ناکامی و درویشی وَ الضَّرّاءُ و بیماری و شکستگی و گرسنگی نقل است که میان مکّه و طائف هفتاد پیغمبر را یافتند که سبب موت ایشان گرسنگی بوده و در حدیث آمده که سخت ترین بلاها متوجه انبیا است و نکته ما اوذی نبی مثل ما اوذیت مؤید اینکه قول است مثنوی

زان بلاها کانبیا برداشتند سر بچرخ هفتمی افراشتند

هر که در راه

محبت پیشتر بر دل او بار محنت بیشتر

پس انبیاء و مومنان به محنت گذارانیدند وَ زُلزِلُوا و از جای برانگیخته شدند از بسیاری بلاها که بدیشان میرسیدند حَتّی یَقُول َ الرَّسُول ُ تا آنکه گفت پیغمبر ایشان وَ الَّذِین َ آمَنُوا مَعَه ُ و گفتند آنانکه ایمان آورده بودند با آن پیغمبران یعنی گفتند باتفاق او مَتی نَصرُ اللّه ِ کی باشد یاری دادن خدای ما را و ظفر دادن ما بر خصمان التماس تعجیل نصرت می کردند نه آنکه بر سبیل شک فرمودند حق سبحانه برسول ایشان پیغام داد أَلا إِن َّ نَصرَ اللّه ِ بدانید که یاری دادن خدای مومنان را، قَرِیب ٌ نزدیک است

صفحه : 68

یَسئَلُونَک َ می پرسند ترا که ما ذا یُنفِقُون َ چه چیز نفقه کنند سؤال کننده عمرو بن جموح بود رض مردی بزرگ و توانگر از حضرت پرسید که مال چندین دارم چه نفقه کنم حق تعالی فرمود قُل بگو ای محمّد صلی اللّه علیه و آله و سلّم ما أَنفَقتُم آنچه نفقه می کنید و اخراج می نمائید مِن خَیرٍ از مال فَلِلوالِدَین ِ پس برای مادر و پدر او باید داد سؤال از وجه نفقه بود و جواب در بیان مصرف آمد که اهتمام بدان بیشتر است زیرا که نفقه وقتی معتد به باشد که به محل خود واقع شود و از جمله مصارف نفقه والدین اهم است وَ الأَقرَبِین َ و خویشان نزدیک که وارث نباشند چه آن صله رحم است وَ الیَتامی و بی پدران خوردسال که قادر نباشند بر اکتساب نفقات وَ المَساکِین ِ و درویشان که چاره معیشت خود ندارند وَ ابن ِ السَّبِیل ِ و راه گذریان و مهمانان وَ ما تَفعَلُوا مِن خَیرٍ و آنچه بکنید از نیکوئی

با هر کسیکه باشد فَإِن َّ اللّه َ پس بدرستیکه خدای بِه ِ عَلِیم ٌ بآنچیز دانا است و بر آن جزا خواهد داد کُتِب َ عَلَیکُم ُ القِتال ُ فرض شد بر شما کارزار کردن با دشمنان دین و نزد محققان قتال بر نفس و شیطان است زیرا که عظیم ترین دشمنان اینانند و اینکه قتال را شما سخت مکروه میدانید چرا که نفس را خوردنی خوش و خوابیدن و لباس اعلی پوشیدنی خوش می نماید و نخواهد که در گذشته روی به بندگی آرد خود را یکی ازین بندگان حق شمارد پس خلاف نفس بر شما مکروه است و حال آنکه خلاف نفس بر شما بهتر است از عبادت صد سال وَ هُوَ کُره ٌ لَکُم و آن قتال مکروه است مر طبع شما را و شاق است بر نفس شما و اینکه کراهیت نه فرمان خدای را بوده بلکه مقتضای طبع بشری آن است که تلف مال و هلاک نفس را کاره باشد وَ عَسی أَن تَکرَهُوا شَیئاً و شاید که شما مکروه دارید چیزی را به نفرت طبیعت خود وَ هُوَ خَیرٌ لَکُم حال آنکه آن نیکوئی باشد شما را چون غزو که مکروه می شمارید و نیکوئی شما در آنست هم بحسب دنیا از ظفر و غنیمت و قهر اعدا و اعزاز دین و هم بجهت آخرت از رتبه شهادت و نعیم مخلّد و درجات علیّین وَ عَسی أَن تُحِبُّوا و شاید آنکه دوست دارید شَیئاً چیز را از روی کسالت طبع که آن تخلف است از جهاد وَ هُوَ شَرٌّ لَکُم و آن بدی باشد مر شما را هم در دنیا بتحمل ذل و غلبه اعدا و هم در آن

سرای بحرمان از ثواب غزو و بعد از درجه شهدا وَ اللّه ُ یَعلَم ُ و خدای می داند مصلحت شما وَ أَنتُم لا تَعلَمُون َ و شما آن را نمی دانید-

صفحه : 69

یَسئَلُونَک َ می پرسند ترا عَن ِ الشَّهرِ الحَرام ِ از ماه حرام قِتال ٍ فِیه ِ یعنی از قتال درو حضرت رسالت پناه در سال دوم از هجرت عبد اللّه بن جحش را با جمعی از صحابه رض ببطن نخله فرستاد و میان ایشان و کاروان قریش که از طائف می آمدند مقاتله افتاد و عمرو حضرمی از کفار کشته شد و نماز شام هلال رجب بنظر مسلمانان درآمد ندانستند که آن روز سلخ جمادی الاخری بوده یا غره رجب بعد از انتشار اینکه خبر کافران آغاز طعن کردند که محمّد ص ماه حرام را حلال کرد و اتباع خود را بخون ریختن و فتنه انگیختن در ماه رجب فتوی داد مسلمانان از قتال در ماه حرام سؤال کردند جواب آمد که قُل قِتال ٌ فِیه ِ بگو ای محمّد که جنگ در ماه حرام کَبِیرٌ کار بزرگ است هنوز در آن وقت قتال در ماه حرام حرام بوده و حرمت آن بآیت السیف منسوخ گشت و اگرچه اینکه قتال بزرگ بوده اما آنچه کافران می گفتند از بی راهی وَ صَدٌّ عَن سَبِیل ِ اللّه ِ و بازداشتن مسلمانان را از ایمان وَ کُفرٌ بِه ِ و ناگرویدن بخدای وَ المَسجِدِ الحَرام ِ و کفر به مسجد حرام یا منع مردم از طواف آن و نماز در ان وَ إِخراج ُ أَهلِه ِ و بیرون کردن اهل مسجد را یعنی پیغمبر و اصحاب او مِنه ُ از مسجد بلکه از مکه که بر مسجد مشتمل است أَکبَرُ عِندَ

اللّه ِ بزرگتر است نزدیک خدای از قتال رجب و عقوبت آن بیشتر وَ الفِتنَهُ و شرک بخدای أَکبَرُ مِن َ القَتل ِ بزرگ تر است از قتل حضرمی وَ لا یَزالُون َ و همیشه باشند مشرکان که به تعصب و عناد یُقاتِلُونَکُم با شما ای مومنان جنگ کنند حَتّی یَرُدُّوکُم تا شما را بازگردانند عَن دِینِکُم از دین شما که اسلام است إِن ِ استَطاعُوا اگر توانند و قادر شوند وَ مَن یَرتَدِد مِنکُم و هر که برگردد از شما عَن دِینِه ِ از دین خود و مرتد شود فَیَمُت پس بمیرد وَ هُوَ کافِرٌ و حال آنکه او کافر باشد یعنی بر ردت باقی ماند تا مردن فَأُولئِک َ پس آن گروه مرتدان حَبِطَت أَعمالُهُم باطل شود عملهای ایشان فِی الدُّنیا درین سرای که ایشانرا امان نماند و استحقاق مال و زوجه و میراث از ایشان مسلوب گردد وَ الآخِرَهِ و در آن سرای که مستحق ثواب نمانند وَ أُولئِک َ و آنگروه أَصحاب ُ النّارِ ملازمان دوزخ اند هُم فِیها ایشان در آن آتش خالِدُون َ جاویدانند إِن َّ الَّذِین َ آمَنُوا بدرستیکه آنانکه گرویده اند بخدا و رسول وَ الَّذِین َ هاجَرُوا و آنها که پدر رو کرده اند اوطان خود را وَ جاهَدُوا و جهاد کرده اند فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدای یعنی عبد اللّه بن جحش و یاران او أُولئِک َ آنگروه یَرجُون َ امید میدارند رَحمَت َ اللّه ِ رحمت خدای را وَ اللّه ُ غَفُورٌ و خدای آمرزنده مومنان و مجاهدان است رَحِیم ٌ بر ایشان مهربان است-

صفحه : 70

یَسئَلُونَک َ می پرسند ترا ای محمّد عَن ِ الخَمرِ وَ المَیسِرِ از تناول خمر و مباشرت قمار جمعی از اکابر صحابه رض چون عمر بن الخطاب و معاذ بن جبل رض بآنحضرت

ص گفتند که فتوی ده ما را در خمر که زائل کننده عقل است و در قمار که سبب سلب مال است و در آنزمان خمر حلال بود حق سبحانه فرمود قُل فِیهِما بگو درین هر دو إِثم ٌ کَبِیرٌ گناهی بزرگ است وَ مَنافِع ُ لِلنّاس ِ و منفعتها است مر مردمانرا و منافع خمر یا بدنی بوده باشد چون اشتعال حرارت غریزی و هضم طعام یا خلقی چون تواضع متکبران و سخاوت ممسکان و جرأت بیدلان یا مالی چون سود فراوان در بیع و شرای آن و فوائد میسر توسعه بوده است بر درویشان چه رسم جاهلیت آن بود که زر قمار بر مساکین قسمت می کردند و در حقائق سلمی آورده که اثم کبیر است در اشتغال بدانها و منافع للناس در ترک آنها وَ إِثمُهُما و گناه خمر و قمار أَکبَرُ مِن نَفعِهِما بزرگتر است از نفع آنها وَ یَسئَلُونَک َ و میپرسند ترا ای محمّد ما ذا یُنفِقُون َ چه چیز نفقه کنند عمرو بن جموح رض نوبت اول سؤال کرد و جواب در تعیین مصارف نازل شد دیگر باره گفت یا رسول اللّه دانستم که صدقه بکه میباید داد اما نمیدانم که چه دهم جواب آمد که قُل ِ العَفوَ بگو آنچه فاضلتر آمد از نفقه خود و عیال و نزد بعضی از علما حکم اینکه آیت به آیت زکوه منسوخ است کَذلِک َ همچنانکه احکام انفاق بیان کرد یُبَیِّن ُ اللّه ُ بیان می کند و روشن می گرداند خدای لَکُم ُ الآیات ِ برای شما نشانهای مهربانی خویش لَعَلَّکُم تَتَفَکَّرُون َ باشد که شما تفکر کنید فِی الدُّنیا وَ الآخِرَهِ در کار اینکه سرای

و آن سرای یعنی دل بر دنیا منهید و آخرت را بهیچ روی از دست مدهید سلمی رح فرموده که تفکّر در دنیا و آخرت آن است که بداند که ایشان قاطعان راه اند قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم الدنیا حرام علی اهل الآخره و الآخره حرام علی اهل الدنیا و هما حرامان علی اهل اللّه بیت

دنیا و عقبی حجاب عاشق است میل ایشان کی ز عاشق لائق است

وَ یَسئَلُونَک َ و می پرسند ترا ای محمّد عَن ِ الیَتامی از کیفیّت بمعیشت با یتیمان در اسباب نزول آمده که چون تهدید خوردن مال یتیم بآیت و لا تقربوا مال الیتیم نازل شد آنها که قیم اموال ایشان بودند و در آن بمعاملات تصرف می نمودند جهت براءت ذمه خود خواستند که از قیام مهمات ایشان برطرف روند صورت حال بعرض سید عالم رسانیدند حق سبحانه فرمود که قُل إِصلاح ٌ لَهُم بگو باصلاح آوردن حال و محافظت کردن مال ایشان خَیرٌ بهتر است از تجنب از ایشان آورده اند که جمعی طعام ایتام جدا پختندی و از جلوس بر فراش ایشان احتراز نمودندی و بهیچ نوع راه مخالطت با ایشان نکشودندی حق تعالی فرمود وَ إِن تُخالِطُوهُم و اگر با ایشان بیامیزید و طعام خود را با طعام ایشان خلط کنید فَإِخوانُکُم پس ایشان برادران شمااند در دین وَ اللّه ُ یَعلَم ُ المُفسِدَ و خدای میداند تباه کننده مال ایشان را مِن َ المُصلِح ِ از اصلاح و بنده کار ایشان وَ لَو شاءَ اللّه ُ و اگر خواستی خدای تعالی لَأَعنَتَکُم به آئینه شما را در رنج افکندی و کار بر شما تنگ گرفتی بآنکه مخالطت با یتیمان حرام کردی

إِن َّ اللّه َ عَزِیزٌ بدرستیکه خدای غالب است و قادر بر اعنات حَکِیم ٌ داناست در آنچه کرد از ترک اعنات-

صفحه : 71

وَ لا تَنکِحُوا المُشرِکات ِ و بزنی نخواهید زنان شرک را حَتّی یُؤمِن َّ تا وقتی که ایمان آرند رسول خدا مرثد غنوی را که مرد دلاور بود بمکه فرستاد تا قوم مسلمانان درمانده را که از آنجا بودند پنهان از کفّار بیرون آرد مرثد چون بمکه رسید زن مشرکه عناق نام که در غایت جمال بود و در جاهلیّت با هم یاری داشته بودند نزد وی آمد و سلسله محبّت را تحریک داد مرثد با نمود و گفت اسلام میان ما و تو حائل شده و مواصلت زنا از محالات عناق گفت پس مرا بزنی بخواه مرثد رض فرمود که اینکه نیز موقوف است باجازت پیغمبر پس مرثد رض بعد از مراجعت اینکه صورت را بعرض آنحضرت رسانید و حکم الهی شد که مشرکان را تا ایمان نیارند در دائره ازدواج داخل نسازید و هم درین اوقات عبد اللّه رض بن رواحه کنیزک خود را بجهت نشوز طپانچه بر روی او زده بود و او دادخواهان بحضرت نبوت پناه آمد و آنحضرت بطریق تلطف از عبد اللّه تعرف حال کنیزک فرمود عبد اللّه رض گفت نماز می گذارد و هم روزه میدارد و خدا و رسول را دوست میدارد اما ستیزنده و فرمان نابرنده است حضرت رسالت پناه ص فرمود پس او مومنه باشد با وی نیکوئی کن عبد اللّه او را آزاد کرد و بزنی بخواست جمعی زبان طعن گشادند که إبن رواحه کنیزک سیاه خود را نکاح کرد و حال آنکه فلانه زن مشرکه را

که با مال و جمال بود بدو میدادند آیت آمد که وَ لَأَمَهٌ مُؤمِنَهٌ و هرآئینه کنیزک مومنه خَیرٌ مِن مُشرِکَهٍ بهتر از زن آزاد مشرکه وَ لَو أَعجَبَتکُم و اگر چه شما را در شگفت اندازد آن زن بجهت مال و جمال وَ لا تُنکِحُوا المُشرِکِین َ و مدهید زنان مومنان را بمردان مشرک حَتّی یُؤمِنُوا تا وقتی که ایمان آورند وَ لَعَبدٌ مُؤمِن ٌ و هرآئینه که بنده مومن خَیرٌ مِن مُشرِک ٍ بهترست از مرد آزاد مشرک وَ لَو أَعجَبَکُم و اگرچه شما را در شگفت اندازد آن مشرک بواسطه صورت یا ثروت- أُولئِک َ آن مشرکین و مشرکات یَدعُون َ إِلَی النّارِ میخوانند بسوی آتش یعنی به کفر که ارتکاب آن سبب رسیدن است بدوزخ وَ اللّه ُ یَدعُوا و خدای میخواند بر السنه رسل یا اولیای خدای میخوانند إِلَی الجَنَّهِ وَ المَغفِرَهِ بسوی بهشت و آمرزش یعنی عملهای که بدان آمرزیده شوند و در بهشت رسند بِإِذنِه ِ بقضا و ارادت او وَ یُبَیِّن ُ آیاتِه ِ و هویدا می کند احکام خود را از حلال و حرام لِلنّاس ِ برای مردمان لَعَلَّهُم یَتَذَکَّرُون َ شاید که ایشان پند پذیرند.

صفحه : 72

وَ یَسئَلُونَک َ عَن ِ المَحِیض ِ و می پرسند ترا ای محمّد از حیض زنان، یهود در حال حیض زنان خود را از ایشان مهاجرت کردندی و چشم بر روی ایشان نینداختندی و خوردن طعام و گفتن کلام با ایشان حرام دانستندی و نصاری برعکس اینکه در آن حال با ایشان مکالمه و مواکله می نمودند بلکه در مباشرت و ملاعبت می افزودند ثابت بن دحداح رض گفت یا رسول اللّه ما بزنان خود در حال حیض چگونه سلوک

کنیم آیت آمد که قُل هُوَ أَذی ً بگو ای محمّد ص که حیض مکروهی ست که نفس آدمی را از ان نفرت باشد فَاعتَزِلُوا النِّساءَ پس دور باشید و یکسو روید از زنان فِی المَحِیض ِ در حالت حیض ایشان یعنی اعتزال کنید از مجامعت و بس نه آنکه ترک مخالطت و مکالمت نمائید پس بجهت تاکید می گوید وَ لا تَقرَبُوهُن َّ و نزدیک مشوید بدیشان یعنی مباشرت مکنید حَتّی یَطهُرن َ تا وقتی که غسل کنند بعد از انقطاع دم و اینکه مذهب امام شافعی رح است و حفص یطهرن بسکون طاء و ضم ها خوانده یعنی که تا وقتی که پاک شوند و دم منقطع گردد و اینکه قول امام اعظم رح است که چون انقطاع دم بعد از گذشتن اکثر ایام حیض باشد قبل از غسل وطی حلال ست فَإِذا تَطَهَّرن َ پس چون غسل کنند و یا پاک شوند فَأتُوهُن َّ پس بیائید بدیشان مِن حَیث ُ أَمَرَکُم ُ اللّه ُ از آنجا که خدای امر کرده یعنی ماتی مقرر که آن فرج ست لا غیر إِن َّ اللّه َ یُحِب ُّ التَّوّابِین َ بدرستیکه خدای دوست دارد توبه کنندگانرا از مناهی وَ یُحِب ُّ المُتَطَهِّرِین َ و دیگر دوست دارد پاکیزگان را نِساؤُکُم زنان شما حَرث ٌ لَکُم موضع کشت زار شمااند یهود می گفتند هرگاه که در وقت مباشرت ظهر زوجه جانب او باشد فرزندش احول آید مسلمانان که بدان نوع اقدام نموده بودند حکایت بجناب نبوت مآب عرض کردند و جواب از حق سبحانه رسید که زنان شما محل زرع و منبت اولاداند فَأتُوا حَرثَکُم پس بیائید بکشت زار خود أَنّی شِئتُم چگونه که خواهید بطریق ادبار و اقبال و استنقاء و غیر آن چون ماتی واحد باشد

یعنی ماتی موضع حرث بود نه محل فرث وَ قَدِّمُوا و فراپیش دارید لِأَنفُسِکُم برای نفس خود یعنی طلب ولد کنید یا از پیش بفرستید نیت خالص را و قصد صیانت نفس کنید از حرام وَ اتَّقُوا اللّه َ و بترسید از خدای در مخالفت امر و مباشرت نهی او وَ اعلَمُوا أَنَّکُم و بدانید که شما مُلاقُوه ُ رسندگانید بدانچه از پیش میفرستید یا ملاقات کنندگانید آن را که می پرستید یعنی او را در عقبی بدیده سر خواهید دید یا مرا و از ملاقات عرض بندگان ست بر خدای کما قال و عرضوا علی ربک صفا وَ بَشِّرِ المُؤمِنِین َ و مژدگانی ده مومنان را به بهشت و رویت وَ لا تَجعَلُوا اللّه َ و مگردانید نام خدای را عُرضَهً نشانه و دست آویزی لِأَیمانِکُم مر سوگندان خود را با عبد اللّه بن رواحه رض از شوهر خواهر خود بشیر بن نعمان رض برنجید و باسم اعظم الهی سوگند یاد کرد که با وی سخن نه گوید و در حق وی نیکوئی نه کند و او را با خصمان وی صلح نه دهد حق تعالی آیت فرستاد که مگردانید ذکر خدای را مانع أَن تَبَرُّوا از آنکه نیکویی کنید با اقربا و احبا وَ تَتَّقُوا و از آنکه پرهیز کنید از مروت و با یاران مکالمت نه کنید وَ تُصلِحُوا و از آنکه اصلاح کنید بَین َ النّاس ِ میان مردمان وَ اللّه ُ سَمِیع ٌ و خدای شنوا است بسوگند عَلِیم ٌ دانا بما فی الضمیر سوگند خورنده عبد اللّه بن رواحه رض بعد از استماع اینکه آیت از سر آنچه گفته بود درگذشت و با بشیر در مقام

مرحمت و شفقت آمد.

صفحه : 73

لا یُؤاخِذُکُم ُ اللّه ُ نگیرد شما را خدای یعنی عتاب نکند بِاللَّغوِ به بیهوده که واقع شود فِی أَیمانِکُم در سوگندهای شما، لغو بقول امام اعظم رح آنست است که کسی بر چیزی قسم یاد کند بمظنه آنکه راست می گوید و خلاف آن ظاهر شود و امام شافعی رح لغو آنرا داند که بی اختیار خود بر زبان کسی گذرد به تعجیل یا بطریق عادت که لا و اللّه و بلی و اللّه و ویرا در ان قصد سوگند نباشد و بر هر تقدیر در یمین لغو کفارت نیست و خدای بر آن مواخذه نکند وَ لکِن یُؤاخِذُکُم و لیکن خدا مواخذه می کند شما را بِما کَسَبَت قُلُوبُکُم بآنچه عزم کند دلهای شما و بعمد سوگند خورید و حانث شوید کفارت باید داد و بیان کفارت در سوره مائده بیاید ان شاء اللّه تعالی وَ اللّه ُ غَفُورٌ و خدای آمرزنده است بنده را که بیمین لغو نگیرد حَلِیم ٌ بردبار است در سوگند عمد در عقوبت تعجیل نه نماید لِلَّذِین َ یُؤلُون َ مر آنرا که سوگند خورند مِن نِسائِهِم از زنان خود دور شدن و باز ایستادن را در جاهلیت چون کسی را بزنی میل نبودی.

و غیرت داشتی که چون او را بگذارد دیگری بخواهد سوگند خوردی که چند سال با وی نزدیکی نکند و او را در آن مدّت پابسته و سرگشته بگذاشتی و آن بیچاره مدتی متمادی نه بیوه بودی و نه از کدخدا بیاسودی خدای تعالی آنرا نه پسندیده و حکم فرمود که برای ملاحظه احوال آنانکه چنین سوگند خورند تَرَبُّص ُ أَربَعَهِ أَشهُرٍ انتظار بردن چهار ماه

است فَإِن فاؤُ پس اگر بازآیند یعنی سوگندخورندگان رجوع نمایند بسوی زن و مباشرت کنند فَإِن َّ اللّه َ غَفُورٌ پس بدرستیکه خدای آمرزنده است مر شکننده سوگند را درین صورت رَحِیم ٌ مهربان است که مباح کرد مخالفت سوگند را و کفارت مقرر فرمود حکم شرع آنست که اگر مولی در اثناء چهار ماه با زن نزدیکی کند اگر قادر بود بوطی و اگر عاجز بود بوعده عقد نکاح ثابت ست و برو جز کفّاره سوگند نیست و اگر مدت بسر آید و بی عذری مقاربت نه کند نزد امام اعظم رح طلاق باین واقع شود و قول شافعی رح آنست که زن را رسد مطالبه کردن که باز آی و وطی کن و یا طلاق ده و بر حاکم شرع بود که مولی را به رجوع یا طلاق فرماید و اگر امتناع کند حاکم زن را ازو طلاق دهد وَ إِن عَزَمُوا الطَّلاق َ و اگر قصد کنند طلاق را فَإِن َّ اللّه َ سَمِیع ٌ پس خدای شنواست.

قول مولی عَلِیم ٌ داننده است بعزم مولی وَ المُطَلَّقات ُ و زنان بالغه رها کرده مدخول بها که حامله نباشند یَتَرَبَّصن َ بِأَنفُسِهِن َّ انتظار برند بنفسهای خود تاکیدست در انتظار ثَلاثَهَ قُرُوءٍ سه قرو و آن بمذهب امام شافعی رح و امام مالک رح طهر است و نزد امام اعظم رح حیض و فائده خلاف در معتده ظاهر می شود که چون در حیض ثالثه شروع کرد عدت منقضی شد بقول آنکه قروء طهر را گویند و بقول آنکه حیض را گویند انقضای عدت بعد از انقطاع حیض ثالثه است وَ لا یَحِل ُّ لَهُن َّ و حلال نباشد زنان را أَن یَکتُمن َ آنکه

بپوشند ما خَلَق َ اللّه ُ آنچه آفریده است خدای فِی أَرحامِهِن َّ در رحمهای ایشان از فرزندان و چون کتمان ولد مسبب ابطال حق الرجعت است پس از زنان روا نبود إِن کُن َّ یُؤمِن َّ اگر هستند که ایمان دارند بِاللّه ِ وَ الیَوم ِ الآخِرِ بخدای و روز قیامت وَ بُعُولَتُهُن َّ و شوهران ایشان أَحَق ُّ بِرَدِّهِن َّ سزاوارترند برجوع کردن بایشان فِی ذلِک َ در زمان تربص إِن أَرادُوا اگر خواهند شوهران بدان رجعت-

صفحه : 74

إِصلاحاً بصلاح آوردن کار زنان نه ضرر و آزار رسانیدن بدیشان در ابتدای اسلام زنان را طلاق رجعی میداند و چون نزدیک می شد که عدت بسر آید رجعت می کردند و زن را با خود گرفته باز طلاق می دادند و غرض ایشان افساد بود نه اصلاح وَ لَهُن َّ و مر زنان را بر مردان از حقوق مِثل ُ الَّذِی عَلَیهِن َّ مانند آن حقوق که مردان را بر ایشان ست بِالمَعرُوف ِ بخوبی معیشت و حسن معاشرت و حق مرد بر زن آنست که فرمان او برد و ناموس شوهر نگاهداشته قدم از دائره عفت و صیانت بیرون ننهد و حق زن بر مرد آنست که که با او زندگانی بوجه احسن برد و آنچه از علم دین بکار آید بوی آموزاند وَ لِلرِّجال ِ و مردان راست عَلَیهِن َّ دَرَجَهٌ بر زنان افزونی و بلندی با آنکه مهر بر ایشان ست و نفقه از ایشان یا بمیراث که ضعف زنان می برند و یا بطلاق و برجعت که سر رشته اختیار آن بدست رجال است و در حقائق نجمیه مذکورست که فضل مردان بر زنان باستعداد نبوت و کمال ولایت است و در حدیث آمده که بسیار از مردان بکمال

رسیدند و از زنان گذشته دو تن کامل شدند آسیه بنت رض مزاحم و مریم بنت عمران رض وَ اللّه ُ عَزِیزٌ و خدای عزیز است غالب می گرداند مردان را و فضل میدهد بر زنان حَکِیم ٌ داناست و بحکمت حکم می کند بر بندگان

الطَّلاق ُ طلاق شرعی که در آن رجعت باشد مَرَّتان ِ دوبارست عدد طلاق در زمان جاهلیت مقرر نبود و اگر فرضا زن را ده طلاق واقع شدی مرد را حق رجعت بودی و بسیاری بود که زن را طلاق می دادند و نزدیک بانقضای عدت رجوع نموده دیگر باره رها میکردند روزی زنی بخدمت عایشه رض آمد از جور شوهر که پیوسته او را طلاق می داد و برای اضرار رجعت می کرد بنالید و حکایت آن شکایت بمسامع علیه نبویه رسید آیت نازل شد که طلاق رجعی دوبارست و بعد از دو طلاق فَإِمساک ٌ بِمَعرُوف ٍ با خود گرفتن است برجعت أَو تَسرِیح ٌ بِإِحسان ٍ یا رها کردن به نیکوئی یعنی بگذاشتن تا عدت بگذرد و بعد از آن اگر خواهد نکاح تازه کند و اگر دیگر باره طلاق دهد بینونت کبری حاصل آید تا آن زن بنکاح شوهری دیگر نرسد بر آن مرد حلال نه شود وَ لا یَحِل ُّ لَکُم و حلال نیست شما را ای مردان أَن تَأخُذُوا آنکه فراگیرید مِمّا آتَیتُمُوهُن َّ از آنچه داده اید زنان خود را شَیئاً چیزی ثابت انصاری رض باغی بحساب مهر بزن خود داده بود زن ازو جدای طلبیده بهمان کابین خود را بازخرید و آیت نازل شد که روا نباشد چیزی طلبیدن از زن در زمان طلاق إِلّا أَن یَخافا مگر آنکه دانند و بترسند مرد و زن أَلّا

یُقِیما آنکه بپای نمی توانند داشت حُدُودَ اللّه ِ احکام الهی را در صحبت و معاشرت فَإِن خِفتُم پس اگر دانستید ای حکام که امر اخذ و اعطا بدست شما است أَلّا یُقِیما آنکه مرد و زن اقامت نمی توانند کرد حُدُودَ اللّه ِ اندازهای خداست برای مصالح بندگان مقرر کرده فَلا تَعتَدُوها پس از آن درمگذرید وَ مَن یَتَعَدَّ و هرکه درگذرد حُدُودَ اللّه ِ از اندازه های خدا فَأُولئِک َ پس آن گروه متعدیان هُم ُ الظّالِمُون َ ایشان ستمکاران بر نفس خود حُدُودَ اللّه ِ حکمهای خدای را در امر معاشرت آن مرد و زن فَلا جُناح َ عَلَیهِما پس هیچ وزر و وبال نیست بر مرد و زن فِیمَا افتَدَت بِه ِ در آنچه زن فدا دهد بشوهر خود و بآن خود را بخرد چنانچه زن ثابت کرد تِلک َ اینکه احکام که مذکور شد از طلاق و رجعت و خلع

صفحه : 75

فَإِن طَلَّقَها پس اگر طلاق دهد بعد از طلقه ثانیه زن خود را فَلا تَحِل ُّ لَه ُ پس آن زن حلال نباشد بر آن مرد مِن بَعدُ بعد از طلاق ثالثه حَتّی تَنکِح َ تا وقتی که به نکاح درآید زَوجاً غَیرَه ُ شوهر دیگر را و زوج ثانی از مباشرت او برخورد دختر عبد الرحمن بن عوف قرظی رض که مطلقه ثلاثه بود و بعقد شوهر دیگر درآمده خواست که با شوهر پیشین آشتی کند قبل از مباشرت زوج ثانی حضرت رسالت پناه منع فرمود و گفت لا حتّی تذوقی من عسیلته و یذوق هو من عسیلتک فَإِن طَلَّقَها پس اگر طلاق دهد شوهر ثانی بطوع و رغبت نه بکره بعد از مباشرت فَلا جُناح َ عَلَیهِما پس هیچ گناهی نیست بر زوج اوّل و

اینکه مطلقه أَن یَتَراجَعا آنکه با یکدیگر رجوع نمایند بنکاح جدید بعد از مدّت عدّت شوهر ثانی إِن ظَنّا اگر میدانند یا گمان می برند أَن یُقِیما آنکه بپای دارند حُدُودَ اللّه ِ احکام خدای را و حق یک دیگر بشناسند وَ تِلک َ و اینکه که گفته شد از تحریم و تحلیل حُدُودَ اللّه ِ اندازهای احکام ست که خدای تعالی یُبَیِّنُها بیان می کند آنرا لِقَوم ٍ یَعلَمُون َ برای گروهی که دانند که از پیش حق ست بدان بگروند وَ إِذا طَلَّقتُم ُ النِّساءَ و چون طلاق دهید زنان را فَبَلَغن َ أَجَلَهُن َّ بس برسند بنزدیک مدت یعنی بانقضای عدت خود فَأَمسِکُوهُن َّ بِمَعرُوف ٍ پس مراجعت کنید بایشان و نگاهدارید ایشان بطریق اصلاح نه بر وجه اضرار أَو سَرِّحُوهُن َّ یارها کنید ایشان را بِمَعرُوف ٍ به نیکوئی تا عدّت ایشان منقضی گردد و مالک نفس خود شوند ثابت بن یسار رض زن خود را طلاق داده و سه روز مانده بود تا عدت بسرآید با او رجعت کرد و باز طلاق داد همچنین در نه ماه سه بار طلاق داد و سه بار رجعت نمود حق سبحانه درین آیت از ان نهی کرد و فرمود که وَ لا تُمسِکُوهُن َّ و باز مدارید ایشان را و رجعت مکنید ضِراراً از روی رنج رسانیدن لِتَعتَدُوا تا ستم کنید بر ایشان بدرازی مدّت عدّت وَ مَن یَفعَل ذلِک َ و هر که چنین کند و ضرری بمسلمانی رساند فَقَد ظَلَم َ نَفسَه ُ پس بیداد کرده است بر نفس خود و او را در معرض غضب الهی آورده و آزار رساننده بزنان نزد صاحب شریعت ملعون ست در اخلاق کمینه آورده اند که در امت موسی هر کرا خواستندی که دعای

بد کنند گفتندی بدکردار و دل آزار باد چه کسی که آزار پیشه بود زود بورطه هلاکت در افتد مثنوی

نکوخواه مردم نباشد بدش نورزد کسی بد که نیک افتدش

شرانگیز هم در سر شر شود چو کژدم که تا خانه کمتر رود

وَ لا تَتَّخِذُوا و فرا مگیرید آیات ِ اللّه ِ حکمهای خدای را هُزُواً بفسوس یعنی اعراض مکنید از ان و تهاون منمائید در عمل بدان اینکه آیت در شان جماعتی است که امر نکاح و طلاق را سست می گرفتند و میگفتند که بازی میکردیم وَ اذکُرُوا و یاد کنید نِعمَت َ اللّه ِ نعمتهای خدای را که فائض می گرداند عَلَیکُم بر شما خصوصا در باب مناکحات چه در شرائع سابقه هیچکس را زیاده از یک زن در ربقه نکاح روا نبودی مگر پیغمبران را و اینجا تا چهار حره در عقد واحد جائز است و آنانرا بعد از طلاق مراجعت جائز نبودی و اینجا رواست و مادامیکه زن مطلقه زنده بودی مرد را حلال نبودی تزوج بزن دیگر جزوی و درین شریعت حلال است وَ ما أَنزَل َ عَلَیکُم و دیگر ذکر کنید آن چیزی را که بر شما فرستاده است مِن َ الکِتاب ِ از قرآن-

صفحه : 76

وَ الحِکمَهِ و احکام و حدود آن یَعِظُکُم بِه ِ پند میدهد خدای شما را بقرآن و منع می کند از اضرار و اتخاذ هزو و غیر آن وَ اتَّقُوا اللّه َ و بترسید از خدای در مخالفت احکام وَ اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ و بدانید آنکه خدای تعالی بِکُل ِّ شَی ءٍ عَلِیم ٌ بهمه چیزها از اعمال شما یا مصالح روزگار شما داناست وَ إِذا طَلَّقتُم ُ النِّساءَ و چون خواهید که طلاق دهید زنان

را فَبَلَغن َ أَجَلَهُن َّ بس برسند بانتهای مدّت

فَلا تَعضُلُوهُن َّ پس منع مکنید ایشان را و باز مدارید أَن یَنکِحن َ از آنکه بنکاح درآیند- أَزواجَهُن َّ شوهران پیشینه خود را مخاطب بدین نهی عموم خلق اند یعنی باید که اینکه عضل مطلق در میان شما وجود نگیرد آورده اند که معقل بن یسار رض خواهر خود را بعبد اللّه بن عاصم داده بود و عبد اللّه ویرا طلاق داده و هنوز عدّت تمام نشده پشیمان شد و خواست که رجوع کند معقل نگذاشت و گفت خواهر خود را بتو دادم و تو رها کردی و باز آمده که رجوع کنی بخدای که او هرگز بتو نیاید و تو بدو نرسی حق سبحانه، آیت فرستاد که مانع مشوید زنان را از رجوع به ازدواج خود إِذا تَراضَوا چون رضا دهند بَینَهُم بِالمَعرُوف ِ میان یک دیگر بنکاح حلال و مهر جائز و قبول حسن معاش ذلِک َ اینکه نهی عضل که کردیم یُوعَظُ بِه ِ پند داده شود بدو مَن کان َ مِنکُم هر که باشد از شما که بر وجه اخلاص یُؤمِن ُ بِاللّه ِ بگرود بخدای وَ الیَوم ِ الآخِرِ و روز رستخیز که واپسین همه روزهاست ذلِکُم اینکه پند گرفتن شما یا ترک منع و اضرار أَزکی لَکُم پاکیزه تر است مر شما را ز روی معاش چه زوجین مر یکدیگر را دیده اند و شناخته پس رجوع ایشان با هم انسب است از نکاح با کسیکه ندیده و ندانسته باشد وَ أَطهَرُ و پاکیزه تر از آنکه حرام اندیشند و فکر فجور نمایند وَ اللّه ُ یَعلَم ُ و خدا می داند که زن و مرد خواهان یک دیگراند وَ أَنتُم لا تَعلَمُون َ و شما نمی دانید وَ الوالِدات ُ

و مادران یعنی زنانی که مفارقت افتاده باشد میان ایشان و شوهران و طفل شیرخواره در میان بود خواه قبل از طلاق متولد شده باشد و خواه بعد از آن حکم آنست که ایشان یُرضِعن َ شیر دهند أَولادَهُن َّ فرزندان خود را حَولَین ِ کامِلَین ِ دو سال تمام لِمَن أَرادَ مر آنکس را که خواهد أَن یُتِم َّ الرَّضاعَهَ که تمام کند شیر دادن فرزندان خود را وَ عَلَی المَولُودِ لَه ُ و بر آن کس است که فرزند برای او زاده اند رِزقُهُن َّ روزی اینکه شیر دهندگان یعنی خورش ایشان وَ کِسوَتُهُن َّ و پوشش ایشان-

صفحه : 77

بِالمَعرُوف ِ بطریق انصاف و اعتدال لا تُکَلَّف ُ نَفس ٌ تکلیف کرده و رنج یافته نشود هیچ نفسی إِلّا وُسعَها مگر آنرا که گنجایش و توانائی آن دارد لا تُضَارَّ والِدَهٌ باید که رنج نرسانند هیچ مادری بِوَلَدِها بفرزند شیرخواره خود که او را از خود جدا کند و به پدر دهد یا باید که رنج رسانیده نشود مادر بسبب فرزند یعنی او را برضاع اکراه نکند و اگر قبول کند ازو کسوت و نفقه باز نگیرد وَ لا مَولُودٌ لَه ُ و باید که ضرر نرساند مولود له یعنی پدر بِوَلَدِه ِ بفرزند خود که او را در وقت شیرخوارگی از مادر بستاند و یا باید که ضرر رسانیده نه شود پدر بواسطه فرزند یعنی ازو زیاده از خودش و پوشش نه طلبند وَ عَلَی الوارِث ِ و بر وارث مولود له بود که چون مولود له متوفی شود یا بر وارث صبی که اگر فرضا صبی بمیرد و وی وارث شود لازم است مِثل ُ ذلِک َ مانند آنکه بر مولود له

بود از نفقه و کسوت و عدم اضرار فَإِن أَرادا پس اگر خواهند پدر و مادر فِصالًا جدا کردن فرزند از پستان یعنی باز کردن از شیر قبل از تمام حولین عَن تَراض ٍ مِنهُما از روی خوشنودی هر دو یعنی والدین وَ تَشاوُرٍ و مشاورت کردن با یکدیگر در باب رضاع و فطام فَلا جُناح َ عَلَیهِما پس هیچ وبالی نیست بر ایشان ازین جهت وَ إِن أَرَدتُم و اگر خواهید ای پدران و کسانیکه باسترضاع محتاجید أَن تَستَرضِعُوا آنکه دایه گیرید بجهت شیر دادن أَولادَکُم برای اولاد خود خواه مادر را مانعی باشد از شیر دادن و خواه نی فَلا جُناح َ عَلَیکُم پس بر شما هیچ گناهی نیست در دایه گرفتن إِذا سَلَّمتُم چون تسلیم کنید بدایگان ما آتَیتُم آنچه اراده کرده اید دادن آن را بدیشان بِالمَعرُوف ِ به نیکوئی و خوشخوئی بی مضایقه و مبالغه وَ اتَّقُوا اللّه َ و بترسید از خدای عز و جل در بازگرفتن مزد مزدوران وَ اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ و بدانید آن که خدای تعالی بِما تَعمَلُون َ بدانچه میکنید از رضاع و فصال و استرضاع بَصِیرٌ بیناست

وَ الَّذِین َ یُتَوَفَّون َ مِنکُم و آنانکه بمیرند از شما وَ یَذَرُون َ أَزواجاً و بگذارند زنان را باید که زنان ایشان یَتَرَبَّصن َ بِأَنفُسِهِن َّ انتظار برند بنفس خود أَربَعَهَ أَشهُرٍ وَ عَشراً چهار ماه و ده روز مگر آنکه حامله باشند که عدّت ایشان به وضع حمل منقضی شود یا کنیزک که عدّت او دو ماه و پنج روز بود فَإِذا بَلَغن َ پس چون برسند زنان شوهر مرده أَجَلَهُن َّ بپایان عدّت خویش فَلا جُناح َ عَلَیکُم پس هیچ وزر و وبالی نیست بر شما ای امت مسلمانان

یا ای ورثه و اولیای ازواج فِیما فَعَلن َ در آنچه زنان کنند فِی أَنفُسِهِن َّ در نفسهای خویش از شوهر کردن بِالمَعرُوف ِ به نیکوئی یعنی بموافقت شرع مراد صیغه ایجاب و قبول است و حضور و شهود عدول وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ و خدای بآنچه شما میکنید ای مردان و زنان خَبِیرٌ داناست ای مطیع چون دانستی که کار ترا میداند غم مخور که جزای آن بتو رساند و ای عاصی چون میدانی که گناه تو میداند ترک معصیت کن تا از عذابت برهاند قطعه

هر که دانست آنکه در همه وقت حق تعالی بحال او بیناست

همه کردارهاش باشد خیر همه گفتارهاش گردد راست.

صفحه : 78

وَ لا جُناح َ عَلَیکُم و گناهی نیست بر شما ای راغبان نکاح فِیما عَرَّضتُم بِه ِ در آنچه تعریض کنید بدان یعنی بکنایت خبر دهید مِن خِطبَهِ النِّساءِ از برای خواستگاری زنان معتده یعنی کلامی گوئید با ایشان که موهم باشد برغبت شما در نکاح ایشان مثلا برین وجه که تو از شوهر در نخواهی ماند یا مرا مثل تو زنی می باید یا چون عدت بسر آید مرا خبر کن و از تصریح بنکاح احتراز لازم است اما در ان گناهی نیست که سخن بتعریض گویند أَو أَکنَنتُم یا آنکه بپوشید فِی أَنفُسِکُم در دلهای خود عَلِم َ اللّه ُ دانست خدای بعلم قدیم خود أَنَّکُم آنکه شما سَتَذکُرُونَهُن َّ زود باشد که یاد کنید آن زنان را به نیکوئی یعنی بموافقت شرع بعد از تزویج وَ لکِن لا تُواعِدُوهُن َّ و لیکن وعده مدهید ایشان را سِرًّا بعملی که آنرا پنهان می کنید یعنی مباشرت مراد

آنست که بکثرت مجامعت وعده مدهید إِلّا أَن تَقُولُوا مگر آنکه بگوئید قَولًا مَعرُوفاً سخن نیکو برمز و اشارت نه بتصریح در عبارت وَ لا تَعزِمُوا و قصد مکنید عُقدَهَ النِّکاح ِ عقد نکاح ایشان را حَتّی یَبلُغ َ الکِتاب ُ تا برسد کتاب یعنی آنچه خدای نوشته و فرض کرده از عدّت أَجَلَه ُ بغایت خود و مدّت او منقضی گردد وَ اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ و بدانید آنکه خدای تعالی یَعلَم ُ ما فِی أَنفُسِکُم میداند آنچه در دلهای شماست از عزم بر کاریکه جائز نیست فَاحذَرُوه ُ پس بترسید و حذر کنید از عذاب و عقاب او وَ اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ و بدانید آنکه خدای غَفُورٌ آمرزنده است آنرا که بترسد از عقوبت او حَلِیم ٌ بردبار است و بعذاب تعجیل نه کند لا جُناح َ عَلَیکُم گناهی و وبالی نیست بر شما إِن طَلَّقتُم ُ النِّساءَ اگر طلاق دهید زنان خود را ما لَم تَمَسُّوهُن َّ مادامیکه مس نه کرده باشید ایشان را یعنی لمس واقع نه شده باشد امام اعظم رح خلوت صحیحه را موجب مهر میدانند بشرط عدم مانع و امام شافعی رح مس را کنایت از جماع دانسته و لهذا بواسطه خلوت الزام مهر نه کند أَو تَفرِضُوا لَهُن َّ و باک نیست طلاق دادن زنان مادامیکه فرض نکرده باشید و نام نبرده برای ایشان فَرِیضَهً مهر مقرر پس طلاق دهید وَ مَتِّعُوهُن َّ و برخوردار سازید ایشان را یعنی چیزی بدهید مردی از انصاری زنی خواست و در صلب عقد نام مهر نبرد و قبل از دخول طلاق داد اینکه آیت نازل شد و حضرت رسالت مآب فرمود که متعها و لو بقلنسوتک غرض آنست که متعه باید داد و

آن بقدر حال طلاق دهنده باید عَلَی المُوسِع ِ قَدَرُه ُ بر مرد توانگر باندازه توانائی وی وَ عَلَی المُقتِرِ قَدَرُه ُ و بر مرد درویش و تنگدست بمقدار دسترس وی إبن عباس رض فرموده که اکثر متعه چادری و اقلّش مقنعه و نزد امام اعظم رح کرته است و چادری و معجری مگر نصف مهر المثل او ازین کمتر باشد و اصح آنست که تقدیر متعه مفوض برای حاکم شرع است پس متعه دهید ایشان را مَتاعاً بِالمَعرُوف ِ باندازه توانائی متعه دادنی بر وجهی که شرعا و عرفا شاید حَقًّا صفت متاع است یعنی متعه واجب یا مصدر فعل محذوفست یعنی خدا واجب گردانید متعه را واجب گردانیدنی عَلَی المُحسِنِین َ بر نیکوکاران.

صفحه : 79

وَ إِن طَلَّقتُمُوهُن َّ و اگر طلاق دهید ایشان را مِن قَبل ِ أَن تَمَسُّوهُن َّ پیش از آنکه مس کنید بشهوت ایشان را وَ قَد فَرَضتُم و بدرستیکه مقرر کرده باشید لَهُن َّ فَرِیضَهً برای ایشان مهر مقرر فَنِصف ُ ما فَرَضتُم پس بر شما ادای نیمه از آنچه فرض کرده اید قبل از نزول اینکه آیت کسیکه زن را پیش از دخول طلاق دادی از مهر مسمی چیزی بر وی لازم نبودی بلکه متعه بایستی دادن چنانچه در سوره احزاب حکم شد که فمتعوهن و سرحوهن پس بدین آیت حکم آن آیت منسوخ شد و نصف مهر لازم گشت إِلّا أَن یَعفُون َ مگر آنکه عفو کنند آن زنان که اهلیت عفو داشته باشند از بلوغ و رشد و عقل أَو یَعفُوَا الَّذِی یا آنکه عفو کند آن کسیکه بِیَدِه ِ عُقدَهُ النِّکاح ِ بدست اوست عقده نکاح یعنی ولی بقولی قدیم امام شافعی رح و

اینکه وقتی است که زن بکر و نارسیده باشد و او را ولی بود و امام اعظم رح فرموده است مراد ازین کس شوهرست که درو بگذرد یعنی تفضل کند و تمام مهر بدهد و مؤید همین قولست اینکه می گوید وَ أَن تَعفُوا و آنکه درگذرید شما که شوهرانید و تمام مهر بدهید أَقرَب ُ لِلتَّقوی نزدیکتر است به پرهیزگاری از بیداد وَ لا تَنسَوُا الفَضل َ بَینَکُم و فراموش نه کنید یا ترک مگیرید تفضل را در میان یکدیگر یعنی مرد اندیشه کند که اینکه زن بعقد من محبوس بوده و از وصال من محروم و مأیوس شده او را بمهر مسمی دل شاد گردانم و زن نیز تفکّر کند که اینکه مرد بمن نه رسیده و از مواصلت من بهره مند نه گشته اولی آنکه ازو هیچ نه گیرم إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای بِما تَعمَلُون َ به آنچه می کنید از جود و فضل بَصِیرٌ بیناست

حافِظُوا محافظت کنید و ایستادگی نمائید عَلَی الصَّلَوات ِ بر نمازهای فریضه بمواقیت و حدود و حقوق آن وَ الصَّلاهِ الوُسطی و شرائط محافظت بخصوصیت به نسبت صلاه وسطی رعایت کنید و نماز میانه بقول انس بن مالک و معاذ بن جبل و ابو امامه و جابر رض نماز بامدادست که میان سواد لیل و بیاض نهار گذارند یا میان دو نماز لیلی و نماز نهاریست یا از هر طرف او نمازی ست که در آن قصر میکنند و بقول إبن عمر و زید بن اسلمه و بعضی دیگر از صحابه رض نماز پیشین است و وجه وسطیت آنکه او را در وسط نهار میگذارند یا اوسط صلاه نهاریه

است و به روایت فاروق و مرتضی و عائشه و ام سلمه و حفصه و إبن مسعود و جمعی دیگر از بزرگان صحابه رض اجمعین نماز دیگر است و درین باب حدیثی صحیح وارد شده در حرب احزاب که شغلونا عن الصلوه الوسطی صلاه العصر و او را وسطی بواسطه آن گفت که دو نماز روز از یک جانب دارد که در یکی قصر هست و در دیگر نی و دو نماز شب از هر طرف دیگر بهمین وجه دارد یعنی نماز شام و خفتن و بروایتی از إبن عباس و قبیصه بن ذویب رض نماز شام است و او میانه نمازهاست در مقدار چه اکثر رکعات در فرائض چهار است و اقل دو واو ما بین اقل و اکثر واقع شده یا میان دو صلاه اخفائیه و دو صلاه جهریه است و طائفه دیگر نماز خفتن را صلاه وسطی دانند که میان دو صلوه جهریه واقع شد که افتتاح و اختتام عبادات لیلیه بدیشان ست یا ما بین دو نماز است که قصر را بدیشان راه نیست و تخصیص هر یک ازین نمازها و نکاتی که بدان متفرع باشد در جواهر التفسیر بشرح و بسط مستوفی مذکور است وَ قُومُوا و دیگر امر میکند که بپای ایستید لِلّه ِ برای خدای تعالی قانِتِین َ در حالتی که فرمانبردارانید یعنی نمازگزارندگان و گفته اند که قنوت سکوت است در نماز زید بن ارقم رض فرمود که هر یک از ما در عهد رسول علیه السلام در نماز با صاحب خود سخن می گفت چون حکم قُومُوا لِلّه ِ قانِتِین َ نازل شده ساکت شدند-

صفحه : 80

فَإِن خِفتُم

پس اگر بترسید از دشمن مجاهر یا از سبع ضاری یا حشرات موذیه فَرِجالًا پس پیاده نماز کنید در حال رفتن اگر وقوف ممکن نباشد بقول امام اعظم رح و نزد امام شافعی رح در وقت مشی با وجود خوف نماز توان گذارد خواه امکان وقوف باشد و خواه نباشد أَو رُکباناً یا سواره نماز گزارید در جنگ بهر نوع که میسّر شود روی بقبله یا پشت بدان فَإِذا أَمِنتُم پس چون ایمن شوید فَاذکُرُوا اللّه َ نماز گذارید باتفاق اکثر علما اینکه جا مراد از ذکر نماز است و گویند شکر است یعنی چون ایمن شوید شکر گوئید خدائرا کَما عَلَّمَکُم همچنانکه درآموزانید شما را از آداب نماز یا شرائط شکر ما لَم تَکُونُوا تَعلَمُون َ آنچه نبودید شما که آنرا دانید وَ الَّذِین َ یُتَوَفَّون َ مِنکُم و آنانکه وفات کنند از شما وَ یَذَرُون َ أَزواجاً و بگذارند زنان را رسم عرب چنان بود که زنان شوهر مرده یک سال عدّت میداشتند و جامهای کهنه پوشیده قاعده تزئین و تجمل فرو میگذاشتند اگر از اهل مدد بودندی در همانخانه با اولیای شوهر بسر بردندی یا اولیای زن در همان منزل جهت او خانه بنا کردندی و اگر از اهل وبر بودندی از پلاس خانه جداگانه برای ایشان مرتب ساختندی و یک سال از خانه بیرون نیامدندی و نفقه از اولیای شوهر گرفتندی و وقتی که از خانه مقرر بدر آمدندی نفقه ساقط شدی چون حضرت رسالت پناه بمدینه آمد مردی طائفی درگذشت و ازو زنی و پسری و مادری و پدری بماند آنحضرت علیه السلام ترکه

او را بولد و والدین قسمت کرد و زن را نصیبی تعیین نه فرمود اما حکم کرد که یک سال از ترکه شوهر نفقه بدو رسانند در آن محل اینکه آیت نازل شده حکم فرود آمد که چون جمعی از شما بمیرند و زنان از ایشان باز مانند وَصِیَّهً فرض کرده شد وصیتی و حفص بنصب خواند معنی آنست که وصیت کرد خدای وصیت کردنی لِأَزواجِهِم برای زنان ایشان مَتاعاً متعه دادن بنفقه و کسوت و مسکن از ترکه شوهر إِلَی الحَول ِ تا بیک سال غَیرَ إِخراج ٍ نی بیرون کردن وی از مسکن مقرر اما اگر خود بیرون روند قبل از انقضای سال ایشان را نفقه نباشد فَإِن خَرَجن َ پس اگر بیرون آیند بعد از گذشتن سال فَلا جُناح َ عَلَیکُم پس هیچ گناهی نیست بر شما ای اولیای شوهر فِی ما فَعَلن َ در آنچه ایشان کنند فِی أَنفُسِهِن َّ در نفسهای خود از زینت و طلب شوهر مِن مَعرُوف ٍ از ان چیزیکه بر وفق شرع باشد وَ اللّه ُ عَزِیزٌ و خدای غالب است انتقام کشد از هر که مخالفت امر وی کند حَکِیم ٌ صواب کار است در آنچه حکم فرماید و اینکه حکم بمیراث زن که ربعی یا ثمنی باشد از ترکه منسوخست و عدت یک سال با چهار ماه و ده روز آمد چنانکه گذشت وَ لِلمُطَلَّقات ِ و مر زنان طلاق داده شده را که مس کرده باشند مَتاع ٌ متعه است که بدان برخوردار شوند بِالمَعرُوف ِ بطریق نیکو و توسط نه غلو و تقصیر حَقًّا سزاوار گردانیده است خدای اینکه را سزاوار گردانیده است عَلَی المُتَّقِین َ به پرهیزگاران مراد متقیانند از شرک یعنی همه

مسلمانان کَذلِک َ همچنانکه اینکه احکام بیان کرد یُبَیِّن ُ اللّه ُ روشن میگرداند خدای لَکُم آیاتِه ِ برای شما احکام خود را در آنچه بدان محتاجید لَعَلَّکُم تَعقِلُون َ شاید که شما عقول خود را در قبول آن و تفکّر در آن کار فرمائید-

صفحه : 81

أَ لَم تَرَ آیا ندیدی ای بیننده یا نادانسته و بنظر تعجب نگاه نه کرده إِلَی الَّذِین َ خَرَجُوا بسوی آنانکه بیرون رفتند مِن دِیارِهِم از دیهها و سراهای خود وَ هُم أُلُوف ٌ و ایشان هزاران بودند امام سدی رحمه اللّه گوید که در قریه داوردان از حوالی واسط طاعون پدید آمد بعضی بیرون رفتند و اکثر بسلامت ماندند و برخی بایستادند و اغلب مردند سال دیگر که طاعون معاودت کرد همه اهل دیه که هشت هزار بودند یا چهل هزار یا هفتاد هزار بیک بار از دیه بیرون رفتند حَذَرَ المَوت ِ از جهت احتراز کردن از مرگ و همچنان میرفتند تا در وادی میان دو کوه فرود آمدند فَقال َ لَهُم ُ اللّه ُ پس گفت مر ایشان را خدای که مُوتُوا بمیرید همه بیکبار بمردند در معالم آورده که حق سبحانه دو فرشته فرستاد تا یکی از اعلی وادی و دیگری از اسفل آن ندا کردند که بمیرید همه بیکبار بمردند با چهارپایان خود مردم از اطراف و جوانب بدفن ایشان آمده عاجز کشتند آخر الامر دیواری در گردد ایشان کشیدند و از آنجا درگذشتند مدتی بر ایشان بگذشت و از ایشان جز استخوان نماند ثُم َّ أَحیاهُم پس زنده گردانید ایشان را و اینکه صورت بر آن وجه بوده که روزی حزقیل بن یوزی را که ثالث خلفای موسی

بود بران موضع گذر افتاد و آن توده های استخوان مشاهده نمود و گفت الهی چنانچه اثر هیبت بر ایشان نموده نظر رحمت بر ایشان افگن از حق سبحانه، خطاب رسید که فلان کلمه بگوئی تا من ایشان را زنده گردانم حزقیل آن کلمه بر زبان راند حق سبحانه ایشانرا زنده ساخت إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای لَذُو فَضل ٍ هر آئینه خداوند فضل و رحمت ست عَلَی النّاس ِ بر مردمان وَ لکِن َّ أَکثَرَ النّاس ِ و لیکن بسیاری از مردمان لا یَشکُرُون َ سپاسداری نمی کنند خصوصا بنی اسرائیل که چنین معجزها دیدند فرمان حق را گردن ننهادند شما ای مسلمانان عبرت گیرید وَ قاتِلُوا و کارزار کنید فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدا برای آشکارا کردن دین خدا وَ اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ و بدانید که خدا سَمِیع ٌ شنواست قول مخالفان را از جهاد که با عذار ناپسندیده تمسک می نمایند عَلِیم ٌ داناست بضمائر ایشان مَن ذَا الَّذِی کیست آنکه بخلوص نیت یُقرِض ُ اللّه َ وام دهد خدایرا یعنی بندگان درمانده او را که وام خواهند قَرضاً حَسَناً وام دادنی نیکو یعنی در وام دادن تعجیل کند یا منت ننهد یا طالب عوض نباشد و بحدیث صحیح ثابت شده که ثواب قرض دادن از صدقه زیاده است و برین تقدیر مضاف محذوف باشد ای یقرض عباد اللّه و اصح آنست که اینجا حذف مضاف و اضماری نیست و مراد از قرض صدقه است تشبیه کرده صدقه را فی سبیل اللّه در لزوم جزاء بآن که بی شبه اعطائی عوض در آن لازم ست و قرض حسن برین تقدیر آنست که خالص برای خدا دهد یا از مال تصدق کند امام

اعظم رح استفهام را حمل بر تمنی میکنند یعنی آیا کسی هست که قرض دهد خدای را فَیُضاعِفَه ُ پس تا خدا مضاعف گرداند و زیاده بر زیاده سازد اجر آن قرض را لَه ُ از برای او أَضعافاً کَثِیرَهً ضعفهائی بسیار بهم گذاشت تا اضعاف کثیره را بیرون از حیّز شمار تصور کنند چون اینکه آیت نازل شد یهود بطعنه گفتند مگر خدای چیزی ندارد که از ما قرض می طلبد و چون مومنان بوعده حق واثق بودند در معامله اینکه قرض مبادرت نمودند اوّل ابو الدحداح انصاری رض پیش آمد گفت یا رسول خدا اینکه قرض چرا می طلبد آنحضرت فرمود که میخواهد تا شما را بواسطه آن ببهشت برد ابو الدحداح گفت یا رسول اللّه مراد و خرماستانهاست و بهترین آن خرماستان جنیه نام دارد اگر آنها بقرض خدا دهم شما ضامن بهشت من می شوید سید عالم فرمود که من ضامن می شوم که حق سبحانه، ده چند آن در ریاض جنان بتو ارزانی دارد گفت ای سید بشرط آنکه که فرزندان من و مادر ایشان با من باشد خواجه عالم فرمود که آری چنین باشد پس دست مبارک رسول بگرفت و جنیه را در راه حق سبحانه، صدقه داد فی الحال بدر خرماستانها آمد مادر فرزندان را گفته یا ام الدحداح اینکه حدیقه را صدقه دادم بشرط آنکه در بهشت ده چند بستانم و تو و کودکان تو با من باشید ام الدحداح گفت خوش سودای ست بارک اللّه لک فیما اشتریت و حضرت رسالت پناه ص در باره او فرمود که کم من غرف رواح

و دار فیاح فی الجنته لابی

الداحداح وَ اللّه ُ یَقبِض ُ و خدا فرا می گیرد و تنگ می کند روزی را بعضی بعلم و حکمت خود و صلاح حال ایشان در آن است وَ یَبصُطُ گشاده می گرداند رزق را بجمعی بتدبیر و بقسمت خود که مصلحت و منفعت ایشان در آن ست وَ إِلَیه ِ و بسوی حق یعنی بپاداش او تُرجَعُون َ بازگردیده خواهد شد در معنی قابض و باسط محققان را سخنان است در بحر حقائق گفته فرا می گیرد از اغنیا تا دانند که ستاننده اوست منت بر فقرا ننهند و بسط میکند بر فقرا تا آنرا از حق بینند و منت اغنیا نکشند قابض اوست تا دیده شهود اغنیا جز وی نه بیند یا باسط اوست تا بصر بصیرت فقرا جزوی مشاهده نکند عارفی چنین فرموده که یکی را بقبض در زندان خودی گرفتار گرداند و یکی را بسط از خودی رهانیده بخود متوجه سازد پیر طریقت قدس سره گفته که الهی هرگاه بخود نگرم گویم از من بزرگوارتر کیست رباعی

گاهی که بخود در نگرم پست شوم گاهی که بدو نگه کنم مست شوم

گاهی که بدو نگه کنم مست شوم در حیرتم از حالت خود با دلدار

یران شده ام فتاده در دست شوم.

صفحه : 82

أَ لَم تَرَ آیا ندیدی که یعنی ندانستی و علم تو منتهی نشد إِلَی المَلَإِ بسوی جمعی از اشراف و ارباب رای مِن بَنِی إِسرائِیل َ از فرزندان یعقوب مِن بَعدِ مُوسی بعد از وفات موسی إِذ قالُوا چون گفتند اینکه بزرگان لِنَبِی ٍّ لَهُم ُ پیغمبری را که بود ایشان را و آن بقول اصح اشموئیل بود که حق سبحانه او را بعد از الیسع ع به

بنی اسرائیل فرستاد و گویند آن نبی یوشع ع بن نون بوده یا شمعون ع بن صفیه و بر هر تقدیر گفتند پیغمبر خود را که بحکم خدا ابعَث لَنا برانگیز از برای ما یعنی تعین کن از میان ما مَلِکاً پادشاهی تا باعانت او نُقاتِل کارزار کنیم فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدا با جالوت و قوم او و ایشان عمالقه بودند از بقیه قوم عاد که همواره بت می پرستیدند و شرک می ورزیدند و با بنی اسرائیل خصومت داشتندی و بنی اسرائیل بدست ایشان وامانده بودند و میان ایشان ملکی و کارفرمائی نمانده بود بسبب آن از پیغمبر خود استدعای ملکی و حاکمی کردند که بمدد او جهاد توانند کرد قال َ گفت اینکه پیغمبر هَل عَسَیتُم هیچ شاید از شما إِن کُتِب َ چون فرض گردانیده شود عَلَیکُم ُ القِتال ُ بر شما کارزار کردن با دشمنان دین أَلّا تُقاتِلُوا آنکه شما مقاتله نکنید قالُوا وَ ما لَنا گفتند چیست ما را و چه بران دارد أَلّا نُقاتِل َ که ما قتال نکنیم فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدای وَ قَد أُخرِجنا و بدرستیکه بیرون کرده اند ما را مِن دِیارِنا از مواضع و مساکن وَ أَبنائِنا و پسران ما یعنی ما را مهجور ساخته اند از ایشان، در خبرست جالوت از ابنای ملوک زمانه ایشان چهارصد و چهل تن اسیر گرفته بود و چندان گروه را از منازل ایشان بیرون کرده و بدان سبب ایشان در مباشرت حرب مبالغه داشتند فَلَمّا کُتِب َ پس آن هنگام که نوشته شد عَلَیهِم ُ القِتال ُ بر ایشان کارزار با عدای دین تَوَلَّوا برگشتند و از فرمانبرداری بگذشتند إِلّا قَلِیلًا مِنهُم مگر اندکی

از ایشان و ایشان سیصد و سیزده تن بودند وَ اللّه ُ عَلِیم ٌ و خدا داناست بِالظّالِمِین َ بستمگاران که از جهاد تخلف ورزیدند چون اشموئیل ع بر ایشان حجت گرفت و ایشان بر سبیل حجت جواب دادند از حق سبحانه و تعالی استدعا نمود که ملکی از برای آن قوم تعین فرماید حق سبحانه، عصائی و ظرفی پر از روغن بوی فرستاد و فرمود که هر که بمنزل تو درآید و اینکه روغن در ظرف غلیان نماید و اینکه عصا با قد وی برابر باشد پادشاهی اینکه قوم را سزاوار است اشموئیل اینکه خبر بقوم رسانید و هر یک از اعاظم بنی اسرائیل بخانه وی تردد و آمد شد آغاز نهادند و برای هیچ کدام روغن بجوش نیامد و عصا را با قامت ایشان مساواتی نبود تا روزی مردیکه سقا یا دباغ که شادل نام داشت و بواسطه طول قامت او را طالوت گفتندی بخانه اشموئیل آمد فی الحال دهن القدس آغاز غلیان کرد و عصا با قامت او برابر آمد.

صفحه : 83

وَ قال َ لَهُم و گفت مر بنی اسرائیل را نَبِیُّهُم پیغمبر ایشان إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای قَد بَعَث َ لَکُم بتحقیق برانگیخت برای شما طالُوت َ مَلِکاً طالوت را پادشاهی فرمان فرمای قالُوا گفتند از روی استبعاد أَنّی یَکُون ُ چگونه باشد و از کجاست لَه ُ المُلک ُ مر طالوت را پادشاهی عَلَینا بر ما وَ نَحن ُ أَحَق ُّ بِالمُلک ِ و ما سزاوارتریم به پادشاهی که از سبط یهوداایم مِنه ُ ازو که از سبط إبن یامین است و در ان سبط نه مملکت ست و نه نبوت و با وجود آنکه از سبط او مملکت نیست مردی

سقاست وَ لَم یُؤت َ و او را عطا نه کرده اند سَعَهً بسیاری و فراخی مِن َ المال ِ از مال دنیا یعنی اگر نسبت و نسبت عاری ست باری بایستی که صاحب خزائن و دفائن بودی تا تجهیز لشکر و تهیه اسباب جنگ توانستی کرد قال َ گفت پیغمبر در جواب ایشان إِن َّ اللّه َ اصطَفاه ُ بدرستیکه خدای برگزید او را عَلَیکُم بر شما وَ زادَه ُ و افزونی داد او را بَسطَهً گشادگی و بسیاری فِی العِلم ِ در دانش یعنی علم حرب و گویند دانا بود بامور سیاست و تدبیر ممالک وَ الجِسم ِ و دیگر بیفزود او را در جسم آورده اند که طالوت مرد نماینده با جمال بود و نیک سیر و گردن از اهل زمان خود بلندتر می نمود وَ اللّه ُ یُؤتِی و خدای که مالک الملک علی الاطلاق ست میدهد مُلکَه ُ ملک خود را مَن یَشاءُ هرکرا می خواهد و می داند که او را صلاحیت مملکت داری هست- بیت

ملک ده و ملک ستان اوست بس راه بحکمش نبرد هیچکس

وَ اللّه ُ واسِع ٌ و خدای فضل بسیارست در دادن زمام اختیار بقبض اقتدار هر که خواهد عَلِیم ٌ داناست.

باستحقاق کسیکه او را برمیگزیند، باری دیگر چنانچه بنی اسرائیل داب ایشان بود از طریق ابرام و الحاح درآمده گفتند ما را بر اصطفائی طالوت حجتی و علامتی باید تا دلهای ما را بفرمان برداری و هواداری او رغبتی پدید آید اشموئیل ع از خدای درخواست و خدای از علامت پادشاهی او اعلام داد وَ قال َ لَهُم نَبِیُّهُم و گفت مر ایشان را پیغمبر ایشان إِن َّ آیَهَ مُلکِه ِ بدرستیکه نشان پادشاهی طالوت أَن یَأتِیَکُم ُ التّابُوت ُ آنست که بیاید بشما تابوت سکینه و آن صندوقی بود صورت همه انبیاء

در آن منقوش بود فِیه ِ سَکِینَهٌ در آنجا سکینه است مِن رَبِّکُم از نزد پروردگار شما یعنی چیزی که تسکین خاطر شما بدان باشد و گفته اند سکینه جانوری بود بمقدار گربه دو چشم داشت چون دو شعله افروخته که کسی را قوت دیدن او نبود و از مرتضی علی کرم اللّه وجهه منقول ست که روی او مشابه روی انسان بود دو بال داشت بوقت کارزار از تابوت بیرون آمدی و مانند بادی که سخت وزد بر دشمنان جستی و ایشان را متفرق ساختی و لهذا همیشه بنی اسرائیل اینکه تابوت را در پیش صف لشکر بداشتندی وَ بَقِیَّهٌ و دیگر درین تابوت باقی چیزیست مِمّا تَرَک َ از آنچه بگذاشته است آل ُ مُوسی وَ آل ُ هارُون َ یعنی موسی و هارون ع آل شخصی را گویند که در لغت نفس او می تواند بود چنانچه ان اللّه اصطفی آدم و نوحا و آل ابراهیم ای نفسه و در حدیث آمده که اوتیت مزمارا من مزامیر آل داود مراد نفس داود علیه السّلام و آنچه از موسی ع و هارون ع در آن تابوت مانده بود نعلین موسی ع بود و عمامه هارون و پاره ترنجبین که در تیه بدیشان میبارید و ریزه الواح و خاتم سلیمان ع و آن تابوت را عمالقه از بنی اسرائیل گرفته بولایت خود برده بودند و در هر موضع که داشتندی آفتی باهل آن موضع رسیدی آخر بحوالی مزبله دفن کردند حق سبحانه فرشتگان را فرمود تا آنرا برداشته نزد اشموئیل آوردند حق سبحانه فرمود که تَحمِلُه ُ المَلائِکَهُ که بردارند ملائکه آن تابوت را و بشما آرند إِن َّ فِی ذلِک َ بدرستیکه در رسیدن

تابوت بشما لَآیَهً لَکُم هر آئینه حجتی ست شما را بر صدق قول پیغمبر در پادشاهی طالوت إِن کُنتُم مُؤمِنِین َ اگر هستید شما باور دارندگان پس بنی اسرائیل بعد از رسیدن تابوت حکم او را منقاد گشتند و تهیه مقاتله جالوت نموده هفتاد هزار مرد در رکاب طالوت روان شدند و هوا بغایت گرم بود.

صفحه : 84

فَلَمّا فَصَل َ طالُوت ُ پس آن هنگام که بیرون آمد طالوت بفرمان اشموئیل ع از شهر ایلیا بِالجُنُودِ بآن لشکرهای ساخته قال َ گفت طالوت باعلام اشموئیل یا بالهام ربانی که ای قوم إِن َّ اللّه َ مُبتَلِیکُم بدرستیکه خدای آزماینده شماست درین هوای گرم بِنَهَرٍ بجوئی از آب که میان اردن و فلسطین ظاهر شود تا مطیع و عاصی را بشما بنماید فَمَن شَرِب َ مِنه ُ پس هر که بیاشامد ازین جوی فَلَیس َ مِنِّی پس نیست از من یعنی بر مذهب من وَ مَن لَم یَطعَمه ُ و ه که نچشد و نیاشامد آب را طعام در لغت بمعنی شراب آمده کما فی قوله تعالی جناح فیما طعموا ای شربوا فَإِنَّه ُ مِنِّی پس بدرستی او از من است یعنی بر مذهب من باشد و هر که آب نخورد إِلّا مَن ِ اغتَرَف َ مگر آنکس که بردارد غُرفَهً بِیَدِه ِ کفی آب بدست خود آورده اند که حق سبحانه بقدرت کامله خود جوی آبی در راه ایشان پدید آورده چون لشکر در آن هوای با عطش غالب بدان جوی رسیدند فَشَرِبُوا مِنه ُ پس بیاشامیدند از آن جوی زیاده از غرفه إِلّا قَلِیلًا مِنهُم مگر اندکی از ایشان که سیصد و سیزده تن بودند و بیک کف آب اختصار کردند هم از آن غرفه سیراب شدند و

هم مطهرهای ایشان از بقیه آب غرفه پر شده و آنکه زیاده از غرفه بیاشامیدند لبهای ایشان سیاه شد و تشنگی بمرتبه غلبه کرد که هر چند پیشتر خوردند تشنه تر شدند و بر کنار جوی مانده و با لشکر دشمن ملاقات نکردند سلمی رح فرمود که اهل معرفت در ضمن اینکه قصّه مثلی از برای دنیا و دین فهم کرده اند برین وجه که قوم طالوت سالکانند که متوجه مقاتله لشکر جالوت نفس و هوائی شده و آن جوی آب مال و متاع دنیاست هر که بآن بیارامد و بزیاده از آنچه ضرورت معاش است میل نماید بعلت استسقای حرص گرفتار شده هر چند بیشتر بدست آرد رغبتش بجمع آن افزون گشته اطمینان نیابد مثنوی

کاسه چشم حریصان پر نشد تا صدف قانع نه شد پر در نشد

گر بریزی بحر را در کوزه چند گنجد قسمت یکروزه

و چنین کس زیر لب نهر دنیا مانده از دولت غزا با لشکر هوا محروم و بی بهره است و هر که از جوی دنیا بغرفه قانع شد یعنی بمقداری از خورش که از آن چاره نیست خورسند گشت حق سبحانه و تعالی او را بقرب خود مؤید گردانیده از روی معنی مستغنی سازد بیت

قناعت توانگر کند مرد را خبر کن حریص جهان گرد را

قطعه ای قناعت تو نگرم گردان که ورای تو هیچ نعمت نیست

کنج صبر اختیار لقمان است هر کرا صبر نیست حکمت نیست

فَلَمّا جاوَزَه ُ پس آن هنگام که از جوی عبور کرد و بگذشت هُوَ طالوت وَ الَّذِین َ آمَنُوا و آن کسانیکه ایمان آورده بودند و قول او را تصدیق نموده مَعَه ُ بگذشتند

با او قالُوا گفتند دیگران که خلاف کرده عبور ننموده بودند لا طاقَهَ لَنَا الیَوم َ نیست ما را توانائی امروز بِجالُوت َ وَ جُنُودِه ِ بجالوت و لشکرهای او قولی آن ست که از لشکر او شصت و شش هزار از جوی بگذشتند و از آن چهار هزار مرد که عبور کردند چون چشم ایشان بر لشکر جالوت افتاد سه هزار و شش صد و هشتاد و هفت تن ترسان و بددل شده گفتند که ما طاقت حرب جالوت نداریم قال َ الَّذِین َ یَظُنُّون َ گفتند آنانکه به یقین می دانستند أَنَّهُم مُلاقُوا اللّه ِ آنکه ایشان ملاقات کننده اند یعنی بیننده جزا دادن خدای را و ایشان باقی لشکر بودند سی صد و سیزده تن که گفتند کَم مِن فِئَهٍ قَلِیلَهٍ بسیار گروه اندک از مومنان غَلَبَت غالب شده اند فِئَهً کَثِیرَهً ابر گروه بسیار از اهل کفر و عدوان بِإِذن ِ اللّه ِ بعون و نصرت و مددگاری ّ خدا وَ اللّه ُ مَع َ الصّابِرِین َ و خدا با صبرکنندگان است بتائید و قوّت و چون خالفان ابا نمودند و مخالفان بر طرف نهر مانده بودند طالوت بآن گروه اندک در مقابله لشکر جالوت صف برکشید و آن لشکر بقول صاحب تیسیر هشت صد هزار سوار جرار خنجرگذار تیغ زن نیزه دار بودند بیت

چون شیران آهن دل الماس چنگ چو گرگان بدگهر آشفته رنگ

و جالوت نیز بخود مرد عظیم الجثه و شدید الشوکت بود و در تفسیر امام حدادی مذکور است که اسلحه جالوت هزار رطل آهن بوده و از جمله خودی که بر سر می نهادی صد رطل بوده-

صفحه : 85

وَ لَمّا بَرَزُوا و آن هنگام که مومنان ظاهر شدند وصف قتال راست کردند لِجالُوت َ وَ جُنُودِه ِ از برای

جالوت و لشکرهای او قالُوا گفتند مومنان رَبَّنا ای پروردگار ما أَفرِغ عَلَینا صَبراً فرو ریز بر ما شکیبائی استعاره است از اکثار و اکمال یعنی صبر بسیار بر ما افاضه کن وَ ثَبِّت أَقدامَنا و نگاه دار بتائید خود قدمهای ما را در میدان حرب وَ انصُرنا و یاری ده ما را عَلَی القَوم ِ الکافِرِین َ بر گروه ناگرویدگان فَهَزَمُوهُم پس بشکستند درو بهزیمت کردند مومنان کافران را بِإِذن ِ اللّه ِ باعانت و توفیق خدای وَ قَتَل َ داوُدُ و کشت داود إبن ایشیاع جالُوت َ جالوت را بسنگ فلاخن که بر خود وی زد و خود در سرش بشکست و مغزش پریشان و لشکر او تار و مار گشتند و طالوت شرط کرده بود که دختر خود را بکشنده جالوت دهد و او را در پادشاهی شریک گرداند پس دختر خود را بداود داد و نصفی از مملکت با وی گذاشت و بآخر تمام مملکت بدو رسید وَ آتاه ُ اللّه ُ المُلک َ و عطا کرد خدا داود ع را بعد از قتل جالوت پادشاهی وَ الحِکمَهَ و او را حکمت داد یعنی نبوت و یا زبور وَ عَلَّمَه ُ و بیاموزانید او را مِمّا یَشاءُ از آنچه خواست و آن علمی ست که پیغمبران را بکار آید و گویند صنعت زره گری بود یا زبان مرغان- وَ لَو لا دَفع ُ اللّه ِ النّاس َ و اگر نه بازداشتی خدای مردمان را بَعضَهُم برخی از ایشان ببرخی یعنی اگر دفع نکردی خدای مشرکان را بسبب مومنان جهاد کننده بِبَعض ٍ لَفَسَدَت ِ الأَرض ُ هرآئینه تباه شدی زمین بظلمت کفر و منافع او باطل گشتی وَ لکِن َّ اللّه َ و لیکن خدای ذُو فَضل ٍ خداوند

فضل و رحمت ست عَلَی العالَمِین َ بر عالمیان تِلک َ اینکه قصها که درو معجزات واضحات بود آیات ُ اللّه ِ نشانهای قدرت خداوندست نَتلُوها عَلَیک َ میخوانیم آنرا بر تو یعنی جبرئیل ع بر تو میخواند بفرمان ما بِالحَق ِّ براستی بر وجهیکه مطابق است و اهل کتاب آنرا مسلم می دارند وَ إِنَّک َ لَمِن َ المُرسَلِین َ و بدرستیکه تو هرآئینه از فرستادگانی بهمه خلائق-

صفحه : 86

تِلک َ الرُّسُل ُ اینکه پیغمبران و فرستادگان که درین سوره مذکور شدند فَضَّلنا افزونی دادیم بَعضَهُم برخی ایشان را بخصائص و فضائل عَلی بَعض ٍ بر بعضی دیگر مِنهُم مَن کَلَّم َ اللّه ُ ازین پیغمبران کسی بود که خدا با وی سخن گفت بی واسطه چون آدم علیه السلام که گفت اسکن انت و زوجک الجنه و چون موسی علیه السلام که گفت انی انا ربک و چون پیغمبر ما که فرمود فاوحی الی عبده ما اوحی وَ رَفَع َ بَعضَهُم دَرَجات ٍ و برداشت برخی را از ایشان بپایهای بلند و تفاوت انبیاء ازین جهت است که بعضی از ایشان مبعوث بفرقه از آدمیان بودند و بعضی باکثر ایشان یا بتمام زمره ایشان یا بمجموع جن و انس چون پیغمبر ما علیه السلام و دیگر آنکه گروهی را در خواب پیغمبری دادند و جمعی را در بیداری و نزد بعضی از مفسران مراد از رفع بعضهم ادریس علیه السلام ست که حق تعالی او را رتبه عالیه کرامت فرمود کما قال و رفعناه مکانا علیا صاحب کشاف آورده که ظاهر آنست که آن بعض پیغمبر ص ماست که مفضل است بر انبیا بفضائل بیکران و خصائص بی پایان همچنان که از مطاوی آیات و احادیث مفهوم و معلوم

می گردد مثنوی

همه انبیاء در پناه تواند مقیم در بارگاه تواند

تو مهر منیری همه اختراند تو سلطان ملکی همه چاکراند

وجوه افضلیت آنحضرت ص نقلا و عقلا به بیان مبسوط در جواهر التفسیر رقم تحریر یافته وَ آتَینا و دادیم ما عِیسَی ابن َ مَریَم َ البَیِّنات ِ عیسی پسر مریم را معجزهای روشن و هویدا چون ابرای اکمه و ابرص و احیای موتی وَ أَیَّدناه ُ و قوّت دادیم او را بِرُوح ِ القُدُس ِ بجان پاک که جبرئیل علیه السلام در مادر وی دمید یا نیرومند گردانیدیم او را بموافقت جبرئیل علیه السلام وَ لَو شاءَ اللّه ُ و اگر خواستی خدا مَا اقتَتَل َ الَّذِین َ اختلاف نکردندی آنانکه مِن بَعدِهِم از پس انبیاء بودند مِن بَعدِ ما جاءَتهُم ُ البَیِّنات ُ از پس آنکه آمد بدیشان نشانهای روشن بر نبوت پیغمبر ایشان وَ لکِن ِ اختَلَفُوا و لیکن اختلاف کردند فَمِنهُم مَن آمَن َ پس ازین امتان کسی بود که بگروید یعنی بر ایمان خود ثبات ورزیده ملازم دین پیغمبر خود شده وَ مِنهُم مَن کَفَرَ و از ایشان کسی بود که کافر شد و از دین پیغمبر اعراض نموده طریق حق را فرو گذاشت تعریض یهود و نصاری است که بعد از موسی و عیسی علیهما السلام از راه راست منحرف شدند وَ لَو شاءَ اللّه ُ و اگر خواستی خدای مَا اقتَتَلُوا اختلاف نکردندی مخالفت را که به لفظ اقتتال ایراد کرده ذکر مسبب ست و اراده سبب چه وقوع قتال بسبب خلاف است و تکرار از برای تاکید وَ لکِن َّ اللّه َ و لیکن خدا یَفعَل ُ ما یُرِیدُ میکند آنچه میخواهد یعنی از خذلان و ضلالت و عصمت و هدایت یا أَیُّهَا

الَّذِین َ آمَنُوا ای آن کسانی که ایمان آورده اید أَنفِقُوا نفقه دهید مِمّا رَزَقناکُم از ان چیزی که بشما عطا کردیم یعنی زکوه مال بیرون کنید مِن قَبل ِ أَن یَأتِی َ پیش از آنکه بیاید بشما یَوم ٌ روز که از هول و هیبت آن لا بَیع ٌ فِیه ِ وَ لا خُلَّهٌ خرید و فروخت نباشد در ان تا کسی خود را از عذاب باز خرد و نه دوستی بود تا کسی را حمایت کند وَ لا شَفاعَهٌ و نه درخواستی بوقت حلول عذاب وَ الکافِرُون َ و ناگرویدگان هُم ُ الظّالِمُون َ ایشانند ستمکاران که منع کنند حق را از مستحق یا ظالم اند در وضع عبادت در غیر موضعش.

صفحه : 87

اللّه ُ خدا سزاوار پرستش اوست لا إِله َ هیچ معبودی نیست در وجود مر خلق را إِلّا هُوَ مگر او که استحقاق عبادات مر او را ثابت ست الحَی ُّ زنده پیش از همه زندگان و زنده بعد فنای ایشان القَیُّوم ُ پاینده در ذات و صفات یا قائم بتدبیر و حفظ مخلوقات لا تَأخُذُه ُ فرا نگیرد او را سِنَهٌ نه مقدمه خواب از فتور و غیر آن که نعاس گویند وَ لا نَوم ٌ و نه خواب که مبطل ادراک حواس ظاهرست لَه ُ ما فِی السَّماوات ِ مر اوراست آنچه در آسمانهاست از مبدعات علویه وَ ما فِی الأَرض ِ و آنچه در زمین ست از کائنات سفلیه مَن ذَا الَّذِی کیست آن کس که او یَشفَع ُ درخواست کند از انبیاء و ملائکه و غیر ایشان عِندَه ُ نزدیک او روز قیامت کسی را إِلّا بِإِذنِه ِ مگر بدستوری او که اجازت شفاعت دهد یَعلَم ُ میداند خدا ما بَین َ أَیدِیهِم آنچه در پیش اهل آسمانها

و زمینهاست از امور اینکه جهان وَ ما خَلفَهُم و آنچه خواهد بود از پس ایشان از کارهای آنجهان وَ لا یُحِیطُون َ و فرا نرسند آفریدگان بِشَی ءٍ مِن عِلمِه ِ آنچیزی از معلومات او إِلّا بِما شاءَ مگر بدانچه او خواهد که بدان محیط شوند وَسِع َ فرا رسیده است و گنجایش یافته کُرسِیُّه ُ کرسی او که زیر عرش است یا فرا گرفته است علم او السَّماوات ِ همه آسمانها را و آنچه در انست وَ الأَرض َ و تمام زمین را و آنچه بر آنست وَ لا یَؤُدُه ُ و او را در رنج نیفگند و بدو گران نیاید حِفظُهُما نگاهداشتن آسمان و زمین وَ هُوَ العَلِی ُّ و اوست برتر از حد اوهام العَظِیم ُ بزرگتر از اندیشه افهام اینکه آیت شریف ترین آیتی ست از قرآن و در حدیث آمده که اینکه آیت را زبانی ست که تقدیس می کند نزدیک ساق عرش و خواص و فضائل قرأت او در اخبار بسیارست لا إِکراه َ هیچ اکراهی نیست فِی الدِّین ِ در قبول کردن دین اسلام بعد از اسلام عرب یعنی اکراه نباید کرد هیچکس را از یهود و نصاری و مجوس و صابیان ببرآوردن اسلام بشرط قبول جزیه گفته اند حکم اینکه آیت بآیت قتال منسوخ ست از تمام قبایل عرب جز دین اسلام قبول نبود اما با دیگران قتال باید کرد تا مسلمان شوند یا جزیه قبول کنند ابو الحصین انصاری رض دو پسر قابل داشت ناگاه ترسائی از شام بمدینه آمد و ایشان با او مصاحبت نمودند بوجه فسون و افسانه وی مغرور گشته دین ترسائی اختیار کردند و همراه او متوجه شام شدند ابو الحصین از حضرت رسالت پناه ص

دستوری خواست تا برود و ایشان را باکراه براه شرع باز آرد اینکه آیت نازل شد که اکراه مکنید کسی را که بدینی متدین شده است قَد تَبَیَّن َ بدرستیکه روشن شده است الرُّشدُ راه راست مِن َ الغَی ِّ از گمراهی یعنی کفر از ایمان و حق از باطل متمیز گشت فَمَن یَکفُر پس هر که کافر گردد یعنی نگرود بِالطّاغُوت ِ بآنچه می پرستد جز خدا خواه شیطان و خواه بتان و خواه کهنه و ساحران وَ یُؤمِن بِاللّه ِ و بگرود بخدا فَقَدِ استَمسَک َ پس بدرستیکه چنگ در زند بِالعُروَهِ الوُثقی بدست آویزی محکم که قرآن است یا اتباع سنت و یا وقوف نزدیک امر و نهی که سلوک طریق پیغمبرست سلمی قدس سره گوید عروه وثقی توفیق ست در بدایت و سعادت در نهایت و در حقایق نجمیه آورده ست که آن مر عوام را توفیق طاعت ست و مر خواص را مزید عنایت بمحبت و اخص خواص را جذبات ربوبیت که ایشانرا از ظلمات وجود فانی گرداند و بانوار اخلاق واجب الوجود باقی سازد در مقامات حضرت خواجه بهاء الحق و الدّین المشتهر به نقشبند قدسنا اللّه بحقایق کلامه مذکورست که درین طریق طاغوت ما سوای حق ست کفر بوی و ایمان بحق در هر قدمی شرط لازم سالکست و پیغامبر ما ص فرمود که الهوی عند اللّه ابغض من جمیع الآلهه بدترین خدایان که در زمین می پرستند هوای ایشانست أ فرایت من اتخذ الهه.

هواه آیا نمی بینی ای محمّد ص آنرا که هوای خود را بخدای گرفته است آن بیچاره می پندارد که او بنده خداست بیت

خواجه پندارد که دارد حاصلی حاصل خواجه بجز پندار نیست

و

در حدیث آمده که تعس عبد الدرهم و تعس عبد الزوجه در هلاک ست بنده زر و سیم و بنده زن و فرزند هرآئینه هر که بنده چیزی باشد آنرا پرستد نعم ما قال بیت هر چیز که اندر دو جهان بنده آنی آنست ترا در دو جهان مونس و معبود بس بضرورت از همه چیزها می باید برید و به حق سبحانه بیاید پیوست اینست سر فقد استمسک بالعروه الوثقی و اینکه عروه است لَا انفِصام َ لَها هیچ انقطاعی و انفصالی نیست مر آنرا وَ اللّه ُ سَمِیع ٌ و خدا شنواست قول کسی را که متوسل بعروه الوثقی بود عَلِیم ٌ داناست به نیت خالص متمسک بدان عروه.

صفحه : 88

اللّه ُ وَلِی ُّ الَّذِین َ آمَنُوا خدا دوست آنکسانست که بوی گرویده اند یا متولی کار ایشانست در راه نمودن بصراط مستقیم یُخرِجُهُم بیرون می آرد ایشانرا مِن َ الظُّلُمات ِ از تاریکیهای کفر و ضلالت إِلَی النُّورِ بسوی روشنای ایمان و هدایت یا از کفر بمعرفت و یا از شک بیقین یا از ظلمت نفس بنور دل یا از صفات بشریت باخلاق ربوبیت وَ الَّذِین َ کَفَرُوا و آنانکه حق را بپوشیدند یعنی یهودیان یا مرتدان و اصح آنست که عام گیرند جمیع کفار را أَولِیاؤُهُم ُ دوستان ایشان الطّاغُوت ُ طاغوت اند یهود را کعب بن اشرف و حیی بن اخطب و امثال ایشان و بت پرستان را اصنام و آلهه باطله و اهل ارتداد را شیاطین یُخرِجُونَهُم اینکه معاندان و بتان و دیوان که طاغوت عبارت از ایشان ست بیرون می آرند یعنی میخوانند کافران را مِن َ النُّورِ از ایمان میثاقی إِلَی الظُّلُمات ِ بسوی تاریکی کفر

یا یهود را از ایمان که بتوریت داشتند بتکذیب آن یا مرتدانرا از اقرار بانکار أُولئِک َ أَصحاب ُ النّارِ آن کافران با طواغیت خود ملازمان آتش دوزخ اند هُم فِیها خالِدُون َ ایشان در آن آتش جاوید مانندگانند أَ لَم تَرَ آیا ندیدی و ببصر بصیرت نظر نکردی إِلَی الَّذِی بسوی آنکس که از روی عناد حَاج َّ إِبراهِیم َ حجت جست و مخاصمه کرد با ابراهیم ع فِی رَبِّه ِ در دین خدای او و یا در اثبات ربوبیت و وحدانیت پروردگار و اینکه مجادله که کرد أَن آتاه ُ اللّه ُ المُلک َ بوقت آنکه داده بود او را خدای پادشاهی و یا اینکه جرأت و مجادله چرا نمود برای آنکه خدا ملک بوی ارزانی داشت و او دست بغی از آستین طغیان بیرون آورد و سر تکبر از گریبان عصیان بر کرد و اینکه مجادله نمرود بن کنعان بود که همه روی زمین در تصرف داشت در آن وقت که ابراهیم بتان را شکست و رای ارکان دولت نمرود بر سوختن او قرار گرفت نمرود گفت که او را بیارید چون حاضر کردند نمرود گفت تو خدایان ما را باطل کردی خدای تو کیست و بنیاد مناظره کرد إِذ قال َ إِبراهِیم ُ یاد کن آن وقت را که گفت ابراهیم در جواب سخن او که رَبِّی َ الَّذِی پروردگار من آنکس ست که از روی قدرت یُحیِی زنده می گرداند و از عدم بوجود می آرد وَ یُمِیت ُ و می میراند و از منزل بقا ببادیه فنا می برد قال َ گفت نمرود أَنَا أُحیِی وَ أُمِیت ُ من هم زنده کنم و بمیرانم پس زنده واجب القتل را که رشته امید

از زندگانی قطع کرده بود طلبید و آزاد کرد گفت اینک مرده را زنده می کردم و دیگری را بیگناه طلب نمود و بقتل رسانید و گفت اینک زنده را بمیرانیدم اعتقاد آن متمرد طاغی اینکه بود که مگر احیا بعفوست و اماتت بقتل و نمیدانست که احیا و اماتت خلق حیات و موت ست در اجساد و آن جز حضرت قادر مختار را نباشد یا میدانست و بر حضار مجلس خود تلبیس میکرد لا جرم ابراهیم ع بحجت روشن تر انتقال نمود قال َ إِبراهِیم ُ گفت ابراهیم فَإِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدا یَأتِی بِالشَّمس ِ می آرد آفتاب را هر روز مِن َ المَشرِق ِ از افقی که محل طلوع اوست فَأت ِ بِها پس بیار آنرا مِن َ المَغرِب ِ از جائیکه محل غروب اوست فَبُهِت َ الَّذِی پس مبهوت گردانیده شد آنکسی که کَفَرَ کافر بود یعنی نمرود و حجت او منقطع گشت وَ اللّه ُ لا یَهدِی و خدا راه ننماید بطریق احتجاج القَوم َ الظّالِمِین َ گروه ستمکاران را.

صفحه : 89

أَو کَالَّذِی اینکه سخن مترتب بآیت اولی ست آیا ندیدی قصّه محاجه ابراهیم یا ندیدی مثل آنکسی که مَرَّ عَلی قَریَهٍ بگذشت بر دیهی وَ هِی َ خاوِیَهٌ و آن دیهه افتاده بود عَلی عُرُوشِها بر سقفهای خود یعنی اوّل سقفها ساقط شده بود پس دیوارها بران افتاده اینکه نهایت خرابی ست و اشهر آنست که گذرنده برین دیهه خراب عزیز ع بود که توریت حفظ داشت و از اکابر احبار یهود بخت نصر بعد از خرابی بیت المقدّس او را اسیر گرفته ببابل آورده و حق سبحانه و تعالی او را از قید کفّار خلاصی ارزانی فرمود و عزیز ع توجه به بیت

المقدس نموده بقریه سائر آباد بود یا بدیه عنب که بر دو فرسخی از ایلیا بود رسید پس موضعی ویران دید اما درختان او میوه دار بود قدری انجیر بچید و مقداری انگور باز کرد و در سایه دیواری قرار گرفته انجیری چند بخورد و باقی در سله نهاد و انگور را بیفشرده پاره بیاشامید و بقیه در خیکی بریخت و درازگوشی که داشت پیش خود به بست و تکیه بر دیوار کرده بر آن دیه ویران می نگریست چون آن دیه را بغایت خراب دید قال َ أَنّی یُحیِی گفت عزیر ع چگونه و بر چه وجه زنده گرداند هذِه ِ اللّه ُ اینکه دیه را خدای تعالی یعنی چگونه آبادان سازد بَعدَ مَوتِها بعد از خرابی او یا اهل او را بچه کیفیّت زنده گرداند بعد از مردن ایشان اینکه نه بطریق استبعاد بود بلکه طلب اطلاع بر کیفیت احیاء می نمود فَأَماتَه ُ اللّه ُ پس بمیراند او را خدای تعالی در وقت اینکه تامل و تفکّر مِائَهَ عام ٍ صد سال و خر او نیز بمرد ثُم َّ بَعَثَه ُ پس زنده گردانید او را بهمان شکل و صورت که بود آورده اند که حق سبحانه او را و طعام و شراب و حمار او را از نظر خلق بپوشانید چون هفتاد سال از مرگ او برآمد و بخت نصر هلاک شد حق تعالی تو شک فارسی را برانگیخت تا ولایت بیت المقدس را در مدّت سی سال بحال عمارت باز آورد و اینکه دیه عنب از آنچه پیشتر بود آبادان تر شد پس عزیر ع را زنده گردانید گفته اند او را هنگام چاشتگاه بمیرانید و در آن روز که

زنده شد هنوز آفتاب غروب نکرده بود پس فرشته بحکم خدای تعالی در وقتی که عزیر ع زنده شد و چشم می مالید قال َ کَم لَبِثت َ گفت مر او را اینجا چند وقت است که درنگ کردی قال َ لَبِثت ُ گفت عزیر ع درنگ کردم اینجا یَوماً روزی و چون بنگریست که هنوز آفتاب بود گفت أَو بَعض َ یَوم ٍ یا پاره از روز قال َ بَل لَبِثت َ گفت آن فرشته نه چنانست که تو گمان برده بلکه درنگ کردی اینجا مِائَهَ عام ٍ صد سال مرده بودی عزیر با خود آمد و در نگریست اوضاع آن موضع را بر نهج دیگر یافت تعجب او بیفزود دیگر باره با او گفت فَانظُر پس نیک نگاه کن إِلی طَعامِک َ بسوی طعام خود یعنی انجیر که در سله نهاده بودی وَ شَرابِک َ و بنگر شراب خود یعنی بشیره انگور که در خیک ریخته بودی لَم یَتَسَنَّه هیچ تغییر نکرد آن عصیر وَ انظُر و در نگر إِلی حِمارِک َ بسوی درازگوش خود که استخوانها مانده و باقی اجزا متفرق شده آنگاه خطاب رسید که ترا بعد از مرگ زنده کردیم تا آثار قدرت ما در نفس تو ظاهر گردد وَ لِنَجعَلَک َ و دیگر تا گردانیم ترا آیَهً لِلنّاس ِ نشانه و عبرتی از برای مردمان که در حشر اجساد شک دارند وَ انظُر إِلَی العِظام ِ و نگاه کن بسوی استخوانهای حمار خود تا به بینی که بقدرت بی علت کَیف َ نُنشِزُها چگونه او را حرکت میدهیم و بعضی را بالای بعضی مرتب می سازیم ثُم َّ نَکسُوها پس می پوشانیم مر آن استخوانها را لَحماً گوشتی.

عزیر ع در ان استخوانهای نگریست ندای شنید که ای پوست و

گوشت و اجزای متفرقه جمع شوید بقدرت کامله ربانی همه اجزا مجتمع شده بدان صورت و سمت تسویه یافت و جان بجسد او درآمده فی الحال برجست و نعره زدن گرفت فَلَمّا تَبَیَّن َ لَه ُ پس آنهنگام که روشن شد مر عزیر ع را آثار قدرت الهی در احیای موتی بطریق معائنه قال َ أَعلَم ُ گفت من میدانم حالا بعیان چنانچه دانسته بودم قبل ازین باستدلال و بیان أَن َّ اللّه َ آنکه خدا عَلی کُل ِّ شَی ءٍ بر همه چیزها از احیا و اماتت قَدِیرٌ تواناست پس عزیر ع بمیان قوم خود آمد و پیران آن قبیله او را بشناختند و گویند کسی او را نشناخت و امتحان کردند تا توریت از ظهر القلب املا کرد و نوشتند چرا که بخت نصر کتب ایشانرا سوخته بود

صفحه : 90

وَ إِذ قال َ إِبراهِیم ُ و یاد کن آنرا که گفت ابراهیم ع رَب ِّ أَرِنِی ای پروردگار من بنمای بمن که بقدرت کامله کَیف َ تُحی ِ المَوتی چگونه زنده می گردانی مردگانرا سؤال از برای شهود کیفیّت احیا فرمود نه آنکه در اصل احیا او را شبه بود قال َ گفت خدای أَ وَ لَم تُؤمِن آیا تو ایمان نیاورده که من مرده را زنده می کنم استفهام بمعنی ایجاب ست یعنی تو ایمان داری بقدرت من بر احیا و اماتت و با نمرود گفتی ربی الذی یحیی و یمیت قال َ بَلی گفت ابراهیم بلی ایمان آوردم و بکمال قدرت تو گرویده ام وَ لکِن لِیَطمَئِن َّ قَلبِی و لیکن اینکه سؤال کردم تا بیارامد و ساکن شود دل من بمعائنه چگونگی آن، در فتوحات مکی مذکورست که احیا متنوع می باشد چنانچه وجود خلق که بعضی بکلمه کن موجود

شدند و برخی را بید و برخی را بیدین ایجاد کرده و جمعی را ابتداء بوجود آورده و طائفه را بسبب مخلوقات دیگر موجود ساخته و چون ابراهیم ع متنوع وجود خلق دیده بود و دانسته و احیای خلق بعد از موت وجودی دیگرست و اینکه نیز متنوع میتواند بود درخواست نمود که بمن بنمای که احیا بکدام نوع میکنی تا چون مرا علم بدان حاصل شود دل من از آن آرامش پذیرد آورده اند که ابلیس بر لب آب دریا می گذشت نظرش بر مرداری افتاد که مرغان هوا و جانوران دریا و ددان صحرا هر یک ازو پاره می ربودند ابلیس با خود گفت خوش دام حیله یافتم جمعی کوته نظران سبکساران گران طبع را فریب میتوان داد که آخر اینکه اجزای متفرقه را از حواصل طیور و اجواف سباع و امعای نهنگان و ماهیان چگونه جمع تواند کرد حق سبحانه وحی فرستاد به خلیل ع که بکنار فلان دریا شو که دشمن من دام مکری گسترده است و سر رشته زرقی بدست آورده میخواهد که جمعی را بقید پریشانی درآرد خلیل ع بیامد و ابلیس متحیروار شبه خود را القا کرد خلیل فرمود که چه محل تحیرست همان کس که اینکه اجزا را از کتم عدم بفضای صحرای وجود آورده بود قادرست که دیگر باره از زاویه تفرقه بساحت جمعیت رساند مثنوی

کوزه گر گر کوزه را بشکند چون بخواهد باز قائم میکند

آنکه داند کوزه کردن از نخست چه عجب گر سازد شکسته را درست

پس ابراهیم ع زبان سؤال بکشاد که الهی بمن بنمای که چگونه زنده میکنی تا اینکه طاغی باغی ملزم گردد و

دل من بالزام او اطمینان تمام یابد قال َ گفت خدا اگر مشاهده اینکه حال آرزو داری فَخُذ پس فراگیر أَربَعَهً مِن َ الطَّیرِ چهار عدد از مرغان کبوتر و خروس و زاغ و طاوس و غیر اینکه نیز گفته اند فَصُرهُن َّ پس جمع کن ایشانرا إِلَیک َ بسوی خود یعنی بر دست گیرد در اشکال و هیئات ایشان نیکو تامل کن و دقائق بینه هر یک را بنظر تدقیق باز بین تا بعد از زنده شدن بر تو مشتبه نگردد یا مجتمع ساز اجزاء ابدان ایشانرا با یکدیگر بعد از انکه پاره پاره کرده باشی و سرهای ایشان بدست خود نگاهدار ثُم َّ اجعَل پس وضع کن عَلی کُل ِّ جَبَل ٍ بر کوهی که ممکن باشد که جزوی از آنها برو توانی نهاد که قسمت اینها بر جمیع جبال متعذرست و اینکه از قبیل ایراد عام ست و اراده خاص ملخص سخن آنست که بر هر کوهی که نزدیک تو باشد و توانی بنه مِنهُن َّ اینکه مرغان متمزق شده با یکدیگر آمیخته جُزءاً پاره ثُم َّ ادعُهُن َّ پس بخوان اینکه مرغان را بنامهای ایشان تا اجابت نموده یَأتِینَک َ سَعیاً بیایند بسوی تو و می شتابند شتافتنی وَ اعلَم أَن َّ اللّه َ و بدان از روی یقین آنکه خدای عَزِیزٌ غالب ست و عاجز نیست از آنچه تو طلبیدی حَکِیم ٌ محکم کارست در هر چه میسازد القصه ابراهیم ع مرغان را ذبح کرد و اجزای و ابعاض و لحوم و دماء و عروق و اعصاب و غطام و قوائم و اجنحه ایشانرا پاره پاره کرده با یکدیگر بیامیخت و گویند در هاون بکوفت تا اختلاطی تمام یافتند و منقسم ساخته بر چهار یا

هفت یا ده کوه نهاد و سرهای ایشانرا بر دست گرفته آواز داد که ای کبوتر و ای زاغ و ای خروس بجانب سرهای خود بشتابید بفرمان خدای عز و جل اجزای هر یک از دیگری منفصل شده و با یکدیگر ملتئم گشته ابدان ایشان راست شد و بسوی سرهای خود بر زمین دویدن گرفتند و حکمت در دویدن آن بود که اینکه صورت ابلغ ست در حجت و دورتر از شبهت چه توهم از آن میشد که مرغان پرنده نه آن مرغانند یا بخیال میرسد که شاید پایهای ایشان درست نشده باشد و دیگر آنکه ادراک باصره مر کیفیّت مرغی را در وقت دویدن بیشتر است از ادراک آن در وقت پریدن پس آن بدنها تا پیش پای ابراهیم ع میدویدند و از آنجا پرواز نموده بسرهای خود که در دست وی بود متصل می شدند در انوار آورده که هر که خواهد که نفس خود را بحیات ابدی زنده گرداند باید که قوای بدنی را به تیغ ریاضت بسمل ساخته بعضی را با بعضی بیامیزد تا صورت ایشان شکسته منقاد فرمان شوند و ایشانرا بداعیه شرع بخواند تا بطریق مطاوعت شتاب کنان بازآیند محققان گفته اند که در ذبح طیور اربعه اشارت چنین بوده که کبوتر را که پیوسته با مردم مستانس ست بکش و رشته الفت از خلق ببر و خروس را که همواره مائل شهوتست ذبح کن و خود را از بند شهوت باز رهان و زاغ را که منبع حرص ست بقتل آر و صفت حرص و آز بگذار و طاوس را که مجمع زینت ست سر بردار و دیده همت را

از آرائش دنیا فرو بند که هر که به تیغ مجاهده اینکه چهار صفت مذمومه را بذبح آرد و حیات ابدی و زندگی سرمدی یابد و گویند چهار صفت از طبائع ارکان اربعه در آدمی پدید آمده و ذبح آنها به تیغ مخالفت لازم است اول صولت کبر که نتیجه آتش ست دوم داعیه شهوت که ثمره هواست سوم تکاپوی حرص که عادت آبست چهارم تیرگی امساک که صفت خاکست و حکیم ثنائی روح اللّه روحه اینمعنی اشارتی فرمود مثنوی

چار مرغیست چهار طبع بدان جمله را بهر دین بزن گردن

پس بایمان و عقل و عشق دلیل زنده کن هر چهار را چو خلیل

صفحه : 91

مَثَل ُ الَّذِین َ نمونه نفقه کردن آنکسانی که بی شائبه غرض و داعیه عوض یُنفِقُون َ بیرون می کنند و صرف می نمایند أَموالَهُم خواسته های خود را فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدا بر غازیان و مجاهدان و نزد جمعی همه ابواب البر راه خداست و بر هر تقدیر مثل نفقه کردن اینکه منفقان کَمَثَل ِ حَبَّهٍ همچو مثل حبه است که در زمین طیب بکارند و آن دانه أَنبَتَت برویاند سَبع َ سَنابِل َ هفت خوشه بدان نوع که هفت شعبه از اصل او منشعب گردد و بر سر هر شعبه خوشه بود فِی کُل ِّ سُنبُلَهٍ در هر خوشه مِائَهُ حَبَّهٍ صد دانه، که یکی را هفت صد حاصل آمده باشد وَ اللّه ُ یُضاعِف ُ و خدا زیاده میگرداند اینکه هفت صد را بهفت صد هزار و بیشتر لِمَن یَشاءُ برای هر که خواهد از منفقان بحسب نیت او وَ اللّه ُ واسِع ٌ و خدای بسیار بخشاینده است که یکی را هفت صد و زیاده می دهد عَلِیم ٌ داناست بنفقه کنندگان

و عزایم دنیات ایشان غرض ازین تمثیل تصویر اضعاف ست و ترغیب متصدقان که چون نظر باجر کنند که یکی را هفت صدست پیوسته بتصدقات اشتعال نمایند مثنوی

آنکه بشارت بجودت میدهد دانه یکی هفت صد می دهد

دانه بانبازی شیطان مکار تا ز یکی هفتصدت آید بیار

الَّذِین َ یُنفِقُون َ آن کسانیکه نفقه میکنند أَموالَهُم مالهای خود را فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدا در جهاد و یا سائر خیرات ثُم َّ لا یُتبِعُون َ پس از پی در نمی آرند ما أَنفَقُوا آن چیز را که نفقه کرده اند مَنًّا منتی یعنی منتی بر کسی نه نهند در صدقه دادن وَ لا أَذی ً و دیگر از پی درنیاورند صدقه خود را آزاری یعنی فقیر و درویش را نرنجانند قولا و فعلا لَهُم أَجرُهُم مر ایشانراست مزد صدقه ایشان عِندَ رَبِّهِم نزد پروردگار ایشان وَ لا خَوف ٌ عَلَیهِم و ترسی نیست مر ایشان را از گم شدن مزد وَ لا هُم یَحزَنُون َ و نیستند ایشان که اندوهگین شوند از فوت ثواب قَول ٌ مَعرُوف ٌ سخن نیکو و وعده جمیل مر درویش را وَ مَغفِرَهٌ و در گذشتن از درشتی سخن سائل یعنی عفو کردن از الحاح و ابرام او خَیرٌ بهترست مر مسئول را در نفع مِن صَدَقَهٍ از آن صدقه که نسبت بسائل یَتبَعُها أَذی ً از پی درآید آنرا رنجی و آزاری از سرزنش و غیره وَ اللّه ُ غَنِی ٌّ و خدا بی نیازست از صدقه آنها که مشرب نفقات خود را نجس و خاشاک منت و آزار مکدّر سازند حَلِیم ٌ بردبارست تعجیل نه کند در عقوبت منان و موذی-

صفحه : 92

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه گرویدگان لا تُبطِلُوا باطل مکنید و

تباه مسازید صَدَقاتِکُم بِالمَن ِّ مزد صدقهای خود بمنت نهادن بر درویش چه مال از آن حق درویش است و توانگر جز حمّال آن بیش نیست و منت صاحب مال راست نه حمال را و حضرت حقایق پناهی اشارتی بدین معنی در سبحه الابرار میفرماید مثنوی

بار فقر ار فگنی از یکتن بار منت منهش بر گردن

چون عطابخش خدا آمد و بس به که دانا نه نهد منت کس

در کرم حیله گری بیش نه جود را رهگذری پیش نه

پس متصدق باید که بشکرانه

آنکه مظهر اثر خیر واقع شده منت دارنده باشد نه منت نهنده وَ الأَذی و دیگر نیست مکنید صدقهای خود را بایذا یعنی رنج رسانیدن بدرویشان نه بزبان که او را بگدائی سرزنش کنید نه بفعل که روی ترش کرده چین بر جبین افگنید چه اگر درویش نباشد توانگر مظهر صفت جود و کرم نتواند شد بیت

ای توانگر بحقارت منگر سوی گدا که گدائی وی آئینه زر داری تست

حق سبحانه در اینکه آیت جهت تکمیل صدقه مومنان میفرماید که نفقه خود را بمنت و آزار باطل مسازید کَالَّذِی همچون ابطال آنکسی که از طریق حق منحرف و بسمت نفاق متسم گشته یُنفِق ُ مالَه ُ نفقه می کند مال خود را رِئاءَ النّاس ِ برای نمودن مردمان وَ لا یُؤمِن ُ و بحقیقت نمیگرود بِاللّه ِ وَ الیَوم ِ الآخِرِ بخدا و بروز قیامت اگر بخدا گرویده بودی صدقه برای وی دادی نه برای دیگران و اگر بقیامت اعتقاد داشتی برای معامله مجازات کردی نه برای مرایات فَمَثَلُه ُ پس نمودار صدقه اینکه منفق مرائی کَمَثَل ِ صَفوان ٍ همچون نمودار سنگی ست خارا همواره عَلَیه ِ تُراب ٌ که بر آن سنگ خاک خشک ست

فَأَصابَه ُ پس بران سنگ رسید وابِل ٌ باران بزرگ قطره که سیل ازو زود و بسیار خیزد فَتَرَکَه ُ پس بشست آن خاک را از سنگ و بگذاشت آنرا صَلداً سنگ تهی و پاک از گرد و خاک و صفوان مثل منافق ست و خاک بر آن سنگ نمودار نفقهای او که بریا کرده چون قطرات باران عدل از سحاب حساب ربانی ریزان گردد آثار آن نفقات محو شده سنگی بی حاصل بماند و تمام اعمال اهل ریا همین حال دارد بیت

ترا از آتش فشان برقی چه آید کزو افروختن شمعی نشاید

لا یَقدِرُون َ قادر نباشند اینکه نفقه کنندگان مرائی عَلی شَی ءٍ بر ثواب چیزی مِمّا کَسَبُوا از آنچه تصدق کرده باشند بریا وَ اللّه ُ لا یَهدِی و خدا راه ننماید یعنی عزم هدایت در دل نیفگند القَوم َ الکافِرِین َ گروه ناگرویدگانرا وَ مَثَل ُ الَّذِین َ و مثل نفقه آنان که باعتقاد و اخلاص یُنفِقُون َ أَموالَهُم ُ بیرون می کنند مالهای خود را و بدرویشان میدهند ابتِغاءَ مَرضات ِ اللّه ِ برای طلب خوشنودی خدا وَ تَثبِیتاً و از برای ثبات و یقین صادر شده مِن أَنفُسِهِم از نفسهای ایشان بیافتن صدقه کَمَثَل ِ جَنَّهٍ مانند میوه بوستانی ست که واقع باشد بِرَبوَهٍ بموضع بلند که تابش آفتاب زودتر بوی رسد و ریاح لواقح برد بیشتر و زد یا بر نزدیک تر ازو آفت مغمور شدن در آب دورتر و اینکه باغ در چنین زمینی باشد أَصابَها برسد بوی وابِل ٌ باران بزرگ قطره فَأَتَت پس بداد و برآورد أُکُلَها میوه خود را ضِعفَین ِ دو برابر یعنی بیکسال چندان بردهد که زمینهای دیگر بدو سال دهند فَإِن لَم یُصِبها پس اگر نرسد بدان باغ وابِل ٌ باران عظیم القطرات

فَطَل ٌّ پس بدو رسد باران ضعیف و آن نیز او را کافی ست یعنی اثر بارانرا ضایع نه میکند و بکم و بیش محصول می دهد و مقصود ازین مثل حصول جزای مخلصان است که آنچه برای رضای خدا تصدق کنند از پاداش نیکو خالی نیست خواه آن صدقه اندک باشد و خواه بسیار وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ و خدا بدانچه شما می کنید از روی اخلاص و ریا بَصِیرٌ بیناست و مناسب بر یکی جزا خواهد داد.

صفحه : 93

أَ یَوَدُّ أَحَدُکُم تمثیل دیگرست برای صدقه اهل ریا میفرماید که آیا دوست میدارد یکی از شما همزه انکارست یعنی دوست ندارد أَن تَکُون َ لَه ُ آنکه باشد مر او را جَنَّهٌ بوستانی مِن نَخِیل ٍ از درختان خرما وَ أَعناب ٍ و انگورها یعنی باغی مشتمل برین اشجار که تَجرِی می رود مِن تَحتِهَا الأَنهارُ از زیر درختان او جویهای آب لَه ُ مر صاحب باغ راست فِیها در ان بوستان مِن کُل ِّ الثَّمَرات ِ از همه میوها نه همین خرما و انگور و تخصیص آنها بجهت تفضیل و کثرت ایشان ست وَ أَصابَه ُ الکِبَرُ و حال آنکه فرا رسید خداوند اینکه باغ را پیری و بزرگ سالی وَ لَه ُ ذُرِّیَّهٌ و مر اوراست درین پیری فرزندان ضُعَفاءُ خردان و ناتوانان و معیشت پدر و فرزندان همه ازین بوستان ست فَأَصابَها إِعصارٌ پس بدین بوستان رسید باد گرم و گویند گردبادی فِیه ِ نارٌ در آن باد آتشی و همچنین باد آتشین را سموم میگویند فَاحتَرَقَت بس بسوخت آن باغ بواسطه سموم و صاحب باغ متحیر و مهموم فروماند اینکه مثل عمل منافق و مرائی ست که سموم عدل الهی باغ اعمال ایشان را که بدان امید داری

دارند بسوزد و ایشان مهجور و محروم بمانند مثنوی

نه کاری که یابند مزدی بر آن نه مالی که بینند نفعی در آن

ز ابر ریا برقی افروخته همه کشت اعمال شان سوخته

کَذلِک َ همچون بیانی که در باب صدقه و جهاد کرده شده یُبَیِّن ُ اللّه ُ بیان می کند خدا لَکُم ُ الآیات ِ برای شما نشانهای الطاف و احسان خود را لَعَلَّکُم تَتَفَکَّرُون َ شاید که شما در آن تفکّر نمائید و در عبادت دیگری را با او شریک نسازید یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه مومنان أَنفِقُوا نفقه کنید در راه خدا مِن طَیِّبات ِ ما کَسَبتُم از پاکیزه ها و برگزیدها آنچه کسب می کنید بتجارت و صناعت وَ مِمّا أَخرَجنا و از آنچه بیرون آوردیم لَکُم مِن َ الأَرض ِ برای شما از زمین چون حبات و اشجار مثمره اغنیای انصار بوقت رسیدن خرما آنچه رسیده تر و گزیده تر بودی پنهان از یکدیگر به مسجد رسول در گوشه نهادندی تا فقرای مهاجرین تناول نمودندی روزی یکی از مالداران دنیا دوست دویست صاع خرما از آن متاع که هیچ نیرزیدی بآشکارا بیاورد و در میان خرماهای نیکو ریخت و کالای خبیث خود بآن متاعهای پاکیزه برآمیخت حق تعالی ازین معامله نهی کرد و فرمود که از اطیب مال صدقه دهید وَ لا تَیَمَّمُوا الخَبِیث َ و قصد مکنید بچیزهای تباه و ناخوش که از دناءت همت مِنه ُ تُنفِقُون َ از آن چیز نفقه کنید وَ لَستُم بِآخِذِیه ِ و حال آنکه نیستید شما فراگیرنده چنان چیز را اگر بشما دهند در حقوق شما إِلّا أَن تُغمِضُوا فِیه ِ مگر آنکه چشم فرو خوابانید در اخذ آن و مساهله و مسامحه کنید وَ اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ و بدانید که

خدا غَنِی ٌّ بی نیاز است از کسیکه تصدّق کند بمال خبیث حَمِیدٌ ستاینده است آنرا که صدقه از مال پاکیزه دهد.

صفحه : 94

الشَّیطان ُ دیو سرکش یعنی ابلیس و در تفسیر کبیر گویند که یکی از شیاطین انس یا نفس اماره یَعِدُکُم ُ الفَقرَ وعده می کند شما را فقر و احتیاج یعنی می ترساند در وقت انفاق از درویشی و محتاجی وَ یَأمُرُکُم بِالفَحشاءِ و می فرماید شما را به بخل و امساک و منع صدقات وَ اللّه ُ یَعِدُکُم و خدا وعده می دهد شما را بر صدقه دادن مَغفِرَهً آمرزشی مِنه ُ از خود مر گناهان شما را در عقبی وَ فَضلًا و افزونی روزی به مکافات خیر در دنیا وَ اللّه ُ واسِع ٌ و خدا بسیار فضل ست بر منفقان عَلِیم ٌ دانا باستحقاق ایشان مرسعت فضل و مغفرت را یُؤتِی الحِکمَهَ می دهد خدا حکمت انفاق مَن یَشاءُ هر کرا می خواهد تا داند که چه و به که می باید داد یا دانشی که میان القای رحمانی و وسوسه شیطانی تمییز نماید تا از وعید شیطانی نه ترسد و بوعده رحمانی مستظهر باشد وَ مَن یُؤت َ الحِکمَهَ و هرکرا حکمت دادند فَقَد أُوتِی َ خَیراً کَثِیراً پس بدرستیکه دادند او را نیکوئی بسیار امام ابو اللیث رح فرموده که حق سبحانه مال و متاع دنیا را اندک خوانده که قل متاع الدنیا قلیل و دانش را بکثرت خیر موصوف ساخته که فقد اوتی خیرا کثیرا پس عالم باید که اهل دنیا را ملازمت نکند و داغ خدمت ایشان بر جبین احوال خود نه کشد که او را خیر کثیر داده اند و آنانرا متاع قلیل و در کلام مرتضی علی رض

واردست که شعر

رضینا قسمه الجبار فینا لنا علم و للاعداء مال

فان المال یفنی عن قریب و ان العلم باق لا یزال

بیت

علم دادند بادریس و به قارون زر و سیم شد یکی فوق سماک و دگری تحت سمک

وَ ما یَذَّکَّرُ و در نیابند و پند نگیرند بدین موعظها إِلّا أُولُوا الأَلباب ِ مگر خداوندان عقول صافیه وَ ما أَنفَقتُم و آنچه بیرون کردید ای مومنان مِن نَفَقَهٍ از نفقه اندک یا بسیار بسر یا علانیه بطریق فرض یا تطوع از روی ریا یا اخلاص در راه خدا یا غیر آن أَو نَذَرتُم یا بر خود واجب گردانیدید مِن نَذرٍ از نذر معین یا غیر معین در طاعت یا معصیت فَإِن َّ اللّه َ یَعلَمُه ُ پس بدرستیکه خدا میداند او را و فراموش نمی کند وَ ما لِلظّالِمِین َ و نیست مر ستمکاران را که نفقه بریا کنند یا از حرام صدقه کنند و یا نذر به معصیت کنند یا نذری که در طاعت کرده اند بوفا نمی رسانند مِن أَنصارٍ از یاری دهندگان در آخرت که عذاب از ایشان بازدارند.

صفحه : 95

إِن تُبدُوا الصَّدَقات ِ اگر آشکارا کنید صدقهای خود را بوقت ادا کردن فَنِعِمّا هِی َ پس نیکو چیزیست آنچه دیگران را بدان رغبت افتد و بر بخیلان حجت لازم شود و قلوب بیگانگان بآشنائی باهل حق میل کند وَ إِن تُخفُوها و اگر پنهان دارید صدقات خود را وَ تُؤتُوهَا الفُقَراءَ و بدهید آنرا بدرویشان در خفیه فَهُوَ خَیرٌ لَکُم پس آن اخفا بهترست مر شما را

چه آن صدقه از آفت ریا و سمعه دور می نماید و درویش نیز از مذلت اخذ و بی ناموسی محفوظ میباشد بعضی از علما حکم اخفا را عام دارند در فرائض و نوافل چه صحابه رض در زمان حضرت رسالت پناه ص در اخفا مبالغه عظیم داشتند هم در نفقه فرض و هم در صدقه تطوع و جمعی برانند که اخفا متعلق بنوافل است و در فرائض اظهار اولی ست تا مظنه ترک زکوه بکسی نبرند و دیگر دلیل مسارعت است بامر حق سبحانه و تعالی و سبب رغبت توانگران دیگر می شود بادای زکوه اما در تطوع بهر حال اخفا اولی باشد و از إبن عباس رض منقول است که صدقه سر در تطوع افضل است از علانیه بهفتاد مرتبه و در حدیث آمده که صدقه السر تطفی غضب الرب و از کمال کرم الهی ست که در صدقه فرمود اگر اخفا کنید شما را بهتر باشد وَ یُکَفِّرُ عَنکُم و ما درگذرانیم از شما آنکه در صدقه فرمود و حفص یکفر میخواند یعنی خدای درگذراند مِن سَیِّئاتِکُم بعضی از گناهان شما یعنی آنکه مظالم نبود وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ و خدا بدانچه می کنید از ابدای صدقه و اخفای آن خَبِیرٌ داناست آورده اند که انصار قبل از اسلام بجهت مصاهرت و رضاعی که میان ایشان و یهود ثابت بود بر ایشان نفقه میکردند بعد از آنکه خلعت ایمان پوشیدند و از جام کلام سید انام شربت معرفت نوشیدند آن نفقه کردن را بر جهودان کاره شمردند و چون صورت حال بر حضرت رسالت پناه ع عرض کردند اینکه آیه آمد که لَیس َ عَلَیک َ نیست بر تو ای محمّد هُداهُم راه

نمودن یهود بهدایت توفیق بلکه بر تو هدایت دعوت است و بس وَ لکِن َّ اللّه َ و لیکن خدا بعنایت خود یَهدِی مَن یَشاءُ راه می نماید بایمان هر کرا خواهد پس حضرت رسالت پناه ع فرمود که تصدقوا علی اهل الادیان و باتفاق علما اخراج صدقه در تطوع بغیر مسلم جائز است وَ ما تُنفِقُوا و آنچه نفقه می کنید مِن خَیرٍ از مال فَلِأَنفُسِکُم پس از برای نفسهای خود می کنید و ثواب آن راجع بشماست خواه منفق علیه کافر باشد و خواه مسلمان بیت

گر او می برد پیش آتش سجود تو واپس چرا می بری دست جود

خورش ده بکنجشک کبک و حمام که روزی درافتد همای بدام

چو هر گوشه تیر نیاز افگنی بناگاه بینی که صیدی کنی

وَ ما تُنفِقُون َ و نفقه نمی کنید شما که مومنانید إِلَّا ابتِغاءَ وَجه ِ اللّه ِ مگر برای طلب ثواب و خوشنودی خدای وجه بمعنی ثواب آمده است کما قال اللّه تعالی وَ ما آتَیتُم مِن زَکاهٍ تُرِیدُون َ وَجه َ اللّه ِ وَ ما تُنفِقُوا مِن خَیرٍ و آنچه نفقه می کنید از مال خود یُوَف َّ إِلَیکُم توفیه مزد آن میکنند برای شما یعنی جزای آن بتمامی بشما میرسانند وَ أَنتُم لا تُظلَمُون َ و شما ستم دیده نمی شوید یعنی از ثواب اعمال شما بستم چیزی کم نمی کنند.

صفحه : 96

لِلفُقَراءِ اینکه صدقه و نفقه شما برای درویشان ست الَّذِین َ أُحصِرُوا آنانکه بازداشته شده اند فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در طاعت خدایا در جهاد لا یَستَطِیعُون َ نمی توانند بواسطه اشتغال بغزا یا دوام طاعت ضَرباً سیر کردنی فِی الأَرض ِ در زمین برای تجارت و طلب رزق و انیان درویشان مهاجر بودند قریب چهارصد تن چون عمار یاسر و بلال و

إبن مسعود رض و امثال ایشان که در مدینه منوره منزلی نداشتند که شب آنجا بسر برند مسکن ایشان بشب صفّه مسجد پیغمبر ص بود و بروز ملازم آنحضرت بودندی نه سایه التفات بر کس می انداختند و نه بسؤال و طلب روزی می پرداختند و بدین سبب فرمود یَحسَبُهُم ُ الجاهِل ُ می پندارند ایشان را مرد نادان و بی خبر از حال ایشان أَغنِیاءَ که ایشان توانگرانند مِن َ التَّعَفُّف ِ به سبب باز ایستادن از سؤال و استغنا از خلق تَعرِفُهُم تو می شناسی ایشان را ای محمّد ص بِسِیماهُم به نشان و علامت ایشان که صفره اللون ست و نزاری بدن و خمیدگی پشت و بسیاری اشک لا یَسئَلُون َ النّاس َ سؤال نه کنند از مردمان و چیزی نخواهند از ایشان إِلحافاً از روی الحاح و ابرام و بغیر آن نیز چه ایشان موصوف اند به تعفف که ترک سؤال ست و ترک سؤال بجهت مرحمت و شفقت میکردند که ناگاه مردم رد سؤال نه کنند و از رستگاری بازمانند ما افلح من رد السائل وَ ما تُنفِقُوا و آنچه نفقه کنید مِن خَیرٍ از مال خود برای اصحاب صفه و غیر ایشان از مستحقان فَإِن َّ اللّه َ پس بدرستیکه خدا بِه ِ عَلِیم ٌ بدان داناست میداند که بکه میدهید و از برای چه میدهید الَّذِین َ آنانکه یُنفِقُون َ نفقه می کنند در راه حق برای مستحق أَموالَهُم مالهای خود را بِاللَّیل ِ به شب وَ النَّهارِ و بروز سِرًّا در پنهان وَ عَلانِیَهً و بآشکار غرض استغراق اوقات ست باعطای صدقات در اسباب نزول آورده که مرتضی رض چهار درم داشت یکی بظاهر تصدق کرد و یکی در سر و یکی بشب ظلمانی و یکی بروز نورانی حق تعالی

اینکه آیت فرستاد و حضرت رسالت پناه ع از مرتضی رض پرسید ترا چه برین داشت که بدین نوع تصدق نمودی جواب داد که طریق صدقه را بیرون ازین چهار صورت ندیدم جمیع آنرا التزام نمودم بتمنای آنکه یکی ازینها شرف قبول یافته بموقع رضا رسد و صاحب کشاف آورده که صدیق رض چهل هزار دینار صدقه داده ده هزار در سر و مثل آن در علانیه و همان مقدار در شب و بهمان منوال در روز حق سبحانه درین آیت صدقات صدیق رض را بستود فَلَهُم پس مر ایشان راست که بدین چهار نوع صدقه دهند أَجرُهُم مزد صدقات ایشان عِندَ رَبِّهِم نزد پروردگار ایشان که آن بهشت باقی و نعمت جاودانی ست و گفته اند مراد آنست که ایشانرا در مقام عندیت فرود آرد فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر وَ لا خَوف ٌ عَلَیهِم و خوف نباشد ایشانرا وَ لا هُم یَحزَنُون َ و نه ایشان اندوهگین شوند.

صفحه : 97

الَّذِین َ آنانکه یَأکُلُون َ الرِّبا میخورند مال ربوا را یعنی معامله می کنند و زیاده می ستانند لا یَقُومُون َ برنخیزند از قبرهای خود برای بعث و نشور إِلّا کَما یَقُوم ُ مگر آن چنانچه برمی خیزد الَّذِی آن کسیکه یَتَخَبَّطُه ُ الشَّیطان ُ بزند و بیفگند او را دیو یا برساند بدو مِن َ المَس ِّ از سودن مراد صداع و صرع و جنون ست زعم عرب آن بود که چون جنی مس آدمی نماید عقل او را مختلط و دماغ او را مخبط میسازد و حق سبحانه سخن را بر وجهیکه متعارف ایشان بود اجرا میکند و ملخص کلام آنست که خورندگان ربوا روز قیامت بشکل مجانین باشند و اهل عرصات ایشان را بآن نشانه

بشناسند ذلِک َ آن عذاب ایشان را بِأَنَّهُم قالُوا بسبب آنست که ایشان گفتند إِنَّمَا البَیع ُ جز اینکه نیست که بیع مِثل ُ الرِّبا مانند ربو است کفار یک درم بدو درم بیع می کردند و می گفتند اینکه ربوا نیست بیع است میان ربو و بیع فرق نمی کردند وَ أَحَل َّ اللّه ُ البَیع َ و حال آنکه حق سبحانه بیع را حلال کرده است وَ حَرَّم َ الرِّبا و حرام ساخته ربوا را فَمَن جاءَه ُ مَوعِظَهٌ پس هر که بیاید بدو یعنی بوی رسد پندی مِن رَبِّه ِ از پروردگار او که نهی کرده است از ربوا فَانتَهی پس باز ایستد از آن فَلَه ُ ما سَلَف َ پس مر اوراست آنچه گرفته است قبل از تحریم آنرا ازو نتوان گرفت یا مر اوراست آنچه گذشت یعنی گناهان گذشته او مغفور شد وَ أَمرُه ُ و کار او مفوض ست إِلَی اللّه ِ بخدا یعنی مهم او در زمان آینده وابسته بحفظ و عصمت حق است که توفیق رفیق او سازد تا مرتکب آن کبیره نگردد وَ مَن عادَ و هرکه بازگردد باستحلال ربوا پس از آنکه آن را خدا حرام گردانید فَأُولئِک َ پس آن گروه مستحلان و ناشنوندگان امر و نهی أَصحاب ُ النّارِ ملازمان دوزخ اند هُم فِیها خالِدُون َ ایشان در آن جاوید خواهند بود زیرا که حلال دانستن ربوا کفرست و کفر موجب خلود باشد در دوزخ یَمحَق ُ اللّه ُ الرِّبا کم و کاست می گرداند خدا مال ربوا را یعنی هر چند فراوان باشد عاقبت آن به نقصان و خسران میکشد إبن عباس رض فرمود که هر چه از آن مال بصدقه دهد یا در راه حج و غزوه نفقه کند پذیرفته نشود

و اینکه کمال نقصان است وَ یُربِی الصَّدَقات ِ و افزونی گرداند خدا صدقها را یعنی هر چند که کم باشد مزد او بسیاری خواهد بود وَ اللّه ُ لا یُحِب ُّ و خدا دوست نمیدارد کُل َّ کَفّارٍ أَثِیم ٍ هر ناسپاسی را که مستحل ربوا بود بزه کاری را که بر ارتکاب ربوا مصر بود إِن َّ الَّذِین َ آمَنُوا بتحقیق آنانکه بگرویدند بامر و نهی وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ و در عمل آوردند اوامر را بموجب فرمان وَ أَقامُوا الصَّلاهَ و بپا داشتند نماز را وَ آتَوُا الزَّکاهَ و بدادند زکوه را لَهُم أَجرُهُم مر ایشان راست مزد ایشان عِندَ رَبِّهِم نزد پروردگار ایشان روز قیامت وَ لا خَوف ٌ عَلَیهِم و ایشانرا ترس نباشد بر آنچه پیش فرستاده اند وَ لا هُم یَحزَنُون َ و ایشان اندوهگین نشوند وقف لازم برای آنکه از عقب گذاشته اند.

صفحه : 98

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه گرویدگان اتَّقُوا اللّه َ بترسید از عذاب خدا وَ ذَرُوا و دست بدارید ما بَقِی َ مِن َ الرِّبا از آنچه مانده است از ربوا إِن کُنتُم مُؤمِنِین َ اگر هستید شما باوردارندگان مر حرمت ربوا را بنی عمر و ثقفی و بنی مغیره مخزومی بربوا با یکدیگر معامله داشتند حضرت رسالت پناه ص روز فتح مکه بحرمت ربوا فتوی داد و بنی عمر و بشرط آنکه ربوای ایشان بر دیگران ثابت باشد و ربوای دیگران از ایشان ساقط شود صلح کردند و بوقت طلب ربوا از بنی مغیره کار بر ایشان سخت گرفتند و ایشان فریاد برآورده گفتند ما چه بدبخت کسانیم که ربوا را از همه مردمان وضع کرده اند ما هنوز بدان بلا گرفتاریم پس قصّه خود را بعرض عتاب بن اسید

که حاکم مکه بود رسانیدند و او صورت حال ماجرای ایشان بجناب نبوت مآب نوشت اینکه آیت نازل شد که دست از ربوا بدارید فَإِن لَم تَفعَلُوا پس اگر نکنید و بقیه ربوا را ترک ننمائید فَأذَنُوا پس آگاه کنید یک دیگر را و آماده باشید بِحَرب ٍ بجنگ کردنی مِن َ اللّه ِ وَ رَسُولِه ِ از خدا و رسول او و حفص رح فاذنوا خواند از اذن که بمعنی علم است یعنی اگر ترک ربوا نه کنید آگاه باشید و بدانید که لایق اید بحرب خدا که آتش است و بحرب رسول که شمشیر اوست وَ إِن تُبتُم و اگر توبه کنید از گرفتن ربوا فَلَکُم پس مر شماراست رُؤُس ُ أَموالِکُم سرمای های اموال شما لا تَظلِمُون َ نه شما ظلم کنید بر مدیون و زیاده از راس المال طلبید وَ لا تُظلَمُون َ و نه بر شما ظلم کنند و از سرمایه چیزی بکاهند بعد از نزول اینکه آیت بنی عمر و گفتند ما را طاقت حرب خدا و رسول نیست و از سود گذشته بسرمایه راضی شدند و بنو مغیره از غایت تنگدستی تا ادراک ثمار مهلت خواستند و بنی عمرو در تحصیل آن تعجیل نموده از امهال و تاجیل ابا میکردند آیت آمد که وَ إِن کان َ و اگر واقع باشد غریم ذُو عُسرَهٍ خداوند دشواری و مفلسی یعنی غریم تنگدست و مفلس باشد فَنَظِرَهٌ پس حکم آن مهلت دادن است إِلی مَیسَرَهٍ تا وقت توانگری و آسانی وَ أَن تَصَدَّقُوا و اگر صدقه دهید بقرض دار مفلس خَیرٌ لَکُم بهتر است مر شما را إِن کُنتُم تَعلَمُون َ اگر دانید شما که آنچه خدا می فرماید متضمن صلاح دو

جهانی و متکفل انجاح جاودانی است وَ اتَّقُوا یَوماً و بترسید از عذاب روز که همه شما تُرجَعُون َ فِیه ِ بازگردیده شوید در آنروز إِلَی اللّه ِ بحساب خدا یا جزا که مقرر کرده است از ثواب و عتاب ثُم َّ تُوَفّی پس تمام داده شود کُل ُّ نَفس ٍ هر نفسی را ما کَسَبَت جزای آنچه عمل کرده باشد از نیک و بد وَ هُم لا یُظلَمُون َ و ایشان یعنی بازگردیدگان بوی ستم کرده نشوند.

صفحه : 99

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای جماعت گرویدگان إِذا تَدایَنتُم چون معامله کنید با یکدیگر بِدَین ٍ بوامی یعنی عقدی بندید از عقود شرعیه که بدل در آن دین باشد إِلی أَجَل ٍ مُسَمًّی تا وقت نام برده و معلوم بتوقیت سنین و شهور فَاکتُبُوه ُ پس بنویسید آنرا در صحیفه که مشتمل باشد بر وصف معامله و اسم معاملین و مبلغ حق و مقدار اجل تا وقت حاجت رجوع بدان کنید وَ لیَکتُب و باید که بنویسد آن وثیقه را بَینَکُم در میان شما کاتِب ٌ نویسنده بِالعَدل ِ بداد و راستی یعنی کم و زیاده نه کند در اجل و مال وَ لا یَأب َ و باید که سرباز نزند کاتِب ٌ هیچ نویسنده تنکیر کاتب بعد از نفی افاده عموم میکند و اینکه کتابت بقول بعضی فرض کفایت است و بقولی فرض عین بشرط فراغ کاتب و قولی آنست که فرض بوده و منسوخ شده لقوله و لا یضار کاتب و گفته اند مستحب است یعنی اولی آنست که ابا نه کند کاتب چون التماس کنند أَن یَکتُب َ آنکه بنویسد وثیقه معامله را کَما عَلَّمَه ُ اللّه ُ همچنانچه بیاموزانید او را خدای تعالی یعنی بدان نوع که

امر شرعی واقع شد فَلیَکتُب بس باید که بنویسد وَ لیُملِل ِ و باید که املا کند کاتب را الَّذِی عَلَیه ِ الحَق ُّ آن کسیکه برویست دین و بزبان خود اقرار کند وَ لیَتَّق ِ اللّه َ و باید که بترسد املا کننده از خدای رَبَّه ُ که پروردگار اوست وَ لا یَبخَس و کم نه کند در وقت اقرار مِنه ُ شَیئاً از ان حق که بر اوست چیزیرا فَإِن کان َ پس اگر باشد الَّذِی عَلَیه ِ الحَق ُّ آن کسیکه بر اوست حق یعنی بر ذمه اوست سَفِیهاً جاهلی بیوقوف یعنی بالغی غیر رشید چون مجانین و مردم مبهوت أَو ضَعِیفاً یا عاجزی ناتوان چون کودک خرد یا پیری نیک رسیده أَو لا یَستَطِیع ُ یا آنکه مطلقا توانائی ندارد و نمی تواند أَن یُمِل َّ هُوَ آنکه املا کند او که مدیون است بجهت آنکه اخرس باشد یا بواسطه آنکه مرض لکنت در زبانش پدید آید یا آنکه بدان لغت که متعارف قوم است گویا نه بود فَلیُملِل پس باید که املای آن حق کند وَلِیُّه ُ ولی یکی ازین ها که گذشت یعنی متولی امر او و آن قیم است مر طفل و مجنون را و و کیل و مترجم غیر مستطیع را و باید که ولی اقرار کند بِالعَدل ِ براستی و انصاف یعنی زیاده و کم املا نه کند وَ استَشهِدُوا و گواه گیرید بر معامله خود شَهِیدَین ِ دو گواه مِن رِجالِکُم از مردمان شما یعنی مسلمانان بالغ آزاد فَإِن لَم یَکُونا پس اگر اینکه دو گواه نباشند رَجُلَین ِ دو مرد یعنی اتفاق نیفتد که دو مرد گواه شوند فَرَجُل ٌ پس یک مرد وَ

امرَأَتان ِ و دو زن گواه شوند و شهادت زنان بی مردمان در بکارت و ولادت و عیوب نسائی در موضع مستور مسموعست و با مردان در حدود و قصاص مطلقا مسموع نیست و در غیر آن از حقوق مالی و غیر مالی چون نکاح و طلاق و عتاق و وکالت و وصیت و امثال آن مقبولست و گواه باید گرفت.

صفحه : 100

مِمَّن تَرضَون َ از ان کسانیکه پسندید و راضی باشید مِن َ الشُّهَداءِ از گواهان پس بیان میکند علت اعتبار عدد را در امرأتین یعنی دو زن برای آن باید أَن تَضِل َّ تا چون فراموش کند إِحداهُما یکی از آن دو زن معامله را که بران گواه بوده فَتُذَکِّرَ پس باید که یاد دهد إِحداهُمَا الأُخری یکی از ایشان آن دیگری را چون بجهت غلبه رطوبت نسیان بر امزجه نسوان غالب است پس دو زن باید که بتذکیر یکی نسیان دیگری زائل گردد وَ لا یَأب َ الشُّهَداءُ و باید که سرباز نزنند گواهان از تحمل شهادت یا آزادی آن إِذا ما دُعُوا چون خوانده شوند برای ادا یا تحمل آن وَ لا تَسئَمُوا و ملول مشوید أَن تَکتُبُوه ُ از آن که بنویسید حق را صَغِیراً در حالتی که خرد باشد آن حق أَو کَبِیراً یا بزرگ یعنی اندک و بسیار آنرا بنویسید إِلی أَجَلِه ِ تا مدتیکه او مقرر شده باقرار مدیون ذلِکُم اینکه کتابت شما أَقسَطُ راست ترست عِندَ اللّه ِ نزدیک خدا وَ أَقوَم ُ و صوابتر لِلشَّهادَهِ مر گواهی دادن را چه کتاب مذکر شهودست وَ أَدنی و نزدیکتر است کتابت أَلّا تَرتابُوا آنرا که بشک نشوید در مقدار حق و

مدّت آن و تعین شهود حق چون رجوع نمائید بکتاب إِلّا أَن تَکُون َ مگر آنکه باشد معامله تِجارَهً حاضِرَهً بازرگانی بحضور تُدِیرُونَها بَینَکُم که می گردانید آنرا یک دیگر

یعنی معامله دست بدست و نقد به نقد فَلَیس َ عَلَیکُم جُناح ٌ تا پس نیست بر شما گناهی أَلّا تَکتُبُوها آنکه نه نویسید آنرا وَ أَشهِدُوا و گواه گیرید إِذا تَبایَعتُم چون خرید و فروخت کنید بنقد و حکم اینکه آیت منسوخ است بآیت فان امن بعضکم بعضا الآیه وَ لا یُضَارَّ کاتِب ٌ و باید که رنج رسانیده نشود نویسنده یعنی او را باکراه و اجبار کتابت نه فرمایند وَ لا شَهِیدٌ و نه گواه را ضرر رسانند بر قبول شهادت چون مانعی داشته باشد اینکه معنی که گفته شد بر تقدیر آنست که یضار فعل مجهول باشد پس اگر معلوم اعتبار کنند منطوقش آنست که باید که کاتب نرنجاند کسی را و وثیقه درست نویسد و از خیانت در کتابت احتراز کند و گواه نیز تحمل شهادت کند و از راستی در نه گذرد و گواهی نپوشد بوقت طلبیدن و بازنگیرد وَ إِن تَفعَلُوا و اگر بکنید ای معاملان اینها که نهی کردم از اضرار کاتب و شهید فَإِنَّه ُ فُسُوق ٌ بِکُم پس آن فعل منهی که گفتم نافرمانی باشد لاحق به شما وَ اتَّقُوا اللّه َ و همه شما بترسید از خدا و فرمان او را خلاف مکنید وَ یُعَلِّمُکُم ُ اللّه ُ و می آموزاند خدای شما را مصالح دین و دنیای شما را وَ اللّه ُ بِکُل ِّ شَی ءٍ و خدا بهمه چیزها عَلِیم ٌ داناست.

صفحه : 101

وَ إِن کُنتُم اگر باشید شما عَلی سَفَرٍ در سفر علی اینجا بمعنی فی است وَ

لَم تَجِدُوا کاتِباً و نیابید کاتبی که ثبت حقوق کند یا نویسنده باشد و ادوات کتابت یافته نشود فَرِهان ٌ مَقبُوضَهٌ پس وثیقه باشد گردهای قبض کرده شده یعنی فراستده فَإِن أَمِن َ پس اگر امین دارد بَعضُکُم بَعضاً برخی از شما برخی را و دل از خیانت او جمع دارد فَلیُؤَدِّ الَّذِی اؤتُمِن َ پس باید که ادا کند آن کس که امین داشته شده است یعنی مدیون أَمانَتَه ُ وام او را و انکار حق نه کند وَ لیَتَّق ِ اللّه َ و باید که بترسد از خدا رَبَّه ُ اعنی پروردگار او در امانت خیانت نه کند وَ لا تَکتُمُوا الشَّهادَهَ و مپوشید گواهی را که پوشیدن آن از گناهان کبائر است وَ مَن یَکتُمها و هر که بپوشد گواهی را فَإِنَّه ُ پس بدرستیکه آثِم ٌ قَلبُه ُ بزه مند و گناهکار است دل او و در اضافت اثم بقلب تنبیه تمام است بر وعید ربانی مرکاتم شهادت را چه جرائم قلبیه سخت تر و غلیظتر است از آثام متعلّقه اعضای ظاهره وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ و خدا بآنچه میکنید از اظهار شهادت و کتمان آن عَلِیم ٌ داناست لِلّه ِ ما فِی السَّماوات ِ مر خدائراست آنچه در آسمانهاست از ستاره و فرشته یا اوراست عوالم روحانیه که استار غیوب و بواطن صفات اند وَ ما فِی الأَرض ِ و آنچه در زمین هاست از ارکان و موالید یا اوراست عوالم جسمانیه که ظواهر اسماء و مظاهر افعال اند وَ إِن تُبدُوا و اگر آشکارا کنید ما فِی أَنفُسِکُم آنچه در نفسهای شماست از عزائم و نیات أَو تُخفُوه ُ یا پنهان دارید آنرا یُحاسِبکُم بِه ِ اللّه ُ شمار می کند خدا شما را

بدان چیز یا خبر میدهد شما را از آن تا دانید که دانای ضمائر و مطلع بر سرائر است آورده اند که حق سبحانه روز قیامت اعمال بنده را بتمام بروی احصا کند از گفتار زبان و کردار اعضا و اندیشه دل فَیَغفِرُ لِمَن یَشاءُ پس بیامرزد بعد از ان احصا مر آنکس را که خواهد بفضل خود وَ یُعَذِّب ُ مَن یَشاءُ و عذاب کند هر کرا خواهد بعدل خود وَ اللّه ُ عَلی کُل ِّ شَی ءٍ و خدا بر همه چیز از غفران و تعذیب قَدِیرٌ تواناست بعضی برانند که اینکه آیت بآیت لا یُکَلِّف ُ اللّه ُ نَفساً إِلّا وُسعَها منسوخست و جمعی گویند محکم است زیرا که قول اصح نزد اصولیان آنست که نسخ بر احکام متعرض شود نه بر اخبار و اینکه آیت خبرست پس منسوخ نشود و نزول آیت لا یکلف اللّه بعد ازین برای آنست تا دانند که مواخذه در خطره نخواهد بود زیرا که در وسع نیست آورده اند که چون اینکه آیت نازل شد صحابه کرام رض از تامل در مضمون آن متألم گشته بیطاقت شدند از صدیق و فاروق و معاذ بن جبل رض و بعضی از اعیان انصار رض اتفاق نمودند که بملازمت حضرت رسالت پناه ص رفته صورت حال بموقف عرض باید رسانید پس ایشان بجناب نبوت مآب آمده گفتند یا رسول اللّه کلفنا من العمل ما لا نطیق به ما را تکلیف کاری کردند که قوّت آن نداریم بلکه چیزی بما فرستادند که طاقت استماع آن نمی آریم حضرت استفسار نمود که آن چه خبر و کدام عمل است گفتند یا رسول اللّه عنان دلها در

قبضه اقتدار و زمام اندیشها در پنجه اختیار ما نیست احیانا خیال معاصی در دل ما می آید و فکر مناهی در خاطر ما خطور مینماید و ما آنرا مکروه میداریم و از قوت بفعل نمی آریم و حق سبحانه می فرماید که یحاسبکم به اللّه اگر ما را بدان بگیرد کار دشوار شود و هیچکس از عهده آن بیرون نیاید سیّد عالم ص فرمود که مگر شما همان میگوئید که بنی اسرائیل گفتند سمعنا و عصینا لا جرم چندین بلیه بر گفتار ایشان متضرع شد، بگوئید سمعنا و اطعنا دلهای اصحاب رض از کلام سید احباب اطمینان تمام یافته گفتند سمعنا قوله و اطعنا امره ببرکت اینکه گفتار کار دشوار ایشان رو به آسانی نهاد و حضرت حق سبحانه در ثنای اینکه امت و سبکساری ایشان اینکه آیت فرستاد که.

صفحه : 102

آمَن َ الرَّسُول ُ گروید و اعتقاد کرد رسول یعنی محمّد بِما أُنزِل َ إِلَیه ِ بدان چیزیکه فرستاده شده است باو مِن رَبِّه ِ از پروردگار او که آن آیات قرآن است و احکام دین و حقوق شرع وَ المُؤمِنُون َ و مومنان نیز امت او بدان منزل گرویدند اما ایمان رسول بتحمل و تبلیغ رسالت بود و ایمان ایشان باقرار و تصدیق پس بجهت تکریم مومنان جمع کرد میان پیغمبر و ایشان در ذکر و فرمود کُل ٌّ همه ایشان از نبی و متابعان آمَن َ بِاللّه ِ گرویده اند بخدا یعنی بوجود ازلی و ابدی و اسمای حسنی و صفات جلال و افعال متقنه و احکام کامله او وَ مَلائِکَتِه ِ و به فرشتگان او که مقربان حضرت کبریااند نه بنات وی و بنو ملح میگویند که ملائکه بنات وی و رسل اند از

حق سبحانه بانبیا و سبب وحی اند برسل وَ کُتُبِه ِ و به کتابهای منزله وی که همه حق است و سخنان اوست غیر مخلوق وَ رُسُلِه ِ و بفرستادگان او که همه پاک و معصوم اند و برگزیده و وحی گذارنده و خواننده براه حق اند لا نُفَرِّق ُ میگویند نبی و مومنان که ما جدا نمی کنیم در ایمان بَین َ أَحَدٍ میان هیچ یک مِن رُسُلِه ِ از رسولان او بلکه بهمه ایمان می آریم بخلاف یهود و نصاری که از روی حسد بعضی را منکراند وَ قالُوا سَمِعنا و گفتند مومنان شنیدیم قول خدا را وَ أَطَعنا و فرمان بردیم مر او را پس بطریق التفات از حضیض غیبت بذروه خطاب برآمده گفتند غُفرانَک َ رَبَّنا می طلبیم آمرزش ترا ای پروردگار ما وَ إِلَیک َ المَصِیرُ و بسوی تو است بازگشت همه و اگر اینکه قول را که در سبب نزول مذکور شد اعتبار کند اینکه آیت را مدنی باید گفت و اهل حدیث متفق اند بر آنکه اینکه آیت و تالی او مکی ست و بی واسطه در شب معراج بر آنحضرت نازل شده چنانچه در صحیح مسلم بروایت إبن مسعود رح وارد است که آنحضرت را در شب معراج سه چیز عطا فرموده اند نمازهای پنجگانه و خواتیم سوره بقره و آنکه گناهان هلاک کننده یعنی کبائر بیامرزند مر کسی را از امت که شرک نیارد بخدا در ینابیع آورده که چون رسول ص بمعراج رفت و بساط کونین را بقدم همّت طی کرده بمنزل قرب رسید مثنوی

سوی عالمی شد که عالم نماند وزو در میان سایه هم نماند

برون آمد از پرده بود خویش نگه کرد بی پرده مقصود خویش

بوقتی که در مقام أَو

أَدنی سلام و کلام الهی در مقابله تحیات حضرت رسالت پناهی واقع شد حق سبحانه خود را ستائش فرمود که آمَن َ الرَّسُول ُ بِما أُنزِل َ إِلَیه ِ مِن رَبِّه ِ چنانچه خواجه عالم ص مناجاتی کرد محتوی بر آنکه مرا شربت اینکه کرامت بی مومنان امت گوارنده نیست حق تعالی فرموده وَ المُؤمِنُون َ کُل ٌّ آمَن َ الآیه حق تعالی پرسید که امت تو در قبول احکام چه می گویند خواجه عالم فرمود قالُوا سَمِعنا وَ أَطَعنا خطاب آمد که من هم بر ایشان سهل کردم لا یُکَلِّف ُ اللّه ُ در رنج نیفگند خدا نَفساً هیچ نفسی را یا نفرماید بکاری إِلّا وُسعَها مگر بمقدار طاقت او لَها ما کَسَبَت و آن نفس را باشد آنچه کسب کند از نیکوئیها وَ عَلَیها مَا اکتَسَبَت و بر وی باشد آنچه بجا آرد از بدیها حضرت ص درین محل بالهام الهی آغاز دعا کرد که رَبَّنا لا تُؤاخِذنا ای پروردگار ما مگیر ما را بعقوبت إِن نَسِینا اگر فراموش کردیم و عملی نیکو از ما فوت شد أَو أَخطَأنا یا خطا کردیم و بی قصد مرتکب مناهی شدیم رَبَّنا ای آفریدگار ما وَ لا تَحمِل و بار مکن عَلَینا بر ما إِصراً بار گران کَما حَمَلتَه ُ همچنانکه بار کردی آنچیز گران را عَلَی الَّذِین َ مِن قَبلِنا بر آن کسانی که پیش از ما بودند یعنی یهود و نصاری که تکالیف شاقه بر ایشان واقع شده بود رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلنا ای خداوند ما و تحمیل مکن بر ما ما لا طاقَهَ لَنا بِه ِ آنچیزیرا که نیست طاقت ما را بآنکه حدیث نفس ست و وسوسه او بقول مفسران که اینکه آیت را مدنی

دانند و ناسخ آیت محاسبه شناسند و بقول دیگر مکیّست مر او استیلای شیطان ست بواسطه غلبه شهوات بر نفس یا شماتت اعدا هرچه بنده را از حق مشغول گرداند و از فرمانبرداری او باز دارد و گفته اند لا طاقه لنا به لغزیدن قدم ست از صراط مستقیم وَ اعف ُ عَنّا و عفو کن و درگذر از ما خطاها و فراموشیهای ما.

صفحه : 103

وَ اغفِر لَنا و بیامرز گناهان ما را وَ ارحَمنا و به بخش بر ما بقبول اطاعتهای ما أَنت َ مَولانا تو کارساز و یاری دهنده مائی فَانصُرنا پس یاری ده ما را و مظفر گردان عَلَی القَوم ِ الکافِرِین َ بر گروه کافران آورده اند که چون معاذ بن جبل رض اینکه سوره را ختم کردی آمین گفتی و در خبرست که حضرت رسالت پناه صلعم اینکه دعا را در شب معراج میگفت و ملائیکه آمین می کردند و حق سبحانه اجابت می فرمود

در باب عیسی ع مناظره بکنند و حضرت ع بعد از ملاقات ایشانرا باسلام دعوت فرمود و ایشان گفتند ما غاشیه اسلام بر دوش و حلقه دین الهی در گوش داریم حضرت فرمود که شما را نسبت بزن و فرزند بجناب الوهیت از اسلام بازداشته است ترسایان گفتند ما در نسبت فرزندی عیسی ع بحق سبحانه محقیم و اگر عیسی ع پسر او نیست پس پدر او کیست رسول ص فرمود در مذهب ما و شما فنای بر خدا روا نیست و خود میدانید که عیسی ع شربت اجل خواهد چشید و دیگر شما اعتراف میکنید که تصویر صورت مسیح در رحم مریم بتقدیر او بود و هم بعقیده شما پروردگار عالم مصور نیست و دیگر خود میگوئید که عیسی ع اکل و شرب داشت و رفتن و آمدن و خواب و بیداری نیز بدو نسبت میکنید و حق سبحانه ازین همه مقدس منزه است ایشان ساکت شدند و از مجلس برخاستند و هشتاد و نه آیت از اوائل اینکه سوره نازل شد و چون نزاع ترسایان تاره در الوهیت عیسی او تاره در نبوّت محمّد واقع شد لا جرم باول سوره ذکر الوهیت حق و حیات و قیومیت او نازل شد بعد از آن در بیان نبوّت فرمود نَزَّل َ فرو فرستاد خدا عَلَیک َ الکِتاب َ بر تو قرآن را بِالحَق ِّ براستی در اخبار و درستی در دلالات مُصَدِّقاً در حالتی که موافق است اینکه کتاب لِما بَین َ یَدَیه ِ مر آن کتاب ها را که پیش از وی بوده و آن موافقت در توحید و نبوّت و معاد و اصول دین ست وَ أَنزَل َ التَّوراهَ وَ الإِنجِیل َ و

فرو فرستاد توریت و انجیل را مِن قَبل ُ پیش از فرستادن قرآن هُدی ً لِلنّاس ِ راه نماینده مر بنی اسرائیل را بطریق حق و درین دو کتاب نفی معبودیت ما سوای اللّه مذکورست و بدین نفی بطلان قول یهود و نصاری در آنچه نسبت بعزیر ع و عیسی ع میگویند ثابت می شود وَ أَنزَل َ الفُرقان َ و فرو فرستاد کتابهای دیگر را جدا کننده است میان حق و باطل در تفسیر کبیر آورده که فرقان معجزه ایست که مقارن انزال کتب بوده و دعوی صادق و کاذب بدان متمیز میشود إِن َّ الَّذِین َ کَفَرُوا بدرستیکه آن کسانیکه نگرویدند بِآیات ِ اللّه ِ به نشانهای قدرت الهی یا آیات قرآنی یا انبیاء که هر یک علامتی اند در طریق اهتدا لَهُم عَذاب ٌ شَدِیدٌ مر ایشانراست عذابی سخت یعنی پیوسته وَ اللّه ُ عَزِیزٌ و خدا غالب است و قادر بر عذاب کفار ذُو انتِقام ٍ خداوند عقاب و غضب بر ایشان.

صفحه : 104

إِن َّ اللّه َ بدرستیکه که خدا لا یَخفی عَلَیه ِ شَی ءٌ پوشیده نمی ماند برو چیزی از کائنات فِی الأَرض ِ وَ لا فِی السَّماءِ در زمین و نه در آسمان بلکه علم الهی محیط است بجمیع معلومات و موجودات و علم عیسی به بعضی از مغیبات حاصل بوده و آن نیز بتعلیم حق بود پس بچنان علم ناقص مستدل نتوان شد بربوبیت او هُوَ آن خدائی که علم او محیط است بهمه موجودات الَّذِی یُصَوِّرُکُم آن کس ست که تصویر می کند شما را فِی الأَرحام ِ در رحمهای مادران شما کَیف َ یَشاءُ بهر نوع که میخواهد دراز و کوتاه و ذکر و انثی و سیاه و سفید و ناقص و کامل و زشت

و زیبا سعید و شقی و قدرت عیسی برین وجه نبوده بلکه در رحم مادر تصویر بافته مصوّر مصوّر خود نتواند بود زیرا که مصوّر مخلوق ست و مخلوق محتاج بخالق و محتاجی خدا را نشاید و خالق همه اللّه ست لا إِله َ إِلّا هُوَ تکریر جهت تقریر وحدانیت ست علی رغم الف انصاری که بثالث ثلاثه قائل اند العَزِیزُ بی همتا و بی مانند الحَکِیم ُ دانای محکم کار هُوَ الَّذِی أَنزَل َ اوست آنکه فرو فرستاد عَلَیک َ الکِتاب َ بر تو قرآن را مِنه ُ بعضی اینکه کتاب آیات ٌ مُحکَمات ٌ نشانهای روشن ست و آیتهای مفصل و مبین که در لفظ و معنی آن هیچ اشکال نباشد هُن َّ آن آیات محکمه أُم ُّ الکِتاب ِ اصل و معظم قرآن ست وَ أُخَرُ و آیتهای دیگر مُتَشابِهات ٌ ماننداند بیک دیگر در ظاهر و ادراک معنی آن بی تامل دست نمی دهد بعضی برانند که محکم آن ست که متحمل یک وجه بیش نباشد و متشابه آنکه احتمال وجوه دارد و شیخ ابو المنصور ماتریدی رح فرموده که عقل بیان محکم میداند و در متشابه بی مدد نقل دخل کردن نمی تواند و گفته اند متشابه حروف مقطعه اند که یهود و نصاری از روی حساب جمل بدان بر مدّت دولت اسلام استدلال می کردند و چون فاتحه هر سوره از مقطعات غیر مکرره در حساب تفاوت بسیار میداشت چنانچه در الم هفتاد و یک ست و المص صد و شصت و یک و الرا دویست و سی و یک است و المر دویست و هفتاد و یک و آنچه طلب می کردند بر ایشان مشتبه گفتند ما بدین ایمان نداریم حق سبحانه فرمود فَأَمَّا الَّذِین َ پس اما آن کسانیکه از جهت تقلید و تعصب فِی قُلُوبِهِم در دلهای ایشان زَیغ ٌ

کجی و تباهی است یا شک در سخن الهی فَیَتَّبِعُون َ پس پیروی می نمایند ما تَشابَه َ آنچیزیرا که لفظ او متشابه و معنی او مشکل ست مِنه ُ از کتاب ابتِغاءَ الفِتنَهِ برای طلب کردن فتنه که شرکست یا تکذیب قرآن یا تلبیس بر جهال چنانچه یهود گفتند اینکه حسابهای مختلف بر ما مشتبه است و غرض آن بود که جاهلان قوم خود را در شک اندازند وَ ابتِغاءَ تَأوِیلِه ِ و دیگر اتباع متشابهات می کنند بجهت طلب تاویل آن بر وفق مدعی و متمنای خود وَ ما یَعلَم ُ تَأوِیلَه ُ و نمیداند تاویل آنچه متشابه است إِلَّا اللّه ُ مگر خدائی که آنرا فرو فرستاده امام سجاوندی رح فرمود که بمذهب اهل سنت و جماعت اینجا وقف لازم ست یعنی بر الا اللّه وقف باید کرد تا راسخان علم که بعد ازین مذکور میشوند در دانستن تاویل داخل نگردند چه بحقیقت جز حق سبحانه بتاویل.

صفحه : 105

رَبَّنا هم قول راسخان علم است و ایشان قومی اند که متاع دانش خود را بزیور عمل بیاراسته میگویند ای آفریدگار ما لا تُزِغ مپیچان و منحرف مساز قُلُوبَنا دلهای ما را از دین حق بَعدَ إِذ هَدَیتَنا پس از آنکه ما را راه راست نمودی وَ هَب لَنا و ببخش ما را مِن لَدُنک َ رَحمَهً از نزدیک خود توفیقی بر استقامت که آن رحمت محض و محض رحمت است یا بما ارزانی دار عصمتی خالی از شک و شبه إِنَّک َ أَنت َ الوَهّاب ُ بدرستیکه توئی بخشنده هر عطیه رَبَّنا ای پروردگار ما إِنَّک َ جامِع ُ النّاس ِ بدرستیکه تو فراهم آرنده همه مردمانی بعد از مرگ ایشان لِیَوم ٍ لا

رَیب َ فِیه ِ برای حساب روزی که هیچ شک نیست در وقوع آن إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدا لا یُخلِف ُ المِیعادَ خلاف نکند وعده که در بعث و نشور فرموده إِن َّ الَّذِین َ کَفَرُوا به تحقیق آنانکه کافر شدند یعنی یهود قریظه و نضیر یا کفار قریش که حضرت رسالت پناه ص را سرزنش می کنند که درو ریش ست و پسران ندارد و خود باموال و اولاد مفاخرت و مکاثرت میکردند لَن تُغنِی َ عَنهُم دفع نکند و باز ندارد از ایشان أَموالُهُم مالهای ایشان که بدان می نازند وَ لا أَولادُهُم و نه فرزندان ایشان که با وجود آنها علم مباهات می افراشتند مِن َ اللّه ِ شَیئاً از عذاب خدا هیچ چیز در دنیا اگر به محنت درمانند و نه در آخرت که ایشان را بسوی مضیق جهنّم رانند وَ أُولئِک َ و آن گروه هُم وَقُودُ النّارِ ایشانند آتش انگیزان دوزخ و عادت اینکه مشرکان یا یهود یا نصاری در تکذیب حضرت رسالت پناه علیه السلام کَدَأب ِ آل ِ فِرعَون َ مانند عادت متابعان فرعون ست در تکذیب موسی وَ الَّذِین َ مِن قَبلِهِم و عادت آن کسان نیز که پیش از فرعونیان بودند چون عاد و ثمود کَذَّبُوا بِآیاتِنا بدروغ داشتند آیتهای ما را یا معجزات انبیاء خود را فَأَخَذَهُم ُ اللّه ُ پس بگرفت ایشانرا خدا بِذُنُوبِهِم بگناهان ایشان از انکار و تکذیب و غیر آن وَ اللّه ُ شَدِیدُ العِقاب ِ و خدای سخت عقوبت است بر کافران قُل لِلَّذِین َ کَفَرُوا بگو ای محمّد ص مر آن کسانرا که کافر شدند از یهود و شماتت کردند در واقعه احد سَتُغلَبُون َ زود باشد که مغلوب میشوید در دنیا بنصرت مومنان بر شما وَ

تُحشَرُون َ إِلی جَهَنَّم َ و جمع کرده شوید در عقبی بسوی دوزخ وَ بِئس َ المِهادُ و بد آرامگاهی ست دوزخ پس خطاب با کفار قریش میفرماید که

صفحه : 106

قَد کان َ لَکُم آیَهٌ بدرستی که بود شما را علامتی و نشانی درست بر نبوّت محمّد ص فِی فِئَتَین ِ التَقَتا در قصّه آن دو گروه که هم روی و هم دیدار شدند در حرب بدر فِئَهٌ تُقاتِل ُ فِی سَبِیل ِ اللّه ِ گروهی کارزار میکنند در راه خدا که لشکر پیغمبر بودند سیصد و سیزده تن و هفتاد و هفت تن مهاجرین و دویست و سی و شش تن انصاری وَ أُخری کافِرَهٌ و گروهی ناگرویده بخدا که لشکر ابو جهل بودند نه صد و پنجاه تن یَرَونَهُم میدیدند مسلمانان ایشانرا یعنی لشکر کفار را مِثلَیهِم دو برابر خود رَأی َ العَین ِ دیدنی آشکارا اگرچه ایشان سه برابر مؤمنان بودند اما خدای تعالی وعده کرده بود که یکی از مؤمنان را بر دو تن از کافران غالب گردانم مائه صابره یغلبوا مائتین درین محل کفار را دو برابر ایشان بدیشان نمود تا بوعده الهی مستظهر شده رو بحرب آرند و بر دشمن غلبه کنند و علامت مذکوره اینکه بود که اندک بر بسیار غالب آمدند و در اخبار آمده است که در میدان حرب مؤمنان را اندک بچشم کافران درآورد تا بر جنگ دلیر شدند و در اثنای حرب مؤمنان را ضعف لشکر ایشان بدیشان نمود تا از خوف مغلوب و منکوب شدند و برین تقدیر فاعل یرون کافران باشند و ضمیر هم راجع به مؤمنان و علامت صحت نبوت اینکه بود وَ اللّه ُ یُؤَیِّدُ و خدا قوّت دهد بِنَصرِه ِ مَن یَشاءُ بیاری کردن

خود هرکرا خواهد إِن َّ فِی ذلِک َ بدرستیکه در تقلیل کثیر و تکثیر قلیل لَعِبرَهً هرآئینه اعتباری هست لِأُولِی الأَبصارِ مر خداوندان بینائیها را مراد بینائی دل است که بصیرت گویند زُیِّن َ لِلنّاس ِ زینت داده شده یعنی آراسته شده است برای مشرکان حُب ُّ الشَّهَوات ِ دوستی آرزوهای نفس مراد مشتهیات است و زینت دهنده حق تعالی بود که خالق افعال و دواعی اوست و تزئین جهت امتحان بندگان باشد و گفته اند مزین شیطان ست که می آراید در چشم حس ّ ایشان اینکه مشتهیات را مِن َ النِّساءِ از زنان که بدترین دام شیطان ایشانند وَ البَنِین َ و پسران که محبوب طباع والدین اند وَ القَناطِیرِ المُقَنطَرَهِ و قنطارهای گرد بر گرد نهاده یا دفین ساخته مِن َ الذَّهَب ِ وَ الفِضَّهِ از زر و سیم قنطار هشت هزار مثقال زر است یا هشت هزار مثقال نقره یا به پری پوست گاوی دینار و درم وَ الخَیل ِ المُسَوَّمَهِ و دیگر اسپان علامت دار مراد آن نشان اسپ است که عیب و هنر او ظاهر میگرداند چون مطلق الیمین و اغر محجّل و امثال آن و گفته اند مسومه اسپ آراسته است با تمام خلقت یا راه وار یا فربه یا ابلق که میل عرب بدان بیشتر بوده وَ الأَنعام ِ و دیگر چهارپایان از شتر و گاو و گوسفند وَ الحَرث ِ و کشت زار یا زمینها برای زرع ذلِک َ اینکه یاد کرده شد و در نظر کفّار آراسته گشته است مَتاع ُ الحَیاهِ الدُّنیا چیزی ست که برخورداری پابند از آن در زندگانی دنیا وَ اللّه ُ و خدا که معبود بحق است عِندَه ُ حُسن ُ المَآب ِ نزدیک اوست

نیکوهای بازگشت حسن المآب جز قرب رب الارباب متصور نیست بیت

ای دل از درگاه جانان رخ متاب زندگی خواهی بجانان اقتراب

چند گردی کوه و صحرا در هوس پیش او آی انه حسن المآب

صفحه : 107

قُل أَ أُنَبِّئُکُم بگو ای محمّد ص آیا خبر دهم شما را ای درویشان صحابه رض بِخَیرٍ مِن ذلِکُم به بهتر ازینها که گفته شد لِلَّذِین َ اتَّقَوا برای آنها که پرهیز کردند از شرک که عامه مومنان باشند یا از ارتکاب فواحش بگذشتند یا متاع دنیا را دست بازداشتند چون اهل صفه مر ایشان راست عِندَ رَبِّهِم نزدیک پروردگار ایشان جَنّات ٌ بوستانهاست که اندکی از ان بهترست از دنیا و آنچه دروست و در حدیث آمده که لموضع سوط من الجنه خیر من الدنیا و ما فیها پس صفت آن بوستانها می کند که تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهارُ میرود از زیر قصور یا اشجار آن بوستان جویهای آب خالِدِین َ فِیها جاوید باشند متقیان در آن بوستانها ذکر خلود جهت آنست که نعمت خلود در آن بخوف انقطاع منغص نگردد وَ أَزواج ٌ و مر ایشانرا جفتهااند از حوری و انسی مُطَهَّرَهٌ پاکیزه از قاذوراتی که نساء دنیا را باشد یا پاکیزه در خلق و خلق وَ رِضوان ٌ مِن َ اللّه ِ و دیگر ایشان را خوشنودی ست از خدا و اینکه از بهشت و نعیم او بهترست وَ اللّه ُ بَصِیرٌ و خدا بیناست بِالعِبادِ به بندگان و احوال ایشان الَّذِین َ متقیان که نازل منازل جنان خواهند بود آنانند که از روی نیاز یَقُولُون َ رَبَّنا میگویند ای پروردگار ما إِنَّنا آمَنّا بدرستی که ما گرویده ایم بآنچه

تو فرمودی فَاغفِر لَنا پس بیامرز برای ما ذُنُوبَنا گناهان ما را امروز خطّ کرم بر دفتر عصیان ما کش بفضل تو وَ قِنا عَذاب َ النّارِ و فردا ما را از عذاب دوزخ نگاهدار الصّابِرِین َ وَ الصّادِقِین َ دیگر صفت ایشان می کند که صبرکنندگانند بر ادای فرائض و سنن یا بر ترک محظورات و شبهات یا در وقت هجوم آفات و بلیات و راستانند در قول و فعل و نیت وَ القانِتِین َ و فرمان بردارانند امر خدا را در پنهان و آشکارا وَ المُنفِقِین َ و نفقه کنندگانند از مال حلال بر اهل استحقاق وَ المُستَغفِرِین َ و آمرزش خواهندگانند بِالأَسحارِ در سحرها که اوقات اجابت دعوات ست یا نماز گذارندگان در ثلث آخر شب یا ادا کنندگان نماز بامداد بجماعت محققان گویند که اهل تقوی صابرانند در کشیدن بار ریاضت و صادقانند در انتهاج مناهج ارادت و قانتانند در سلوک الی اللّه و سیر فی اللّه بی قصور و فتور و منفق صفات و ذوات از روی محبت و مستغفرانند از ذنوب قلوب که توجه ست بغیر حق بیت

گناه آمد شهود ما سوی اللّه ازین نوع گناه استغفر اللّه

و ازین صفات که مذکور شد صبر مبدأ سلوکست و صدق ابتدای تخلّق باخلاق مالک الملوک و قنوت اشتغال بنقص نفس بو الفضول و انفاق سبب تکمیل او در رتبه قبول و مراد از استغفار فنا در توحیدست و تا ستاره هستی سالک در مغرب فنا متواری نشود خورشید بقائی ابد از مطلع فیض ازلی طالع نگردد و ذکر سحر که نزدیک زوال ظلمت شب و ظهور صفای روزست اینکه فائده میدهد که چون

شواهد جبروت بر هیاکل ملک و ملکوت مستعلی شد در شب وجود ما عدا که نمودنی بودست زائل گشته صبح شهود وحدت از افق حقیقت رو نماید و سر اینکه هر کلام تمام اذا اطفا السراج فقد طلع الصبح اینجا چهره کشاید رباعی

لمعه نور قدم چو تافت ز اکوان جمله مرادات محدثات برآمد

صبح وصالش دمید در همه آفاق هر طرف بانگ الصلوه برآمد

در اسباب نزول آورده که دو حبر از احبار شام بمدینه آمده از حضرت پناه سؤال کردند که بزرگترین کلمه و شریف ترین شهادتی در کلام خدا کدام ست اینکه آیت نازل شد که.

صفحه : 108

شَهِدَ اللّه ُ گواهی داد خدا بحق یا حکم کرد یا اعلام نمود یا بیان فرمود أَنَّه ُ آنکه اوست خدا بحق که از روی تحقیق لا إِله َ إِلّا هُوَ هیچ معبودی سزای پرستش نیست مگر او وَ المَلائِکَهُ و فرشتگان نیز بهمین وجه گواهی دادند وَ أُولُوا العِلم ِ و خداوندان علم که مومنان اهل کتاب اند یا جمیع مهاجر و انصار رض یا علمای اینکه امت همین گواهی میدهند قائِماً در حالتی که هر یک از علماء قائم اند بِالقِسطِ بعدل در ادای شهادت یا خدا گواهی داد بوحدانیت خود و او قائم بود بعدل یعنی حاکم براستی و گفته اند شهادت حق نصب دلائل ست بر توحید و شهادت ملائک اقرار بوحدانیت و گواهی علمای ایمان بدان و احتجاج بران و فضیلت علما و شرف ایشان از اقتران شهادت ایشان با شهادت حق معلوم میتوان کرد لا إِله َ إِلّا هُوَ تکرار بجهت تاکیدست و مزید اهتمام بمعرفت ادله توحید

العَزِیزُ قوی ست و غالب یعنی ممتنع است از آنکه لاحق شود بدو توحید موحدی و وصف واصفی مگر بر وجه امر چه همه ماموراند باظهار کلمه توحید الحَکِیم ُ دانا در شهادت بوحدت خود إِن َّ الدِّین َ بدرستی که دین پسندیده عِندَ اللّه ِ الإِسلام ُ نزدیک خدای دین اسلام ست نه یهودیت و نصرانیت وَ مَا اختَلَف َ الَّذِین َ و اختلاف نکردند در آنکه دین اسلام حق ست و محمّد ص پیغمبر بحق آنانکه أُوتُوا الکِتاب َ داده اند بدیشان کتاب یعنی توریت و انجیل إِلّا مِن بَعدِ ما جاءَهُم ُ العِلم ُ مگر پس از آنکه آمد بدیشان دانشی بحقیقت امر یعنی قرآن بدیشان فرود آمد موافق و مصدق کتاب ایشان آنکه ایشان آغاز خلاف کردند بَغیاً بَینَهُم از روی حسد یا جور که در میان ایشان ست یا میل بریاست و بزرگی قوم وَ مَن یَکفُر بِآیات ِ اللّه ِ و هر که نگرود به قرآن یا بمعجزاتی که خدای تعالی محمّد را ارزانی داشته فَإِن َّ اللّه َ پس بدرستیکه خدا سَرِیع ُ الحِساب ِ زود حساب کننده است یعنی زود باشد که ازین عالم بروند و خدای تعالی بعد از حساب ایشان را جزا دهد بر کفر و انکار ایشان فَإِن حَاجُّوک َ پس اگر اینکه جهودان با تو خصومت کنند در دین بعد از اقامت حجت یا نصاری نجران در مقام جدال باشند بواسطه عیسی ع فَقُل أَسلَمت ُ پس بگو در جواب ایشان که تسلیم کردم وَجهِی َ لِلّه ِ روی خود را یعنی خودی خود و گفتار و کردار و نیت و دل خود را سپردم مر خدای را وَ مَن ِ اتَّبَعَن ِ و آنها که پیروی کردند مرا همین کردند که

من کردم وَ قُل و بگو ای محمّد ص لِلَّذِین َ أُوتُوا الکِتاب َ مر آن کسانرا که کتاب بدیشان داده اند یعنی یهود و نصاری وَ الأُمِّیِّین َ و بگو مشرکان عرب را که کتاب نداشته اند أَ أَسلَمتُم آیا اسلام می آرید چنانچه من آورده ام استفهام است بمعنی امر یعنی اسلام آرید فَإِن أَسلَمُوا پس اگر اسلام آوردند و امر حق را انقیاد کردند فَقَدِ اهتَدَوا پس راه یافتند بمقصود کلی و از بادیه ضلالت بمقصد اصلی رسیدند وَ إِن تَوَلَّوا و اگر اعراض کردند و پشت بر اسلام آوردند ترا هیچ ضرر نیست فَإِنَّما عَلَیک َ البَلاغ ُ پس جزین نیست که بر تو پیغام رسانیدن ست و بس وَ اللّه ُ بَصِیرٌ و خدا بیناست بِالعِبادِ به بندگان و تکذیب و تصدیق ایشان.

صفحه : 109

إِن َّ الَّذِین َ یَکفُرُون َ بدرستیکه آن گروه که کافراند بِآیات ِ اللّه ِ بقرآن و محمّد ص یا به حجتهای روشن که بر وحدانیت حق سبحانه واقع ست در کتابهای وی وَ یَقتُلُون َ النَّبِیِّین َ و می کشتند پیغمبران را بِغَیرِ حَق ٍّ بی آنکه کشتن براستی باشد درین سخن تاکیدست چه قتل نبی بحق نمی باشد یعنی ایشان میدانند که بغیر حق می کشتند و اینکه صورت اقبح است از آنکه تصور نه کنند که بحق می کشند از حضرت رسالت پناه ص مروی است که بعد از تلاوت اینکه آیت فرمود که بنی اسرائیل چهل و سه پیغمبر را در یک ساعت از اوّل روز بکشتند پس صد و دوازده کس از زهاد و عباد ایشان برخاستند تا بر ایشان امر معروف و نهی منکر کنند ایشانرا نیز در آخر روز بکشتند چنانچه خدای تعالی میفرماید وَ یَقتُلُون َ الَّذِین َ و میکشتند آنانرا که از

روی حقانیت یَأمُرُون َ بِالقِسطِ میفرمودند بعدل و راستی مِن َ النّاس ِ از مردمان یعنی ما سوای انبیاء فَبَشِّرهُم بِعَذاب ٍ أَلِیم ٍ پس خبر ده ایشان را بعذاب دردناک یعنی وعید ده ایشان را بجای بشارت أُولئِک َ الَّذِین َ آن گروه قاتلان یا اسلاف و اخلاف ایشان آنانند که بی شائبه شبهه حَبِطَت أَعمالُهُم تباه گشت و نیست شد عملهای ایشان که می گفتند ما پذیرنده احکام توریت ایم و بشریعت موسی ع عمل می کنیم فِی الدُّنیا درین سرائی که کس او را نمی ستاید وَ الآخِرَهِ و در ان سرا که ثواب بر آن مرتب نمی شود وَ ما لَهُم مِن ناصِرِین َ و نیست مر ایشان را یاری دهندگان در قیامت که عذاب از ایشان دفع کنند أَ لَم تَرَ آیا نمی نگری إِلَی الَّذِین َ بسوی آنانکه أُوتُوا نَصِیباً داده شده اند بهره را مِن َ الکِتاب ِ از توریت یعنی اندک چیزیرا دانسته اند از ان یُدعَون َ إِلی کِتاب ِ اللّه ِ خوانده می شوند بسوی توریت لِیَحکُم َ بَینَهُم تا حکم کند در میان ایشان در قصّه یهود خبرست که حکم رجم را منکر شدند و در سوره مائده مذکور خواهد شد ان شاء اللّه تعالی و گویند روزی حضرت رسالت پناه ص جمعی از یهود را باسلام دعوت کرد نعمان بن ابی اوفی گفت ای محمّد ص من با تو در حضور علمای دین خود مناظره میکنم حضرت فرمود که آن صحیفه را از توریت که مشتمل بر نعت و صفت من است بیارید و درین محکمه آنرا حکم سازید ایشان ازین قول ابا نموده آیات توریت را حاضر نکردند حق تعالی فرمود که ایشانرا بتوریت میخوانند ثُم َّ یَتَوَلّی پس رو می گردانند فَرِیق ٌ مِنهُم گروهی از ایشان که رؤسای

یهوداند وَ هُم مُعرِضُون َ و ایشان اعراض کنندگانند از حق ذلِک َ اینکه اعراض از حکم توریت مر ایشانرا بِأَنَّهُم قالُوا به سبب آنست که ایشان میگویند لَن تَمَسَّنَا النّارُ نخواهد رسید بما آتش دوزخ إِلّا أَیّاماً مَعدُودات ٍ مگر روزی چند شمرده که هفتست تا چهل وَ غَرَّهُم و فریب داد مر ایشانرا فِی دِینِهِم در کیش ایشان ما کانُوا یَفتَرُون َ آن چیزیکه هستند که برمی بافند از تسهیل عقوبت و شفاعت آبای ایشان مر ایشان را.

صفحه : 110

فَکَیف َ إِذا جَمَعناهُم پس چگونه باشد حال ایشان آنهنگام که جمع کنیم ایشانرا لِیَوم ٍ لا رَیب َ فِیه ِ از برای حساب روز که هیچ شک نیست در وقوع آن وَ وُفِّیَت کُل ُّ نَفس ٍ و داده شد هر نفسی را بتمام ما کَسَبَت جزای آنچه کسب کرده است وَ هُم لا یُظلَمُون َ و ایشان ستم دیده نشوند بنقصان حسنات و زیادتی سیئات عمرو بن عوف رض روایت کرده که در غزوه احزاب حفر خندق میکردند سنگی سخت پدید آمد و صحابه رض از شکستن آن عاجز شده رجوع بر پیغمبر ع نمودند و آنحضرت ص بدان موضع آمده کلند متین بدست مبارک گرفت و بقوت روحانی بل بتائید ربانی چنان ضربتی فرود آورده که از ان سنگ سخت قدری بشکست و برقی از میان آهن و سنگ بجست که از بارقه آن آتش کوههای مدینه روشن شده بحد مدائن رسید و کنگروهای ایوان کسری بنظر حاضران درآمد نوبت دیگر بضربت آنحضرت ص مقداری از ان بریخت و نوری درخشان شد که بروشنائی آن عمارت صنعای یمن ظاهر گشت نوبت سوم لامعه ظهور نمود که قصور قیاصره روم بنظر درآمد صحابه رض

تکبیر فتح گفتند و حضرت رسالت پناه ص فرمود که زود باشد که امت من برین مدائن ظفر یافته کوشکهای حیره بتصرف درآرند و آثار صولت اهل اسلام بر اطراف روم و قسطنطنیه برسد و شقه رایت شریعت من سایه یمن و دولت بر مفارق اهل یمن افکند مؤمنان مبتهج و مسرور شده مراسم شکر الهی بتقدیم رسانیدند و منافقان طرح سخریت و استهزاء افکنده زبان طعن بکشودند که عجب کاری که اینکه مرد از بیم کارزار مشرکان عرب خندق میکند و بمجرد آوازه لشکر دشمن پای از دروازه بیرون نمی نهد و یاران خود را بگرفتن روم و فارس و یمن وعده میدهد حق سبحانه اینکه آیت فرستاد قُل ِ اللّهُم َّ بگو ای محمّد ص که بار خدایا مالِک َ المُلک ِ خداوند پادشاهی و متصرف در آن تُؤتِی المُلک َ عطا میکنی پادشاهی مَن تَشاءُ هرکرا میخواهی وَ تَنزِع ُ المُلک َ و میستانی ملک را مِمَّن تَشاءُ از هر که میخواهی بعضی از مفسران برانند که مراد همین پادشاهی ظاهرست که حق سبحانه زمام جهانداری بقبضه اقتدار هر که میخواهد سپارد و عنان شهریاری از کف اختیار هر که خواهد بیرون می آرد بیت

مفتاح اختیار بدست قضای اوست از هر که خواست بستد و آنرا که خواست داد

و گفته اند ملک نبوت و رسالت ست از بنی اسرائیل بستد و به بنی اسمعیل داد یا ایالت مکه و حوالی آن کفار قریش را از ان محروم ساخته بملازمان عتبه علیه نبویه صلعم حواله فرمود یا ملک روم و فارس و یمن که از ارباب آن انتزاع نموده بدین امت ارزانی داشت و نزد محققان ملک توفیق ست که هرکرا

عطا کرد عزیز دو جهانی شد و از هر که باز گرفت مخذول دو سرا گشت امام احمد رحمه اللّه علیه فرمودند که اینکه ملک قبول دلهاست و دلها در قبضه قدرت خداوند یکتاست هرکرا مقبول قلوب سازد او را بنظرات عنایت صاحب دلانش بنوازد و هر کرا از دلهای درویشان بیندازد بشعلات نیران نکبت و مذلتش بگذارد وَ تُعِزُّ مَن تَشاءُ و ارجمند میسازی هرکرا خواهی بایمان و معرفت چون پیغمبران و متابعان وی وَ تُذِل ُّ مَن تَشاءُ و خوار و بی مقدار میگردانی هرکرا خواهی بکفر و نکبت چون ابو جهل و پیروان وی یا مراد عزت اینکه امت ست باستیلاء بر دیار عرب و عجم و ذلت اهل فارس و روم و غیر ایشان از کفار امم یا عزت اینکه مومنان را بظفر بر یهود و نصاری و ذلت ایشان بقبول جزیه یا قتل و جلا و گفته اند عزت بشرف قناعت ست و ذلت بخست حرص چه استغنای قناعت فقیران را بصدق و عقیدت بر صدر تمکن رساند و تکاپوی حرص توانگران را در صف نعال افکند در تفسیر بصائر آورده که سلطان محمود غزنوی در وقت عزیمت مومنات بزیارت امام مقری غزنوی قدس سره که در زمان خود قطب اولیا بود آمده استدعای فاتحه نمود و همچنان در صف نعال ایستاده از تفسیر تعز من تشاء و تذل من تشاء نکته درخواست فرمود خواجه امام قدس سره جواب داد که روشن ترین وجهی در معنی آیت اینست که ترا با هزار و هفتصد پیل جنگی و پنج هزار فرسنگ ولایت آبادان و صد هزار سوار مکمل بجهت طلب زیادتی

ملک بخانه همچو من گدای آرد و در صف نعال بازدارد و مرا بر اینکه گلیم کهنه و پای برهنه ملک

قناعت بخشید و در صد آزادی جای دهد رباعی

آن کو بقناعت آشنا شد از فیض تعز من تشا شد

و آن کور ره حرص و آز پیمود مقهور تذل من تشا شد

و نزد محققان عزت بشهود لقا و کشف غطاست و ذلّت بحجاب حرمان و بازداشت عطا بِیَدِک َ الخَیرُ بدست تو است بید قدرت تو تحصیل همه نیکوئیها از اعطای ملک و اعزاز مومنان و اگرچه شر نیز چون نزع ملک و اذلال بدست قدرت اوست اما بتخصیص خیر بمقتضای مقام است چه از سبب نزول معلوم شد که کلام مبتنی بر اشارت بر اهل ایمان است و وعده ایشان بفتح اقالیم و کثرت غنایم یا اکتفا کرده باحد الضدین چه از وی ضد دیگر مفهوم میشود چنانچه سرابیل تقیکم الحر یا مراعات ادب کرده است در خطاب چنانچه ابراهیم ع فرمود و اذا مرضت فهو یشفین و حقیقت آنست که شر خالص در عالم نیست بلکه آن امر نسبتی هست چنانچه در مثنوی مولوی معنوی میفرماید مثنوی

بد به نسبت باشد اینکه را هم بدان پس بد مطلق نباشد در جهان

زهر ماران مار را باشد حیات نسبتش با دیگران باشد ممات

یا آنکه خیر وجودی است و شر عدمی و وجود را بعدم آمیزشی نتواند بود لهذا حضرت رسالت پناه ص در بعضی از ادعیه فرمود که الخیر کله بیدک و الشر لیس الیک و صاحب نقد الفصوص خلدت ظلال نواله علی مفارق اهل الخصوص بسر اینکه سخن

ایما مینماید آنجا که در نعت به حضرت خاتم النبیین.

علیه افضل الصلوه من المصلین میفرماید بیت

بلبل شاخسار باغ بلاغ شاهباز نشیمن با زاغ

داشت چشم سرش چو دیده سر روشنائی ز کحل زاغ البصر

چون بنظاره جهان پرداخت هر بد و نیک را که دید شناخت

انچه نیک از خصائص قدم است

و آنچه بد از نقائص عدم ست گفت الخیر کله بیدیک لکن الشر لا یعود الیک إِنَّک َ عَلی کُل ِّ شَی ءٍ بدرستیکه تو بر همه چیز از اعطا و انتزاع و اعزاز و اذلال قَدِیرٌ توانائی.

صفحه : 111

تُولِج ُ اللَّیل َ در می آری شب را فِی النَّهارِ در روز یعنی از وقت نزول آفتاب بنقطه انقلاب شتوی تا زمان حلول آفتاب بنقطه انقلاب صیفی از اجزای شب میکاهی و در اجزای روز می افزائی تا روز که در اول جدی اقصر ایام سنه بود در اول سرطان اطول ایام سال میشود وَ تُولِج ُ النَّهارَ و در می آری روز را فِی اللَّیل ِ در شب یعنی در باقی سنه از اجزای روز کم می کنی و اجزای شب را بدان زیاده می سازی تا شبی که در آخر جوزا اقصر لیالی بود در آخر قوس اطول لیالی میشود وَ تُخرِج ُ الحَی َّ و بیرون می آری زنده را چون حیوانات مثلا مِن َ المَیِّت ِ از مرده که آن نطفه است یا اخراج می کنی مرغ را از بیضه و درخت را از دانه وَ تُخرِج ُ المَیِّت َ و بیرون می آری مرده را چون نطفه و بیضه و دانه مِن َ الحَی ِّ از زنده که آن حیوان و مرغ و درخت ست و گفته اند خبیث را از طیب بیرون می آری یا طیب را از خبیث

یا کافر را از مومن چون کنعان از نوح علیه السلام و مومن را از کافر چون ابراهیم علیه السلام از آزر وَ تَرزُق ُ مَن تَشاءُ و روزی میدهی از خزانه رحمت واسعه هرکرا خواهی بِغَیرِ حِساب ٍ بی شمار یعنی بمرتبه که خلق عدد و مقدار آن ندانند لا یَتَّخِذِ المُؤمِنُون َ باید که فرانگیرند مومنان که دوستانند الکافِرِین َ ناگرویدگان را که دشمنانند أَولِیاءَ دوستان و متولیان امور خود مِن دُون ِ المُؤمِنِین َ بدون از مومنان یعنی دوست مومن جز مومن نشاید پس مومنان باید که کافران را بدوستی نگیرند جمعی از انصار با رؤسای یهود طریق دوستی اختیار کرده بودند و عقد موالات و عهد مواخات در میان آورده حق سبحانه از آن نهی فرموده از روی تهدید گفت وَ مَن یَفعَل ذلِک َ و هر که بکند اینکه دوستی با دشمنان فَلَیس َ مِن َ اللّه ِ پس نیست آنکس از دین خدا فِی شَی ءٍ در چیزی یعنی از دین حق هیچ ندارد إِلّا أَن تَتَّقُوا مگر آنکه بترسید و حذر کنید مِنهُم تُقاهً از ضررهای کافران ترسیدنی و حذرکردنی حکم تقیه در ابتدای اسلام و قبل از استحکام امور دین بوده اما امروز رخصت تقیّه جز در دار الحرب نیست وَ یُحَذِّرُکُم ُ اللّه ُ و می ترساند خدا شما را در ارتکاب مناهی نَفسَه ُ از عذاب نفس خود یعنی عذابی که صادر باشد از محض قهاریت حق سبحانه بی واسطه غیری نفس عبارت ست از ذات چیزی و حقیقت و هویّت او پس هر کجا که لفظ نفس در شان حق سبحانه ایراد کنند مراد ذات او باشد وَ إِلَی اللّه ِ المَصِیرُ و بسوی جزای خداوندست بازگشت همه قُل إِن تُخفُوا

بگو ای محمّد ص که اگر پنهان دارید ما فِی صُدُورِکُم آنچه در سینهای شماست یعنی در دلهای از موالات کفار أَو تُبدُوه ُ یا آشکارا کنید ما فی الضمیر خود را یَعلَمه ُ اللّه ُ خدا آنرا میداند وَ یَعلَم ُ ما فِی السَّماوات ِ و میداند آنچه در آسمانهاست از اصناف علویات وَ ما فِی الأَرض ِ و آنچه در زمین ست از انواع سفلیات وَ اللّه ُ و خدا که علم ذاتی او بدین همه محیط است عَلی کُل ِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ بر همه چیزها تواناست و قدرت او بر همه مقدرات احاطه کرده پس هرچه می کند میداند و مکافات آن میتواند پس نافرمانی مکنید و به ترسید.

صفحه : 112

یَوم َ تَجِدُ از روز که بیابد کُل ُّ نَفس ٍ هر کسی از عمل کنندگان ما عَمِلَت مِن خَیرٍ آنچه کرده باشد از نیکوئی مُحضَراً حاضر گردانیده نزدیک خود یعنی به بیند صحائف حسنات را وَ ما عَمِلَت مِن سُوءٍ و آنچه کرده باشد از بدی تَوَدُّ دوست دارد آن نفس لَو أَن َّ بَینَها آنکه باشد میان او وَ بَینَه ُ و میان آن عمل بد أَمَداً بَعِیداً اندازه دور یعنی نخواهد که مطلقا عمل خود را ببیند وَ یُحَذِّرُکُم ُ اللّه ُ نَفسَه ُ و حذر می فرماید خدا شما را از غضب و عقوبت خود در فتوحات آورده که خدای شما را می ترساند از آنکه در ذات او تفکر کنید بدین تاکید رفع مناسبت می کند میان ذات خود و ذات خلق، ما للتّراب و رب الارباب فرد

چه نسبت ذره را با عین خورشید چه دعوی خاک را با عالم پاک

وَ اللّه ُ و خدا رَؤُف ٌ بِالعِبادِ مهربان است با بندگان خود که مبالغه میکند در تحذیر

ایشان قُل إِن کُنتُم بگو ای محمّد اگر هستید شما ای یهود و نصاری که لاف سخن أنبیاء اللّه و أحبّاؤه در عالم افگنده اید و دعوی می کنید که تُحِبُّون َ اللّه َ دوست میدارید خدا را فَاتَّبِعُونِی پس پیروی کنید مرا یُحبِبکُم ُ اللّه ُ تا خدای شما را دوست دارد وَ یَغفِر لَکُم ذُنُوبَکُم و بیامرزد گناهان شما را وَ اللّه ُ غَفُورٌ و خدا آمرزنده است گناهان کسانی را که بر متابعت من راسخ باشند رَحِیم ٌ مهربان ست بر ایشان برحمت خاصه یا خطاب با قریش ست که میگفتند که ما بتانرا برای خدا دوست میداریم و بشفاعت ایشان نزدیک خدای آسمان امید داریم ایشان را گفت اگر حق را دوست میدارید متابعت حبیب او را فرو نگذارید قُل أَطِیعُوا اللّه َ بگو فرمان برید خدا را در اوامر و نواهی وَ الرَّسُول َ و پیغمبر او را در احکام شرع فَإِن تَوَلَّوا پس اگر برگردند و اعراض کنند از طاعت خدا و رسول فَإِن َّ اللّه َ لا یُحِب ُّ الکافِرِین َ پس بدرستیکه خدا دوست نمیدارد کافران را وضع مظهر در موضع مضمر دلالت بر آن می کند که تولی از طاعت خدا و رسول کفرست إِن َّ اللّه َ اصطَفی آدَم َ بدرستیکه خدا برگزید آدم را که پدر بشرست بتعلیم اسما و سجده ملائکه و ابوّت انبیاء و اصفیاء وَ نُوحاً و نوح را بطول عمر و ترتیب سفینه و نسخ شریعت متقدمه وَ آل َ إِبراهِیم َ و نفس ابراهیم ع را بخلّت و نجات از آتش نمرود و امامت آدمیان و بنای خانه کعبه وَ آل َ عِمران َ و آل عمران را که موسی و هارون ع بودند برسالت و تکلیم عَلَی العالَمِین َ بر عالمیان

زمان ایشان و گفته اند اینکه عمران پدر مریم ست و آل او مریم و عیسی ع بوده اند که خدای تعالی ایشانرا برگزیده مریم را بتقدس و طهارت و عیسی را بکتاب و رسالت ذُرِّیَّهً و همچنین برگزید فرزندان اینکه پیغمبران را بَعضُها برخی از ایشان مِن بَعض ٍ از برخی زاده شده مراد اولاد پسندیده اند از آبای برگزیده وَ اللّه ُ سَمِیع ٌ و خدا شنواست مر اقوال باطله یهود را که گفتند که نحن ابنا اللّه و احباؤه یا مزخرفات نصاری را که نبیره عمران را إبن اللّه گفتند عَلِیم ٌ داناست باغراض فاسده ایشان ازین مقالات آورده اند که عمران نیکمردی بود از اولاد سلیمان ع زنی داشت حنّه نام که خواهر او در نکاح زکریا ع بود وقتی به بیت المقدس رسیده بود و در حالت توجه عبادت آنچه خوش داشت.

در خاطرش گذشت که چه بودی که مرا فرزند بودی و اینجا فرستادمی چون آبستن شد نذر کرد که او را محرر گرداند برای خدای تعالی چون بزاد دختری بود غمناک شد حق تعالی بر شکستگی دل او ترحم فرمود و دخترش که مریم بود بعوض پسر قبول فرمود اینکه است که حق از حکایت او می فرماید

صفحه : 113

إِذ قالَت ِ امرَأَت ُ عِمران َ یاد کن ای محمّد ص چون گفت زن عمران بن ماثان که حنّه بنت فاقوذا بود در وقتی که حامله شد رَب ِّ إِنِّی نَذَرت ُ ای پروردگار من بدرستیکه نذر کردم لَک َ ما فِی بَطنِی برای تو آنچه در شکم من ست مُحَرَّراً آزاد کرده شده از قید تعلقات دنیا تا خاص ترا پرستد و خدمت مسجد تو کند در آن زمان خدمت مسجد قدس

را بزرگ میداشتند و فرزندان را برای آن کار نذر میکردند و در شریعت ایشان بر فرزندان انقیاد والدین در چنین نذرها فریضه بود بعد از نذر حنه شوهر او عمران گفت که ویحک اینکه چیست که کردی شاید که در شکم تو دختر باشد و خدمت مسجد را نشاید بر زبان حنه جاری شد که فَتَقَبَّل مِنِّی پس قبول کن خدایا از من آنچه نذر کرده ام إِنَّک َ أَنت َ السَّمِیع ُ بدرستیکه تو شنوائی سخنی را که در باب نذر گفتم العَلِیم ُ دانائی بقصد من درین نذر که جز رضای تو نخواستم فَلَمّا وَضَعَتها پس آن هنگام که بنهاد بار خود را ضمیر عاید به جنین است یا نذیره قالَت گفت بر سبیل اعتذار و تحسر رَب ِّ إِنِّی وَضَعتُها ای پروردگار من بدرستیکه من نهاده ام آن بار أُنثی فرزنده ماده وَ اللّه ُ أَعلَم ُ و خدای داناترست بِما وَضَعَت بآنچه بار بنهادم و حفص رح وضعت خواند یعنی خدا داناتر بود بآنچه حنه وضع کرد و بقراءت بکر رح اینکه جمله مقوله قول حنه است و بقراءت حفص رح مستانفه من قول اللّه تعالی وَ لَیس َ الذَّکَرُ گفت حنه که نیست فرزند که من طلب کردم برای خدمت کنیسه کَالأُنثی همچون فرزند ماده که بمن داده وَ إِنِّی سَمَّیتُها و بدرستیکه من نام نهادم او را مَریَم َ و معنی اینکه لفظ بر زبان ایشان امه اللّه یعنی کنیزک خدا وَ إِنِّی أُعِیذُها بِک َ و بدرستیکه من در پناه می آورم او را بحضرت تو وَ ذُرِّیَّتَها و فرزندان او را مِن َ الشَّیطان ِ الرَّجِیم ِ از وسوسه دیو سرکش رانده شده یا از مس او، برکت

دعای حنه بروزگار مریم و عیسی رسیده از مس شیطان محفوظ و محروس ماندند و در حدیث آمده که هیچ مولودی نباشد الا که شیطان او را مس کند در وقت ولادت تا آن فرزند فریاد برکشد از مس شیطان الا مریم و پسر او که ازین صورت محروس بودند فَتَقَبَّلَها پس فرا پذیرفت مریم را رَبُّها پروردگار او بِقَبُول ٍ حَسَن ٍ بپذیرفتن نیکو جهت خدمت خانه وَ أَنبَتَها و برویانید او را یعنی نشو و نما داد نَباتاً حَسَناً نشو و نمای نیکو یعنی پرورش یافت بر صلاح و عصمت و سداد و معرفت که چون به نه سالگی رسید بانواع عبادت بر همه احبار غالب شد و گویند پرورش حسن تخلّق او بود باخلاق ربانی القصه مادر او را بعد از ولادت به بیت المقدس آورده سدنه و احبار را گفت خذوا دونکم هذه النذیره فراگیرید اینکه نذر کرده شده را که از آن خداست بزرگان بقبول وی رغبت نمودند و میان ایشان اختلاف افتاد تا وقتی که قرعه زدند بر آن وجه که قلمهای خود را که بدان کتابت توریت میکردند بکنار نهر اردن برده در جوی آب افگندند بشرط آنکه قلم هر کس که بر سر آب آید پرورش مریم بدو متعلق باشد القصه قلم زکریا ع بر روی آب آمد و کفالت مریم بر زکریا مقرر شد وَ کَفَّلَها زَکَرِیّا و فرا سپرد حق تعالی مریم را بزکریا و زکریا علیه السلام او را بخانه برده جهت ارضاع او دایه مقرر فرمود و چون از حد طفولیت درگذشت او را به مسجد آورده غرفه که جز نردبان صعود بر آن میسر

نشدی برای او ترتیب داد و هرگاه که زکریا از تعهد حال او فارغ شدی در غرفه بقفل محکم بسته کلید با خود داشتی و در حفاظت و حراست او باقصی الغایت کوشش نمودی تا مریم بزرگ شد و انوار ولایت بر صفحات احوال او لایح گشت کُلَّما دَخَل َ عَلَیها هرگاه که درآمدی بر مریم-

صفحه : 114

زَکَرِیَّا المِحراب َ زکریا بغرفه که مریم آنجا میبود وَجَدَ عِندَها رِزقاً می یافت نزدیک او روزی که آن میوه تابستانی بود در میان زمستان و محصول زمستانی در فصل تابستانی زکریا که چند نوبت اینکه صورت معائنه دید قال َ یا مَریَم ُ گفت ای مریم أَنّی لَک ِ هذا از کجاست ترا اینکه میوه در غیر وقت او قالَت هُوَ مِن عِندِ اللّه ِ گفت مریم اینکه رزق که می بینی از نزدیک خداست إِن َّ اللّه َ یَرزُق ُ مَن یَشاءُ بدرستیکه

که خدا روزی میدهد هرکرا میخواهد بِغَیرِ حِساب ٍ بیشمار از جهت کثرت یا بغیر استحقاق مرزوق

هُنالِک َ در آن وقت که زکریا ثمره تازه دید در غیر هنگام طمعش افتاد با وجود کبر سن بوجود فرزندی پس در همان محراب دَعا زَکَرِیّا رَبَّه ُ بخواند زکریا پروردگار خود را قال َ رَب ِّ هَب لِی گفت ای پروردگار من ببخش مرا مِن لَدُنک َ ذُرِّیَّهً طَیِّبَهً از نزدیک خود فرزندی پاک از آلائش گناه إِنَّک َ سَمِیع ُ الدُّعاءِ بدرستیکه تو از کرم شنونده دعای یعنی اجابت کننده آنی فَنادَته ُ المَلائِکَهُ پس ندا کردند او را فرشتگان و گویند همین جبرئیل بوده و بجهت تعظیم او را بطریق جمع یاد کرد وَ هُوَ قائِم ٌ و حال آنکه زکریا ع ایستاده بوده یُصَلِّی فِی المِحراب ِ نماز میگذارد در محراب مریم

یا در محرابی که داشت أَن َّ اللّه َ بدرستیکه خدا یُبَشِّرُک َ بِیَحیی مژده میدهد ترا بفرزندیکه نام او یحیی ست و معنی یحیی آنست که نام پدر بدو زنده باشد یاد دین پدر بدو زندگی یابد مُصَدِّقاً در حالتی که اینکه فرزند باور کننده باشد و ایمان آرنده بِکَلِمَهٍ بعیسی که او کلمه است یعنی عیسی را کلمه ازین جهت گفته شد که بی پدر او تولد شد و بکلمه کن پیدا شد مِن َ اللّه ِ از نزدیک خداوند تعالی آورده اند که اوّل کسیکه بعیسی ایمان آورد یحیی بود علی نبینا و علیه السّلام و دیگر صفت یحیی اینکه است وَ سَیِّداً و مهتری به حلم و علم و تقوی که شرائط سیادت است آراسته وَ حَصُوراً و باز ایستاده از زنان یا خود را باز دارنده از لهو و لعب وَ نَبِیًّا مِن َ الصّالِحِین َ و پیغمبری ناشی شده از شایسته حالان یعنی زکریا و آبای او صالح آن باشد که حقوق خالق و خلائق بر وجهی ادا کند که باید و شاید و چون زکریا را به چنین فرزندی بشارت دادند قال َ رَب ِّ گفت ای پروردگار من أَنّی یَکُون ُ لِی غُلام ٌ از کجا باشد مرا پسری وَ قَد بَلَغَنِی َ الکِبَرُ و بدرستیکه فرا رسیده است مرا پیری و بزرگ سالی وَ امرَأَتِی عاقِرٌ و زن من ایشاع و او خواهر مادر مریم بوده نازاینده است آیا ما را جوان میسازی یا در همین پیری فرزندی میدهی قال َ گفت خدایا جبرئیل گفت بفرمان خدا کَذلِک َ همچنین برین حال که هستید از پیری اللّه ُ یَفعَل ُ ما یَشاءُ خدا میکند آنچه میخواهد بر وفق عادت و

خلاف آن.

صفحه : 115

قال َ رَب ِّ اجعَل لِی آیَهً گفت زکریا ای پروردگار من ظاهر گردان برای من نشانه که مرا از حمل ایشاع بولد خبردار کند قال َ آیَتُک َ گفت جبرئیل که خدا میگوید نشانه تو أَلّا تُکَلِّم َ النّاس َ آنست که سخن نه گوئی یعنی قادر نباشی بر سخن گفتن با مردمان ثَلاثَهَ أَیّام ٍ سه شبانه روز إِلّا رَمزاً مگر آنکه اشارت کنی بچشم یا سر یا دست یا بر زمین نویسی وَ اذکُر رَبَّک َ کَثِیراً و یاد کن پروردگار خود را بسیار وَ سَبِّح بِالعَشِی ِّ وَ الإِبکارِ و تسبیح گویی او را در شبانگاه و بامداد و باقی قصّه زکریا در سوره مریم خواهد آمد ان شاء اللّه تعالی وَ إِذ قالَت ِ المَلائِکَهُ و یاد کن آن زمانی را که گفت جبرئیل یا جمعی از ملائکه بمشافهه گفتند یا مَریَم ُ ای پرستار خدا إِن َّ اللّه َ اصطَفاک ِ بدرستیکه خدا ترا برگزید برای طاعت و عبادت یا قبول کرد ترا بخدمت یا پرورش داد ترا به عصمت وَ طَهَّرَک ِ و پاک ساخت ترا از لوث شرک یا از قاذوراتی که نسا را باشد چون حیض و نفاس یا از خصال ذمیمه و عادت قبیحه وَ اصطَفاک ِ تکرار از برای تاکیدست یعنی و بی شبه ترا برگزید عَلی نِساءِ العالَمِین َ بر زنان عالمیان یا آنکه ترا بی شوهر فرزند دهد و به نفخه جبرئیل علیه السلام مخصوص گرداند یا مَریَم ُ اقنُتِی لِرَبِّک ِ ای مریم فرمانبرداری کن مر آفریننده و پرورنده خود را وَ اسجُدِی و سجده کن خدا را وَ ارکَعِی

مَع َ الرّاکِعِین َ و رکوع آر با رکوع آرندگان مریم را حکم بود که نماز با جماعت بگذارد باحبار بیت المقدس ذلِک َ اینها که ذکر کرده شد آیتها از حدیث مریم و زکریا و یحیی مِن أَنباءِ الغَیب ِ از اخبار پوشیده است که ما بجهت اخبار اعجاز تو ای محمّد علیه السّلام نُوحِیه ِ إِلَیک َ وحی میکنیم و بزبان جبرئیل بتو فرستیم وَ ما کُنت َ و نبودی تو ای محمّد لَدَیهِم نزدیک احبار بیت المقدس إِذ یُلقُون َ أَقلامَهُم آن هنگامیکه انداختند از برای قرعه قلمهای کتابت خود را در جوی اردن تا بدانند أَیُّهُم یَکفُل ُ مَریَم َ که کدام است از ایشان که پابند شود بتعهد مریم وَ ما کُنت َ لَدَیهِم و نبودی تو نزدیک ایشان إِذ یَختَصِمُون َ آن وقت که مخاصمت میکردند برای کفالت مریم-

صفحه : 116

إِذ قالَت ِ المَلائِکَهُ دیگر یاد کن آنرا که گفتند فرشتگان و اصح آنست که جبرئیل علیه السلام گفت یا مَریَم ُ إِن َّ اللّه َ یُبَشِّرُک ِ بِکَلِمَهٍ مِنه ُ ای مریم بدرستیکه خدا مژده میدهد ترا بکلمه ازو مراد حضرت عیسی علیه السلام است و او را کلمه از ان گفت که بکلمه کن حاصل شد بی پدر اگرچه هر مخلوقی از بنی آدم بواسطه اینکه کلمه آفریده شده است اما آن سبب متعارف که والد باشد مفقود است در حق عیسی لا جرم اضافت حدوث او بکلمه اکمل و اتم تواند بود اسمُه ُ المَسِیح ُ عِیسَی ابن ُ مَریَم َ نام آن کلمه مسیح لقب ست و عیسی اسم تقدیم لقب بر اسم از وجه تعظیم باشد چنانچه گوئیم نام پیغمبر ما مصطفی محمّد ص است صلی اللّه علیه و سلّم و علی جمیع الانبیاء و المرسلین مسیح

به عبری مشیحا باشد یعنی مبارک وَجِیهاً فِی الدُّنیا روشناس و تمام قدر در دنیا بطاعت یا به نبوّت یا بمحافظت یا به مخلوق شدن بی پدر یا برفع آسمان یا بنصرت دین محمدی ص در آخر الزمان یا بقتل دجّال وَ الآخِرَهِ و در آخرت بشفاعت یا بعلو درجه وَ مِن َ المُقَرَّبِین َ و از نزدیک گردانیده شدگان ست بکرامت خدا وَ یُکَلِّم ُ النّاس َ و سخن میگوید اینکه فرزند با مردمان فِی المَهدِ در کنار تو که بجای مهد باشد او را یا در زمان صغر بوقتی که شایسته گهواره بود وَ کَهلًا و سخن گوید اینکه فرزند با مردمان در وقتی که کهل باشد یعنی دو نوع و کلام او در مهد معجزه بود و در کهولت دعوت وَ مِن َ الصّالِحِین َ و از انبیای شایسته است قالَت رَب ِّ گفت مریم از روی استفهام یا بطریق استعظام که ای پروردگار من أَنّی یَکُون ُ از کجا و بر چه وجه باشد لِی وَلَدٌ مرا فرزندی وَ لَم یَمسَسنِی بَشَرٌ و حال آنکه مرا مس نکرده است هیچ بشری و اینکه خارجست از عادت که بی شوهر از زنی فرزند آید قال َ کَذلِک ِ گفت جبرئیل بر همین حال که تو هستی بی مساس بشری اللّه ُ یَخلُق ُ ما یَشاءُ خدا می آفریند آنچه میخواهد إِذا قَضی أَمراً چون حکم کند کاری را فَإِنَّما یَقُول ُ لَه ُ پس جز اینکه نیست که گوید مر آن چیزی را که معلوم اوست کُن فَیَکُون ُ بباش پس بباشد گفته اند لفظ کن اخبار است از سرعت تکوّن اشیا بتکوین او یعنی

هست کردن خلق برو دشوار نیست چنانچه قادرست بر خلق اشیا و باسباب و مواد همچنان قدرت دارد بر آفریدن اشیا بی سببی و ماده بیت

آنکه از وی پدید گشت سبب بی سبب آفریدنش چه عجب

قدرتی را که عجز نیست در آن هست ازین نوع کارها آسان

وَ یُعَلِّمُه ُ الکِتاب َ و بیاموزد او را خدا کتابهای فرو فرستاده پیش از آن چون صحف شیث و ابراهیم و جز آن وَ الحِکمَهَ و علم حلال و حرام که حکمت شریعت است وَ التَّوراهَ وَ الإِنجِیل َ و تعلیم دهد او را توریت و انجیل تخصیص آن از کتب منزله جهت تفضیل است.

صفحه : 117

وَ رَسُولًا و گرداند او را فرستاده بحق إِلی بَنِی إِسرائِیل َ بسوی فرزندان یعقوب پس سخن گوید عیسی علیه السلام بایشان أَنِّی قَد جِئتُکُم به آنکه تحقیق من آمده ام بشما بِآیَهٍ مِن رَبِّکُم بعلامتی از نزد پروردگار شما و آن علامت گواه رسالت من ست و مراد از آیت جنس است نه فرد زیرا که پنج آیت ذکر میکند اول أَنِّی أَخلُق ُ لَکُم مِن َ الطِّین ِ بدرستیکه من می سازم و تصویر میکنم برای شما از گل کَهَیئَهِ الطَّیرِ مانند شکل مرغی فَأَنفُخ ُ فِیه ِ پس میدمم نفس خود را در ان مرغ از گل ساخته فَیَکُون ُ طَیراً پس میگردد آن گل مصور مرغی زنده پروازکننده بِإِذن ِ اللّه ِ بامر خدایا بمشیت او گویند بشکل خفاش مرغی از گل میساخت و بر دست گرفته نفس درو میدمید بقدرت ربانی طیران آغاز می کرد و میان زمین و آسمان بپرواز می آمد و گفته اند که در نظر مردم می پرید و چون از نظر خلق غائب میشد مرده بر زمین می افتاد علامت دوم

وَ أُبرِئ ُ الأَکمَه َ و بری میگردانم نابینای مادرزاد را از علت او علامت سوم وَ الأَبرَص َ و پاک میسازم شخصی را که بعلت برص مبتلا باشد از مرض او علامت چهارم وَ أُحی ِ المَوتی و زنده میکنم مردگانرا بِإِذن ِ اللّه ِ بفرمان خدا تکرار اینکه کلمه برای دفع توهم الوهیت ست زیرا که وقوع احیا از مخلوق صورت نه بندد و مفسران برانند که عیسی علیه السلام چهار مرده زنده کرده یکی از ایشان سام بن نوح بود علیه السلام که قریب چهار هزار سال از موت او گذشته بود علامت پنجم وَ أُنَبِّئُکُم و خبر میدهم شما را بِما تَأکُلُون َ بآنچه شما میخورید وَ ما تَدَّخِرُون َ و آنچه ذخیره میکنید فِی بُیُوتِکُم در خانهای شما مشهور آنست که در مکتب با کودکان گفتی که آبا و امهات شما فلان طعام خورده اند برای شما فلان چیز نهاده اند و ایشان بخانه آمدندی و کیفیت ماکولات و مدخرات بازگفتندی إِن َّ فِی ذلِک َ بدرستیکه درین پنج معجزه لَآیَهً لَکُم هرآئینه علامتی ست مر شما را و دلالتی بر صدق مدعا من إِن کُنتُم مُؤمِنِین َ اگر هستید شما باوردارندگان که اینکه معجزه است یا ایمان آورندگان که من پیغمبرام وَ مُصَدِّقاً و آمده ام بشما باوردارنده لِما بَین َ یَدَی َّ مر آن چیز را که پیش از من بوده مِن َ التَّوراهِ آن که کتاب موسی است و من تقریرکننده شبهات آنم وَ لِأُحِل َّ لَکُم و دیگر برای آن آمده ام تا حلال کنم بر شما بَعض َ الَّذِی برخی از آنها که در شریعت موسی ع حُرِّم َ عَلَیکُم حرام کرده شده بود بر شما چون شحوم غنم و بقر و بعضی مرغان و ماهیان و

تعظیم روز شنبه بردارم وَ جِئتُکُم و آمده ام بشما بِآیَهٍ مِن رَبِّکُم به نشانی از پروردگار شما مراد معجزات و دلائل است و ایراد آیت بلفظ واحد تنبیه است بر آنکه همه در دلالت حکم یک آیت دارند فَاتَّقُوا اللّه َ پس بترسید از خدا در مخالفت امر من وَ أَطِیعُون ِ و مرا فرمان برید در قبول دعوت حق.

صفحه : 118

إِن َّ اللّه َ رَبِّی بتحقیق که خدا پروردگار من وَ رَبُّکُم و آفریدگار شماست فَاعبُدُوه ُ پس بپرستید او را هذا صِراطٌ مُستَقِیم ٌ این ست راه راست و رساننده بمنزل مقصود فَلَمّا أَحَس َّ عِیسی پس آنهنگام که دریافت عیسی مِنهُم ُ الکُفرَ از یهود کلمه که دلالت کرد بر کفر ایشان و آن اجتماع بود در مشاورت بر قتل وی، چون عیسی آغاز دعوت کرد جهودان بقصد وی برخاستند عیسی علیه السلام فرار نمود، از ولایت شام بجانب مصر رفت و بر لب دریای نیل جماعتی صیادان دید که ماهی میگرفتند عیسی با ایشان گفت بیائید تا بهتر ازین صیادی پیش گیریم گفتند آن کدام است فرمود که بیائید تا دام توجه در لجه توحید افگنیم اگر اینجا شکار ماهی میکنید آنجا شکار ارنا الاشیاء کما هی بکنید در معالم آورده که عیسی علیه السلام گفته بیائید تا مردمانرا صید کنیم گفتند تو کیستی گفت منم عیسی بن مریم عبد اللّه و رسوله، ایشان بوی ایمان آوردند بعد از آن قال َ مَن أَنصارِی إِلَی اللّه ِ گفت عیسی کیانند از شما یاران من در کار خدا تا وقتی که نصرت الهی در رسد قال َ الحَوارِیُّون َ گفتند حواریان یعنی اینکه جماعت صیادان و گویند حواریان گاذران و رنگریزان بودند و معنی

حواری خاصه و برگزیده باشد اینکه خاصگان در جواب عیسی فرمودند که نَحن ُ أَنصارُ اللّه ِ ما یاران خدائیم یعنی نصرت کنندگان دین وی آمَنّا بِاللّه ِ بگرویده ایم بخدا وَ اشهَد بِأَنّا مُسلِمُون َ و تو ای عیسی گواه باش بآنکه ما گردن نهادگانیم دین خدا را پس آغاز دعا کردند رَبَّنا آمَنّا ای پروردگار ما ایمان آورده ایم بِما أَنزَلت َ بآنچه فرو فرستاده بعیسی یعنی انجیل وَ اتَّبَعنَا الرَّسُول َ و پیروی کردیم فرستاده ترا یعنی عیسی ع فَاکتُبنا مَع َ الشّاهِدِین َ پس بنویس ما را بقلم کرم عمیم در جریده احسان قدیم با آنها که گواهانند ترا بوحدانیت و انبیای ترا بتصدیق و گفته اند که کتابت بمعنی جمع ست و مراد از شاهدین امت بزرگوار سید مختار ع و معنی دعای حواریان اینکه بود که خدایا جمع کن میان ما و امت محمّد که ببرکت آنحضرت از همه امتان اکمل اند و افضل و بحکم نحن الآخرون السابقون حلوای آخراند و نمک اول بیت

ای ختم پیغمبران مرسل حلوای پسین و ملح اول

نظم پیشوای ماست صدر المرسلین امتان اوست بدر المومنین

هست از پیغمبران او خوبتر امت او از همه محبوبتر

وَ مَکَرُوا و مکر کردند آن کسانیکه عیسی از ایشان احساس کفر کرده بود بران وجه که جمعی را برانگیختند که هر جا که عیسی را به بینید بغته بکشید و اصح آنست که بانواع حیل عیسی را بدست آوردند و در خانه محبوس ساخته شب همه شب پاس داشتند و علی الصباح مجتمع گشته مهتر خود را که یهودا نام داشت بدرون خانه فرستادند تا عیسی را بیرون آرد حق سبحانه تعالی در آن شب عیسی را بآسمان برده بود و

همین که یهودا در آنخانه درآمد عیسی را ندید و حق سبحانه شبیه عیسی علیه السلام برو افگند چون بیرون آمد و خواست که بگوید عیسی درینجا نیست در وی آویختند و هر چند گفت من فلان کسم و استغاثه کرد بجائی نرسید و از دارش درآویخته تیرباران کردند این ست که خدای تعالی فرمود که ایشان مکر کردند وَ مَکَرَ اللّه ُ و خدای تعالی جزای مکر بدیشان رسانید تا یار خود را بخواری تمام بکشتند وَ اللّه ُ خَیرُ الماکِرِین َ و خدا بهترین مکافات کنندگانست اهل مکر را.

صفحه : 119

إِذ قال َ اللّه ُ یاد کن آنرا که گفت خدا یا عِیسی إِنِّی مُتَوَفِّیک َ ای عیسی بدرستیکه من فراگیرنده توام از دنیا وَ رافِعُک َ إِلَی َّ و بردارنده توام بسوی خود یعنی بمقر ملائکه خود وَ مُطَهِّرُک َ و پاک کننده و نجات دهنده توام مِن َ الَّذِین َ کَفَرُوا از قصد و مکر آن کسانیکه کافر شدند بتو وَ جاعِل ُ الَّذِین َ اتَّبَعُوک َ و گرداننده آن کسانم که متابعت تو کردند یعنی مومنان از امت تو فَوق َ الَّذِین َ کَفَرُوا بالای آنان که کافر شدند بتو یعنی یهود و اینکه فوقیّت بدان بود که نصاری غلبه کردند بر یهود بحجت و برهان در اثبات رسالت عیسی یا غالب شدند بر ایشان بشمشیر بواسطه معاونت قیاصره و پیوسته ترسایان بر جهودان غالب خواهند بود إِلی یَوم ِ القِیامَهِ تا روز رستخیز ثُم َّ إِلَی َّ مَرجِعُکُم پس بسوی من ست بازگشت همه شما یعنی عیسی و متابعان و منکران او فَأَحکُم ُ بَینَکُم پس حکم کنم براستی میان شما فِیما کُنتُم فِیه ِ تَختَلِفُون َ در آن چیز که شما هستید در وی اختلاف میکنید یهود موسی را تصدیق میکنند

و عیسی و محمّد ص را منکراند و نصاری عیسی ع و موسی ع را تصدیق میکنند و به محمّد ص و علی جمیع الانبیاء نمیگروند و بثالث ثلاثه قائل میشوند و مومنان میگویند اللّه تعالی یکی ست و موسی ع و عیسی ع و محمّد ص فرستادگان اویند بحق پس خدای تعالی فرمود که به نسبت اینکه طوائف حکم کنم فَأَمَّا الَّذِین َ کَفَرُوا پس آنانکه کافر شدند یعنی یهود و نصاری فَأُعَذِّبُهُم پس عذاب کنم ایشانرا عَذاباً شَدِیداً عذاب سخت فِی الدُّنیا اینکه سرای بقتل و سبی و لزوم جزیه بخواری وَ الآخِرَهِ و در ان سرای بانواع عقوبات و خلود در دوزخ وَ ما لَهُم مِن ناصِرِین َ و نیست مر اینکه کافران را از یاران و نصرت دهندگان در منع عذاب از ایشان وَ أَمَّا الَّذِین َ آمَنُوا و اما آن کسانیکه ایمان آوردند یعنی امت محمّد ص وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ و عمل صالح کردند فَیُوَفِّیهِم پس ما بتمام بدهیم ایشان را و حفص یوفیهم خواند یعنی خدا بدهد أُجُورَهُم مزدهای ایشان در دنیا به نیک نامی و در عقبی بدرست کامی وَ اللّه ُ لا یُحِب ُّ الظّالِمِین َ و خدا دوست نمیدارد ستمکاران را ذلِک َ اینکه کلام که مذکور شد در قصص انبیاء نَتلُوه ُ عَلَیک َ میخوانیم آنرا بر تو مِن َ الآیات ِ و آن از علامات نبوت و دلائل رسالت است وَ الذِّکرِ الحَکِیم ِ و از یاد کردنی است محکم از تطرق خلل و تعرض زلل یعنی قرآن آورده اند که بعد از بیان قصّه عیسی نصاری نجران زبان اعتراض گشاده گفتند ای محمّد ص تو چرا عیسی را دشنام میدهی و نام بندگی برو می نهی خواجه عالم فرمود عیاذا

باللّه که نام عبد اللّه مر عیسی دشنام باشد او بنده ایست فرستاده خدای ما و کلمه ایست القا کرده شده به بتول عذرا ایشان را آتش غضب برافروخت و گفتند هیچ آفریده دیده باشد از انسان که بی پدر مخلوق گردد حق تعالی آیت فرستاد.

صفحه : 120

إِن َّ مَثَل َ عِیسی بتحقیق صفت عیسی و شان غریب او عِندَ اللّه ِ نزدیک خدا یعنی در علم و قدرت او که انسانی بی پدر بیافریند کَمَثَل ِ آدَم َ همچون صفت آدم ست و شما تصدیق میکنید که او بی پدر و مادر مخلوق شد و حال آنکه او را إبن اللّه نمیگوئید پس شخصی که از مادر بی پدر در وجود آید چگونه او را پسر خدا میخوانید و گفته اند مماثلت مشارکت است به بعضی اوصاف پس عیسی مثل آدم است در احد الطرفین که عدم اب است یا در آنکه موجودی است خارج از عادات مستمره و امام قشیری قدس سره میفرماید که تخصیص کرد و هر دو را بتطهیر روح ایشان از مرور بر ممر اصلاب و بحقیقت وجه مماثلت ظهور هر دو پیغمبرست بمحض قدرت بر وجه خرق عادت پس بیان ایجاد آدم میکند خَلَقَه ُ مِن تُراب ٍ بیافرید خدا قالب او را از خاک ثُم َّ قال َ لَه ُ پس گفت مر آن قالب مصور مستوی را که بحکم من کن بباش زنده بروح فَیَکُون ُ پس به بود و تنبیهه میفرماید که خاک را گفتم آدم باش و باد را گفتم عیسی باش الحَق ُّ اینکه خبر که از عیسی گفته شد درست و راست است و پیغامی ست رسیده مِن رَبِّک َ از پروردگار تو بتو فَلا تَکُن مِن َ المُمتَرِین َ پس مباش از شک آرندگان مرا

و تاکیدست بر زیادتی یقین و ثبات بر آن و اصح آنست که ظاهر خطاب متوجه حضرت پیغمبرست اما مقصود بخطاب امت آن حضرت اند یعنی ای مومنان شما مباشید از آن جماعت که شک دارند در آنکه مثل عیسی چون مثل آدم ست و در گمان میفتید چون نصاری که در ظلمت ظن و تخمین مانده اند و لمعه نور اینکه تمثیل را مشاهده نه کردند مثنوی

ز اسرار یقین حرفی نخواندند بزندان گمان محبوس ماندند

بدینسان گشته ظاهر آفتابی پس دیده ایشان حجابی

چه بیند چشم نابینا ز خورشید چه داند دیو سرّ جام جمشید

فَمَن حَاجَّک َ پس هر که خصومت کند با تو و مجادله نماید فِیه ِ در باب عیسی مِن بَعدِ ما جاءَک َ پس از آن که آمد بتو مِن َ العِلم ِ از دانستن عیسی که رسول و بنده است فَقُل تَعالَوا پس بگو ایشان را که بیائید تا از برای مباهلت نَدع ُ بخوانیم أَبناءَنا وَ أَبناءَکُم پسران ما و پسران شما را وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُم و زنان ما و زنان شما را وَ أَنفُسَنا وَ أَنفُسَکُم و نزدیکان ما و نزدیکان شما را ثُم َّ نَبتَهِل پس جهد کنیم در تضرع و دعایا طلب لعنت کنیم بر یکدیگر فَنَجعَل لَعنَت َ اللّه ِ پس به کنیم لعنت خدای را عَلَی الکاذِبِین َ بر دروغ گویان یعنی نفرین کنیم بر اهل کذب چون اینکه آیت نازل شد حضرت رسالت پناه وفد نجران را طلبیده گفت هر چند ما در حجت می افزائیم شما در عناد و منازعت می افزائید اکنون بیائید تا بمباهلت مشغول شویم تا صادق از کاذب و محق از مبطل ممتاز گردد و نصاری بدان صورت راضی شده زمان و

مکان مقرر ساختند در روز دیگر حضرت رسالت پناه ص حسین ع را برداشته و دست حسن ع گرفته و فاطمه ع زهرا رض از عقب و علی مرتضی کرم اللّه وجه همراه، بعد از آن روان شدند و خواجه عالم با ایشان فرمود که چون من دعا کنم شما آمین گوئید از آن جانب ترسایان بعد از تاملات فراوان از مباهله پشیمان شده صلاح کار خود در صلح دیدند و با اینکه همه در برابر پیغمبر ص صف برکشیدند چون مهتر ایشان حضرت سیّد عالم ص را باهل بیت بدید فریاد برکشید و گفت که ای یاران از مباهله اینکه بزرگواران بپرهیزید بخدائیکه من رویهای ایشان می بینم که اگر از خدا در خواهند کوهها را از موضع آن زائل گردانند و بیقین میدانم که اگر بایشان مباهله کنید یک ترسا بروی زمین زنده نماند پس صلح کردند بر آنکه هر سال دو هزار رحله بدو نوبت بدهند و سی زره پسندیده تسلیم مسلمانان نمایند پس برین منوال صلحنامه نوشته بمنازل خود بازگشتند و حضرت پیغمبر ص فرمود که اگر وفد نجران با من مباهله کردندی خدای تعالی ایشانرا مسخ گردانیده آتش بر ایشان فرو ریختی و جمله نجران تا عصافیر در سقفهای منازل ایشان هلاک شدندی إِن َّ هذا بدرستیکه اینکه قصها که مذکور لَهُوَ القَصَص ُ الحَق ُّ هرآئینه آنست خبر راست و درست وَ ما مِن إِله ٍ و نیست هیچ معبودی سزای پرستش إِلَّا اللّه ُ مگر اللّه که استحقاق معبودیت او را ثابت است وَ إِن َّ اللّه َ و بتحقیق که خدای تعالی لَهُوَ العَزِیزُ الحَکِیم ُ اوست غالب و قوی محکم کار.

صفحه : 121

فَإِن تَوَلَّوا پس اگر

برگردند ترسایان دردی از مباهله برتابند فَإِن َّ اللّه َ پس بدرستیکه خدا عَلِیم ٌ بِالمُفسِدِین َ داناست بفساد تباه کاران وضع مظهر بجای مضمر تنبیه است بر آنکه حقیقت فساد اعراض ست از طرق توحید بیت

هر که برین ره نرفت راه بجای نبرد هر که ازین رخ بتافت روی رهائی ندید

قُل یا أَهل َ الکِتاب ِ بگو ای اهل کتاب خطاب بترسایان است قتاده رح میفرماید که یهود مدینه نیز درین خطاب داخل اند و مضمون خطاب اینست که تَعالَوا بیائید إِلی کَلِمَهٍ سَواءٍ بسوی سخن راست بَینَنا وَ بَینَکُم میان ما و شما یعنی کلمه که مردم باید که در آن یکسان باشند و اینجا مراد از کلمه سه چیزست أَلّا نَعبُدَ إِلَّا اللّه َ یکی آنکه نپرستیم مگر خدا را تعریض بر یهود و نصاری ست در عبادت عزیر ع و عیسی ع وَ لا نُشرِک َ بِه ِ شَیئاً و دوم آنکه شریک نیاریم بخدا چیزیرا و شرک اینکه هر دو گروه ظاهر است وَ لا یَتَّخِذَ بَعضُنا بَعضاً و سوم آنکه فرا نگیرد بعضی از ما بعضی دیگر را أَرباباً مِن دُون ِ اللّه ِ خدایان جز خدای تعالی یعنی اتخاذ ارباب از نصاری آن بود که احبار خود را سجده می کردند و میگفتند از کمال ریاضت اثر حلول لاهوت در ذات ایشان ظاهر است و اتخاذ ارباب از یهود اطاعت احبار ایشان بود در تحلیل و تحریم فَإِن تَوَلَّوا پس اگر برگردند اهل کتاب ازین کلمه عدل فَقُولُوا اشهَدُوا بِأَنّا مُسلِمُون َ پس بگوئید شما ای پیغمبر و اصحاب مر ایشانرا که گواه باشید بآنکه ما مسلمانیم یا أَهل َ الکِتاب ِ ای یهود و نصاری لِم َ تُحَاجُّون َ فِی إِبراهِیم َ چرا شما هر دو گروه مخاصمه

میکنید در دین ابراهیم ع و مدعای یهود آن بود که ابراهیم ع یهودی بود و ترسایان میگفتند نصرانی بود حق تعالی فرمود که چرا در دین او مجادله می نمائید و او را جهود و ترسا میخوانید وَ ما أُنزِلَت ِ التَّوراهُ وَ الإِنجِیل ُ و حال آنکه فرستاده نشد توریت که یهود بر شریعت او عمل میکنند و نه انجیل که نصاری حکم او را گردن دارند إِلّا مِن بَعدِه ِ مگر بعد از زمان ابراهیم ع و مقررست که ابراهیم پیش از موسی ع بوده بهزار سال و قبل از عیسی ع بدو هزار سال و چون او برین دو پیغمبر و شریعت و امت ایشان مقدم بوده باشد اسناد یهودیت و نصرانیت بدو چگونه توان کرد أَ فَلا تَعقِلُون َ آیا در نمی یابید و تعقل سخن خود نمی کنید ها أَنتُم تنبیه میکند که گوش دارید که شمائید هؤُلاءِ حاجَجتُم آن گروه که خصومت کردید و حجت آوردید فِیما لَکُم بِه ِ عِلم ٌ در آنچیزیکه مر شما را بدان چیز دانشی هست یعنی نعمت محمّد ص که در توریت و انجیل خوانده بودید و آنرا تغیّر دادید فَلِم َ تُحَاجُّون َ پس چرا حجت می آرید فِیما لَیس َ لَکُم بِه ِ عِلم ٌ در آنچیزیکه نیست شما را بآنچیز دانش یعنی قصّه ابراهیم ع که در کتاب شما نیست که او یهودی بود یا نصرانی وَ اللّه ُ یَعلَم ُ و خدا میداند که ابراهیم بر دین هیچ یک از شما نه بوده وَ أَنتُم لا تَعلَمُون َ و شما نمیدانید حقیقت حال او را.

صفحه : 122

ما کان َ إِبراهِیم ُ نبود ابراهیم یَهُودِیًّا وَ لا نَصرانِیًّا جهود و نه ترسا وَ لکِن کان َ حَنِیفاً

مُسلِماً و لیکن بود پاک و موحد و منحرف از عقائد رویّه مخلص و تسلیم کننده وَ ما کان َ مِن َ المُشرِکِین َ و نبود از شرک آرندگان تعریض اهل کتاب ست که مشرک شدند باعتقاد الوهیت عیسی ع و عزیر ع إِن َّ أَولَی النّاس ِ بدرستیکه سزاوارترین مردمان بِإِبراهِیم َ بدین ابراهیم لَلَّذِین َ اتَّبَعُوه ُ هرآئینه آن کسانند که پیروی کردند او را در زمان او وَ هذَا النَّبِی ُّ و دیگر اینکه پیغمبر ص که بر ملّت اوست وَ الَّذِین َ آمَنُوا و آنانکه ایمان آورده اند بدین پیغمبر جمعی از معارف اهل کتاب با مسلمانان در مقام مجادله آمده گفتند که ما بتعظیم ابراهیم سزاوارتریم که او یهودی و نصرانی بوده و محمّد ص را حسد بر آن داشت که خود را بملت ابراهیم ع منسوب سازد اینکه آیت در رد قول ایشان نازل شده و اصح آنست که بر وفق قول نجاشی رح فرود آمده در وقتی که جعفر بن ابی طالب رض با جمعی از مسلمانان از مکه بحبشه هجرت کرده بودند و قریش عمرو بن عاص و عبد اللّه بن ابی ربیعه را با هدایا پیش نجاشی فرستاده تا مسلمانانرا بدست ایشان باز دهد القصه مجلس ساختند و جعفر با عمرو و عبد اللّه مناظره کرد و ایشان را ملزم ساخته و نجاشی جعفر را بتلاوت قرآن امر کرد و نجاشی و تابعان و اساقفه ایشان در استماع قرآن رقت و گریه ورزیدند و نجاشی جعفر و قوم او را گفت که مترسید که هیچ تفرقه نخواهد رسید بحزب ابراهیم ع و عمرو بن عاص گفت حزب ابراهیم کیانند نجاشی گفت اینکه گروه که می بینی و پیغمبری ایشان که

از نزد وی آمده اند عمرو را اینکه سخن خوش نیامد و آغاز دعوی کرد که ابراهیم ع از ما بوده و ما بوی سزاوارتریم حق سبحانه موافق سخن نجاشی که در حبشه میگفت اینکه آیت در مدینه فرو فرستاد که سزاوارتر با ابراهیم علیه السلام حضرت پیغمبر ماست و اصحاب او وَ اللّه ُ وَلِی ُّ المُؤمِنِین َ و خدا دوست مومنان و سازنده کار ایشان ست وَدَّت آرزو میبرند طائِفَهٌ مِن أَهل ِ الکِتاب ِ گروهی از یهود لَو یُضِلُّونَکُم آنکه شما را گمراه گردانند خطاب با حذیفه رض و عمارست که یهود ایشانرا بدین خود دعوت می کردند چنانچه در سوره بقره گذشت و میخواستند که ایشانرا از راه راست بیفگنند وَ ما یُضِلُّون َ إِلّا أَنفُسَهُم و گمراه نمیسازند مگر نفسهای خود را چه وبال اضلال بدیشان عایدست وَ ما یَشعُرُون َ و نمیدانند که آن زیان بخود میرسانند یا أَهل َ الکِتاب ِ ای گروه یهود و نصاری لِم َ تَکفُرُون َ چرا کافر میشوید بِآیات ِ اللّه ِ بقرآن یا بنعت محمّد وَ أَنتُم تَشهَدُون َ و حال آنکه شما گواهی میدهید که توریت و انجیل حق است و نعت او در هر دو کتاب موجود است یا أَهل َ الکِتاب ِ ای گروه یهود لِم َ تَلبِسُون َ الحَق َّ چرا برمی آمیزید راستی را بِالباطِل ِ بکجی و ناراستی یا خلط میکنید توریت را بمحرفات خود یا میپوشید اقراری که قبل از بعث پیغمبر آخر الزمان داشتید بانکاریکه بعد از آن دارید وَ تَکتُمُون َ الحَق َّ و چرا برمیپوشید سخن راست را که نعت و صفت حضرت مصطفی است وَ أَنتُم تَعلَمُون َ و حال آنست که شما میدانید که آن حق ست یا میدانید که

آنرا از حسد میپوشید و بعناد در اخفای آن میکوشید و گفته اند که میپوشید و میدانید که پوشیده نخواهد ماند چه چراغی که افروخته عنایت الهی است بدم هر سرد نفسی منطفی نمیگردد و اللّه ختم نوره بیت لشکر باد اگر جهال گیرد شمع خورشید ز ان نمی میرد.

صفحه : 123

وَ قالَت طائِفَهٌ و گفتند گروهی مِن أَهل ِ الکِتاب ِ از یهود و ایشان دوازده تن بودند از خیبر و عرینه اتفاق کردند که در اوّل روز بدین محمّد ص درآیند از روی مکر و حیله و بآخر روز چنان فرا نمایند که ما در کتاب خویش تأمل کردیم و با علما و احبار مجادله بسیار نمودیم بطلان دین و فساد آئین شما بر ما روشن شد و نشانهای نبی موعود در پیغمبر ص شما موجود نیست یمکن که بدین حیله بعضی از اصحاب در تردد افتند و گویند اینها اهل کتاب اند چنین سخن از روی گزاف نخواهند گفت و با وجود علم و انصاف آنچه حق باشد نخواهند نهفت شاید که از طریق تصدیق محمّد صلی اللّه علیه و سلّم منحرف شده بدین ما درآیند حق سبحانه مومنان را ازین مکر آگهی داد و آیت فرستاد که میان یکدیگر گفتند گروهی از اهل کتاب یعنی آن دوازده تن که گفته شد آمِنُوا بِالَّذِی ایمان آرید یعنی بزبان اقرار کنید بدان چیزی که أُنزِل َ عَلَی الَّذِین َ آمَنُوا فرو فرستاده شده است بر مومنان یعنی قرآن وَجه َ النَّهارِ در اوّل روز وَ اکفُرُوا آخِرَه ُ و کافر شوید و انکار کنید در آخر روز بدان چیزی که اوّل روز اقرار کرده اید لَعَلَّهُم شاید که مومنان بسبب انکار شما

بعد اقرار، در شک افتاده یَرجِعُون َ بازگردند از دین خود و چون خیبریان دیدند که زرق ایشان ظاهر شد یهود مدینه را وصیت کردند که وَ لا تُؤمِنُوا و تصدیق مکنید إِلّا لِمَن تَبِع َ دِینَکُم مگر آنکس را که پیروی کند دین شما را که یهودیتست قُل إِن َّ الهُدی بگو ایشان را بدرستیکه دین حق هُدَی اللّه ِ دین خداست یعنی دین اسلام اینکه جمله معترضه بود در میان سخن یهود در ردّ قول ایشان را پس باز تتمه کلام ایشان را بیان میکند که تصدیق مکنید جز همدینان خود را و باور مدارید أَن یُؤتی أَحَدٌ آنکه داده باشد هیچکس را مِثل َ ما أُوتِیتُم مانند آنچه شما را داده اند از علم و فضل و حکمت أَو یُحاجُّوکُم و اینکه را نیز باور مکنید که مسلمانان با شما مخاصمه کنند عِندَ رَبِّکُم نزد پروردگار شما زیرا که دین شما درست ترست و حجت شما قوی تر و روشن تر قُل إِن َّ الفَضل َ بگو بدرستیکه برتری و بهتری یا افزونی در علم و حکمت بِیَدِ اللّه ِ بدست قضا و تصرف خداوندست یُؤتِیه ِ مَن یَشاءُ میدهد آنرا بهر که میخواهد وَ اللّه ُ واسِع ٌ و خدا بسیار رحمت است عَلِیم ٌ دانا باهل استحقاق در اعطای فضل یَختَص ُّ خاص میگرداند بِرَحمَتِه ِ باسلام یا قرآن یا نبوت مَن یَشاءُ هرکرا میخواهد و میداند که استحقاق آن دارد وَ اللّه ُ ذُو الفَضل ِ العَظِیم ِ و خدای خداوند فضل بزرگ ست بر مومنان.

صفحه : 124

وَ مِن أَهل ِ الکِتاب ِ و از اهل کتاب مَن إِن تَأمَنه ُ کسی باشد که او را امین سازی بِقِنطارٍ بهزار و دویست اوقیه از مال یُؤَدِّه ِ إِلَیک َ

ادا کند آن مال را بتو و او عبد اللّه بن سلام بود رضی اللّه عنه، که یکی از قریش هزار و دویست اوقیه زر بامانت بوی داده بود و إبن سلام او را ادا کرد وَ مِنهُم و از ایشان باشد مَن إِن تَأمَنه ُ کسیکه او را امین گردانی بِدِینارٍ بیک دینار زر لا یُؤَدِّه ِ إِلَیک َ ادا نه کند و باز نه دهد بتو إِلّا ما دُمت َ مگر آنکه مادام باشی عَلَیه ِ قائِماً بر سر وی ایستاده بجهت تقاضا و آن فخاص بن عازورا بود از احبار یهود که یک دینار بدو امانت داده بودند و او خیانت کرده در ان ذلِک َ اینکه خیانت مر یهود را بِأَنَّهُم قالُوا بآنست که گفتند لَیس َ عَلَینا نیست بر ما فِی الأُمِّیِّین َ در باب خیانت با عرب که خواننده و نویسنده نیستند سَبِیل ٌ گناهی و عقوبتی در آخرت معتقد یهود آن بود که توریت هر که نداند امّی ست و مال امّی را بر خود حلال میدانستند و دیگر میگفتند توریت روا داشته است که با مخالف دین خود خیانت کنیم وَ یَقُولُون َ و میگویند درین سخن عَلَی اللّه ِ الکَذِب َ بر خدا دروغ چه در همه ملل و شرایع بادای امانت حکم رفته است وَ هُم یَعلَمُون َ و حال آنست که ایشان میدانند که خیانت حرام است بَلی نه چنانست که شما اعتقاد کرده اید بلکه بر شما گرفت است در خیانت عرب و حکم اینست مَن أَوفی بِعَهدِه ِ هر که وفا کند بعهدی که خدا باو بسته در توریت بادای امانت و ترک خیانت وَ اتَّقی و به پرهیزد در باب حلال و حرام فَإِن َّ اللّه َ پس بدرستیکه خدا

یُحِب ُّ المُتَّقِین َ دوست میدارد پرهیزگاران را إِن َّ الَّذِین َ بدرستیکه آنانکه یَشتَرُون َ میفروشند و بدل میکنند بِعَهدِ اللّه ِ عهدی را که با خدا بسته اند و آن ایمان است به محمّد ص وَ أَیمانِهِم و سوگندان دروغ خود را که در باب صفت مصطفی ص و تغیر آن میخورند ثَمَناً قَلِیلًا به بهای اندک و آن صاعی چند جو و گزی چند کرپاس بوده که از کعب بن اشرف ستانده اند و نعت پیغمبر صلی اللّه علیه و سلّم را تحریف کرده و بدین افترا پیش عوام سوگند خورده أُولئِک َ آن عهدشکنان و سوگندخورندگان بدروغ لا خَلاق َ لَهُم هیچ نصیبی نیست مر ایشان را فِی الآخِرَهِ در آن سرا از ثواب خدا وَ لا یُکَلِّمُهُم ُ اللّه ُ و سخن نه گوید خدا با ایشان سخنی که بدان خوشدل گردند وَ لا یَنظُرُ إِلَیهِم و به نظر رحمت بدیشان نه نگرد یَوم َ القِیامَهِ روز رستخیز وَ لا یُزَکِّیهِم و پاک نسازد ایشان را از لوث گناه وَ لَهُم عَذاب ٌ أَلِیم ٌ مر ایشان را باشد عذابی که الم آن منقطع نه گردد.

صفحه : 125

وَ إِن َّ مِنهُم لَفَرِیقاً و بدرستیکه از جهودان هرآئینه گروهی هستند چون کعب و ابو یاسر وحیی که از روی ناراستی یَلوُون َ أَلسِنَتَهُم می پیچانند زبانهای خود را بِالکِتاب ِ بخواندن کتابی که نوشته و بربافته احبار ایشان است و آن مفتریات بلغت عبری میخوانند لِتَحسَبُوه ُ تا شما پندارید که آنچه ایشان میخوانند مِن َ الکِتاب ِ از توریت است وَ ما هُوَ مِن َ الکِتاب ِ و حال آنکه نیست از توریت وَ یَقُولُون َ و میگویند هُوَ مِن عِندِ اللّه ِ آن محرف و مفتری از نزد خداست وَ ما هُوَ مِن عِندِ اللّه ِ

و نیست آن از نزدیک خدا وَ یَقُولُون َ عَلَی اللّه ِ الکَذِب َ و میگویند بر خدا دروغ که غیر سخن او را سخن او میگویند وَ هُم یَعلَمُون َ و ایشان میدانند که دروغ میگویند بعد از بیان تحریف یهود ذکر افترای نصاری میکند که در حق عیسی ع میگفتند که او دعوی الوهیت کرده و امت را بعبادت خود فرموده پس رد قول ایشان را می فرماید که ما کان َ لِبَشَرٍ هرگز نبود و نباشد و نیست و نسزد مر آفریده را یعنی عیسی ع را أَن یُؤتِیَه ُ اللّه ُ الکِتاب َ آنکه بدهد خدا او را انجیل وَ الحُکم َ و فهم آن یا فصل امور و اقضیه وَ النُّبُوَّهَ و پیغمبری ثُم َّ یَقُول َ لِلنّاس ِ پس آن کس گوید مر امت خود را که کُونُوا عِباداً لِی باشید شما بندگان یا پرستندگان من مِن دُون ِ اللّه ِ جز از خدا وَ لکِن کُونُوا و لیکن گوید که باشید رَبّانِیِّین َ راستان در دین و استواران در دانش بِما کُنتُم به سبب آنکه باشید شما که از روی اخلاص تُعَلِّمُون َ الکِتاب َ بیاموزید مر دیگران را کتابی که از حق فرود آمده ست وَ بِما کُنتُم تَدرُسُون َ و بآن که باشید شما که پیوسته بخوانید و راست کنید کتاب را از معنی آیت چنان مفهوم می شود که ربانی آنست که علم را پرورش دهد بافاده و استفاده و آنکه محمّد بن حنیفه رض در روز دفن عبد اللّه بن عباس رض فرموده که مات الیوم ربانی هذه الامه مؤید اینکه قول است و بزبان اهل معرفت ربانیان مجردانند که قدم بر سر کونین زده اند و از کمال توکل بغیر حق

ملتفت ناشده چهار تکبیر بر صفات نفس فریبنده کرده و روی توجه از خود برتافته و بدست آورده بیت

ریخته باران عرفان از سحاب مکرمت شسته نقش حرف غیر از صفحه پندارشان

و در لطائف قشیریه آورده که ربانیان دانایان باشند بخدا و بردباران در راه خدا قائم باللّه و فانی از ما سوی اللّه شنودن ایشان از حق است و گفتن ایشان با حق- مصرع با او گویند آنچه ازو می شنوند.

صفحه : 126

وَ لا یَأمُرَکُم و نه می سزد آنرا که خدا پیغمبر ساخته که امر کند شما را أَن تَتَّخِذُوا المَلائِکَهَ آنکه فراگیرید فرشتگان را وَ النَّبِیِّین َ أَرباباً و پیغمبران را خدایان، تخصیص ملک و نبی بجهت آنست که بعضی مشرکان ملائکه را پرستیدند و یهود و نصاری پیغمبران را که عیسی ع و عزیزاند أَ یَأمُرُکُم بِالکُفرِ آیا میفرماید آن پیغمبر شما را بپوشیدن حق و شرک آوردن بَعدَ إِذ أَنتُم مُسلِمُون َ بعد از آنکه هستید شما گردن نهادگان مر دین اسلام را وَ إِذ أَخَذَ اللّه ُ و یاد کن ای محمّد ص چون فراگرفت خدا مِیثاق َ النَّبِیِّین َ پیمان و عهد پیغمبران ع را و امم در اخذ میثاق تابع انبیااند و اینکه میثاق اعظم است که حق سبحانه از همه پیغامبران فراستده که شما و امم شما ایمان آرید به محمّد ص و مضمون میثاق چنین است که لَما آتَیتُکُم هرچه بدهم شما را مِن کِتاب ٍ وَ حِکمَهٍ از کتاب منزله و فهم آن ثُم َّ جاءَکُم رَسُول ٌ پس بیاید بشما فرستاده از نزد من که آن محمدست مُصَدِّق ٌ لِما مَعَکُم باوردارنده مر آن چیزی را که با شماست از کتاب و حکمت

لَتُؤمِنُن َّ بِه ِ هرآئینه ایمان آرید بوی وَ لَتَنصُرُنَّه ُ و یاری کنید او را به تن خود اگر در زمان شما آید و الا باظهار صفات و نعوت او امم خود را بیاری او فرمائید قال َ گفت خدا مر انبیا را بعد از عرض اینکه میثاق بر ایشان أَ أَقرَرتُم آیا اقرار کردید وَ أَخَذتُم و فراگرفتید عَلی ذلِکُم برینکه گفتیم إِصرِی عهد مرا بر وجهی که بآن وفا کنید قالُوا أَقرَرنا گفتند انبیا اقرار کردیم و میثاق را پذیرفتیم قال َ فَاشهَدُوا گفت خدا که گواه باشید بعضی بر اقرار بعضی یا ملائکه را فرمود که گواه باشید بر اقرار انبیاء وَ أَنَا مَعَکُم مِن َ الشّاهِدِین َ و من که خدایم با شما از گواهانم بدین اقرار فَمَن تَوَلّی پس هر که برگردد و اعراض کند از ایمان بدین رسول و نصرت کردن وی بَعدَ ذلِک َ بعد ازین عهد و پیمان فَأُولئِک َ پس آن گروه معرضان هُم ُ الفاسِقُون َ ایشان بیرون رفتگانند از دائره فرمان و ایمان یا از مقام عهد و پیمان أَ فَغَیرَ دِین ِ اللّه ِ آیا بجز دین خدا یَبغُون َ میطلبید دین دیگر را و حفص یبغون میخواند یعنی آیا پیمان شکنان بغیر دین حق میطلبند دین دیگر را وَ لَه ُ أَسلَم َ و حال آنکه مر خدا را گردن نهاده است مَن فِی السَّماوات ِ هر که در آسمانهاست وَ الأَرض ِ و هر که در زمین است طَوعاً وَ کَرهاً برغبت و بنکرت یعنی اگر خواهند وگرنی سر بر خط فرمان او باید نهاد و گفته اند اهل آسمانها فرمان بردارند برغبت و اهل زمین بعضی بطوع و جمعی بکراهت یا انقیاد ماعدای

ثقلین بطوع است و از ایشان بکره وَ إِلَیه ِ یُرجَعُون َ و بسوی او بازگردانیده خواهید شد ای طائعان و کارهان و حفص به غیبت خواند یعنی همه اهل آسمان و زمین بدو رجوع خواهند کرد.

صفحه : 127

قُل آمَنّا بگو ای محمّد ص که ایمان آورده ایم ما بِاللّه ِ بخدا که یکتاست در ذات و بی و همتا است در صفت وَ ما أُنزِل َ عَلَینا و گرویده ایم بآنچه فرو فرستادند بر ما یعنی قرآن وَ ما أُنزِل َ و بآنچه نازل گردانیده اند عَلی إِبراهِیم َ وَ إِسماعِیل َ وَ إِسحاق َ وَ یَعقُوب َ وَ الأَسباطِ بر ابراهیم و دو پسر و نبیرگان او و کتاب ایشان همان صحف ابراهیم بود چه ایشان در تحت شریعت او بودند وَ ما أُوتِی َ مُوسی و به آنچه داده اند بموسی که توریت است وَ عِیسی و به عیسی که آن انجیل است وَ النَّبِیُّون َ و به آنچه داده اند پیغمبران دیگر را چون شیث ع و ادریس ع و داود ع و حیفوق ع و شعیب ع که کتب بر ایشان نازل شده بود مِن رَبِّهِم از نزد پروردگار ایشان لا نُفَرِّق ُ جدائی نمی افگنیم بَین َ أَحَدٍ مِنهُم میان یکی از ایشان یعنی بهمه ایمان می آریم نه به بعضی دون بعضی چون یهود و نصاری وَ نَحن ُ لَه ُ مُسلِمُون َ و ما مر خداوند را گردن نهادگانیم در امر و نهی او من به وَ مَن یَبتَغ ِ غَیرَ الإِسلام ِ دِیناً و هر که بطلبد جز دین مسلمانی دین دیگر را من به فَلَن یُقبَل َ مِنه ُ پس پذیرفته نشود دین ازو من به وَ هُوَ فِی الآخِرَهِ مِن َ الخاسِرِین َ و او بواسطه ترک اسلام در آن سرای از زیان زدگان

باشد و اینکه آیت تهدید جمعی است که طالب غیر دین اسلام اند و در شان آنها که بعد از وصول بشرف اسلام دست از دامن دین متین بازدارند و مرتد شوند میفرماید کَیف َ یَهدِی اللّه ُ چگونه راه نماید خدا استفهام ست بمعنی نفی یعنی راه ننماید خدا قَوماً کَفَرُوا گروهی را که کافر شدند بَعدَ إِیمانِهِم بعد از ایمان که آورده بودند و ایشان دوازده تن بودند که از مسلمانی رو برتافته بدار کفر پیوستند چون حارث بن سوید و طعمه بن ابیرق و مقیس بن ضبابه و امثال ایشان که اوّل گرویدند بخدا وَ شَهِدُوا و گواهی دادند أَن َّ الرَّسُول َ آن که فرستاده خدا یعنی محمّد ص حَق ٌّ حق ست و قول او صدق وَ جاءَهُم ُ البَیِّنات ُ و آمده بود بدیشان آیتهای روشن یعنی قرآن یا معجزات پیغمبر ص وَ اللّه ُ لا یَهدِی القَوم َ الظّالِمِین َ و خدا راه نه نماید گروه ستمکاران را که وضع کفر کردند در موضع ایمان أُولئِک َ جَزاؤُهُم آن گروه مرتدان پاداش ردّت ایشان أَن َّ عَلَیهِم آنست که بر ایشان باشد لَعنَهَ اللّه ِ لعنت خدا و آن دوری ست از رحمت او وَ المَلائِکَهِ و لعنت فرشتگان و آن بیزاری ست از ایشان وَ النّاس ِ أَجمَعِین َ و لعنت همه مردمان و آن مذمت کردن ست مر ایشانرا.

صفحه : 128

خالِدِین َ فِیها جاویدان باشند در لعنت یا در اثر لعنت که عقوبت است لا یُخَفَّف ُ سبک گردانیده نه شود عَنهُم ُ العَذاب ُ از ایشان عذاب دوزخ وَ لا هُم یُنظَرُون َ و نباشند ایشان که مهلت داده شوند از برای رجوع بدنیا یا در تاخیر عذاب از وقتی بوقتی إِلَّا الَّذِین َ تابُوا مگر آنانکه

بازگردند بحضرت ربوبیت مِن بَعدِ ذلِک َ از پس آن که برگشته اند از حق وَ أَصلَحُوا و بصلاح آورند آن چیزی را که در آن فساد کرده اند فَإِن َّ اللّه َ پس به تحقیق که خداوند تعالی غَفُورٌ آمرزنده به توبه گناهکاران ست رَحِیم ٌ مهربان ست بر ایشان برادر حارث بن سوید اینکه آیت را بر دست امینی داده نزد برادر فرستاد حارث بعد از تلاوت آیت فرستاده را گفت که من هرگز از تو دروغی نه شنیده ام و برادرم نیز برسول خدا افترا نمیکند و رسول نیز بر خدا دروغ نمی بندد و خدا از همه راست گوترست پس چرا ناامید باشم توبه کنان رو بمدینه نهاد و بوقت رجوع همین آیت را بر آن یازده تن دیگر خواند و ایشان از توبه ابا نموده جواب دادند که ما حالا در مکه طرح اقامت داریم و انتظار مغلوبیت محمّد ص و اعوان و انصار او میبریم اگر مطلوب ما حاصل شود فهو المراد و الا چون خواهیم بدین اسلام بازگردیم و توبه ما نیز پذیرفته شود حق سبحانه در شان ایشان آیت فرستاد که إِن َّ الَّذِین َ کَفَرُوا بدرستی آنانکه کافر شدند بخدا و رسول بَعدَ إِیمانِهِم پس از گرویدن ایشان ثُم َّ ازدادُوا کُفراً پس زیاده کردند کفر را بر کفر یعنی ثبات ورزیدند بر آن یا باین آیت توبه نیز کافر شدند لَن تُقبَل َ تَوبَتُهُم هرگز پذیرفته نشود توبه ایشان وَ أُولئِک َ هُم ُ الضّالُّون َ و آن گروه که بر کفر اقامت ورزیدند ایشانند گمراهان از طریق هدایت یا هلاک شدگان در بادیه غوایت إِن َّ الَّذِین َ کَفَرُوا بدرستی آنان که کافر شدند وَ ماتُوا وَ هُم کُفّارٌ و مردند

و ایشان کافر بودند یعنی بر کفر مردند فَلَن یُقبَل َ مِن أَحَدِهِم پس قبول کرده نه شود از هیچ یکی از ایشان مِل ءُ الأَرض ِ ذَهَباً بپری زمین زر وَ لَوِ افتَدی بِه ِ و اگر چه فدا دهد آنهمه را یعنی اگر کافری آن مقدار زر که سطح زمین را از مشرق تا مغرب مملو سازد و فدیه دهد تا از عذاب دوزخ باز رهد ازو مقبول نخواهد بود أُولئِک َ لَهُم عَذاب ٌ أَلِیم ٌ و آنها که کافر میرند مر ایشانراست عذابی مشتمل بر الم بی حساب وَ ما لَهُم مِن ناصِرِین َ و نباشد مر ایشانرا هیچکس از یاری دهندگان در بازداشتن از عذاب ایشان

صفحه : 129

لَن تَنالُوا البِرَّ حَتّی تُنفِقُوا هرگز نیابید نیکوئی، و بدانچه می طلبید از خیر نرسید یا نیابید بهشت را تا آنکه نفقه کنید و صدقه دهید مِمّا تُحِبُّون َ از آنچه دوست میدارید از مال، که بر فقرا تصدق نمائید یا جاه که بدان معاونت درماندگان کنید یا بدن که قوّت آنرا بطاعت مبذول سازید یا دل که آنرا وقف محبت الهی گردانید یا جان که آنرا در راه رضای حق دربازید یا سر که آنرا از ادناس تعلق بما سوی اللّه بپردازید و گفته اند هر که محبوب خود را نفقه کند در دنیا بمطلوب خود برسد در عقبی و هر که از سر دنیا و عقبی بگذرد بقرب حضرت مولی برسد بیت

می صرف وحدت کسی نوش کرد که دنیا و عقبی فراموش کرد

بعد از نزول اینکه آیت ابو طلحه انصاری رض بجناب رسالت پناه آمده گفت یا رسول

اللّه اطیب اموال و احب ّ آن نزدیک من بیرحاست هر جا که خدا حکم کند وضع کن و آن باغی بود در غایت مرغوبی و نهایت تازگی و خوبی که حضرت رسول گاه گاه بدان درآمدی و از آب و میوه آن تناول فرمودی پس در جواب ابو طلحه رض گفت بخ بخ اینکه مالی ست با سود بسیار و حضرت آن باغ را در میان اقربای او قسمت فرمود وَ ما تُنفِقُوا و آنچه نفقه میکنید مِن شَی ءٍ از چیزی، خواه اندک خواه بسیار و خواه از محبوبات اموال خودخواه از غیر آن فَإِن َّ اللّه َ بِه ِ عَلِیم ٌ پس بدرستیکه خدا بدان چیز داناست و بر حسب نیت شما شما را جزا خواهد داد کُل ُّ الطَّعام ِ همه انواع خوردنی ها کان َ حِلًّا بوده است حلال لِبَنِی إِسرائِیل َ مر فرزندان یعقوب را آورده اند که چون اینکه آیت فرود آمد که فبظلم من الّذین هادوا حرمنا علیهم طیبات احلت لهم یعنی بشومی ظلم و معصیت جهودان بعضی از طعامهای پاک حلال چون لحوم ماهی و شحوم غنم و بقر و امثال آن بر ایشان حرام کردیم یهود ازین سخن آشفته شده گفتند اینها ابدا حرام بوده است حق سبحانه، اینکه قول را تکذیب کرد و فرمود که خوردن همه طعامها بر یعقوب و اولاد او حلال بود إِلّا ما حَرَّم َ مگر آنچه حرام کرد إِسرائِیل ُ عَلی نَفسِه ِ یعقوب ع بر تن خویش و آنچنان بود که یعقوب ع را مرضی عارض شد نذر فرمود که اگر او را خدای تعالی شفا دهد هر طعام و شراب که دوست تر دارد بر خود حرام سازد حق سبحانه او را شفا بخشید گوشت

و شیر شتر را که از همه مطعومات و مشروبات دوست تر داشتی تقربا الی اللّه تعالی او وفاء بنذر بر خود حرام ساخت جهودان بمتابعت او از تناول اینها اجتناب نموده گفتند در توریت بحرمت اینها حکم کرده است حق سبحانه و تعالی فرمود که نه چنین ست که ایشان میگویند بلکه یعقوب ع اینها را بسبب نذر بر خود حرام کرد مِن قَبل ِ أَن تُنَزَّل َ التَّوراهُ پیش از آنکه فرو فرستاده شود توریت و اگر ایشان همچنان بر انکار اصرار نمایند قُل فَأتُوا بِالتَّوراهِ بگو بیارید توریت صحیح را فَاتلُوها پس بخوانید آنرا یعنی آیت تحریم اینکه اشیاء را از آن تلاوت کنید إِن کُنتُم صادِقِین َ اگر هستید راست گویان و چون یهود از آوردن توریت ابا کردند افترای ایشان بر خاص و عام روشن شده فَمَن ِ افتَری پس هر که افترا کند و بربندد عَلَی اللّه ِ الکَذِب َ بر خدا دروغ را در تحلیل و تحریم مِن بَعدِ ذلِک َ از پس آنکه ظاهر شد که تحریم از اسرائیل بوده نه از ملک جلیل فَأُولئِک َ هُم ُ الظّالِمُون َ پس آن مفتریان ایشان ستمکارانند و هیچ ستمی وقف جبریل علیه السلام از ترک انصاف بدتر نیست قُل صَدَق َ اللّه ُ بگو راست گفت خدا در خبر تحریم و سخن یهود دروغ بود فَاتَّبِعُوا پس متابعت کنید مِلَّهَ إِبراهِیم َ کیش ابراهیم و دین او را حَنِیفاً بیان حال ابراهیم ست که مستقیم بود بر دین اسلام و مائل از غیر آن وَ ما کان َ مِن َ المُشرِکِین َ و نبود ابراهیم ع از شرک آرندگان.

صفحه : 130

إِن َّ أَوَّل َ بَیت ٍ بدرستیکه اوّل خانه که در روی زمین وُضِع َ عمارت کرده و ساخته شده لِلنّاس ِ

برای مردمان تا آنرا زیارت کنند لَلَّذِی بِبَکَّهَ آن خانه است که در مکه واقع شده و یک اسم بلدست همچنانکه مکه یا اسم همان بقعه که خانه درو است از مرتضی علی کرم اللّه وجهه سؤال کردند که آیا کعبه اوّل خانه است که برای پرستش خدا ساخته اند فرمود که نی پیش از آن نیز بیوت عبادات بود اما او اوّل خانه است که حق سبحانه مبارک گردانیده بر مردمان و زیارت او را سبب رحمت و هدایت ساخته کما قال مُبارَکاً برکت داده شده یعنی بسیار نفع و کثیر الخیر و برکت او تا حدست که نظر کردن در ان بی طواف و نماز برابرست در ثواب با عبادت یک ساله که در غیر مکه واقع شود وَ هُدی ً و اینکه خانه خداوند هدایت است لِلعالَمِین َ مر عالمیان را که بمعرفت قبله ایشانرا مهتدی میسازد یا راه نماینده است مسلمانانرا به بهشت فِیه ِ در اینکه خانه یا در حرم آیات ٌ بَیِّنات ٌ نشانهای روشن ست یکی از آنها مَقام ُ إِبراهِیم َ و آن سنگی ست که اثر قدم خلیل ع الرحمن بر آن بوده و آن نه یک آیت بلکه چهار آیت است اوّل تاثر آن سنگ از قدم ابراهیم ع دوم عوض کردن قدم آنحضرت درو تا کعبین سیوم بقای آن رقم مدت متمادی چهارم محفوظ ماندن آن سنگ با وجود کثرت اعادی، آیتی دیگر وَ مَن دَخَلَه ُ و هر که درین خانه آمد کان َ آمِناً باشد ایمن از قتل و غارت یعنی گناهکاری که پناه بخانه آرد دست تعرض از وی کوتاه است مادامیکه در خانه باشد و گفته اند داخل

حرم، بجهت ادای حج و عمره ایمن است از عقوبات و مکافات جرائمی که قبل از حج مرتکب آن شده چه آن بقول اصح مغفورست ابو النجم صوفی گوید شبی طواف خانه کعبه میکردم و بغایت وقت صافی داشتم گفتم خدایا تو فرموده که وَ مَن دَخَلَه ُ کان َ آمِناً داخل حرم از چه چیز ایمن باشد هاتفی آواز داد که آمنا من النار جمعیکه مقام ابراهیم را یک آیت دانند و امن داخل حرم را آیت دیگر قول ایشان آنست که از مجموع آیات بینات دو را ذکر کرد و باقی را مطوی ساخت تا دلالت کند بر آنکه آیات بینات بسیارست و ذکر آن متجاوز از حد شمار و مفسران بعضی از انها را ذکر میکنند چون میل قلوب بآن و اختصاص آن بقبله مومنان و آنکه قاصد تخریب آن خانه مخذول گردد و هیچ پرنده بر بام خانه نه نشیند و هرگز بی طواف کننده نباشد و هر که نظر بخانه کند البته دیده اش اشکبار شود و اولیا هر شب آدینه در حوالی وی حاضر گردند و روحانیان و جنیان بطواف آن مائل باشند و امثال اینکه آیات واضح بسیارست بیت

هر چه گفتیم در اوصاف وی از روی کمال همچنان هیچ نه گفتیم که صد چندان ست

محققان گویند که نخستین خانه که در مکه صدر انسان است بجهت منظوریت و لکن ینظر الی قلوبکم و نیاتکم موضوع شده خانه دل است و جمیع اجزای وجود ببرکت دل بحق راه یابند چه هرگاه که اشعه لوامعه نظرات تجلیات ربانی بر دل افتد آثار انفتاح و انوار انشراح از صفحه وجه اولائح گردد و بصفت سعت و لکن

یسعنی قلب عبدی متصف گشته مظهر اسرار بی یسمع و بی یبصر شود و درین خانه علامات روشن است که طالب آنها بر مطلوب خود استدلال میکند و مقام ابراهیم که مقام تسلیم باشد یکی از آنهاست شیخ شبلی قدس سره فرمود که مقام ابراهیم مقام خلت است و هر که بدین مقام درآید از همه فتنه ها ایمن گردد و درآمدن بحرم صورت سبب امانست از تیغ دشمن و دخول در حرم معنی واسطه ایمنی باشد از شمشیر قطعیت دوست و عاشقان را هیچ المی از الم فراق دوست زیاده نیست- بیت

به تیغم گر زنی باکی ندارم بهجرانم کشی طاقت نیارم

وَ لِلّه ِ عَلَی النّاس ِ و مر خداراست بر مردمان حِج ُّ البَیت ِ قصد خانه کعبه مَن ِ استَطاع َ هر که توانائی دارد إِلَیه ِ سَبِیلًا بسوی بیت از جهت راه و استطاعت بقول امام شافعی رح زاد و راحله است و بسخن امام مالک رح صحت بدن و قدرت بر مشی و کسیکه زاد از آن حاصل شود امام اعظم رح مجموع زاد و راحله و صحت بدن را استطاعت میگوید و امن طریق نیز شرطست وَ مَن کَفَرَ و

هرکه نگرود بفرضیت حج فَإِن َّ اللّه َ پس بدرستیکه خدای تعالی غَنِی ٌّ عَن ِ العالَمِین َ بی نیازست از همه عالمیان و از آن نقصی بذات اقدس آنحضرت راجع نمی شود بلکه وبال بر تارک آنست قُل یا أَهل َ الکِتاب ِ بگو ای اهل کتاب لِم َ تَکفُرُون َ چرا می پوشید یا نمی گروید بِآیات ِ اللّه ِ بآیتهایی که خدا در وجوب حج فرستاد وَ اللّه ُ شَهِیدٌ و خدا مطلع است و گواه عَلی ما تَعمَلُون َ بدانچه شما میکنید از کتمان حق و کفران بایات ربّانی.

صفحه : 131

قُل یا أَهل َ الکِتاب ِ بگو ای اهل توریت لِم َ تَصُدُّون َ چرا باز میدارید عَن سَبِیل ِ اللّه ِ از راه خدای که دین اسلام است و منع میکنید مَن آمَن َ کسی را که بگرویده بخدا و دین حق را قبول کرده مراد عمار یاسرست رض و رفقای او که یهود ایشان را بکیش خویش میخواندند تَبغُونَها می طلبید برای آن راه راست عِوَجاً کجی و انحراف یهود مسلمانانرا میگفتند که در دین شما کجی هست یعنی اینکه شخصی که متابعت او میکنید آن پیغمبر موعود نیست و نعت و صفت او را بر وجهی که تحریف داده بودند با اهل اسلام میگفتند حق سبحانه تعالی فرمود که کجی میطلبید در دین اسلام وَ أَنتُم شُهَداءُ و حال آنکه شما گواهانید بر آنکه راه راست و دین پسندیده اسلام است و از وصیت ابراهیم ع و یعقوب ع دانسته اید وَ مَا اللّه ُ بِغافِل ٍ و خدا بیخبر نیست عَمّا تَعمَلُون َ از آنچه شما میکنید یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای آن کسانیکه ایمان آورده اید خطاب با جماعت انصار رض است میگوید إِن تُطِیعُوا فَرِیقاً اگر شما فرمانبرید گروهی را مِن َ الَّذِین َ أُوتُوا الکِتاب َ از یهود که شاس بن قیس و اصحاب اویند یَرُدُّوکُم بازگردانند شما را بَعدَ إِیمانِکُم پس از ایمان شما کافِرِین َ ناگرویدگان یعنی اگر متابعت شاش و متابعان او کنید شما را مرتد سازند و اینکه شاس جهود حقود و حسود بود پیوسته عیب جوئی و بدگوئی مسلمانان کردی و خواستی که سنگ تفرقه در مجمع یکجهتبان انصار اندازد و ایشان دو قبیله بودند اوس و خزرج و در جاهلیت میان ایشان حرب و قتال دائم و قائم

بودی چون مسلمان شدند آن خصومت بوداد و اتحاد مبدل شد شاس از روی حسد تدبیری انگیخت که همان عداوت میان آن دو فریق تازه گردد شخصی را فرمود تا در میان جوانان اوس و خزرج بنشیند و از واقعه بعاث که حربی عظیم بوده بین القبیلتین سخنی در میان افکند و قصیده که در آن ایام مشتملبر مذمت خزرج گفته بودند بخواند القصه چون ذکر آن محاربه در میان آمد و ابیات قصیده بمسامع خزرجیان رسید از غایت آشفتگی ایشان نیز زبان بهجای اوسیان گشودند تحمل ناکرده آغاز بسب ّ خزرجیان کردند و کار از مجادله بمقاتله کشید و دلیران طرفین مضمار مقاتله و میدان محاربه بیاراستند و آغاز به تیرانداختن و تیغ زدن کرده غبار از معرکه هیجا برانگیختند مثنوی

ز یکجانب گروهی رزم پرداز ز دیگر سوی جمعی در تگ و تاز

در افتادند همچون شیر غران بگرز و نیزه و شمشیر بران

فی الحال جبرئیل علیه السلام بدین آیتها نازل شد و خواجه عالم بمعرکه ایشان درآمده در میان دو صف قرار گرفت و فرمود که با وجود آنکه من در میان شماام داعیه رسوم جاهلیت دارید! و پس از آن که خدای تعالی شما را باسلام گرامی ساخته طریق دینداری فرو میگذارید! بشنوید که خدا چه میفرماید پس اینکه آیتها بر ایشان خواند فی الحال استغفارکنان سلاحها بریختند و اشک ریزان یکدیگر را در کنار گرفتند و دانستند که اگر فرمان یهود میبرند از ایمان بکفر بازمیگردند و حق تعالی با ایشان برین وجه خطاب میکند وَ کَیف َ تَکفُرُون َ و چگونه کافر میشوید وَ أَنتُم تُتلی و حال آنست که شمائید که خوانده

میشود عَلَیکُم آیات ُ اللّه ِ بر شما قرآن او وَ فِیکُم رَسُولُه ُ و در میان شما هست رسول او وَ مَن یَعتَصِم بِاللّه ِ و هر که چنگ درزند بدین خدایا بکتاب او فَقَد هُدِی َ پس بدرستیکه راه نموده شد إِلی صِراطٍ مُستَقِیم ٍ بسوی راه راست.

صفحه : 132

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه گرویدگان اتَّقُوا اللّه َ بترسید از خدا حَق َّ تُقاتِه ِ چنانچه سزای ترسیدنست نزد اکثر علما اینکه آیت منسوخ ست چه تقوی بر آن وجه که حق آن باشد هیچکس را نمیتواند بود پس عنایت الهی بار اینکه مشقت ازین امت رفع فرموده ناسخ اینکه آیت فرستاد که فَاتَّقُوا اللّه َ مَا استَطَعتُم پرهیزگاری کنید بدان مقدار که مقدور شماست وَ لا تَمُوتُن َّ و ممیرید إِلّا وَ أَنتُم مُسلِمُون َ مگر آنکه شما مسلمانان باشید لفظ نهی بر موت واقع شده اما فی الحقیقت امرست باقامت اسلام تا بر مسلمانی بمیرند وَ اعتَصِمُوا و چنگ ورزنید ای انصار بِحَبل ِ اللّه ِ بدین خدا که حبل المتین است جَمِیعاً همه شما و بقول بعض علما حبل اللّه اینکه جا قرآن است یا موافقت حضرت پیغمبر ص امر میکند که همه مجتمع باشید در اعتصام بذیل متابعت سیّد انام علیه السلام چه بی آنکه بظاهر و باطن چنگ در اتباع آنحضرت ص زنید نه راه به مقصد اصلی توان برد و نه بمطلوب حقیقی توان رسید رباعی

خفا که بی متابعت سید رسل ص هرگز کسی بمنزل مقصود ره نیافت

از هیچ رو بهیچ دری راه نه میدهند

آنرا که ز آستانه او روی دل بتافت وَ لا تَفَرَّقُوا و پراگنده مشوید از خدمت وی وَ اذکُرُوا و یاد کنید نِعمَت َ اللّه ِ

عَلَیکُم نعمتهای خدا را که بر شما افاضت کرده و آن اسلام است و قرآن و هجرت پیغمبر ص به بلده ایشان إِذ کُنتُم أَعداءً آنرا یاد دارید که بودید شما با یکدیگر دشمنان که پیوسته حرب میکردید فَأَلَّف َ پس خدا پیوند داد بَین َ قُلُوبِکُم میان دلهای شما به برکت اسلام و میمنت خواجه انام فَأَصبَحتُم پس گشتید شما بِنِعمَتِه ِ إِخواناً برحمت خدا برادران یکدیگر وَ کُنتُم و بودید شما بواسطه ضلالت و جهالت عَلی شَفا حُفرَهٍ بر کناره مغاکی مِن َ النّارِ از آتش دوزخ یعنی مشرف بودید بر وقوع در آن و اگر مرگ شما را بر آن حال دریافتی هرآئینه بدوزخ میرفتید فَأَنقَذَکُم مِنها پس شما را باز رهانید خدا از آن حفره یا از آن آتش کَذلِک َ همچنانکه که بیان کرد حال شما را از نفرت قدیمی و الفت مجدّد یُبَیِّن ُ اللّه ُ بیان میکند خدا و روشن میگرداند لَکُم آیاتِه ِ برای شما دلائل وحدانیت خود را لَعَلَّکُم تَهتَدُون َ تا باشد که شما ثابت مانید بر طریق هدایت وَ لتَکُن مِنکُم و هرآئینه باید که باشد از شما أُمَّهٌ گروهی که ایشان یَدعُون َ إِلَی الخَیرِ بخوانند مردمانرا به نیکوئی یعنی بدین اسلام یا بایتلاف مومنان با یکدیگر و جمعی برآنند که اینکه داعیان موذّنانند که خلق را بعبادت خدا میخوانند وَ یَأمُرُون َ بِالمَعرُوف ِ و می فرمایند به نیکوئی وَ یَنهَون َ عَن ِ المُنکَرِ و بازدارند از منکر و معروف آنست که موافق کتاب و سنت باشد و منکر آنکه مخالف قرآن و حدیث بود و نزد محققان معروف خدمت حق ست و منکر صحبت نفس وَ أُولئِک َ و آن گروهی که داعی

خیر و امر معروف و ناهی منکراند هُم ُ المُفلِحُون َ ایشان رستگارانند.

صفحه : 133

وَ لا تَکُونُوا و مباشید ای مسلمانان کَالَّذِین َ تَفَرَّقُوا مانند آنانکه متفرق شدند بعداوت چون یهود و نصاری که در میان هر یک فرقها پیدا شد چون عنانیه و سامریه و موشکانیه از یهود و ملکانیه و نسطوریه و ماریعقوبیه از نصاری هر فرقه دشمن فرقه دیگر وَ اختَلَفُوا و اختلاف کردند در دین خود یهود بعد از پانصد سال از موت موسی ع و نصاری بعد از سیصد سال از رفع عیسی بآسمان و اینکه اختلاف ایشان بود مِن بَعدِ ما جاءَهُم ُ البَیِّنات ُ از پس آنکه آمده بود بدیشان حجتهائی روشن در کتب ایشان وَ أُولئِک َ و آن پراگندگان و مخالفان لَهُم عَذاب ٌ عَظِیم ٌ مرایشان راست عذابی بزرگ یَوم َ تَبیَض ُّ وُجُوه ٌ در آن روزی که سفید و روشن گردد رویهای وَ تَسوَدُّ وُجُوه ٌ و سیاه گردد رویها فَأَمَّا الَّذِین َ اسوَدَّت وُجُوهُهُم پس آنانکه سیاه گردد رویهای ایشان حق تعالی بفرماید تا از روی توبیخ با ایشان گویند أَ کَفَرتُم بَعدَ إِیمانِکُم آیا کافر شدید پس از ایمان خود مراد اهل کتاب اند که پس از ایمان به پیغمبر ع ما کافر گشتند یا منافقان که بزبان اقرار و بدل انکار میکردند یا کافران که در روز میثاق بربوبیت حق اعتراف نمودند و در دنیا کافر شدند یا مرتدان بعد از استسعاد بسعادت ایمان گرفتار دام شقاوت و خذلان گشتند واضح آنست که خوارج و روافض بعد از تمسک بسنّت در ورطه بدعت افتادند فَذُوقُوا العَذاب َ پس بچشید عذاب دوزخ را بِما کُنتُم تَکفُرُون َ بدانچه بودید که بعد

از ایمان کافر شدید وَ أَمَّا الَّذِین َ ابیَضَّت وُجُوهُهُم و اما آنانکه سفید شد رویهای ایشان یعنی مومنان و اهل سنت فَفِی رَحمَت ِ اللّه ِ پس باشند در رحمت خدا یعنی در بهشت از قبیل تسمیه محل است باسم حال و عرفا گویند رحمت روح وصال است و شهود جمال هُم فِیها خالِدُون َ اینکه سفید رویان در رحمت یا جنّت جاوید ماندگانند تِلک َ آنچه گذشت درین سوره از اخبار و احکام آیات ُ اللّه ِ آیتهای خداوندست در زواجر و بشائر و وعد و وعید نَتلُوها عَلَیک َ بِالحَق ِّ میخوانیم آنرا بواسطه وحی بر تو بدرستی و براستی وَ مَا اللّه ُ یُرِیدُ و نیست خدا که خواهد ظُلماً لِلعالَمِین َ بیدادی از نزد خود مر جن و انس را یعنی بر ایشان ستم نه کند و بی جرم عقوبت نفرماید وَ لِلّه ِ ما فِی السَّماوات ِ و مر خداراست آنچه در آسمانهاست از نجوم و ملائکه وَ ما فِی الأَرض ِ و آنچه در زمین هاست از ارکان موالید ثلثه وَ إِلَی اللّه ِ و بسوی خدا تُرجَع ُ الأُمُورُ بازگردانیده شود همه کارها.

صفحه : 134

کُنتُم خَیرَ أُمَّهٍ هستید شما بهترین گروهی که از خلوتخانه غیب أُخرِجَت لِلنّاس ِ بیرون آورده شده است از برای مردمان قولی آنست که بودید شما بهترین امتی در سابق علم یا در لوح محفوظ یا در کتب انبیاء ع یا در روز میثاق که در جواب ا لست بربکم مسارعت نمودید و خیریت اینکه امت بجهت آنست که در سلک خدمت حضرت ع منتظم اند شعر لما دعا اللّه داعینا لطاعته باکرم الرسل کنا اکرم الامم بیت

چون خدا پیغمبر ما را برحمت

خوانده است افضل پیغمبران او گشته ما خیر الامم

و گفته اند خیریت اینکه امت درین سه صفت ست که یاد میکنید تَأمُرُون َ بِالمَعرُوف ِ میفرمائید بمعروف و آن چیزیست که شرع آنرا مستحسن دارد وَ تَنهَون َ عَن ِ المُنکَرِ و نهی میکنید از منکر و آن چیزی بود که شارع آنرا مستقبح شمارد وَ تُؤمِنُون َ بِاللّه ِ و میگروید از روی تحقیق بخدا و ایمان بخدا متضمن آنست که ایمان داشته باشند بهر چه ایمان بدان لازم است چه ایمان بخدا وقتی متحقق شود که بهر چه فرموده که ایمان آرید باو ایمان آورده باشند وَ لَو آمَن َ أَهل ُ الکِتاب ِ و اگر ایمان آرند و تصدیق کنند علماء بنی اسرائیل آنرا که به پیغمبر آخر الزمان فرود آمده یعنی قرآن لَکان َ خَیراً لَهُم هرآئینه باشد آن ایمان و تصدیق بهتر مر ایشانرا از کفر و انکار مِنهُم ُ المُؤمِنُون َ بعضی از ایشان گرویدگانند یعنی إبن سلام و اصحاب رض او وَ أَکثَرُهُم ُ الفاسِقُون َ و بیشتر ایشان بیرون رفتگانند از دائره دین لَن یَضُرُّوکُم بشما ضرر نتوانند رسانید إِلّا أَذی ً مگر اندک رنجی که شما را بکفر دعوت کنند یا بهتانی بر مسلمانی بندند یا اهل ایمانرا بقتال خود بترسانند وَ إِن یُقاتِلُوکُم و اگر کارزار کنند با شما یُوَلُّوکُم ُ الأَدبارَ پشتها بر شما برگردانند و بهزیمت روند ثُم َّ لا یُنصَرُون َ و پس از هزیمت یاری کرده نشوند یعنی نه از خلق یاری بینند و نه حق مددکاری ضُرِبَت وضع کرده شده عَلَیهِم ُ الذِّلَّهُ بر جهودان علامت خواری در نفس ایشان بحیثیتی که هرگز منفک نگردد و اصح آن ست که ذلت آن جزیه است أَین َ ما ثُقِفُوا هر

کجا که یافته شوند آن ذل بایشان باشد إِلّا استثنای منقطع است یعنی خواری لازم ذات ایشان ست لیکن ایشان ازین می رهند بِحَبل ٍ مِن َ اللّه ِ بعهدی از خدا که قبول جزیه است وَ حَبل ٍ مِن َ النّاس ِ و عهدی از مؤمنان باذن خدای تعالی بعد از قبض جزیه وَ باؤُ بِغَضَب ٍ مِن َ اللّه ِ و بازگشتند یهود بخشمی از خدا یعنی سزاوار غضب الهی شدند وَ ضُرِبَت و زده شد یعنی موضوع گشت عَلَیهِم ُ المَسکَنَهُ بر ایشان علامت درویشی و احتیاج یعنی احاطه کرده شده اینکه نشانه بدیشان چون احاطه بیت مضروب بر اهل آن ذلِک َ اینکه خواری و مسکنت و رجوع بغضب حق بِأَنَّهُم کانُوا بآنست که ایشان هستند از روی عناد یَکفُرُون َ بِآیات ِ اللّه ِ نمیگروند بقرآن یا باحکام توریت یا بمعجزات محمّد وَ یَقتُلُون َ الأَنبِیاءَ بِغَیرِ حَق ٍّ و میکشتند پیغمبران را بناسزا و ناواجب و فی نفس الامر قتل الانبیاء ناحق است اما بحسب اعتقاد ایشان نیز بغیر حق بود و اینکه اقبح است از آنکه اعتقاد حقیت داشته باشد در قتل ایشان و گفته اند اگرچه قتل از آبای یهود مدینه واقع شده اما چون رضای ایشان بدان بود در اعداد قاتلان می آرد ذلِک َ اینکه کفر و قتل بِما عَصَوا بسبب آن بود که نافرمانی کردند وَ کانُوا یَعتَدُون َ و بودند که تجاوز میکردند از حدود خدای تعالی آورده اند که چون عبد اللّه بن سلام و یاران او چون ثعلبه و اسد و اسید رض دولت اسلام دریافتند یهود زبان طعن گشاده میگفتند که ایشان از اشرار قوم مااند که خلاف اسلاف کرده با ما مخالفت نمودند حق سبحانه آیت فرستاد.

صفحه

: 135

لَیسُوا سَواءً نیستند مؤمنان اهل کتاب برابر با کافران ایشان مِن أَهل ِ الکِتاب ِ أُمَّهٌ قائِمَهٌ از اهل کتاب گروهی اند ایستاده بر دین اسلام یا قائم بحدود الهی و گفته اند مستقیم بر قول راست و عمل خالص و دین درست و اینکه گروه إبن سلام و اصحاب رض او بودند بل چهل تن از نجران و سی و دو تن از حبشه و هشت کس از روم که بعیسی ع ایمان داشتند و محمّد ص نیز ایمان آوردند و احکام شریعت و قرآن تعلیم گرفتند یَتلُون َ آیات ِ اللّه ِ میخوانند قرآن را آناءَ اللَّیل ِ در ساعت شب و گفته اند میان مغرب و عشا وَ هُم یَسجُدُون َ و ایشان سجده تلاوت می کنند یا در ساعت شب نماز میگذارند و اشهر نماز عشاست که مخصوص بدین امت شده و حضرت رسالت پناه ص تاخیر عشا فرموده بودند و مردمان منتظر نماز بودند بیرون آمد و گفت بدانید که از اهل ادیان هیچ طائفه درین وقت خدا را یاد نکنند غیر از شما یُؤمِنُون َ بِاللّه ِ صفت امت قائمه میکند و میگوید ایمان حقیقی می آورند بخدا وَ الیَوم ِ الآخِرِ و بروز قیامت وَ یَأمُرُون َ بِالمَعرُوف ِ و می فرمایند خلق را بتصدیق محمّد ص بامورات شرع وَ یَنهَون َ عَن ِ المُنکَرِ و نهی میکنند از تکذیب پیغمبر علیه السلام یا از تمام منهیات وَ یُسارِعُون َ فِی الخَیرات ِ و می شتابند در ارتکاب خیرات و اشتغال بمبرّات وَ أُولئِک َ مِن َ الصّالِحِین َ و آن گروه یعنی امت قائمه موصوفه بدین صفات که مذکور شد از جمله شایستگان و برگزیدگان اند وَ ما یَفعَلُوا مِن خَیرٍ و آنچه می کنید از نیکی فَلَن یُکفَرُوه ُ

پس هرآئینه سپاس ناداشته نخواهید شد یعنی نقصانی بثواب اعمال شما نخواهید رسید نقص ثواب را کفران گفته چنانچه توفیه ثواب را شکر می گوید فی قوله کان سعیهم مشکورا و حفص در هر دو کلمه بیا میخواند یعنی آنچه می کنند امت قائمه از خیراتی که در آن مسارع اند عمل ایشان ضائع نخواهد بود وَ اللّه ُ عَلِیم ٌ و خدا داناست بِالمُتَّقِین َ باحوال پرهیزگاران إِن َّ الَّذِین َ کَفَرُوا بدرستی آنانکه کافر شدند بقرآن و محمّد ص و آن کعب بن الاشرف و اصحاب او بودند لعنهم اللّه لَن تُغنِی َ عَنهُم أَموالُهُم بازندارد از ایشان مالهای ایشان، که برشوت میدهند مر علمای خود را بآنچه رشوت میگیرند از اراذل قوم خود وَ لا أَولادُهُم و نه فرزندان ایشان که باعانت و امداد ایشان مستظهرند مِن َ اللّه ِ شَیئاً از عذاب خدا چیزیرا وَ أُولئِک َ أَصحاب ُ النّارِ و آن گروه کافران ملازمان آتش دوزخ اند هُم فِیها خالِدُون َ ایشان در آتش جاوید مانندگان.

صفحه : 136

مَثَل ُ ما یُنفِقُون َ مثل آنچه نفقه می کنند جهودان بر علمای خود یا أبو سفیان و اصحاب او در حرب احد که خرج لشکر کفار مینمایند یا اخراجات مشرکان در عیدها بر بتان خود یا نفقه منافقان بریا و سمعه فِی هذِه ِ الحَیاهِ الدُّنیا درین زندگانی دنیا کَمَثَل ِ رِیح ٍ مانند بادی ست که باشد فِیها صِرٌّ در ان باد سرمای سخت أَصابَت حَرث َ قَوم ٍ برسد بکشت زار قومی که بشرک و معاصی ظَلَمُوا أَنفُسَهُم ستم کرده اند بر نفسهای خود یا حق خدا نداده اند فَأَهلَکَته ُ پس هلاک و نابود گرداند آن باد سرد کشت ایشانرا وَ ما ظَلَمَهُم ُ اللّه ُ و ستم نکرد خدا

بر مزارعان بنابود شدن مزروعات ایشان وَ لکِن أَنفُسَهُم یَظلِمُون َ و لیکن ایشان هستند که بر نفسهای خود ستم میکنند بارتکاب عملی که بدان مستحق عقوبت می شوند صاحب کشاف گفته که حق سبحانه تشبیه کرد آن مالها را که نفقه میکردند نه بموقع در عدم انتفاع بآن کشت زار سرمازده که منفعتی از آن بکس نرسد و گفته اند مثل نفاق ناپسندیده ایشان در هلاک ایشان چون مثل ریح مهلکه است در اهلاک حرث یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا ای گروه گرویدگان فرا مگیرید بِطانَهً مِن دُونِکُم دوستی نهانی از دون مومنان که ابنای جنس شمااند، جمعی از صحابه رض با منافقان دوستی داشتند یا با یهود عقد موالات بسته بودند بسبب نسبت قرابت یا حق رضاع یا قرب جوار رسم صداقت فرو نمیگذاشتند حق تعالی نهی کرده مومنان را از همنشینی ایشان که بیگانه هرگز آشنا نشود لا یَألُونَکُم ایشان تقصیر نکنند در باره شما خَبالًا از روی تباهی و فساد وَدُّوا ما عَنِتُّم دوست دارند آنکه شما در ان باشید از رنج و مشقت قَد بَدَت ِ البَغضاءُ بتحقیق آشکارا شده است دشمنی ایشان یعنی علامت عداوت مِن أَفواهِهِم از دهنهای ایشان یعنی از سخنانی که بر دهن ایشان میگذرد و یهود پیوسته در تجسّس عیوب مسلمانان بودند و اهل نفاق نیز نسبت با حضرت رسالت علیه السلام سخنان فتنه انگیز میگفتند وَ ما تُخفِی صُدُورُهُم أَکبَرُ و آنچه پنهان میدارد دلهای ایشان از عداوت و بغضها بزرگتر است و بیشتر از آنچه بر زبان میرانند قَد بَیَّنّا هرآئینه ما بیان کردیم لَکُم ُ الآیات ِ برای شما آیتها در لزوم موالات

آشنایان و معادات بیگانگان إِن کُنتُم تَعقِلُون َ اگر هستید شما که از روی انصاف تعقل کنید و دریابید مواقع نفع را که دوستان جانی اند و مکائن ضرر را که دشمنانان نهانی اند

صفحه : 137

ها أَنتُم ها تنبیه است بر خطاکاران که باغیار دم دوستی میزنند انتم تعییرست أُولاءِ تحقیر و معنی آنکه آگاه باشید شمائید آن خطاکاران که با جفاکاران طرح دوستی افگندید پس بیان خطا می کند برین وجه که تُحِبُّونَهُم شما دوست میدارید ایشانرا و میخواهید که به بهترین چیزی برسند که اسلام ست وَ لا یُحِبُّونَکُم و ایشان دوست نمیدارند شما را و می خوانند به بدترین چیزی که کفر است وَ تُؤمِنُون َ و شما ایمان دارید بِالکِتاب ِ کُلِّه ِ بهمه کتابهای الهی و ایشان بعضی را منکراند وَ إِذا لَقُوکُم و هرگاه که بشما رسیدند قالُوا آمَنّا گفتند ما نیز ایمان آورده ایم مثل شما وَ إِذا خَلَوا و چون با یکدیگر خلوت کنند عَضُّوا عَلَیکُم ُ الأَنامِل َ میخانید و می گزند بر دشمنی شما سر انگشتان را مِن َ الغَیظِ از غایت خشم و کینه قُل بگو ای محمّد ص ایشان را مُوتُوا بِغَیظِکُم بمیرید بخشم و کینه خود امر توبیخ ست و حاصل معنی آنکه بخشم و دردی که از مومنان در دل دارید روزگار میگذرانید اینکه غصّه شماراست تا بوقت مرگ إِن َّ اللّه َ عَلِیم ٌ بدرستیکه خدا داناست بِذات ِ الصُّدُورِ بدان غلها که در دلهاست و مطلع بر آن کینها که در سینهای شماست بعضی برانند که اینکه کلام دعا علیهم ست حق سبحانه پیغمبر خود را فرمود که بهلاک ایشان دعا کند پس معنی آن ست که خدا بمیراند شما را در همان خشم و کینه و حسد و

رشک که دارید بیت

بمیر ای از حسد پیوسته غمگین که جز مرگت نخواهد داد تسکین

إِن تَمسَسکُم حَسَنَهٌ اگر برسد بر شما نصرتی و غنیمتی چنانچه در حرب بدر بود تَسُؤهُم دلتنگ گرداند ایشانرا و بدحال شوند وَ إِن تُصِبکُم و اگر بشما رسد سَیِّئَهٌ غمی و المی چنانچه در حرب احد واقع شد یَفرَحُوا بِها خوشدل و فرحناک شوند بدان و اینکه علامت کمال عداوت ست که بغم کسی شادمان و بشادی کسی غمناک گردند وَ إِن تَصبِرُوا و اگر شما ای مومنان صبر کنید بر جفای یهود یا کید منافقان یا آزار کفار وَ تَتَّقُوا و به پرهیزید از مخالطت اعداء لا یَضُرُّکُم کَیدُهُم شَیئاً شما را زیان نکند مکر و حیله ایشان هیچ چیز را إِن َّ اللّه َ بدرستی که خدا بِما یَعمَلُون َ بآنچه شما می کنید از صبر و تقوی مُحِیطٌ رسنده است و احاطه کننده وَ إِذ غَدَوت َ و یاد کن ای محمّد ص چون بامداد بیرون شدی مِن أَهلِک َ از منزل عائشه رض که که اهل تو است بقول بعضی آن روز احزاب یا بدر بوده و اصح و اشهر روز احدست و آن هفتم شوال سنه ثلاثه من الهجره بود آورده اند که ابو سفیان لشکری از احیای عرب فراهم آورده متوجه مدینه گشت با سه هزار سوار و پیاده که هفت صد زره پوش و دویست اسپ با ایشان بود بحوالی احد فرود آمد و حضرت رسالت پناه علیه السلام میخواست که در مدینه توقف کند و در شهر با ایشان مقاتله نماید جمعی دلیران اصحاب که در حرب بدر حاضر نبودند در باب خروج مبالغه کردند و حضرت ص

با هزار کس از مهاجر و انصار بقتال ایشان توجه فرمود در اثنای طریق عبد اللّه بن ابی ّ سیصد کس منافق لعنهم اللّه پشت بلشکر اسلام آورده مراجعت نمودند و سید عالم با هفتصد کس برابر دشمن صف برکشید کوه احد را در قفا و عینین را بر یسار گذاشت و روی بجانب مدینه آورده عبد اللّه بن جبیر را با پنجاه مرد تیرانداز در رخنه که بطرف کوه احد بود مقرر فرمود و بتوقف در آن مرکز و محافظت آن مبالغه بسیار نمود و بنفس نفیس خود بتسویه صف عسکر همایون اقدام کرد و اینکه بامدادست که حق سبحانه فرمود که از منزل خود بیرون آمدی تُبَوِّئ ُ المُؤمِنِین َ میساختی و مهیّا میکردی بجهت مومنان مَقاعِدَ لِلقِتال ِ جاهای ایستادن برای کارزار و آنچنان بود که میمنه لشکر بزبیر رض عوام نامزد کرد و میسره را بمقداد رض اسود داد و قلب را بحمزه رض سپرد و مرتضی را بملازمت خود تعیین نمود وَ اللّه ُ سَمِیع ٌ و خدا شنواست قولهای شما را که در باب خروج از مدینه و وقوف در ان می گفتید عَلِیم ٌ داناست به نیتهای شما و بعلم قدیم دانسته بود.

صفحه : 138

إِذ هَمَّت طائِفَتان ِ مِنکُم چون قصد کردند دو گروه از شما که مسلمانانند بنو حارثه از اوس و بنو سلمه از خزرج أَن تَفشَلا آنکه بددلی کنند و بازگردند بوقتی که إبن ابی ّ بازگشت وَ اللّه ُ و او حالست یعنی چگونه گریزند و بازگردند و حال آنکه خدا وَلِیُّهُما یار و نگهدار اینکه دو گروه بود وَ عَلَی اللّه ِ و بر خدا نه بر غیر او فَلیَتَوَکَّل ِ المُؤمِنُون َ باید که توکل

کنند گرویدگان تا ایشانرا نصرت دهد وَ لَقَد نَصَرَکُم ُ اللّه ُ و بدرستی که خدا نصرت داد شما را بِبَدرٍ بموضعی که آنرا بدر گویند و آن چاهی ست منسوب ببدر بن کلده وَ أَنتُم أَذِلَّهٌ و حال آنکه شما بودید خوار در چشم دشمنان یعنی اندک می نمودید و ایشان از حرب شما حسابی نه داشتند فَاتَّقُوا اللّه َ پس بترسید از خدا و بکثرت مشرکان و بازگشتن منافقان بددل مشوید لَعَلَّکُم تَشکُرُون َ شاید که توفیق یابید و شکر گوئید تا نعمت نصرت بر شما زیاده گردد پس از نصرت مومنان در حرب بدر خبر میدهد و میگوید که یاد کن آن وقت را إِذ تَقُول ُ چون می گفتی لِلمُؤمِنِین َ مر آن گرویدگان را وقتی که درمانده بودند أَ لَن یَکفِیَکُم آیا هرگز کفایت نمیکند و بسنده نیست أَن یُمِدَّکُم رَبُّکُم آنکه مددگاری کند پروردگار شما شما را بِثَلاثَهِ آلاف ٍ بسه هزار سوار مِن َ المَلائِکَهِ مُنزَلِین َ از فرشتگان فرو فرستادگان از عالم بالا و بعضی برآنند که وعده نزول اینکه سه هزار فرشته در روز احد بوده بشرط صبر و تقوی چنانچه میفرماید بَلی ایجابست بعد از نفی یعنی مددگاری نماید إِن تَصبِرُوا اگر صبر کنید در جنگ دشمن وَ تَتَّقُوا و بپرهیزید از مخالفت قول پیغمبر علیه الصلوه و السلام که در باب حرب گوید و اشهر بلکه اصح آن ست که صدر رسل روز بدر از حق سبحانه مدد طلبید خدای تعالی فرشتگان فرستاد اوّل هزار فرشته پس از آن بسه هزار رسید و آخر به پنج هزار چنانچه فرمود وَ یَأتُوکُم مِن فَورِهِم و بیایند بشما دشمنان شما از خشمناکی که مر ایشان راست یا بر

فور بیایند و هیچ درنگ نکنند هذا یُمدِدکُم رَبُّکُم اینست که مددگاری میکند شما را آفریدگار شما بِخَمسَهِ آلاف ٍ به پنج هزار سوار مِن َ المَلائِکَهِ از فرشتگان مُسَوِّمِین َ نشان کنندگان مر اسپان خود را و اینکه عادت مستمره است میان مبارزان که روز حرب علامت بر خود یا بر مرکب خود بندند و نشان ملائکه در آن روز آن بود که صوف سرخ بر پیشانی و اذناب اسپان بسته بودند یا خود را نشان کرده بودند بعمامهای سفید و طرّهای آن از میان دو کتف فرو گذاشته وَ ما جَعَلَه ُ اللّه ُ و نگردانید خدا آن امداد یا انزال یا آن عدد إِلّا بُشری لَکُم مگر مژدگانی مر شما را بزودی فتح وَ لِتَطمَئِن َّ و برای آنکه تا بیارامد قُلُوبُکُم بِه ِ دلهای شما بوعده نصرت وَ مَا النَّصرُ و نیست یاری دادن إِلّا مِن عِندِ اللّه ِ مگر از نزدیک خدا العَزِیزِ غالبی که مغلوب نشود الحَکِیم ِ حاکمی که نصرت و خذلان او بر مقتضای حکمت باشد.

صفحه : 139

لِیَقطَع َ تعلق بنصرکم دارد در حرب بدر شما را نصرت داد تا ببرد و نیست گرداند طَرَفاً گروه بزرگان را مِن َ الَّذِین َ کَفَرُوا از آنانکه کافر بودند یا در هم بشکند رکنی از ایشان و در ان واقعه فی الواقع شکستی عظیم بصنادید قریش رسید که هفتاد تن کشته و هفتاد تن اسیر شدند أَو یَکبِتَهُم یا آنکه خوار و نگوسار گرداند ایشان را فَیَنقَلِبُوا پس بازگردند بهزیمت شوند- خائِبِین َ در حالتی که بی بهرگان و ناامیدان باشند ذکر قصه بدر در میان حرب احد برای آن فرمود

تا صحابه رض جمع کنند میان صبر و شکر که یکی ازین دو قصّه مشتملست بر فتح و غنیمت و بر آن شکر باید گردد دیگر محتوی بر قتل و هزیمت و در ان صبر شاید و قصّه حرب احد اجمالا بر آن وجه بوده که بعد از تسویه صفین بمحاربه قیام نمودند و علمداران قریش یکی از پی دیگری کشته شدند و لشکر مکه رو بهزیمت نهادند و اهل مدینه در لشکرگاه ایشان آغاز نهب و غارت کردند و جماعت تیراندازان که محافظت رخنه کوه تعلق بدیشان داشت با وجود آنکه پیغمبر ع مبالغه فرموده بودند که اگر ما غالب یا مغلوب شویم شما ازین موضع بجای دیگر مروید بر امید تاراج و غنایم رو بلشکرگاه آوردند چندانکه عبد اللّه رض بن جبیر مبالغه نمود و از تاکید حضرت رسالت پناه ص ایشانرا آگاهی داد بجای نرسید و جمعی اندک که عدد ایشان بده نمیرسد با وی توقف کردند و باقی بسخن امیر خود التفات نه نموده متوجه اخذ غنیمت احد شدند شامت مخالفت فرمان نبوی ص در لشکر اسلام در رسید و خالد بن ولید و عکرمه بن ابی جهل که عزیمت هزیمت داشتند چون رخنه کوه را از حارسان و محافظان خالی دیدند با جماعت کفار بر سر عبد اللّه رض بن جبیر تاختند و او را با یارانش بقتل آورده از عقب لشکر اسلام درآمدند و قضیه فتح منعکس شد و خبر ظفر کفار بگریختگان ایشان رسیده بازگشتند و اهل ایمان را که مرکز محیط عرفان بودند دائره سان در میان گرفتند و سیّد الشهدا حمزه رض با بعضی از

اصحاب شربت شهادت چشیدند و برخی دیگر رو بگریز نهادند و جمعی دیگر در ملازمت حضرت رسالت پناه ص جان کمروار بر میان بستند القصه مهم بدان انجامید که بسنگ بد گوهران در شاهوار در درج لعل آبدار سید مختار ص آزرده شد مثنوی

بود لعلش سهیل رخشنده سنگ را رنگ لعل بخشنده

چون سهیلش رفیق سنگ آمد سنگ در دم عقیق رنگ آمد

و حضرت میان کشتگان افتاد و بمدد جمعی از اصحاب بجانب شعب احد رفت و کافران بازگشته رو بمکه نهادند و حضرت ص چون از شهادت عم خود حمزه رض و مثله کردن او از با بعضی از کشتگان وقوف یافت بر خاطر مبارکش خطور کرد که تیر نفرین بر هدف حال اینکه اهل ضلال افکند از بارگاه کبریا و جلال اینکه آیات نزول اجلال یافت لَیس َ لَک َ مِن َ الأَمرِ شَی ءٌ نیست مر ترا ازین کار که نفرین کفارست چیزی یعنی زمام استیصال و استصلاح اینکه طائفه بدست تو نیست أَو یَتُوب َ عَلَیهِم گفته اند او اینجا بمعنی الی ان یعنی از تو کاری نکشاید مگر آنکه خدا توبه دهد ایشانرا و قولی آن است که او برای عطف باشد و یتوب معطوفست بر لیقطع و معنی چنین ست که خدا نصرت داد شما را بیکی از چهار چیز یا شکسته شود رکن دولت ایشان بقتل صنادید قریش یا بهزیمت روند از پیش لشکر اسلام با آنکه توبه دهد خدا ایشانرا چون مسلمان شوند أَو یُعَذِّبَهُم یا عذاب کند ایشانرا چون بر کفر خود مصر باشند فَإِنَّهُم ظالِمُون َ پس بدرستیکه ایشان ستمکارانند که وضع عبادت کردند در غیر موضع

آن وَ لِلّه ِ ما فِی السَّماوات ِ و مر خداراست آنچه در آسمانهاست وَ ما فِی الأَرض ِ و آنچه در زمین هاست یَغفِرُ لِمَن یَشاءُ بیامرزد هرکرا خواهد وَ یُعَذِّب ُ مَن یَشاءُ و عذاب کند هرکرا خواهد وَ اللّه ُ غَفُورٌ رَحِیم ٌ و خدا آمرزنده است دوستان خود را مهربان ست بر بندگان خود یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه گرویدگان لا تَأکُلُوا الرِّبَوا مخورید مال ربوا را أَضعافاً مُضاعَفَهً افزوده تو بر تو و گفته اند اضعاف در دراهم ست و مضاعفه و راجل چه در جاهلیت یکی مال خود را بربوا میداد تا وقت معین آنگه در اجل و ربوا می افزود تا باندک مدتی همه مال مدیون مستغرق میشد وَ اتَّقُوا اللّه َ و بترسید از خدا در آنچه نهی کرده ست لَعَلَّکُم تُفلِحُون َ مگر شما رستگار گردید.

صفحه : 140

وَ اتَّقُوا النّارَ و بترسید از آتش یعنی پرهیز کنید از عملی که رساند شما را بآتش الَّتِی آن آتشی که أُعِدَّت لِلکافِرِین َ آماده کرده شده است مر کافرانرا و غیر ایشانرا بالذات از برای کفارست و بالعرض از برای عاصیان تباه کار یا کافران را نار تعذیبست و مؤمن را نار تادیب وَ أَطِیعُوا اللّه َ و فرمان برید خدا را در آنچه حکم کند وَ الرَّسُول َ و اطاعت کنید رسول ص او را در آنچه فرماید لَعَلَّکُم تُرحَمُون َ باشد که شما رحم کرده شوید و در عذاب نیفتید وَ سارِعُوا و بشتابید إِلی مَغفِرَهٍ بآن چیزیکه سبب آمرزش باشد بشما مِن رَبِّکُم از پروردگار شما اقامت لازم در مقام ملزوم جهت تشویق بندگان است بموجبات مغفرت و آن کلمه شهادت ست یا ادای فرائض یا

تکبیر اوّل که بجماعت دریابند یا صف اوّل از جماعت یا اخلاص یا هجرت قبل از فتح مکه یا متابعت سنت یا استغفار یا جهاد و مقتضای مقام خود اینست چه اینکه آیت در خلال قصّه احد نازل شده و محققان گویند اینکه مسارعت بقدم گل نیست بلکه بقدم دل ست بیت

اینکه راه بپای تن بپایان نرسد تا جان نزند قدم بجانان نرسد

و در بحر الحقائق آورده که بشتابید درین راه بقدم تقوی که تزکیه نفس ست از اخلاق حیوانی که جز بدین قدم بمقام قرب و جنّت وصال رسیدن محال است ابیات

بگذار ره هواپرستی رو آر سوی خداپرستی

در راه محبتش روان شو بگذر ز ره جفاپرستی

وَ جَنَّهٍ و بشتابید بعملی که برساند شما را به بهشتی که از روی عظمت عَرضُهَا السَّماوات ُ پهنای آن آسمانهاست یعنی مانند آسمانها وَ الأَرض ُ و زمین ها صفت عرض بهشت کرد جهت آنکه وصف طول او در فهم بشر نگنجد و در تفسیر کبیر گوید اگر آسمانها و زمینها را طبق طبق سازند بحیثیتی که هر یک ازین طبقات سطحی باشد مؤلّف اجزای لا یتجزی و موصّل گردانند اینکه طبقات را با یکدیگر تا همه طبقی واحد شوند عرض بهشت اینکه مقدار تواند بود أُعِدَّت لِلمُتَّقِین َ آماده کرده شده چنین بهشتی برای پرهیزگاران از شرک الَّذِین َ یُنفِقُون َ آنانکه نفقه می کنند فِی السَّرّاءِ وَ الضَّرّاءِ در آسانی و در سختی مراد همه احوال ست چه انسان بهیچ وجهی خالی از مضرتی یا مسرتی نیست یعنی بهمه حال نفقه میکنند و گفته اند منفق اند در توانگری و درویشی

یا در صحت و مرض یا در گرانی و ارزانی وَ الکاظِمِین َ الغَیظَ و فروخورندگانند خشم را با وجود قدرت آورده اند که کسی امام اعظم رح را طپانچه زد امام فرمود که من هم میتوانم که ترا طپانچه زنم لیکن نزنم و قادرم بر آنکه با خلیفه از تو شکایت کنم اما نکنم و می توانم که در سحرگاه از جفای تو بحضرت اله بنالم ولی ننالم و مسیرم میشود که بقامت کمر خصومت بربندم و داد خود از تو بستانم و ان نیز نکنم و اگر مرا فردا رستگاری باشد و شفاعت من در پذیرند بی تو قدم در بهشت ننهم بیت

مردی گمان مبر که بزورست و پردلی با خشم اگر برآئی دانم که کاملی

وَ العافِین َ و عفوکنندگان اند عَن ِ النّاس ِ از درم خریدگان از بندگان و یا از کسیکه بر ایشان ستم کرده باشد وَ اللّه ُ یُحِب ُّ المُحسِنِین َ و خدا دوست دارد نیکوکاران را و بهترین اقسام احسان آنست که نیکوئی کنند بجای جمعی که با ایشان بدی کرده باشند در تیسیر آورده که روزی حسین إبن علی رض با جمعی مهمانان بر سر خوانی نشسته بود خادمش با کاسه آش گرم بمجلس درآمد و از غایت دهشت پایش بحاشیه بساط درآمد کاسه بر سر امام حسین رض افتاد و بشکست و آش بر سر مبارکش فرو ریخت امام حسین ع از روی تادیب از راه تعذیب درو نگریست بر زبان خادم جاری شد که و الکاظمین الغیظ امام فرمود که خشم فرو خوردم خادم گفت و العافین عن النّاس فرمود که عفو کردم خادم تتمه آیت برخواند

که وَ اللّه ُ یُحِب ُّ المُحسِنِین َ امام حسین رض جواب داد که از مال خودت آزاد کردم مثنوی

بدی را مکافات کردن بدی بر اهل صورت بود بخردی

بمعنی کسانیکه پی برده اند بدی دیده و نکو کرده اند.

صفحه : 141

وَ الَّذِین َ معطوفست بر الَّذِین َ یُنفِقُون َ و مضمون کلام آنکه متقیان دو طائفه اند یکی آنها که بصفت انفاق و حلم و عفو و احسان موصوف اند دوم تائب غیر مصر و ایشان آنانند که از روی متابعت هوای نفس إِذا فَعَلُوا فاحِشَهً چون بکنند کاری ناشائسته أَو ظَلَمُوا أَنفُسَهُم یا ستم کنند بر نفسهای خود بمباشرت معاصی و نزد بعضی فاحشه کار ناپسندیده ست و ظلم گفتار ناستوده، یا اوّل کبائر و ثانی صغائر و بقول جمعی فاحشه و ظلم خطا و عمد است یا زنا و آنچه مادون او است از مقدمات آن چون نظر و لمس و معانقه و تقبیل و بر هر تقدیری بعد از ان فاحشه و ظلم ذَکَرُوا اللّه َ یاد کنند عقوبت خدا را یا عتاب او را با بنده که چرا چنین کردی یا مذکر شوند وعده مغفرت را که باستغفار بازبسته است فَاستَغفَرُوا پس آمرزش خواهند لِذُنُوبِهِم برای گناهان خود وَ مَن یَغفِرُ الذُّنُوب َ و کیست که بیامرزد گناهان را استفهام است بمعنی نفی یعنی هیچکس نیامرزد جرائم بندگانرا إِلَّا اللّه ُ مگر خدا وَ لَم یُصِرُّوا و اصرار نکردند بعد از استغفار عَلی ما فَعَلُوا بر آنچه از ایشان صادر شد از معاصی یعنی دیگر بر بار سر آن فعل نرفتند وَ هُم یَعلَمُون َ و ایشان که اصرار نکنند میدانند که عقوبت

اصرار از عذاب گناه عظیم است نزول آیت در شان بنهان تمار بوده که زنی صاحب جمال بخرما خریدن نزد وی آمد و بنهان را دل برو کشش کرد و ببهانه خرمائی خوب در گوشه کاشانه برده در کنارش کشید و بعد از وقوع قبله زن زبان نصیحت بکشاد که اتق اللّه از خدا بترس و دامان پاک مرا از لوث حرام آلوده مگردان بنهان را خوف الهی دریافت و پشیمان شده فی الحال بحضرت رسالت پناه ص شتافت صورت حال بعرض سیّد عالم رسانید فرمود که من در میان شماام و شما چنین کارها می کنید حق سبحانه برای تاکید امیدواری تائبان اینکه آیت فرستاد و بقول بعضی در شان ابو الیسر فرود آمد یا بهلول نباش یا ثعلبه انصاری که قصد گناه کردند یا مرتکب فاحشه شده پناه بتوبه و استغفار آوردند أُولئِک َ آن گروه متقیان که بدو قسم بودند جَزاؤُهُم پاداش ایشان مَغفِرَهٌ مِن رَبِّهِم آمرزشی ست از پروردگار ایشان وَ جَنّات ٌ تَجرِی و بوستانها که می رود مِن تَحتِهَا الأَنهارُ از زیر ابنیه یا اشجار آن جویها خالِدِین َ فِیها در حالتی که جاوید باشندگانند در آن وَ نِعم َ أَجرُ العامِلِین َ و نیکو مزدیست مزد عمل کنندگان یعنی مغفرت و جنت قَد خَلَت بدرستی که گذشته بود مِن قَبلِکُم پیش از شما سُنَن ٌ واقعها میان جهانیان از غم و شادی و محنت و راحت و دولت و نکبت که حق تعالی سنت نهاده بحدوث اینکه واقعها یا اهل سنن مرادست و سنن شرائع باشد یعنی امتان بوده اند بانواع دینها و بجهت تکذیب پیغمبران علیه السلام هلاک شده اند

فَسِیرُوا فِی الأَرض ِ پس بروید و سیر بکنید در زمین و به بینید بلاد عاد و دیار ثمود و بیابان لوط را فَانظُروا پس بنگرید بنظر عبرت که بسبب نافرمانی کَیف َ کان َ چگونه بوده است عاقِبَهُ المُکَذِّبِین َ آخر کار تکذیب کنندگان.

صفحه : 142

هذا اینکه کلام که در قصّه احد و بدر گذشت یا اینکه شرح که از امم گذشته و وقائع روزگار دادیم بَیان ٌ سبب هویدای سخن حق است لِلنّاس ِ برای عامه مردمان وَ هُدی ً و زیادتی بصیرت وَ مَوعِظَهٌ و پندی مشتمل بر، رهبت و رغبت لِلمُتَّقِین َ خاصه پرهیزگاران را وَ لا تَهِنُوا و سست مشوید و ضعف مورزید، چون در حرب احد خواجه عالم علیه السّلام بشعب کوه درآمد ابو سفیان علم تجلد بر تیغ کوه برده خواست که بر اهل شعب مطلع گردد اصحاب رض را دغدغه بخاطر رسید و حضرت عزّت جل ّ و علی جهت تسلیه ایشان اینکه آیت فرستاد که سستی مکنید وَ لا تَحزَنُوا و اندوهناک مشوید از جراحات و مصیبات یا فوت غنائم وَ أَنتُم ُ الأَعلَون َ و حال آنکه شما برترانید از ایشان بحسب مرکان یا از روی محاربه بر ایشان پیشی دارید یعنی در جنگ بدر یا برتری شما آن ست که کشتگان شما در صدر نعیم اند و از ایشان در قعر جحیم یا مقام شما در درجات عالیه خواهد بود و از ایشان در درک الاسفل و حقیقت آنست که اینکه بشارت بود مر مؤمنان را بعلو و غلبه یعنی شما منصور و غالب خواهید شد و ایشان مقهور و مغلوب خواهند گشت إِن کُنتُم مُؤمِنِین َ اگر

هستید گرویدگان بوعده حق که فرمود و ان جندنا لهم الغالبون إِن یَمسَسکُم قَرح ٌ اگر بشما رسید جراحتی و زحمتی فَقَد مَس َّ القَوم َ قَرح ٌ پس بدرستیکه رسیده است گروه کفّار را در روز حرب بدر مِثلُه ُ زخمی و المی مثل قرح و جرح شما وَ تِلک َ الأَیّام ُ و اینکه روزها که مدار زندگانی بر آن ست نُداوِلُها میگردانیم آنرا بَین َ النّاس ِ میان مردمان که روزی بدولت و عشرت گذرد و روزی به نکبت و عسرت فیوما علینا و یوما لنا و اینکه مداولت برای آنست که تا پند گیرند وَ لِیَعلَم َ اللّه ُ و برای آنکه به بیند خدا یا بدانند اولیای او الَّذِین َ آمَنُوا صبر آنانرا که بدو گرویده اند وَ یَتَّخِذَ و برای آنکه فرا گیرد مِنکُم شُهَداءَ از شما گواهان یعنی گواه یکدیگر باشید که در معرکه جهاد کدام جان فدا کرده بود و که رو بگریز نهاده وَ اللّه ُ لا یُحِب ُّ الظّالِمِین َ و خدا دوست نمیدارد ستمکاران را که مشرکانند وَ لِیُمَحِّص َ اللّه ُ و فائده دیگر در مداوله آنست که پاک گرداند خدا الَّذِین َ آمَنُوا مر مؤمنان را از گناه چه بلاها که با اهل ایمان میرسد کفر ذنوب ایشان ست وَ یَمحَق َ الکافِرِین َ و دیگر آنکه در نقصان افگند و هلاک سازد کافران را أَم حَسِبتُم آیا می پندارید أَن تَدخُلُوا الجَنَّهَ آنکه درآیید به بهشت وَ لَمّا یَعلَم ِ اللّه ُ و ندید خدا الَّذِین َ جاهَدُوا مِنکُم آنها را که جهاد کرده اند از شما وَ یَعلَم َ الصّابِرِین َ و ندید شکیبایان را بر فرمان رسول یا صابران را بر هجوم مصائب و وقوع فوائب ملخص سخن آنست که بی محنت مجاهده براحت مشاهده نتوان

رسید بیت بلبلی کو رستم خار تحمل نکند بهتر آن ست که دیگر سخن گل نکند

صفحه : 143

وَ لَقَد کُنتُم و بدرستیکه شما بودید که از روی اشتیاق لقای الهی تَمَنَّون َ المَوت َ آرزو می بردید مرگ را یعنی شهادت را مِن قَبل ِ أَن تَلقَوه ُ پیش از آنکه مشاهده کنید اسباب آنرا که حرب ست فَقَد رَأَیتُمُوه ُ پس بتحقیق بدیدید آنچه می طلبیدید از مقاتله کفار وَ أَنتُم تَنظُرُون َ و حال آنکه شما می نگریستید بیاران و برادران شما که مقتول میشدند یا نظر میکردید در پیغمبر علیه السلام و او را تنها گذاشته در خلاص خود میکوشیدید آورده اند که چون حضرت صلی اللّه علیه و سلّم زخم خورده در میان کشتگان نهان شد ابلیس لعین صدای الا ان ّ محمّدا قد قتل در میان خاص و عام افگند قومی از ضعفای اهل اسلام خواستند که رجوع بعبد اللّه ابی نموده التماس کنند که از ابو سفیان برای ایشان خط امان بستاند و قوم دیگر بگریختند و بعد از آنکه آنحضرت رسالت پناه صلی اللّه علیه و سلّم منهزمان را ملامت میکرد که چرا فرار بر قرار اختیار کردید و پشت بمیدان کارزار آوردید ایشان زبان عذر گشوده گفتند که ما آوازه قتل تو شنیدیم روزگار بر ما شوریده شد و از غایت ترس بگریختیم حضرت عزّت دفع عذر ایشانرا آیت فرستاد وَ ما مُحَمَّدٌ و نیست محمّد ص یعنی بنده ستوده من إِلّا رَسُول ٌ مگر فرستاده از پیش من قَد خَلَت بدرستیکه بگذشته اند مِن قَبلِه ِ الرُّسُل ُ پیش از وی فرستادگان أَ فَإِن مات َ آیا اگر بمیرد اینکه پیغمبر أَو قُتِل َ انقَلَبتُم یا کشته گردد باز میگردید شما

عَلی أَعقابِکُم بر پاشنهای خود یعنی ترک جهاد می کنید یا مرتد می شوید وَ مَن یَنقَلِب عَلی عَقِبَیه ِ و هر که برگردد و به پس باز رود بارتداد یا ترک جهاد گیرد فَلَن یَضُرَّ اللّه َ پس هرگز زیان نرساند بدان برگشتن خود خدا را شَیئاً چیزی، زیرا که ورود مضار و منافع برو روا نیست وَ سَیَجزِی اللّه ُ و زود باشد که جزا دهد خدا الشّاکِرِین َ مر سپاس دارندگان را وَ ما کان َ لِنَفس ٍ و نباشد و نسزد هیچ نفس را أَن تَمُوت َ آنکه بمیرد إِلّا بِإِذن ِ اللّه ِ مگر بمشیت خدا و فرمان او و نوشته است خدا اینکه حکم را در لوح محفوظ کِتاباً مُؤَجَّلًا نوشتنی زمان او پیدا کرده شده کسی پیش از آن نمیرد و از آن نیز در نگذرد و درین آیت تحریض مسلمانان است در جهاد و دلیر ساختن ایشان در معرکه مقاتله با اهل عناد چه هر که داند که عمر او مقرر و اجل او مقدرست هرآئینه دلیر خواهد شد در معارک مبارزت و شروع در مهالک حضرت مرتضی رض درین معنی دو بیت ست رباعی

ای یومین من الموت افر یوم لم یقدر ام یوم قد قدر

یوم لا یقدر لا یاتی الاجل یوم قد قدر لا یغنی الحذر

رباعی

دو روز حذر کردنت از مرگ روا نیست روز که قضا باشد و روز که قضا نیست

روز که قضا باشد کوشش نکند سود روز که قضا نیست درو مرگ روا نیست

وَ مَن یُرِد هر که خواهد بجهادی که میکند ثَواب َ الدُّنیا پاداش اینکه جهان نُؤتِه ِ مِنها بدهیم او را از دنیا آنچه مقدّر کرده ایم وَ

مَن یُرِد هر که خواهد باعمال خود ثَواب َ الآخِرَهِ جزای آن جهانی نُؤتِه ِ مِنها بدهیم اور آنچه خواهد و آرزو برد و در بهشت وَ سَنَجزِی الشّاکِرِین َ و زود باشد که ما پاداش دهیم شکرگویندگان را بر نعمت جهاد.

صفحه : 144

وَ کَأَیِّن مِن نَبِی ٍّ و چندان از پیغمبران یعنی بسیار پیغمبران که در راه حق قاتَل َ کارزار کرد مَعَه ُ رِبِّیُّون َ کَثِیرٌ با او بودند سپاه فراوان، ربّی نام سپاهی ست که کم از هزار نباشد و در عین المعانی گوید ربی بمعنی ده هزار یا ربّی بمعنی ربانی ست یعنی فقها و علما و حکما و اتقیا که با پیغمبر خود بودند فَما وَهَنُوا پس سستی نورزیدند اینکه پیغمبران و اصحاب ایشان لِما أَصابَهُم بدانچه بدیشان رسید از محنت ها فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدا و در جهاد با کفار وَ ما ضَعُفُوا و ضعیف نگشتند از بسیاری حرب وَ مَا استَکانُوا و فروتنی نه کردند با دشمنان تعریض منهزمان است و آنها که التجا بابن ابی ّ نموده از ابو سفیان خط امان می طلبیدند وَ اللّه ُ یُحِب ُّ الصّابِرِین َ و خدا دوست میدارد صبرکنندگان را بر جهاد وَ ما کان َ قَولَهُم و نبود قول ربانیان بعد از قتل نبی ّ ایشان اگر واقع شده إِلّا أَن قالُوا مگر آنکه گفتند رَبَّنَا اغفِر لَنا ای پروردگار ما بیامرز ذُنُوبَنا گناهان ما را که سبب منع نصرت و قتل صاحب دعوت ما بوده وَ إِسرافَنا و درگذار از حد درگذاشتن ما را فِی أَمرِنا در کار ما وَ ثَبِّت أَقدامَنا و استوار دار قدمهای ما را در وقت مقاتله با عدای دین وَ انصُرنا و یاری ده ما را

عَلَی القَوم ِ الکافِرِین َ بر گروه ناگرویدگان فَآتاهُم ُ اللّه ُ پس بداد خدا ایشان را ببرکت دعا و استغفار یا به سبب صبر بر مقاتله کفار ثَواب َ الدُّنیا پاداش اینکه عالم یعنی نصرت بر دشمنان و دریافتن غنائم وَ حُسن َ ثَواب ِ الآخِرَهِ و دیگر عطا کرد ایشانرا نیکو پاداش آن عالم یعنی نعیم بهشت یا رضا و لقا وَ اللّه ُ یُحِب ُّ المُحسِنِین َ و خدا دوست دارد نیکوکاران را یعنی صابران را و نزد محققان ثواب دنیا و آخرت اعراض است از هر دو و توجه بآفریدگار هر دو بیت

من فارغم از هر دو کون مرا وصل تو بس ای خالق هر دو کون بفریادم رس

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه گرویدگان إِن تُطِیعُوا الَّذِین َ کَفَرُوا اگر فرمان برید کافران را اینکه آیت در شان جمعی ست که از ابو سفیان طلب امان می کردند و در کشاف آورده که منافقان مؤمنان را می گفتند که اینکه زمان که پیغمبر کشته شده و رایت دولت کفار استیلا یافت شما را دیگر باره بدین خود رجوع باید کرد حق تعالی می فرماید اگر بفرمان منافقان کار کنید یَرُدُّوکُم بازگردانند شما را عَلی أَعقابِکُم بر پاشنهای شما یعنی بر کفر باز برند فَتَنقَلِبُوا پس آنگاه گردید شما خاسِرِین َ زیان زدگان در هر دو سرا پس فرمان دشمنان مبرید.

صفحه : 145

بَل ِ اللّه ُ مَولاکُم بلکه بدانید که خدا یار و مددگار و دوستدار شماست پس با کفار دوستی مکنید و نصرت از غیر حق مجوئید وَ هُوَ خَیرُ النّاصِرِین َ و خدا بهترین یاری دهندگان است سَنُلقِی زود باشد که در افگنیم فِی قُلُوب ِ الَّذِین َ کَفَرُوا در دلهای کافران الرُّعب َ ترس و

بیم خدای تعالی هم در روز احد ترس در دل کفّار افگند که با وجود ظفر و غلبه بی جهتی ترک قتال گرفته بازگشتند و القای رعب در دلهای ایشان بچه سبب بود بِما أَشرَکُوا بِاللّه ِ بآن که ایشان شرک آوردند بخدا و انباز گرفتند ما لَم یُنَزِّل بِه ِ آن چیزیرا که نفرستاده است خدا با شرک آن سُلطاناً حجتی و برهانی تا ایشان را عذری بودی غرض نفی حجّت است چه اگر حجتی بودی فرو فرستادی وَ مَأواهُم ُ النّارُ و جای ایشان آتش دوزخ ست وَ بِئس َ مَثوَی الظّالِمِین َ و بد آرامگاهی ست ستمکاران را دوزخ وَ لَقَد صَدَقَکُم ُ اللّه ُ و هرآئینه راست کرد شما را خدا وَعدَه ُ وعده خود را در باب ظفر چه آن ظفر مشروط بصبر بود تا صبر میکردند مظفر بودند و چون ترک صبر کردند مغلوب شدند و در صحیح حاکم از إبن عباس رض نقل می کند که خدای تعالی در هیچ موطنی پیغمبر خود را اینکه نصرت نه کرد که در حرب احد کرد جمعی بر اینکه سخن انکار کردند إبن عباس رض فرمود که من از کتاب خدا می گویم فرمود که وعده نصرت من با شما راست شد إِذ تَحُسُّونَهُم آنهنگامیکه کشتید کافرانرا از روی شتاب بِإِذنِه ِ بخواست خدا یا بحکم او یا بمئونت او در اوّل روز شما را ظفر بود حَتّی إِذا فَشِلتُم تا آنگاه که شما بددل شدید وَ تَنازَعتُم فِی الأَمرِ و مخالفت کردید در کار حرب وَ عَصَیتُم و عاصی شدید در امر امیر خود عبد اللّه رض بن جبیر و ترک مرکز گرفتید پس مبتلا شدید بمغلوبیت مِن بَعدِ ما

أَراکُم پس از آنکه نمود شما را ما تُحِبُّون َ آنچه شما دوست میدارید از نصرت و غنیمت مِنکُم مَن یُرِیدُ الدُّنیا از شما کس باشد که دنیا طلبد یعنی غنیمت و نام بلند و آن طائفه بودند که پای از حیز امر و مرکز فرمان بیرون نهاده بر غارت و اخذ غنیمت اقبال نمودند وَ مِنکُم مَن یُرِیدُ الآخِرَهَ و از شماست آنکس که خواهد رستگاری آخرت و سعادت شهادت و اینکه گروهی بودند که بر مرکز ثبات قدم ورزیدند تا وقتی که شربت شهادت چشیدند ثُم َّ صَرَفَکُم پس شما را بازداشت خدا و روی شما را بگردانید عَنهُم از قتل کافران بعد از غلبه شما بر ایشان لِیَبتَلِیَکُم تا بیازماید شما را یعنی معامله آزمایندگان کند با شما تا عیار نقد صبر شما بر محک یقین آشکارا گردد وَ لَقَد عَفا عَنکُم و بدرستی که عفو کرد و درگذرانید از شما که بشومی مخالفت همه شما را نکشتند و مستاصل نگردانیدند وَ اللّه ُ ذُو فَضل ٍ و خدای تعالی خداوند فضل و رحمت است عَلَی المُؤمِنِین َ بر گرویدگان و از جمله فضل او آنکه شما را بتمامی هلاک نکرد.

صفحه : 146

إِذ تُصعِدُون َ آنهنگام که دور می رفتید در هزیمت یا ببالای کوه می گریختید وَ لا تَلوُون َ و نمی ایستادید و التفات نمی کردید عَلی أَحَدٍ بر هیچ یک از مردمان یا نمی نگریستید بر یکی که آن پیغمبر ص بود وَ الرَّسُول ُ یَدعُوکُم و پیغمبر شما را میخواند فِی أُخراکُم در عقب شما و می گفت الی ّ عباد اللّه فانی رسول اللّه و شما اجابت نمی کردید فَأَثابَکُم پس مکافات کرد شما را خدا غَمًّا

بِغَم ٍّ لِکَیلا تَحزَنُوا غمی بعد از غمی یکی غم خبر قتل پیغمبرست و غم دیگر شهادت و جراحت بعضی از صحابه رض یا یکی هزیمت و یکی فوت غنیمت و اینکه پاداش داد شما را تا معتاد شوید بصبر کردن در شدائد و دیگر تا اندوهگین نگردید عَلی ما فاتَکُم بر آنچه از شما فوت شده است از فتح و غنیمت وَ لا ما أَصابَکُم و نه اندوه خورید بآنچه به شما رسیده است از قتل و جرح و هزیمت وَ اللّه ُ خَبِیرٌ و خدا داناست بِما تَعمَلُون َ بآنچه شما می کنید ثُم َّ أَنزَل َ عَلَیکُم پس فرستاد خدا بر شما مِن بَعدِ الغَم ِّ از پس اندوه و ملال أَمَنَهً امنی و آرامی و آنچه بود نُعاساً خوابی سبک یَغشی می پوشید یعنی در می پیچیدن آن خواب طائِفَهً مِنکُم گروهی را از شما که مومنان حقیقی بودند در تبیان می گوید که اینکه خواب هفت تن را بود 1

صدیق رض و 2

فاروق رض و 3

مرتضی رض و 4

طلحه رض و 5

سعد رض إبن ابی وقاص را از مهاجران رض و 6

حارث رض بن صمه و 7

سهیل رض بن حنیف را از انصار رض و بعضی زبیر را نیز داخل کرده اند رضوان اللّه علیهم اجمعین و فائده نعاس عود قوت ایشان بوده و دفع کلال و ملال از ایشان وَ طائِفَهٌ و گروهی دیگر چون معتب بن قشیر و اصحاب او که منافقان بودند قَد أَهَمَّتهُم بدرستی که در غم افگنده بود ایشان را أَنفُسُهُم نفسهای ایشان یَظُنُّون َ بِاللّه ِ گمان می بردند بخدا غَیرَ الحَق ِّ ظن ناروا و ناسزا ظَن َّ الجاهِلِیَّهِ گمانی که اهل جاهلیّت

را می بود که مهم محمّد باتمام نخواهد رسید یَقُولُون َ میگویند هَل لَنا آیا هست ما را استفهام بر سبیل انکار یعنی ما را نیست مِن َ الأَمرِ از کار ظفر و نصرت که وعده داده بود مِن شَی ءٍ هیچ چیز یعنی طمع غلبه داشتیم بر لشکر ابو سفیان و میسر نشد، قولی آنست که إبن ابی ّ را گفتند که قتل بنو الخزرج و او در جواب گفت هل لنا من الامر من شی ء یعنی ما را در کار ایشان هیچ اختیاری نیست گفتیم از مدینه بیرون مروید سخن ما را قبول نکردند قُل إِن َّ الأَمرَ کُلَّه ُ لِلّه ِ بگو ای محمّد ص بدرستیکه همه کارها از غنیمت و هزیمت مر خدای راست و بفرمان اوست یُخفُون َ فِی أَنفُسِهِم نهان می سازند منافقان در نفسهای خویش از شکوک و شبهات.

صفحه : 147

ما لا یُبدُون َ لَک َ آنچه آشکارا نمی توانند کرد برای تو بجهت خوف از شمشیر مسلمانان یا بیم کشف غطا و رفع حجاب از افعال قبیح و نیات فاسده ایشان یَقُولُون َ لَو کان َ لَنا میگویند در خلوت با یکدیگر اگر بودی ما را مِن َ الأَمرِ شَی ءٌ از کار خود چیزی یعنی بهره و نصیبی یا اگر دین ما بر حق بودی ما قُتِلنا هاهُنا اینجا کشته نمی شدیم یعنی اصحاب ما مقتول نمی گشتند و هزیمت بما راه نمی یافت قُل لَو کُنتُم بگو اگر می بودید شما ای منافقان فِی بُیُوتِکُم در خانهای خود و نمی خواستید که با ما بیرون آئید لَبَرَزَ الَّذِین َ هرآئینه بیرون آمدندی از میان شما آنانکه در ازل کُتِب َ عَلَیهِم ُ القَتل ُ نوشته شده است بر ایشان کشته شدن إِلی مَضاجِعِهِم بسوی کشتنگاه خود

یا اگر شما تخلف می کردید هرآئینه مومنان که خدای تعالی قتل کفار بدست ایشان مقرر ساخته است بیرون می آمدند بمعرکه حرب و مصارع اهل شرک پس خطاب با مومنان می فرماید که بعد از چنان غمی و المی که داشتید امنی و آرامی بشما فرستاد تا بوعده او واثق باشید وَ لِیَبتَلِی َ اللّه ُ و برای آنکه ظاهر گرداند خدا ما فِی صُدُورِکُم آنچه در سینهای شماست از اندیشها وَ لِیُمَحِّص َ ما فِی قُلُوبِکُم و دیگر تا پاک و خالص سازد آنچه در دلها دارید از نیتها و عزیمتها وَ اللّه ُ عَلِیم ٌ و خدا داناست بِذات ِ الصُّدُورِ بآنچه در سینهای باشد از سرائر و خفیّات

إِن َّ الَّذِین َ تَوَلَّوا مِنکُم هرآئینه آن کسانیکه رو بگردانیدند از شما و بهزیمت رفتند یَوم َ التَقَی الجَمعان ِ آن روز که رو برو آوردند دو گروه یعنی کافران و مسلمانان در حرب احد إِنَّمَا استَزَلَّهُم ُ الشَّیطان ُ جزین نیست که بلغزانید ایشان را شیطان یا از ایشان طلب زلل کرد و فرمان وی بردند بِبَعض ِ ما کَسَبُوا بشامت بعضی از آنچه کسب کرده بودند یعنی مخالف امر رسول وَ لَقَد عَفَا اللّه ُ عَنهُم و بدرستی که خدا در گذرانید از ایشان اینکه گناه بجهت توبه و اعتذار ایشان إِن َّ اللّه َ غَفُورٌ حَلِیم ٌ بدرستیکه خدا آمرزگار است بردبار، و تعجیل ناکننده در عقوبت گناهکار.

صفحه : 148

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه گرویدگان لا تَکُونُوا کَالَّذِین َ کَفَرُوا مباشید مانند آن کسانیکه کافر شدند یعنی منافقان وَ قالُوا لِإِخوانِهِم و گفتند برای برادران کشته و مرده خود نسبی یا سببی إِذا ضَرَبُوا فِی الأَرض ِ چون برفتندی در زمین برای تجارت و

بمردندی أَو کانُوا غُزًّی یا بودند غازیان و جهادکنندگان و کشته شدندی لَو کانُوا عِندَنا اگر بودندی نزدیک ما و بسفر غزوه نرفتندی ما ماتُوا نمردندی در آن سفر وَ ما قُتِلُوا و کشته نگشتندی در آن حرب پس شما ای مومنان مخالفت ایشان کنید درین قول لِیَجعَل َ اللّه ُ تا گرداند خدا ذلِک َ آن مخالفت شما را یا گمان ایشان را که با ما بودندی تلف نشدندی حَسرَهً فِی قُلُوبِهِم دریغی و اندوهی در دلهای ایشان وَ اللّه ُ یُحیِی و خدا زنده میدارد نه حذر و تدبیر وَ یُمِیت ُ و او می میراند نه سفر و حرب وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ و خدا بر آنچه شما می کنید ای گرویدگان از صبر و ثبات بَصِیرٌ بینا است وَ لَئِن قُتِلتُم و بخدا که اگر شما کشته شوید فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در جهاد أَو مُتُّم یا بمیرید در خوشنودی خدا بر فراش لَمَغفِرَهٌ مِن َ اللّه ِ هرآئینه آمرزشی از خدا وَ رَحمَهٌ و بخشش ازو خَیرٌ مِمّا یَجمَعُون َ بهترست از آنچه جمع می کنید از مال دنیا و حفص بغیب میخواند یعنی آمرزش و بخشایش حق سبحانه شما را خوبترست از آنچه کافران فراهم می آرند از متاع غرور وَ لَئِن مُتُّم و اگر بمیرید ای مومنان با خوشنودی حق أَو قُتِلتُم یا کشته شوید در کارزار کفار لَإِلَی اللّه ِ هرآئینه بسوی خدا که معبود شماست تُحشَرُون َ حشر کرده شوید عرفا گفته اند اگر مرگ دریابد شما را ای مخالفت کنندگان با نفس و هوا یا شهید گردید به تیغ ریاضت در طریق طلب لقایش شما را حشر بآنکس خواهد بود که دل

و جان را در راه او بذل کرده اید نه بغیر او و ازینجا گفته اند اذا کان المسیر الی اللّه طاب المصیر الی اللّه مثنوی

گر مرگ رسد چرا هراسم کان راه به تست میشناسم

سری که آن بره تو پا مال ست شایسته افسر وصال ست.

صفحه : 149

فَبِما رَحمَهٍ مِن َ اللّه ِ پس به بخشایشی که ترا رسید از حق سبحانه لِنت َ لَهُم نرم گشتی برای منهزمان احد نزول آیت در ان وقت بود که حضرت رسالت پناه علیه السلام بعد از مراجعت اهل هزیمت بایشان تغلیظ و تشدید نفرمود بلکه مراسم دلجوئی و لوازم خوشخوئی به نسبت آن جماعت رعایت نمود حق سبحانه و تعالی می فرماید که نرم سخنی و نیکوخوئی تو برحمت من بود وَ لَو کُنت َ فَظًّا و اگر می بودی تو زشت خوی یا سخت گوی یا جفاکننده غَلِیظَ القَلب ِ سخت دل و نامهربان لَانفَضُّوا هرآئینه اصحاب تو پراگنده شدندی مِن حَولِک َ از نزدیک تو و با تو نیارامیدندی فَاعف ُ عَنهُم پس درگذار از ایشان تقصیری که در خدمت تو کرده اند وَ استَغفِر لَهُم و آمرزش خواه از من برای ایشان اهمالی را که در ادای حقوق من ورزیدند وَ شاوِرهُم فِی الأَمرِ و مشورت نمای با ایشان در کاری که از حق تعالی در آن حکم جزم صادر نشده کلبی گوید که مشاورت مخصوص بوده بامور محاربه و مقاتله با کفار فَإِذا عَزَمت َ پس چون قصد کاری کردی بعد از مشاورت فَتَوَکَّل عَلَی اللّه ِ پس توکل بر خدا کن نه بر مشاورت إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدا یُحِب ُّ المُتَوَکِّلِین َ دوست دارد توکل کنندگان را و متوکل حقیقی کسی ست که از غیر حق نترسد و

جز بدو امیدوار نباشد إِن یَنصُرکُم ُ اللّه ُ اگر خدا شما را نصرت دهد چنانکه در حرب بدر واقع شد فَلا غالِب َ لَکُم پس نباشد غلبه کننده بر شما وَ إِن یَخذُلکُم و اگر فرو گذارد شما را چنانکه در جنگ احد وقوع یافت فَمَن ذَا الَّذِی پس کیست آنکه یَنصُرُکُم مِن بَعدِه ِ یاری دهد شما را از پس فروگذاشتن او وَ عَلَی اللّه ِ و بر کرم خدا فَلیَتَوَکَّل ِ المُؤمِنُون َ پس باید که توکل کنند باوردارندگان وَ ما کان َ لِنَبِی ٍّ أَن یَغُل َّ و نباشد و سزاوار نه بود مر پیغمبری را آنکه خیانت کند در غنیمت، بعضی از اقویای صحابه رض از پیغمبر درخواست مینمودند که ما را از هر غنیمت که می افتد زیاده از حصه ضعفا چیزی بده آیت آمد که خیانت پیغمبر ص در قسمت غنائم روا نیست و گویند از غنائم بدر گلیمی یا قطیفه سرخ رنگ گم شد و جمعی سیه گلیمان از روی نفاق نسبت آن به سید علی الاطلاق علیه صلوات اللّه کردند و حق تعالی ذمه حبیب خود را خصوصا و ذمه جمیع انبیا را عموما ازین خیانت برمی گردانید و فرمود که هیچ پیغمبر در غنیمت خیانت نکرده و نکند وَ مَن یَغلُل و هر که خیانت کند در غنائم یَأت ِ بِما غَل َّ بیاید بگناه آنچه خیانت در آن کرده است و یا بیارد آن چیزیرا که در آن خیانت کرده یَوم َ القِیامَهِ روز رستخیز و علی رءوس الاشهاد بر آن فضیحت یابد اگر نیمه سوزنی یا رشته باشد در اخبار آمده که شخصی بعد از قسمت غنائم رسن کهنه که قبل از قسمت

برداشته بود نزد حضرت رسالت پناه ص آورده آنحضرت ص قبول نکرده و فرمود نگاه دار تا در قیامت بیاری ثُم َّ تُوَفّی پس تمام داده شود در ان روز کُل ُّ نَفس ٍ هر نفسی را ما کَسَبَت جزای آنچه کسب کرده باشد از خیر و شر وَ هُم لا یُظلَمُون َ و ایشان ستم کرده نشوند در وقت جزا.

صفحه : 150

أَ فَمَن ِ اتَّبَع َ آیا هر که پیروی کند رِضوان َ اللّه ِ خوشنودی خدا را در ترک غلول باشد یعنی نباشد کَمَن باءَ همچون کسیکه بازگردد بِسَخَطٍ مِن َ اللّه ِ بخشمی از خدا به سبب خیانت وَ مَأواه ُ جَهَنَّم ُ و آرام جای او باشد بدوزخ وَ بِئس َ المَصِیرُ و بد جای بازگشتنی ست دوزخ هُم انبیا و اهل امانت که تابع رضوان حق اند دَرَجات ٌ خداوندان پایهای بلندند یا مر ایشانراست درجها عِندَ اللّه ِ نزدیک خدا وَ اللّه ُ بَصِیرٌ و خدا بیناست بِما یَعمَلُون َ بآنچه می کنند مردمان از امانت داری و خیانت گذاری لَقَد مَن َّ اللّه ُ هرآئینه بتحقیق منت نهاد خدا عَلَی المُؤمِنِین َ بر گرویدگان إِذ بَعَث َ فِیهِم چون فرستاد در میان ایشان رَسُولًا مِن أَنفُسِهِم پیغمبری هم از ایشان یعنی آدمیان یَتلُوا عَلَیهِم آیاتِه ِ میخواند بر ایشان آیتهای قرآنی یا نشانهای توحید وَ یُزَکِّیهِم و پاک میگرداند ایشانرا از اوناس مقتضیات طبیعت برشحات ینابیع احکام شریعت یا زکوه از ایشان فرا می گیرد یا کار ایشان بصلاح می آرد یا بر پاکی ایشان گواهی میدهد وَ یُعَلِّمُهُم ُ الکِتاب َ و می آموزاند ایشانرا قرآن یا معارف شرعیه وَ الحِکمَهَ و حکمت یعنی حدیث یا معارف عقلیه وَ إِن کانُوا مِن قَبل ُ و بدرستیکه

بودند همه مردمان پیش از بعثت رسول لَفِی ضَلال ٍ مُبِین ٍ در گمراهی هویدا و ظاهر نه حق را میدانستند و نه از باطل دوری میتوانستند بیت

تاریک بد ز ظلمت باطل همه جهان عالم ز روی روشن او نور حق گرفت

أَ وَ لَمّا أَصابَتکُم آیا هرگاه بشما رسد مُصِیبَهٌ نابایستی از هزیمت و قتل و جراحت از اعادی و حال آنکه قَد أَصَبتُم مِثلَیها رسیده بودید از ایشان دو چند آنرا یعنی یافته بودید از کافران دو برابر چه ایشان در احد هفتاد تن از شما کشتند و شما در بدر هفتاد تن را اسیر گرفتید قُلتُم أَنّی هذا گفتید از روی تعجب و جزع که اینکه از کجا بما رسید و ما مسلمانیم و پیغمبر خدا در میان ماست قُل هُوَ مِن عِندِ أَنفُسِکُم بگو ای محمّد ص اینکه که شما را پیش آمد هم از نزدیک شماست که نافرمانی کردید و از مدینه بیرون آمدید یا ترک مرکز نموده رو بطلب غنیمت آوردید إِن َّ اللّه َ بدرستی که خدا عَلی کُل ِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ بر هر چیزی از فتح و غنیمت و قتل و هزیمت تواناست.

صفحه : 151

وَ ما أَصابَکُم و آنچه بشما رسید از مکروهات طباع شما یَوم َ التَقَی الجَمعان ِ در آن روز که لشکر ابو سفیان با سپاه مومنان رو بروی آوردند فَبِإِذن ِ اللّه ِ پس بامر خدا و بقضا و قدر او بود وَ لِیَعلَم َ المُؤمِنِین َ و تا به بیند خدا ثبات قدم مومنانرا و ظاهر سازد وَ لِیَعلَم َ الَّذِین َ نافَقُوا و تا اظهار کند خصومت آنانرا که نفاق ورزیدند وَ قِیل َ لَهُم و گفتند مر إبن ابی و اصحاب

او را در وقت بازگشتن ایشان از راه مدینه که تَعالَوا بیائید و از حرب بازمگردید و بجد تمام قاتِلُوا فِی سَبِیل ِ اللّه ِ کارزار کنید با مشرکان در راه خدا أَوِ ادفَعُوا یا دفع کنید مشرکانرا که داعیه قتل و غارت اهل مدینه دارند قالُوا لَو نَعلَم ُ قِتالًا گفتند اگر مراسم حرب میدانستیم لَاتَّبَعناکُم هرآئینه متابعت می کردیم شما را یا اگر دانیم که آنجا جنگ خواهد بود می آئیم اما جنگ واقع نخواهد شد و محمّد علیه الصلوه و السلام با اقربای خود صلح خواهد کرد هُم لِلکُفرِ یَومَئِذٍ اینکه منافقان بسوی کفر آن روز که اینکه سخن بگفتند أَقرَب ُ مِنهُم لِلإِیمان ِ نزدیکترند از خود که بسوی ایمان یا باهل کفر اقرب اند در یاری دادن با اهل ایمان یَقُولُون َ بِأَفواهِهِم میگویند بزبانهای خود ما لَیس َ فِی قُلُوبِهِم آنچه نیست در دلهای ایشان یا آنکه بزبان می گفتند که حرب نخواهد بود و در دلهای ایشان آن بود که جنگ واقع شود وَ اللّه ُ أَعلَم ُ و خدا داناترست بِما یَکتُمُون َ بآنچه منافقان می پوشند از حقد و عداوت و حسد و مکیدت الَّذِین َ اینکه منافقان آنانند که از روی جهل یا بجهت فریب جهال قالُوا لِإِخوانِهِم گفتند از برای امثال خود یا اقربا و همنشینان خود که در احد شهید شده بودند وَ قَعَدُوا و حال آنکه اینکه گویندگان نشسته بودند در خانهای خود و باز استاده از قتل لَو أَطاعُونا اگر فرمانبرداری کردندی آن برادران ما ما را در انصراف از راه و سکون در مساکن خود ما قُتِلُوا کشته نمی شدند چنانچه ما نشدیم قُل بگو

ای محمّد صلی اللّه علیه و سلّم اگر اختیار مرگ بدست شماست فَادرَؤُا پس دفع کنید عَن أَنفُسِکُم ُ المَوت َ از نفسهای خود مرگ را إِن کُنتُم صادِقِین َ اگر هستید شما راست گویان که حذر دفع قدر می کند در کشاف آورده که در آن روز که منافقان اینکه سخن گفتند هفتاد تن را از ایشان مرگ رسید.

صفحه : 152

وَ لا تَحسَبَن َّ الَّذِین َ و مپندار آنانرا که بصدق نیت قُتِلُوا فِی سَبِیل ِ اللّه ِ کشته شدند در راه خدا أَمواتاً که ایشان مردگانند إبن عباس رض نقل کرده است که حضرت رسالت پناه علیه الصلوه و السلام صحابه رض را گفت چون برادران شما در روز احد شهید شدند حق سبحانه جانهای ایشانرا در اجواف مرغان سبز بال جای داد که در هوای بهشت طواف کنند و بر شاخهای طوبی آشیانه سازند و از جویبار فردوس آب خورند و بوقت استراحت خوابگاه ایشان قناویل زرین در سایه پایه عرش آویخته و ایشان میگویند خداوند اگر خبر دهد یاران و برادران ما را ازین دولت که ما یافته ایم تا رغبت ایشان به جهاد و اجتهاد زیاده گردد حق سبحانه برای تعریف حال ایشان تشریف اینکه آیت ارزانی فرمود یا پدر جابر انصاری رض که از شهدا بود از خدای تعالی درخواست که مرا باز بدنیا فرست تا دیگر باره شربت شهادت بچشم فرمان رسید که حکم ازلی برین وجه رفت که آمدگان از رجوع ممنوع باشند گفت بارخدایا از سعادت حال و نعمت بی زوال که مرا داده یاران را خبر کن اینکه آیت نازل شد که شهدا را مرده مپندارید بَل أَحیاءٌ بلکه ایشان زندگانند عِندَ رَبِّهِم نزدیک

پروردگار خود بدان معنی که هر سال ثواب غزوه بدیشان میرسد یا خاک ایشان را نمی خورد یا نمی شویند ایشانرا چون سائر مردگان یار و سلام زائران می کنند بدستور زندگان یُرزَقُون َ روزی داده می شوند از میوهای بهشت فَرِحِین َ در حالتی که شادمانند بِما آتاهُم ُ اللّه ُ بدان چیزیکه عطا کرده است خدا بدیشان مِن فَضلِه ِ از فضل خویش که آن دولت خوشنودی حق ست و عطای که ورای آن متصور نیست و در تفسیر کبیر فرموده که چون جواهر قدسی را بانوار الوهیت شوقی پدید آید ذوات ایشان را بلمعات معارف ربانی مستنیر گردانند یرزقون اشارت بر انست پس از آن بمنبع نور و مصدر رحمت ناظر شوند فرحین عبارت از آن ست و بحسب واقع ابتهاجی زیاده از وصول بمقام وصال و مسرتی افزون تر از نظر بجمال وجه کریم نمیتواند بود بیت

مایه خوشدلی آنجاست که دلدار آنجاست میکنم جهد که خود را گرد آنجا فگنم

وَ یَستَبشِرُون َ و مسرور می شوند به بشارت یا شادی میکنند بِالَّذِین َ بآنانکه هنوز لَم یَلحَقُوا بِهِم در نرسیده اند بایشان مِن خَلفِهِم از پس ایشان و امید میدارند که به بهشت بدیشان رسند و در کرامت با ایشان شریک شوند و یا شادی ایشان بآنست که بر احوال اخرویه بلا خلاف صاحب وقوف شده بیقین میدانند أَلّا خَوف ٌ عَلَیهِم آنکه هیچ ترسی نیست بدیشان از آنچه در پیش ایشان خواهد آمد وَ لا هُم یَحزَنُون َ و نباشد که اندوهناک گردند بر مفارقت دنیا و آنچه درو بگذارند یَستَبشِرُون َ شادمانی می نمایند بِنِعمَهٍ مِن َ اللّه ِ برحمتی که فائز شده است از خدا بدیشان یعنی ثواب اعمال وَ فَضل ٍ

و افزونی بران نعمت بقدر استحقاق باشد و فضل آنچه زاید بر آن بر بنده ارزانی دارد وَ أَن َّ اللّه َ و دیگر فرح دارند شهیدان بآنکه خدا لا یُضِیع ُ أَجرَ المُؤمِنِین َ ضایع نکند مزد کار مومنان موحد و مجاهد.

صفحه : 153

الَّذِین َ استَجابُوا آنانکه از روی صدق اجابت کردند لِلّه ِ وَ الرَّسُول ِ مر فرمان خدا و رسول را وقتی که بخروج از مدینه امر کرد و آنچنان بود که چون ابو سفیان از احد بازگشت سیّد عالم ص آخر همان روز که شنبه بود هفتم ماه شوال بمدینه آمد و صباح یکشنبه بفرمود تا لشکریان احد بر عقب دشمنان بروند و هر که در معرکه احد حاضر نبوده بدین غزوه بیرون نیاید صحابه رض اطاعت نموده با وجود ضعف و جراحت براه مکه متوجه شدند و در حمراء اسد معسکر همایون مقرر شده شب دوشنبه آتش بسیار برافروختند تا صیت ابّهت لشکر اسلام باحیا و قبائل عرب رسیده دانند که ایشانرا عجزی و انکساری نیست حق سبحانه بدین آیت می ستاید آنها را که اجابت خدا و رسول کردند مِن بَعدِ ما أَصابَهُم ُ القَرح ُ از پس آنکه رسیده بود ایشانرا جراحتهای لِلَّذِین َ أَحسَنُوا مِنهُم آنکسانی را که نیکوئی کردند از ایشان بوفای عهد وَ اتَّقَوا و بترسیدند از غضب خدا در مخالفت امر پیغمبر أَجرٌ عَظِیم ٌ مزدی بزرگ ست یعنی بهشت آورده اند که ابو سفیان را بعد از رجوع ندامتی رو نمود بعزم استیصال لشکر اسلام عزم معاودت تصمیم داد ناگاه خبر رسیدن آنحضرت بحمراء الاسد با او گفتند هراسی در دل ایشان افتاد از رویاروئی هزیمت بمکه آوردند و در راه قافله تجار یا

طائفه از اعراب بادیه که متوجه مدینه بودند مبالغه بسیار نمودند که محمدیان را هر جا که به بینید از ما بترسانید و چنان باز نمائید که ایشان با لشکر آراسته بازگشته اند جدال و قتال بلکه استیصال شما را میان بربسته آن جماعه در حمراء الاسد با اهل اسلام ملاقات نموده بفرموده ابو سفیان طرح تخویف افگندند و عنایتی ازلی مسلمانان را دریافته بهیچ حال اثر تزلزل بمیان خلو سرّ ایشان راه نیافت بلکه در مواد تصدیق افزود جواب ایشان بکلمات حسبنا اللّه و نعم الوکیل بازدادند و حق سبحانه در صفت ایشان میفرماید الَّذِین َ اجابت کنندگان آنانند که از جهت تخویف قال َ لَهُم ُ النّاس ُ گفتند مر ایشان را مردمان یعنی تجار یا اعراب إِن َّ النّاس َ بدرستی که ابو سفیان و اصحاب او قَد جَمَعُوا لَکُم هرآئینه جمع شده اند و متفق الکلمه گشته برای قتال شما فَاخشَوهُم پس بترسید از آمدن ایشان که شما را بآن جماعت طاقت حرب نیست فَزادَهُم پس زیادت گردانید اینکه سخن مومنان را إِیماناً تصدیقی و یقینی در کار خود تا نمی ترسیدند وَ قالُوا حَسبُنَا اللّه ُ و گفتند بسنده ست ما را خدای یاری دهنده و کفایت کننده وَ نِعم َ الوَکِیل ُ و نیکوکارگذاریست حضرت پروردگار و نزد بعضی اینکه آیت که گذشت و آنچه بعد ازوست در غزوه بدر صغری فرود آمده آورده اند که روز احد ابو سفیان در پایان شعب مقرر کرد که میعاد حرب ما سال دیگر موضع بدرست و پیغمبر ص فرمود که در جواب او بگوئید که چنین باشد دیگر سال که نزدیک بموعد رسید ابو سفیان پشیمان شده نعیم بن مسعود را مقرر کرد که

بمدینه رود و لشکر اسلام را بترساند از قریش و چنان سازد که عنان عزیمت از سفر بدر بازگشتند نعیم به یثرب آمد و هر چند مقدمات تخویف آمیز از کثرت لشکر کفار و بسیاری اسلحه و اتفاق ایشان ترتیب داد جز جواب حَسبُنَا اللّه ُ وَ نِعم َ الوَکِیل ُ نشنود و حضرت ص با محاربان احد و جمع دیگر که مجموع هزار و پانصد مرد بودند ببدر رفت و هشت روز آنجا توقف فرمودند و بازارها قائم گشت و در معاملات سود فراوان بدست آمد و کفار از بیم اهل اسلام بدان موضع نیامدند و حق تعالی اینکه آیت ها فرستاد و برین تقدیر آن ناس که در آیت سابقه عبارت از قافله بود اینجا نعیم بن مسعود باشد و بر هر دو تقدیر ناس ثانی ابو سفیان و اتباع اویند و تتمه حال مومنان اینست که فَانقَلَبُوا پس بازگشتند بقول اوّل از حمراء الاسد و بقول ثانی از موضع بدر بِنِعمَهٍ با عافیت تمام یا ثوابی لا کلام مِن َ اللّه ِ از خدا وَ فَضل ٍ و زیادتی حرمت یا افزونی مال تجارت لَم یَمسَسهُم سُوءٌ نرسید ایشانرا مکروهی از قتل و جرح و هزیمت بلکه بسلامت رفتند و بکرامت باز آمدند وَ اتَّبَعُوا رِضوان َ اللّه ِ و پیروی کردند خوشنودی خدا را بفرمانبرداری رسول وَ اللّه ُ ذُو فَضل ٍ عَظِیم ٍ و خدا خداوند فضل بزرگ ست بدفع مشرکان از مومنان.

صفحه : 154

إِنَّما ذلِکُم ُ الشَّیطان ُ جز اینکه نیست که آن تخویف شیطان بود یُخَوِّف ُ أَولِیاءَه ُ می ترساند بدان دوستان خود را یعنی آنچه اعراب بادیه یا اهل قافله یا نعیم میگفتند آنرا شیطان

القا کرده بود تا بترساند بدان منافقان را و از لشکر پیغمبری رو گردان شوند و آن صورت سبب شکست کار مسلمانان گردد فَلا تَخافُوهُم پس شما ای مؤمنان مترسید از اولیای شیطان وَ خافُون ِ و بترسید از من در مخالفت امر من إِن کُنتُم مُؤمِنِین َ اگر هستید تصدیق کنندگان مر وعد و وعید مرا وَ لا یَحزُنک َ الَّذِین َ و باید که اندوهناک نگردانند ترا آنانکه یُسارِعُون َ فِی الکُفرِ می شتابند در یاری اهل کفر چون إبن ابی ّ و متابعان او که در جنگ احد ترسیده تخلف ورزیده ترا فرو گذاشتند إِنَّهُم بدرستیکه ایشان لَن یَضُرُّوا اللّه َ شَیئاً هرگز زیان نرسانند خدا را یعنی دوستان خدا را چیزی بسبب مسارعت در کفر یُرِیدُ اللّه ُ می خواهد خدا أَلّا یَجعَل َ لَهُم آنکه نه گرداند مر ایشانرا یعنی ندهد حَظًّا فِی الآخِرَهِ بهره در ثواب آنجهانی وَ لَهُم عَذاب ٌ عَظِیم ٌ و مر اینکه مسارعانرا عذاب بزرگی ست یعنی بسیار و همیشه إِن َّ الَّذِین َ اشتَرَوُا الکُفرَ بدرستی که آنانکه بخریدند کفر را یعنی بدل کردند بِالإِیمان ِ بایمان لَن یَضُرُّوا اللّه َ شَیئاً هرگز زیان نکنند خدایرا چیزی بسبب اشتراء ایشان بلکه ضرر ایشان بدیشان عاید گردد وَ لَهُم عَذاب ٌ أَلِیم ٌ و مر ایشانراست عذاب دردناک که الم آن بدلهای ایشان برسد وَ لا یَحسَبَن َّ الَّذِین َ کَفَرُوا و نه پندارند آن کسانیکه کافرانند از یهود و نصاری و مشرکان و منافقان که أَنَّما نُملِی لَهُم جز اینکه نیست که آنچه ما مهلت میدهیم ایشانرا خَیرٌ لِأَنفُسِهِم بهترست مر نفسهای ایشان را أَنَّما نُملِی لَهُم بدرستیکه ما درنگ میدهیم ایشان را لِیَزدادُوا إِثماً تا زیاده کنند گناهان را و در دین باطل خود ثبات ورزند

وَ لَهُم عَذاب ٌ مُهِین ٌ و مر ایشان راست عذاب خوارکننده و رسواسازنده.

صفحه : 155

ما کان َ اللّه ُ خدا بر آن نیست لِیَذَرَ المُؤمِنِین َ که بگذارد مؤمنان را عَلی ما أَنتُم عَلَیه ِ بر آن چیزیکه شما ای منافقان برآنید از طعن بر ایشان در خفا و استهزا با ایشان در آشکارا بلکه سرّاف حکمت الهی نقد حال شما را بر محک امتحان زند حَتّی یَمِیزَ الخَبِیث َ تا وقتی که جدا کند پلید را که آلوده نفاق ست مِن َ الطَّیِّب ِ از پاک یعنی مؤمن مخلص و اینکه تمیز یا بجهاد باشد تا مخالفان تخلف نموده با عدای دین محاربه نکنند چنانچه در روز احد یا باظهار مخزونات سرائر ایشان که بطریق وحی سید عالم ص را معلوم گردد و صحابه رض بر ان اطلاع یابند و از جمله مکنونات ضمائر اهل نفاق آن بود که در وقتی که حضرت پیغمبر ص فرمود که امت مرا بصورت و حلیت بمن نمودند بهمان مثابه که ذرات ذریات را بآدم صفی ع نموده بودند و مرا بالهام الهی معلوم شد که کدام از ایشان اسلام قبول کند و کدام در بادیه ضلالت سرگردان ماند منافقان با یکدیگر میگفتند که محمّد ص چنین دعوی بلند میکند و از حالات دل متزلزل ما غافل است اگر راست میگوید گو علی التعیین با ما بگوید که کدام مخلص ست و کدام منافق آیت آمد که وَ ما کان َ اللّه ُ لِیُطلِعَکُم و چنان نیست که خدا مطلع گرداند شما را ای منافقان عَلَی الغَیب ِ بر آن سر پوشیده که کدام ایمان آرد و کدام کافر ماند وَ لکِن َّ اللّه َ یَجتَبِی و لیکن خدا

برگزیند برای اطلاع بر آن مِن رُسُلِه ِ از فرستادگان خود مَن یَشاءُ هر کرا خواهد فَآمِنُوا پس شما ای مؤمنان بگروید بِاللّه ِ بخدا بر آن وجه که او متفردست بعلم غیب وَ رُسُلِه ِ و باور دارید رسولان او را که بندگان برگزیده اند و می شاید که خطاب با کفار یا منافقان باشد وَ إِن تُؤمِنُوا و اگر ایمان آرید برین وجه وَ تَتَّقُوا و به پرهیزید از نافرمانی یا از شرک و نفاق فَلَکُم أَجرٌ عَظِیم ٌ پس شما را باشد مزدی بزرگ وَ لا یَحسَبَن َّ الَّذِین َ و نه پندارند آنانکه از دناءت همت یَبخَلُون َ بخیلی میکنند بِما آتاهُم ُ اللّه ُ بآنچه خدا از مال دنیا بدیشان داده است مِن فَضلِه ِ از فضل و کرم خود هُوَ خَیراً لَهُم که بخل بهترست مر ایشانرا بَل هُوَ شَرٌّ لَهُم نه چنین ست بلکه آن بخل بدترست مر ایشانرا هم در دنیا بذهاب برکت از اموال و هم در آخرت باستحقاق شداید و اهوال سَیُطَوَّقُون َ زود باشد که در گردن ایشان طوق کرده شود ما بَخِلُوا بِه ِ آنچه بخل کرده اند بآن از مالها و زکوه نداده اند و اینکه فضیحت ایشانرا واقع باشد یَوم َ القِیامَهِ روز رستخیز چنانچه در حدیث آمده است که هرکرا حق سبحانه و تعالی مال عطا فرموده و آنکس از روی بخل زکوه آن ادا ننموده تمثیل و تصویر کنند بروز قیامت مال او را بصورت ماری بزرگ که از بسیاری و تندی ز هر موی بر سر او نمانده باشد و دو نقطه سیاه در زیر چشمهای وی آشکارا بود و چنین حیّه خبیث ترین حیّات ست پس آن مار بیاید و طوق گردن او

شده هر دو کناره روی و دهن او را بگیرد و زبان تقریع و توبیخ گشاده میگوید انا مالک و انا کنزک یعنی من آن مال توام در دنیا که بدان لاف مباهات میزدی و گنج توام که به سبب آن طرح مفاخرت بر اقران می افگندی بیت

گنج را از دل برون کن مال را بفکن ز چشم مال تو مارست در معنی و گنجت اژدهاست

وَ لِلّه ِ مر خدای راست مِیراث ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ میراث اهل آسمانها و زمینها یعنی همه بمیرند و ملک زمین و آسمان از دعوی مدعیان و نزع منازعان او را مسلّم ماند لمن الملک الیوم للّه الواحد القهار محقّقان گویند میراث در حقیقت چیزیرا گویند که بملک کسی درآید و پیش از آنکه در ملک او نبوده باشد پس اموال اهل آسمان و زمین را میراث بر وجه مجاز گفته چه عاریت است در دست ایشان فی الحقیقت از آن خداوندست و للّه ملک السموات و الارض پس چون اهل آسمان و زمین بمیرند عاریت او بصاحب او باز رسد و درین سخن اشارتی هست بآنکه بخیل را فی نفس الامر مالی نیست و آنچه دارد از آن حق است پس بمال دیگری بخل ورزیدن غایت غباوت و نهایت شقاوت باشد قطعه

ای آنکه ببخل کیسه را بند کنی خود را بوجود مال خورسند کنی

اینکه مال خدا است صرف کن در راه او امساک بمال دیگری چند کنی

وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ خَبِیرٌ و خدا بآنچه شما میکنید از انفاق و امساک داناست.

صفحه : 156

لَقَد سَمِع َ اللّه ُ بدرستیکه بشنید خدا قَول َ الَّذِین َ قالُوا سخنهای آنها را که گفتند إِن َّ

اللّه َ فَقِیرٌ بدرستیکه خدا درویش ست وَ نَحن ُ أَغنِیاءُ و ما توانگریم چون آیت وَ أَقرَضُوا اللّه َ قَرضاً حَسَناً بر پیغمبر ص فرود آمد جهودان گفتند خدا محتاج است که از ما قرض میطلبد حق تعالی اینکه آیت فرستاد و از روی تهدید گفت سَنَکتُب ُ ما قالُوا زود باشد که بنویسیم یعنی حفظه را بفرمائیم تا بنویسند آنچه گفتند و فقر را بما و غنا را بخود اسناد کردند وَ قَتلَهُم ُ الأَنبِیاءَ دیگر بخواهیم نوشت کشتن اسلاف ایشان پیغمبران را بِغَیرِ حَق ٍّ بناحق وَ نَقُول ُ و ما می گوئیم ایشانرا نزدیک مرگ یا بوقت قیام از قبور ذُوقُوا عَذاب َ الحَرِیق ِ بچشید عذاب آتش سوزنده را ذلِک َ اینکه چنین عذابی شما را بِما قَدَّمَت أَیدِیکُم بسبب چیزیست که دستهای شما پیش فرستاده است ذکر ید برای تحقیق فعل است و اگر نه فاعل ایشانند و افعال ایشان قتل انبیاء بوده و عبادت عجل و امثال آن وَ أَن َّ اللّه َ و دیگر اینکه عقوبت بسبب آنست که خدا لَیس َ بِظَلّام ٍ لِلعَبِیدِ نیست ستمکار بر بندگان خود پس چون شما مستحق عذابید از روی عدل شما را معذب می سازد الَّذِین َ قالُوا دیگر شنید قول آنان که گفتند إِن َّ اللّه َ عَهِدَ إِلَینا بدرستیکه خدا عهد کرده است و پیمان فرستاده بما یعنی ما را امر کرده أَلّا نُؤمِن َ لِرَسُول ٍ بآنکه ما ایمان نیاریم و تصدیق نه کنیم مر فرستاده را حَتّی یَأتِیَنا بِقُربان ٍ تا وقتی که بیارد برای ما قربانی که تَأکُلُه ُ النّارُ بخورد آنرا آتش بنی اسرائیل را خوردن قربانی حلال نبوده آنرا در وسط بیتی مکشوف السقف نهادندی و پیغمبر آن زمان در میان آنخانه ایستاده مناجات

کردندی و عظمای بنی اسرائیل از خارج بیت سر در پیش انداخته متوجه بودندی تا وقتی که قربان مقبول شدی و علامت قبول قربان آن بود که آتش سفید بی دود به آواز مهیب از آسمان فرود آمده در قربانی پیچیدی و بسوختی پس جهودان می گفتندی که در توریت مذکورست که جز بدان پیغمبر مگروید که قربانی بدین وجه بیارد حق سبحانه ایشان را الزام میکند بدین آیت که قُل قَد جاءَکُم بگو ای محمّد ص تحقیق آمدند بشما رُسُل ٌ مِن قَبلِی فرستادگان پیش از ظهور من بِالبَیِّنات ِ به معجزهای روشن چون عیسی ع وَ بِالَّذِی قُلتُم و دیگر آمده بودند بدین نیز که شما گفتید یعنی قربانی بر وجهی که مدعای شماست چون زکریا ع و یحیی ع فَلِم َ قَتَلتُمُوهُم پس چرا کشتید ایشانرا یعنی زکریا ع را که صاحب مذبوح بود که در سر او ارّه کشید و پسر او یحیی ع را إِن کُنتُم صادِقِین َ اگر هستید شما راست گویان که متابعت پیغمبر صاحب قربانی میباید کرد.

صفحه : 157

فَإِن کَذَّبُوک َ پس اگر تکذیب کردند ترا ای محمّد ص ملول مباش فَقَد کُذِّب َ پس بدرستیکه تکذیب کرده شدند رُسُل ٌ مِن قَبلِک َ فرستادگان از پیش تو چنان فرستادگانی که ایشان جاؤُ بِالبَیِّنات ِ آورده بودند حجتهای روشن و معجزه های ظاهر وَ الزُّبُرِ و مواعظ زاجره یا احکام شرعیه وَ الکِتاب ِ المُنِیرِ و کتاب چون زبور و انجیل روشن کننده حلال و حرام کُل ُّ نَفس ٍ هر تنی ذائِقَهُ المَوت ِ چشنده مرگست و زود باشد ای اهل تکذیب و ارباب تصدیق که همه شما اینکه شربت بچشید وَ إِنَّما تُوَفَّون َ أُجُورَکُم و جزین نیست که

تمام داده شوید مزدهای اعمال خود را یَوم َ القِیامَهِ روز برخاستن از قبور فَمَن زُحزِح َ عَن ِ النّارِ پس هر کرا دور کردند از آتش دوزخ وَ أُدخِل َ الجَنَّهَ و درآوردند به بهشت فَقَد فازَ پس هرآئینه رستگار شد و بمراد رسید وَ مَا الحَیاهُ الدُّنیا و نیست زندگانی اینکه جهان إِلّا مَتاع ُ الغُرُورِ مگر برخورداری ناپائدار حیات دنیا را بمتاعی تشبیه کرد که خزنده در آن غرور یابد، و مراد آنست که زندگانی دنیا مردم را فریب میدهد و اگر بحقیقت آن دانا شوند معلوم گردد که بهیچ نمی ارزد بیت

در دیده اعتبار خوابیست بر رهگذر اجل سرابی ست

ایمن منشین ز گرم و سردش مشغول مشو بسرخ و زردش

لَتُبلَوُن َّ بخدای که شما آزمایش کرده خواهید شد فِی أَموالِکُم در مالهای خویش اهل شرک بعد از هجرت مهاجران بمدینه دست تعدّی بضیاع مال هر یک که در مکه داشتند دراز کرده میفروختند و هرکرا از ایشان در راه بدست می آمد در آتش تعذیب و تهدیدش میسوختند حق سبحانه آیت فرستاد که هرآئینه مبتلا شوید در مالهای خود بنقصان و تلف وَ أَنفُسِکُم و در نفسهای خود بجهاد یا امراض و علل وَ لَتَسمَعُن َّ و هرآئینه خواهید شنید مِن َ الَّذِین َ أُوتُوا الکِتاب َ از آنانکه کتاب بدیشان داده اند مِن قَبلِکُم پیش از شما یعنی یهود و نصاری وَ مِن َ الَّذِین َ أَشرَکُوا و دیگر می شنوید از آن کسانیکه شرک آورده اند أَذی ً کَثِیراً رنج بسیار یعنی سخنانی که موجب رنجش خاطر باشد هم به نسبت پیغمبر و هم به نسبت خود وَ إِن تَصبِرُوا و اگر صبر کنید بر آزار اینکه گروه وَ تَتَّقُوا و به پرهیزید از

مکافات ایشان و با منتقم حقیقی گذارید فَإِن َّ ذلِک َ پس بدرستیکه اینکه صبر و اتقاء مِن عَزم ِ الأُمُورِ از استواری کارهای دین ست و درستی نشانهای آن یا از حقایق ایمان ست.

صفحه : 158

وَ إِذ أَخَذَ اللّه ُ و یاد کن آنرا که فرا گرفت خدا مِیثاق َ الَّذِین َ عهد و پیمان آنانکه أُوتُوا الکِتاب َ عطا کرده اند ایشان را توریت و انجیل یعنی علمای بنی اسرائیل و مضمون عهد آنست که لَتُبَیِّنُنَّه ُ هرآئینه ایشان بیان کنند لِلنّاس ِ برای مردمان کتاب را که در شان محمدست ص وَ لا تَکتُمُونَه ُ و نپوشند امر پیغمبر ص را حفص در هر دو کلمه خطاب میخواند یعنی میثاق گرفت از اهل کتاب که بیان کنید نعمت پیغمبر ص را و مپوشید فَنَبَذُوه ُ پس بینداختند کتاب را یا پیمان را وَراءَ ظُهُورِهِم از پس پشت خود اینکه کلمه مثل ست در عدم التفات وَ اشتَرَوا بِه ِ و خریدند یعنی برگزیدند بآنچه اخذ میثاق بر آن بود ثَمَناً قَلِیلًا بهای اندک را و آن مآکل و رشوتهای احبار و اساقفه بود که هر سال از عوام و سفله میگرفتند فَبِئس َ ما یَشتَرُون َ پس بد چیزیست که میخورند یعنی بدل میکنند نعیم جاودانی را بحطام فانی لا تَحسَبَن َّ الَّذِین َ یَفرَحُون َ مپندار ای محمّد ص آنانرا که شاد میباشند بِما أَتَوا بآنچه آمدند یعنی کردند از پوشیدن نعمت تو وَ یُحِبُّون َ أَن یُحمَدُوا و اینها دوست میدارند آنکه ستوده شوند بِما لَم یَفعَلُوا بآنچه نکردند حضرت پیغمبر از یهود چیزی پرسید و ایشان جواب آن مخفی داشته بنوعی دیگر سخن آغاز کردند و چنان فرا نمودند که براستی خبر دادند و با وجود

آن دروغ ایشانرا داعیه استحسان نیز بود اینکه آیت نازل شد یا در شان منافقان است که از غزوه تخلف کردند و چون پیغمبر علیه السلام باز آمد ایشان زبان باعتذار گشوده توقع تحسین داشتند فَلا تَحسَبَنَّهُم پس مپندارید ای محمّد ص و مومنان ایشان را بِمَفازَهٍ که اهل رستن اند مِن َ العَذاب ِ از عذاب قیامت یا عذاب دنیا چون قتل و جلا و ذلّت و قبول جزیه وَ لَهُم عَذاب ٌ أَلِیم ٌ و مر ایشانراست عذاب دردناک در روز رستخیز وَ لِلّه ِ و خداراست مُلک ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ پادشاهی آسمانها و زمینها وَ اللّه ُ و خدا عَلی کُل ِّ شَی ءٍ بهمه چیزها از مثوبت ابرار و عقوبت اشرار قَدِیرٌ تواناست آورده اند که قریش از یهود پرسیدند که معجزه موسی علیه السلام بود چه ایشان حدیث عصا و ید بیضا یا معجزات دیگر در میان آوردند و از نصاری اعجاز عیسی ع سؤال کرده احیای موتی و ابرای مرضی بازگفتند پس بجناب نبوّت پناه ص آمده گفتند ای محمّد ص ما از معجزات موسی ع و عیسی ع خبر یافته ایم و بطلب معجزات تو بدین جانب شتافته ایم اگر کوه صفا را زر سازی آنرا علامت یگانگی معبود تو میدانیم حق سبحانه اینکه آیت فرستاد که اگر شما طالب آیات وحدانیت اید إِن َّ فِی خَلق ِ السَّماوات ِ بدرستیکه در آفرینش آسمانها و آنچه در ویست وَ الأَرض ِ و در آفریدن زمین و آنچه بردیست وَ اختِلاف ِ اللَّیل ِ وَ النَّهارِ و آمد شد شب و روز یا اختلاف ایشان در نور و ظلمت یا نقصان و زیادت لَآیات ٍ هرآئینه نشانهاست بر وجود

صانع و وحدت او و کمال علم و قدرت او لِأُولِی الأَلباب ِ مر خداوندان خرد را که عقول ایشان از شوائب حس و وهم صافی و بادراک دقایق اسرار و حقایق آثار وافی باشد.

صفحه : 159

الَّذِین َ و اینکه اولو الالباب آنانند که از روی خلوص یَذکُرُون َ اللّه َ یاد میکنند خدای را قِیاماً در حالت ایستادن وَ قُعُوداً و در وقت نشستن وَ عَلی جُنُوبِهِم و در زمان تکیه کردن بر پهلوهای خود مرا و دوام ذکرست یعنی دایم با ذکر حق اند و پیوسته در دریای محبتش مستغرق من احب شیئا اکثر ذکره و نعم ما قال بیت

در شب و روز بجز یاد تو در خاطر نیست بلکه در خلوت جان غیر تو کس حاضر نیست

یا مراد از ذکر نمازست که برین هیئات سه گانه میگزارند بر حسب طاقت خود یا ذکر بمعنی شکرست یعنی سپاسداری میکنند بر قدرت قیام که قوام معیشت بر آنست و بر نعمت قعود که پائیداری صحت در آنست و بر راحت اضطجاع و منام که آسایش تمام به سبب آنست محققان گفته اند که مراد از ذکر ذکر دل ست زیرا که دوام ذکر لسانی ممکن نیست اما ذکر دل را فتوری و قصوری نمی باشد پس مراد ازین ذاکران صاحب دلانند که مشغول بذکر دل و جان اند قیاما در حالتی که قائم اند یعنی متوجه بامر الهی و قعودا و قاعداند یعنی باز ایستاده اند از ملاهی و مناهی و علی جنوبهم و بر جانب انداز ارتکاب مناهی یا قائم اند بر آستانه خدمت و قاعداند بر بساط قربت و علی جنوبهم آسودگانند در بارگاه وجد و حال

و برکناره اند از پندار وهم و غرور و خیال نظم

حجاب کثرت از هم بر دریده بخلوت گاه وحدت آرمیده

ره وهم و خرد بر خویش بسته بحق پیوسته و از خویش رسته

وَ یَتَفَکَّرُون َ و اندیشه میکنند از روی استدلال فِی خَلق ِ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ در آفرینش آسمانها و زمینها تا آن اندیشه ایشان را راه نماید بصانع قدیم و مبدع حکیم و حجب بعد و حرمان از نظر دل ایشان برخاسته از غیبت بحضور آیند و از روی شهود و بزبان نیاز گویند رَبَّنا ای پروردگار ما ما خَلَقت َ هذا نیافریدی اینکه مخلوق را که آسمان و زمین ست باطِلًا آفریدن باطل یا خلق نکرده آنرا بعبث و هزل سُبحانَک َ پاکی تر است از آنکه چیزی را بباطل بیافرینی فَقِنا عَذاب َ النّارِ پس نگاهدار ما را بحمایت لطف خود از عذاب آتش دوزخ رَبَّنا ای پروردگار ما إِنَّک َ بدرستیکه تو از روی عدل مَن تُدخِل ِ النّارَ هرکرا درآری بدوزخ و در آنجا جاوید باشد فَقَد أَخزَیتَه ُ پس بدرستیکه او را خوار گردانیدی بعقوبت وَ ما لِلظّالِمِین َ و نیست ستمکاران را از مشرک و یهود و نصاری و امثال ایشان مِن أَنصارٍ هیچ یکی از یاران که عذاب از ایشان مندفع سازد رَبَّنا ای پروردگار ما إِنَّنا به تحقیق که ما سَمِعنا مُنادِیاً شنیدیم ندای ندا زننده را که با آشکارا یُنادِی لِلإِیمان ِ میخواند خلق را بسوی ایمان و اینکه منادی محمدست و یا قرآن و اینکه عام ترست چه پس بسیار کس دعوت رسول علیه السلام درنیافته اند و همه کس از قرآن میشنوند که بزبان بیان ندا میزنند أَن آمِنُوا بِرَبِّکُم برین وجه که

بگروید به پروردگار خود فَآمَنّا پس اجابت کردیم منادی را و ایمان آوردیم رَبَّنا ای آفریننده ما فَاغفِر لَنا ذُنُوبَنا پس بیامرز گناهان ما را مراد کبائر است یا مطلقا گناهان گذشته وَ کَفِّر عَنّا و درگذران و بپوشان از ما سَیِّئاتِنا بدیهای ما را مراد صغائر است یا گناهان آینده وَ تَوَفَّنا و بمیران ما را مَع َ الأَبرارِ با نیکان و نیکوکاران.

صفحه : 160

رَبَّنا ای تدبیرکننده و بصلاح آرنده کار ما وَ آتِنا ما وَعَدتَنا و بده آنچه ما را وعده کرده عَلی رُسُلِک َ بر تصدیق فرستادگان خود که نعیم جاودانی ست یا آنچه بر زبان رسل وعده فرموده از نصرت مومنان یا آن آمرزشی می طلبیم که انبیاء را گفته که از ما آمرزش خواهید چنانچه نوح علیه السلام گفت وَ لِمَن دَخَل َ بَیتِی َ مُؤمِناً وَ لِلمُؤمِنِین َ وَ المُؤمِنات ِ و چنانچه ابراهیم علیه السلام فرمود رَبَّنَا اغفِر لِی وَ لِوالِدَی َّ وَ لِلمُؤمِنِین َ و چنانچه پیغمبر ما را امر کردی که وَ استَغفِر لِذَنبِک َ وَ لِلمُؤمِنِین َ وَ المُؤمِنات ِ وَ لا تُخزِنا یَوم َ القِیامَهِ و رسوا مکن ما را در روز رستخیز إِنَّک َ لا تُخلِف ُ المِیعادَ بدرستیکه تو خلاف نه کنی وعده خود را در تیسیر نقل میکند که دعوات خمس که درین آیتهاست از حضرت رسالت پناه علیه السلام و چهار خلیفه بزرگوارش بر ترتیب واقع شده حضرت رسالت پناه ص از مرتبه شهود خود دعا کرد که ربنا ما خلقت هذا باطلا و صدیق اکبر رض در مقام خوف فرمود که ربنا انک من تدخل النار فقد اخزیته و فاروق رض از تحقیق صدق خود خبر داد که رَبَّنا

إِنَّنا سَمِعنا مُنادِیاً یُنادِی و ذو النورین رض در مرتبه رجا طلب غفران کرد که ربنا فاغفر لنا ذنوبنا و مرتضی کرم اللّه وجهه از سر همت رو بطلب موعودات آورد که ربنا و آتنا ما وعدتنا لا جرم سهام اینکه دعوات بر هدف اجابت رسید پروانه رحمت از دیوان عنایت برین وجه صادر شده که فَاستَجاب َ لَهُم رَبُّهُم پس اجابت کرد مر دعاهای ایشانرا پروردگار ایشان بآنکه گفت أَنِّی لا أُضِیع ُ من ضایع نه گردانم عَمَل َ عامِل ٍ مِنکُم عمل هیچ عمل کننده از شما ام سلمه رض نقل می کند که من از سید عالم ص سؤال کردم که هر عاملی را اجریست اینکه چگونه باشد که مردان مهاجر را مناقب بسیار یاد کرده و مهاجرات را از ان نصیبی ارزانی نه فرموده اینکه آیت آمد که من عمل هیچ عامل را از شما ضایع نه میکنم مِن ذَکَرٍ أَو أُنثی از مرد و زن بَعضُکُم مِن بَعض ٍ برخی از شما برخی دیگرید یعنی شما همه از یکدیگرید زنان از مردان و مردان از زنان ملخص سخن آنکه شما را در ثواب یک حکم ست هر که عمل کند مزد برد ذکورت و انوثت را در ان مدخل نیست فَالَّذِین َ هاجَرُوا پس آنان که هجرت کردند از شرک یا از اوطان خود وَ أُخرِجُوا مِن دِیارِهِم و بیرون کرده شدند از سراها و منازل خود یعنی حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و سلّم و آنان که مشرکان ایشان را از مکه بیرون کردند وَ أُوذُوا فِی سَبِیلِی و رنجانیده شدند در راه طاعت من مراد سابقان اسلام اند چون بلال که او را به ضرب و

ستم و صهیب رومی که او را بنهیب اموال میرنجانیدند وَ قُتِلُوا و کارزار کردند با کفار وَ قُتِلُوا و کشته شدند در جهاد اینکه عامه مهاجران اند لَأُکَفِّرَن َّ عَنهُم هرآئینه درگذارم از ایشان سَیِّئاتِهِم بدیهای ایشانرا وَ لَأُدخِلَنَّهُم و در آرم ایشانرا جَنّات ٍ تَجرِی ببوستانها که میرود مِن تَحتِهَا الأَنهارُ از زیر درختان یا تحت منازل آن جویها و پاداش دهیم ایشانرا ثَواباً مِن عِندِ اللّه ِ پاداش دادنی از نزدیک خدا وضع مظهر در موضع مضمر دلیل بر تعظیم ثواب دهنده است و اضافت ثواب بعندیت و تقیید باسم اللّه دال است بر ذات یا مجموع صفات نشانه تعمیم ثواب ست وَ اللّه ُ عِندَه ُ حُسن ُ الثَّواب ِ و خداست که نیکوئی پاداش و پاداش نیکو نزدیک اوست و در تفاسیر آمده است که مشرکان مکه در عشرت بودند و فقرای مومنان بعسرت میگذرانیدند و در خاطر.

ایشان میگذشت که چرا باید که بت پرستان در ناز و نعمت باشند و خداشناسان در رنج و محنت حق سبحانه جهت تسلیه ایشان با پیغمبر خود خطاب فرمود و مراد درویشان امت اند.

صفحه : 161

لا یَغُرَّنَّک َ باید که فریب نه دهد ترا تَقَلُّب ُ الَّذِین َ کَفَرُوا رفتن و آمدن کاروان کافران فِی البِلادِ در شهرها برای تجارت چه آن تقلب ایشان مَتاع ٌ قَلِیل ٌ برخورداری اندک ست که زود زائل شود ثُم َّ مَأواهُم جَهَنَّم ُ پس آن که بآخرت روند بازگشت ایشان دوزخ باشد وَ بِئس َ المِهادُ و بد آرامگاهی است دوزخ لکِن ِ الَّذِین َ اتَّقَوا رَبَّهُم لیکن آنها که بترسیدند از عقاب پروردگار خود و بمتاع دنیا مغرور نه گشتند لَهُم جَنّات ٌ مر ایشانرا بوستانهاست بر آن وجه که تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهارُ

میرود از زیر قصور آن یا در پای درختان آن جویها از آب و شیر و می و انگبین خالِدِین َ فِیها جاویدان باشند در آن بوستانها نُزُلًا در حالتی که اینکه بهشت ها پیش کشی باشد مِن عِندِ اللّه ِ از نزول خدا نزل آنرا گویند که در منزل مهمان نازل را حاضر سازند و بسیاری و خوبی آن دلیل کرامت مهمان و نیکوداشت او باشد و هرگاه که بهشت نزل مهمان دار السّلام خواهد بود پس نعمت کلی جز تماشای پرتو انوار لقا نباشد بیت

تو ای زاهد سوی باغ بهشتم میکنی دعوت نمی خواهم بهشت و نعمت دیدار میخواهم

وَ ما عِندَ اللّه ِ و آنچه نزدیک خداست از الطاف خفیّه خَیرٌ لِلأَبرارِ بهترست مر نیکوکاران را از متاع فانی وَ إِن َّ مِن أَهل ِ الکِتاب ِ و هرآئینه از اهل کتاب لَمَن یُؤمِن ُ کس هست که میگردد بِاللّه ِ بخدا وَ ما أُنزِل َ إِلَیکُم و آنچه بر شما منزل شده که قرآنست وَ ما أُنزِل َ إِلَیهِم و بدان نیز که بدیشان فرستاده اند که توریت ست یا انجیل مراد إبن سلام و اصحاب او یا نجاشی و اتباع او خاشِعِین َ لِلّه ِ در حالتی که ترسکارانند یا متواضعان مر خدائرا لا یَشتَرُون َ بدل نمیکنند بِآیات ِ اللّه ِ باحکام توریت یا نعت پیغمبر صلی اللّه علیه و سلّم ثَمَناً قَلِیلًا بهای اندک را چنانچه احبار یهود رشوت خوار أُولئِک َ آن گروه مؤمن خاشع و متدین لَهُم أَجرُهُم مر ایشان راست مزد ایشان ذخیره نهاده عِندَ رَبِّهِم نزدیک پروردگار ایشان إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدا سَرِیع ُ الحِساب ِ زود حساب است بآسانی و زود حساب مؤمنان خواهد کرد.

صفحه : 162

یا

أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه مؤمنان اصبِرُوا صبر کنید بر ادای فرائض یا بر جهاد با عداء یا بر ایذای اعدا حقیقت آنست که بر امتثال احکام شرعیه یا همه طاعت را شامل باشد وَ صابِرُوا و شکیبائی نمائید در قتال دشمنان و قدم استوار دارید در میان محاربه وَ رابِطُوا و ساخته و آماده باشید مقاتله اعداء اللّه را و مرابطه آنست که لشکر مسلمانان در ثغور اسلام اسپان و اسلحه آماده دارند تا ایذای کفار از مؤمنان باز توانند داشت و نزد بعضی مرابطه انتظار نمازیست بعد از نمازی وَ اتَّقُوا اللّه َ و بترسید از خدا و پرهیزگاری کنید لَعَلَّکُم تُفلِحُون َ شاید که شما رستگار شوید محققان گفته اند که صبر کنید بر مجاهده نفوس بنهی از هوا و امر بطاعت مولی و مصابره فرمائید بر مراقبه قلوب مع اللّه بتسلیم در بلا و رضا بجریان احکام قضا و اقدام نمائید بر مرابطه ارواح بوصول بحق و انقطاع از ما سوای اللّه و تقوی ورزید بمحافظت اسرار از التفات باغیار تا بازرسته شوید از حجب وجود بفنا فی اللّه و فائز گردید بعد از فنا بدولت بقا باللّه بیت

گر بقا خواهی فنا شو کز فنا کمترین چیزیکه می زاید بقاست

خَلَق َ مِنها و بیافرید از ان تن تنها زَوجَها جفت ویرا که حوّاست و اصح آنست که حوا را از استخوان پهلوی چپ آدم آفرید وَ بَث َّ مِنهُما و پراکنده کرد و ظاهر گردانید از آدم ع و حوا ع بواسطه توالد و تناسل رِجالًا کَثِیراً مردان بسیار وَ نِساءً و زنان فراوان وَ اتَّقُوا اللّه َ و بترسید از مخالفت امر خدا الَّذِی آن خداوندی که شما در وقت استعطاف و استعانت از یکدیگر تَسائَلُون َ بِه ِ حاجت می طلبید باو و سوگند بر یکدیگر میدهید بآن خدا وَ الأَرحام َ و به پرهیزید از قطع رحم و با یکدیگر به مهربانی پیوند کنید إِن َّ اللّه َ کان َ بدرستیکه خدا هست و بود و همیشه باشد عَلَیکُم رَقِیباً بر شما دیدبان یعنی بر همه اقوال و افعال شما مطلع است و هر که داند که خدا نگهبان اوست باید که در حرکات و سکنات خود احتیاط بجا آرد بوقت عزیمت بر ناپاکی و بیباکی ازو شرم دارد مثنوی

هر که موقن بود بآنکه خدای حاضر و ناظر است در همه جای

در و دیوار حاجب و بواب نیست در دیدن خدای حجاب

در پس پرده های تو بر تو کی تواند مخالفت با او

در بن چاه و در شب تاریک بیند او مور و رشته باریک.

صفحه : 163

وَ آتُوا الیَتامی و بدهید مر یتیمان را ای اولیا و اوصیای ایشان أَموالَهُم مالهای ایشان را که بحکم وصایت و ولایت تصرف کرده اید آورده اند که اولیا در مال یتیمان تصرف ناشایسته میکردند مثل آنکه گوسفند لاغر خود در رمه ایشان سر داده بعوض گوسفند فربه بزرگ میگرفتند و میگفتند شاه

بشاه حق سبحانه فرمود وَ لا تَتَبَدَّلُوا الخَبِیث َ بِالطَّیِّب ِ و بدل مکنید مال ناپاک یتیم را بمال پاک خود یعنی فرا مگیرید جید را از مال یتیم که در حق شما خبیث ست و بجای آن منهید مال ردّی را که به نسبت شما طیب است وَ لا تَأکُلُوا أَموالَهُم و مخورید مالهای ایشان را إِلی أَموالِکُم آمیخته با مالهای خود إِنَّه ُ کان َ بدرستیکه خوردن مال یتیم یا تبدیل آن یا خیانت در آن هست نزدیک خدا حُوباً کَبِیراً گناهی بزرگ اینکه آیت در شان یکی از قبیله غطفان نازل شده برادرش وفات کرده بود و از وی پسری مانده و او بولایت عمومیت اموال او را متصرف شده چون پسر بدرجه بلوغ رسیده و مال خود را از عم طلب نمود در ادای آن تعلّلی میکرد مرافعه ایشان بمحکمه علیه نبوی ص افتاد و اینکه آیت فرود آمد و غطفانی کلمه نعوذ باللّه من الحوب الکبیر بر زبان رانده تمامی مال تسلیم برادرزاده نمود وَ إِن خِفتُم و اگر می ترسید یا میدانید أَلّا تُقسِطُوا آنکه عدل نکنید و راستی نه ورزید فِی الیَتامی در اموال یتیمان در صحیح بخاری از عایشه صدیقه رض نقل میکند که اینکه آیت در شان کسی فرود آمد که یتیمه در حجر تربیت او بود و ولایت تصرف در مال صغیره او داشت میخواست که او را در قید نکاح آرد حق خدمت و تعیّن کابین یتیمان چنانچه باید فروگذارد و بانواع مشقت او را مزاحم میشد و هر چه مکروه طبیعت او بود پیش می آورد آیت آمد که اگر میدانید که در تعین

مهر یتیمان و ادای مال ایشان از روش عدالت دورید فَانکِحُوا پس نکاح کنید ما طاب َ لَکُم آنچه خوش آید شما را مِن َ النِّساءِ از زنان مَثنی دوگانه وَ ثُلاث َ و سه گانه وَ رُباع َ و چهارگانه، ناکح مختارست که از اعداد مذکوره هر کدام که خواهد بخواهد فَإِن خِفتُم پس اگر ترسید یا دانید أَلّا تَعدِلُوا آنکه عدل نتوانید ورزید میان اینکه زنان فَواحِدَهً پس اختیار کنید یک زن را أَو ما مَلَکَت أَیمانُکُم یا سریه گیرید آن چیز را که مالک آنست دستهای شما یعنی شما را بملکیت در ان تصرف هست ذلِک َ اینکه اختیار واحده یا تسرّی أَدنی نزدیکترست أَلّا تَعُولُوا بآنکه میل ننمائید و انحراف نورزید یا جور نکنید وَ آتُوا النِّساءَ و بدهید مر زنانی را که در قید نکاح آورده اید صَدُقاتِهِن َّ کابینهای ایشانرا در حالتی که هست آنها نِحلَهً هدیه و عطیه از خدای تعالی بخشیده شده بایشان فَإِن طِبن َ لَکُم پس اگر اینکه زنان خوشخوی باشند و ببخشند مر شما را و بگذرند عَن شَی ءٍ مِنه ُ نَفساً از مهر چیزی از کابین از جهت نفس یعنی بطیب نفس و خوشدلی فَکُلُوه ُ هَنِیئاً مَرِیئاً پس بخورید آن چیز را و بکار برید سازگار خوشگوار در مدارک آورده اند که حضرت رسالت پناه علیه السلام برین وجه تفسیر فرمود که مری آن بود که در وی گناهی نه بود و مری آنکه در وی رنجی و در وی نباشد.

صفحه : 164

وَ لا تُؤتُوا السُّفَهاءَ و مدهید بسفیهان و کم خردان أَموالَکُم ُ مالهای خود را خطاب باولیای نسوان و ایتام ست و اضافت مال بدیشان جهت تصرف

ایشان ست در ان بحق ولایت الَّتِی جَعَل َ اللّه ُ و آن مالهای که گردانیده است خدا لَکُم قِیاماً برای شما سبب قوام معیشت دنیا و رابطه انتظام امور دین چون حج و جهاد و زکوه و صدقه و نفقات و ضیافات و تمهید قواعد خیرات وَ ارزُقُوهُم و بهره دهید سفها را یعنی وظیفه مقرر کنید فِیها در آن مالهای بقدر کفاف ایشان وَ اکسُوهُم و بپوشانید و جامه دهید ایشانرا بقدر حال ایشان وَ قُولُوا لَهُم و بگوئید بعد از منع مال مر ایشانرا قَولًا مَعرُوفاً سخنی نیکو و پسندیده مثلا اگر یتیم باشد گوئید اینکه مال از آن تو است و من خزینه دار توام و بوقت بلوغ تسلیم تو خواهم کرد و زنان را نیز وعده کنید که دل ایشانرا خوش سازد وَ ابتَلُوا الیَتامی و بیازمائید یتیمان را اگر مردانند بعقل و تمیز و صیانت اموال و دقائق بیع و شراء و اگر زنانند بغزل و نسج و ترتیب امور خانه حَتّی إِذا بَلَغُوا النِّکاح َ تا آنگاه که برسند بحد نکاح و اینکه کنایت از بلوغ است فَإِن آنَستُم پس اگر دیدید و دریافتید بعد از بلوغ مِنهُم رُشداً از ایشان سلوک راه راست یعنی صلاح دین و اصلاح مال فَادفَعُوا إِلَیهِم پس بدهید بدیشان أَموالَهُم مالهای ایشان را که در دست شما بوده وَ لا تَأکُلُوها و مخورید ای اوصیا و اولیا مالهای یتیمان را و تلف مکنید إِسرافاً از روی گزاف و مجاوزت از حد یعنی زیاده از آنکه قاضی فرض کرده باشد وَ بِداراً و دیگر اتلاف مکنید در اموال ایشان از راه شتافتن و بیشی گرفتن أَن یَکبَرُوا از

ترس آن که بزرگ شوند یعنی مشتابید در خوردن مال یتیمان از خوف آنکه ناگاه بزرگ شوند و مال از شما بازستانند وَ مَن کان َ غَنِیًّا و هر که باشد از اوصیا و اولیای یتیم که مال در دست اوست توانگر فَلیَستَعفِف پس باید که از مال یتیم دست بازدارد و عفت و خویشتن داری بجا آرد وَ مَن کان َ و هر که باشد از آن جماعت که مال یتیم در دست ایشان ست فَقِیراً درویش و محتاج فَلیَأکُل پس باید که بخورد از مال یتیم بِالمَعرُوف ِ به نیکوئی یعنی بقدر حاجت از طعام و لباس بمقداریکه اجرت سعی اوست فَإِذا دَفَعتُم پس چون باز دهید و بازگذارید إِلَیهِم أَموالَهُم به یتیمان مالهای ایشان فَأَشهِدُوا عَلَیهِم پس گواه گیرید باقرار ایشان بقبض مال تا در میان شما جدال و خصومت پدید نیاید وَ کَفی بِاللّه ِ و بسنده است خدا حَسِیباً گواه بندگان یا جزا دهنده بر اعمال ایشان یا حساب کننده همه در روز جزا آورده اند که عادت عرب در جاهلیّت چنان بوده که زنان را مطلقا و مردمان خردسال را میراث نمی دادند و میگفتند که مال کسی را بود که با دشمن قتال تواند کرد و بطعن نیزه و بضرب شمشیر غنیمت ها در حوزه تصرف تواند آورد چون حضرت رسالت پناه علیه السلام بمدینه هجرت فرمود طریقه میراث بر همین قانون مستمر بود تا روزی ام کجنه بجناب نبوت مآب ص آمد و گفت که اوس بن صامت رض دعوت حق را لبیک اجابت گفته و من ازو سه دختر دارم و مال بسیار گذاشته و ابنای عم او بحیطه تصرف درآورده اند و مرا و صغیران

را محروم و بینوا گذاشته حضرت رسالت پناه علیه السلام ایشانرا طلبید و صورت ماجرا بحضور ایشان بارزاند ایشان همان قانون جاهلیت از پیش آورده خواستند که طریق بیداد آبا و اجداد را رونق دهند آیت آمد که-

صفحه : 165

لِلرِّجال ِ مر مردان را اگر خرد باشند و اگر بزرگ نَصِیب ٌ بهره ایست مِمّا تَرَک َ الوالِدان ِ از مالیکه بگذارند پدر و مادر وَ الأَقرَبُون َ و خویشاوندان نزدیک وَ لِلنِّساءِ نَصِیب ٌ و مر زنان را نیز حصّه ایست مِمّا تَرَک َ الوالِدان ِ وَ الأَقرَبُون َ از آنچه والدین و اقارب بگذارند مِمّا قَل َّ مِنه ُ از آنچه کم باشد از مال گذاشته أَو کَثُرَ یا بسیار بود حق سبحانه مقرر ساخته برای ایشان نَصِیباً مَفرُوضاً بهره باندازه پیدا کرده وَ إِذا حَضَرَ القِسمَهَ و چون حاضر شوند در وقت قسمت مواریث أُولُوا القُربی خویشانی که میراث نمی برند وَ الیَتامی و یتیمانی که بیگانه باشند وَ المَساکِین ُ و درویشان و محتاجان فَارزُقُوهُم مِنه ُ پس بدهید ایشانرا چیزی از آنچه مقسوم می گردد تا دل ایشان خوش شود مراد آنست که بر حضار مجلس قسمت را بر سبیل تصدق چیزی دهند و گفته اند اینکه امر بر سبیل وجوب بوده و بآیت مواریث و وصایا منسوخ شده وَ قُولُوا لَهُم و بگوئید مر اینکه جماعت را قَولًا مَعرُوفاً سخنی پسندیده که موجب فرح خاطر ایشان شود وَ لیَخش َ الَّذِین َ و باید که بترسند آنانکه لَو تَرَکُوا اگر بگذارند مِن خَلفِهِم از پس مرگ خویش ذُرِّیَّهً ضِعافاً فرزندان ضعیف و عاجز خافُوا عَلَیهِم بترسند بر ایشان از بی نوائی و ضائع شدن یعنی ورثه را باید که با ضعفای اقارب و یتیمان و مسکینان که در

مجلس قسمت ترکه حاضر آمده اند مراسم مرحمت و شفقت مرعی دارند و تفکّر کنند که اگر ایشانرا فرزندان خورد و عاجز باشند و بعد از فوت ایشان بچنان مجلسی درآیند حرمان ایشان جائز است یا نی و هرآئینه عقل ایشان بعدم جواز آن حکم خواهد کرد پس آنچه بخود روا ندارند به نسبت دیگران نیز جائز نه شمارند بیت

دانی که چه چیز است کمال مردی مپسند بکس آنچه بخود نه پسندی

فَلیَتَّقُوا اللّه َ پس باید که از عذاب خدا بترسند وَ لیَقُولُوا و باید که بگویند با حاضران مجلس قسمت قَولًا سَدِیداً سخن راست و درست یعنی عذر جمیل و وعده نیکو إِن َّ الَّذِین َ بدرستی آنانکه از روی جرأت یَأکُلُون َ أَموال َ الیَتامی میخورند و تلف میکنند مالهای یتیمان را ظُلماً از جهت بیداد و ستم إِنَّما یَأکُلُون َ جز اینکه نیست که میخورند فِی بُطُونِهِم ناراً در شکمهای خویش آتشی در انوار از ابو برده رض نقل میکند که حضرت رسالت پناه ص فرمود که حق سبحانه برانگیزد روز قیامت قومی را از گورها و بیرون می آید آتش از دهن های ایشان گفتند یا رسول اللّه اینکه کدام طائفه باشند فرمود که نمی بینید که خدا میگوید إِنَّما یَأکُلُون َ فِی بُطُونِهِم ناراً و در تفسیر کبیرست که روز قیامت خورنده مال یتیم بعرصات درآید و آتشی که درون او از آن مملوست زبانه میزند و دود از دهن و بینی و گوش و چشم او بیرون می آید و بدین علامت همه کس بشناسند که اینکه آکل اموال یتیمان ست پس بدین سخنها حمل آکل نار بر ظاهر انسب ست وَ سَیَصلَون َ و زود باشد که اندوخته شوند خورندگان

مال یتیم حفص بصیغه معلوم خواند معنی انست که بزودی درآیند خورندگان مال یتیم سَعِیراً در آتش افروخته.

صفحه : 166

یُوصِیکُم ُ اللّه ُ امر می کند خدای شما را فِی أَولادِکُم در کار فرزندان شما و مقادیر میراث ایشان یا فریضه میگرداند بحکم خویش در باره فرزندان شما سهام میراث را برین وجه که لِلذَّکَرِ مر مرد را باشد مِثل ُ حَظِّ الأُنثَیَین ِ مانند بهره دو زن فَإِن کُن َّ نِساءً پس اگر باشند اولاد میّت زنان خالص که با ایشان مرد نه بود فَوق َ اثنَتَین ِ بالای دو یا دو فَلَهُن َّ پس مر ایشانرا باشد ثُلُثا ما تَرَک َ دو بخش از سه بخش آنچه متوفی بگذاشته است وَ إِن کانَت و اگر باشد واحِدَهً وارث یک دختر و بس فَلَهَا النِّصف ُ پس مر اوراست نصفی از متروکه متوفی وَ لِأَبَوَیه ِ و مر پدر و مادر میّت را لِکُل ِّ واحِدٍ مر هر یکی را مِنهُمَا السُّدُس ُ از ایشان حصّه شش یکی است مِمّا تَرَک َ از آنچه گذاشته باشد فرزند إِن کان َ لَه ُ وَلَدٌ اگر باشد مر آن فرزند مرده را فرزندی خواه مرد و خواه زن فَإِن لَم یَکُن لَه ُ وَلَدٌ پس اگر نباشد مر آن فرزند مرده را فرزندی وَ وَرِثَه ُ أَبَواه ُ و میراث برند ازو همین مادر و پدر او فَلِأُمِّه ِ الثُّلُث ُ پس مادر او را سه یک باشد از مال و چون حصر وراثت کرد بر ابوین و نصیب ام تعین فرمود مقرر شد که باقی نصیب اب است فَإِن کان َ لَه ُ إِخوَهٌ پس اگر باشد مر اینکه متوفی را برادران مادری و پدری یا بعضی پدری و بعضی مادری فَلِأُمِّه ِ

السُّدُس ُ پس مادر میت را باشد شش یک از متروکه و اینکه نصیب ها که بجهت ورثه مفروض شده بدیشان میرسد مِن بَعدِ وَصِیَّهٍ از پس وصیتی که یُوصِی بِها وصیت کرده شده است بدان و حفص معلوم میخواند و مدعا آنکه موصی میت ست أَو دَین ٍ یا بعد از ادای دینی که در ذمه مورث باشد آباؤُکُم پدران شما وَ أَبناؤُکُم و پسران شما لا تَدرُون َ نمیدانید شما أَیُّهُم که کدام از ایشان أَقرَب ُ نزدیکترست و بکار آینده تر لَکُم نَفعاً مر شما را از جهت منفعت یعنی نمی دانید که از اصول و فروع ورثه کیست نفع رساننده تر بشما در دنیا بشفقت و در آخرت بشفاعت و چون حق تعالی باحوال ورثه و مورث داناست پس قطع کرد سهام مواریث را و فرض گردانید فَرِیضَهً فرض گردانیدنی مِن َ اللّه ِ ثابت از نزدیک خدا إِن َّ اللّه َ کان َ بدرستیکه خدا هست عَلِیماً دانا بمراتب هر یک از ورثه حَکِیماً حکم کننده در تقدیر سهام ایشان.

صفحه : 167

وَ لَکُم مر شماراست ای شوهران نِصف ُ ما تَرَک َ أَزواجُکُم نیمه آنکه ترکه گذارند زنان شما إِن لَم یَکُن اگر نباشد لَهُن َّ وَلَدٌ مر آن زنان را فرزند خواه یکی و خواه بیشتر خواه از شما و خواه از غیر شما خواه مذکر و خواه مونث خواه صلبی و خواه ولد إبن یا ولد إبن الابن هر چند پایان رود فَإِن کان َ لَهُن َّ وَلَدٌ پس اگر آن زنان را فرزند باشد بهر وجه که بود فَلَکُم ُ الرُّبُع ُ پس شما را حصّه چهار یک باشد مِمّا تَرَکن َ از آنچه بگذارند زوجات شما و اینکه نصف یا ربع که

حصّه شماست بتوانید گرفت مِن بَعدِ وَصِیَّهٍ از پس وصیتی که زوجات شما یُوصِین َ بِها وصیّت کرده باشند بدان أَو دَین ٍ و از پس قضای دامی که در ذمه ایشان باشند وَ لَهُن َّ الرُّبُع ُ و مر زنان راست چهار یکی مِمّا تَرَکتُم از آنچه شما میگذارید خواه زن یکی باشد و خواه زیاده همه در ربع شریک اند إِن لَم یَکُن لَکُم وَلَدٌ اگر نباشد مر شما را فرزند خواه یکی و خواه زیاده مذکر و خواه مؤنث خواه از ایشان و خواه از غیر ایشان فَإِن کان َ پس اگر باشد لَکُم وَلَدٌ مر شما را فرزند بهر وجه که بود فَلَهُن َّ الثُّمُن ُ پس آن زنان راست هشت یکی مِمّا تَرَکتُم از آنچه شما گذاشته اید از اموال مِن بَعدِ وَصِیَّهٍ از پس انفاذ وصیتی که تُوصُون َ بِها وصیت میکنید بدان أَو دَین ٍ یا بعد از ادای دینی که در ذمه شما باشد وَ إِن کان َ و اگر باشد رَجُل ٌ یُورَث ُ مردیکه ازو میراث میگیرید کَلالَهً کسیکه والدین و اولاد ندارد أَوِ امرَأَهٌ یا زنی بود کلاله وَ لَه ُ و مر اینکه مرد را و زن نیز درین حکم داخل ست أَخ ٌ برادر مادری باشد أَو أُخت ٌ یا خواهر مادری فَلِکُل ِّ واحِدٍ پس هر یکی را مِنهُمَا ازین برادر و خواهر السُّدُس ُ شش یک حصّه رسد از میراث کلاله و مذکر درین صورت با مؤنث یکسان ست فَإِن کانُوا پس اگر باشند اولاد ام أَکثَرَ مِن ذلِک َ بیشتر از برادری یا خواهری فَهُم پس ایشان بتمامی خواه ذکور خواه اناث یا مختلط از فریقین شُرَکاءُ فِی الثُّلُث ِ انبازانند در

سه یک مال بی مزیت ذکور بر اناث و اینکه میراث بدیشان میرسد مِن بَعدِ وَصِیَّهٍ از پس انفاذ وصیتی که بوقت مرگ یُوصی بِها أَو دَین ٍ وصیّت کرده شده است بدان یا پس از ادای دین غَیرَ مُضَارٍّ در حالتی که میت غیر زیان آرنده باشد بر ورثه در وصیّت و دین و ضرر در وصیت آنست که از ثلث مال متجاوز باشد و زیان در دین اینکه اقرار کند بدین مر کسی را که در ذمه او چیزی نداشته باشد وَصِیَّهً مِن َ اللّه ِ نگاهدارید وصیتی را که هست از نزدیک خدا وَ اللّه ُ عَلِیم ٌ خدا داناست به نیات شما در نفع و ضرر حَلِیم ٌ بردبارست بعقوبت عاصیان تعجیل نه کند و به توبه گناه از ایشان عفو فرماید.

صفحه : 168

تِلک َ آن احکامیکه که تقدیم یافت در امور یتامی و مهمات نکاح و قسمت مواریث حُدُودُ اللّه ِ اندازه های حکم خداست که از آن در نشاید گذشت وَ مَن یُطِع ِ اللّه َ وَ رَسُولَه ُ و هر که فرمانبرد خدا و رسول او را درین حکمها یُدخِله ُ درآرد خدا او را جَنّات ٍ تَجرِی ببوستانها که پیوسته میرود مِن تَحتِهَا الأَنهارُ از زیر اشجار آن جویها خالِدِین َ فِیها در حالتی که داخلان در اینکه جنات جاودان باشند در ان وَ ذلِک َ و اینکه ادخال مطیعان در بهشت بصفت خلود الفَوزُ العَظِیم ُ رستگاری بزرگ است وَ مَن یَعص ِ اللّه َ وَ رَسُولَه ُ و هر که نافرمانی کند خدا و رسول او را چون عینیه بن حصین فزاری که بمیراث کودکان و زنان راضی نه شد و گفت من میراث ندهم مگر کسی را که بر پشت مرکب

مقاتله تواند کرد حق تعالی آیت فرستاد که هر که فرمان خدا و رسول او نبرد وَ یَتَعَدَّ حُدُودَه ُ و درگذرد از آن اندازهای که در حلال و حرام و میراث و سائر احکام مقرر شده یُدخِله ُ ناراً خدا درآرد او را در آتشی خالِداً فِیها در حالتی که جاوید باشد در آن مذهب صحیح آنست که خلود بجهت استحلال محرمات بود وَ لَه ُ و مر آن عاصی مستحل را باشد عَذاب ٌ مُهِین ٌ عذابی خوارکننده وَ اللّاتِی و آن زنانی که از جهت متابعت هوای نفس یَأتِین َ الفاحِشَهَ بیایند بفعل قبیح یعنی مرتکب آن شوند مِن نِسائِکُم از زنان شما مراد محصنات اند یعنی شوهرداران فَاستَشهِدُوا پس شما ای حکّام شریعت طلب گواه کنید عَلَیهِن َّ بر فعل فاحشه اینکه زنان أَربَعَهً مِنکُم چهار مرد عاقل و بالغ از شما که مومنانند تا بر ایشان گواهی دهند فَإِن شَهِدُوا پس اگر اینکه چهار تن بزنا بر ایشان گواهی دهند فَأَمسِکُوهُن َّ فِی البُیُوت ِ پس نگاهدارید اینکه زنان را و بند کنید در خانها و اصح اقوال آنست که در اول اسلام حکم عقوبت زنان زنا کار برین وجه بود که ایشان را در خانها محبوس سازند حَتّی یَتَوَفّاهُن َّ المَوت ُ تا وقتی که متوفی سازد ایشانرا ملک الموت یا استیفای ارواح ایشان کند مرگ أَو یَجعَل َ اللّه ُ یا گرداند خدا یعنی پیدا سازد لَهُن َّ سَبِیلًا برای ایشان راهی یعنی یا حدی تعین کند که از حبس خلاص یابند و بعد از آن وحی فرود آمد و سیّد عالم ص فرمود که فراگیرید از من قد جعل اللّه لهن سبیلا صحابه رض متوجه شدند

که آنراه کدام ست خواجه فرمود که الثیب بالثیب الرجم و البکر بالبکر مائه جلده و تغریب عالم پس بحکم اینکه حدیث امساک بیوت منسوخ شد و اشهاد و استشهاد باقی ماند.

صفحه : 169

وَ الَّذان ِ و آن دو کس یعنی مرد و زن که غیر محصن باشند یَأتِیانِها مِنکُم بیایند بفاحشه از شما که مسلمان آزادید فَآذُوهُما پس برنجانید ایشانرا بزبان و سرزنش و ملامت کنید و إبن عباس رض فرمود که ایشانرا بدست نیز ایذا باید کرد فَإِن تابا پس اگر توبه کنند از آن فاحشه وَ أَصلَحا و کار خود بصلاح آرند فَأَعرِضُوا عَنهُما پس روی بگردانید یعنی دست بازدارید از ایشان اینکه حکم نیز بحکم جلد و نفی منسوخ شده إِن َّ اللّه َ کان َ تَوّاباً بدرستیکه خدا هست توبه پذیرنده از بندگان رَحِیماً مهربان بر توبه بندگان إِنَّمَا التَّوبَهُ جز اینکه نیست که قبول توبه عَلَی اللّه ِ بر خداست نه بطریق وجوب بلکه از روی وعده که خلاف در ان متصور نیست و وعده قبول توبه لِلَّذِین َ برای کسانی ست که یَعمَلُون َ السُّوءَ بدی میکنند بِجَهالَهٍ بنادانی دمیاطی فرموده که گناه مومن بجهل ست نه از روی شک و عناد و جهود و استکبار و میشاید که جهل باشد بعقوبت آن و ایشان بجهل عملهای بد میکنند ثُم َّ یَتُوبُون َ پس بازگشت می نمایند بحق سبحانه مِن قَرِیب ٍ از زمان نزدیک یعنی پیش از حضور موت یا نظر بملک الموت یا در زمان صحت یا پیش از آنکه دوستی آن گناه در دل متمکن گردد و اصح اقوال آنست که زمان قریب پیش از مرگ است و اگرچه بمقدار فواق ناقه

باشد و در تفسیر عین المعانی آورده که تائبی را که بیک نفس پیش از مرگ توبه کند ملائکه بطریق استحسان میگویند که چه زود آمدی و چه خوش مسارعت نمودی و مؤید اینکه قول آنکه حضرت رسالت پناه ص فرمود که ان اللّه یقبل توبه عبد ما لم یغرغر بزرگان گفته اند که چون وقت حلول اجل و زمان نزول موت معلوم نیست پس هر نفسی را دم آخر تصوّر باید کرد و از رجوع بحضرت او غافل نباید بود بیت

غافل مشو ای عاصی با درد و ندم باش هر دم دم آخر شمرد حاضر دم باش

فَأُولئِک َ پس آنگروه که مدد توفیق یافته بعد از گناه توبه کنند یَتُوب ُ اللّه ُ عَلَیهِم توبه دهد خدا و بازگردد بمغفرت بر ایشان وَ کان َ اللّه ُ عَلِیماً و هست خدا دانا بتوبه تائبان حَکِیماً حکم کننده بآنچه تائب را عقوبت نباشد وَ لَیسَت ِ التَّوبَهُ و نیست قبول توبه لِلَّذِین َ مر آن کسانرا که بطریق اصرار یَعمَلُون َ السَّیِّئات ِ بدیها میکنند حَتّی إِذا حَضَرَ تا چون حاضر شود یعنی در رسد أَحَدَهُم ُ المَوت ُ یکی از ایشانرا مرگ قال َ إِنِّی گوید بدرستیکه من تُبت ُ الآن َ توبه میکنم اکنون اینکه سخن در شان توبه منافقان ست و توبه ایشان قبول اسلام باشد بحسب باطن و اینکه صورت در وقت معاینه مرگ از ایشان مقبول نیست وَ لَا الَّذِین َ یَمُوتُون َ و نه توبه مقبولست مر آنها را که بمیرند وَ هُم کُفّارٌ و حال آنکه ایشان کافران باشند یعنی در وقت سوق روح از هیچ کافر و منافق ایمان مقبول نیست زیرا که ایمان بأس ست و آن سود نمیدارد قوله تعالی فلم یک ینفعهم ایمانهم لما

راوا بأسنا-

صفحه : 170

أُولئِک َ آنگروه که منافق باشند و آن گروه که بر کفر بمیرند و حال آنکه أَعتَدنا لَهُم آماده ساخته ایم برای ایشان در آخرت عَذاباً أَلِیماً عذابی دردناک که تخفیف و انقطاع نداشته باشد آورده اند رسم جاهلیت چنان بود که چون یکی وفات کردی و زوجه ازو باز ماندی پسر متوفی که از زن دیگر بودی یا کسی از اقربا که استحقاق میراث داشتی بوقت مصیبت جامه بر سر آن زن انداختی و او را بدین عمل در تصرف خود آوردی پس اگر خواستی بهمان کابین که متوفی مقرر کرده بود او را بنکاح درآوردی و الا بشوهر دادی و مهر معجل او خود تصرف کردی یا او را از تزویج منع کرده محبوس میداشتی تا هر میراث که از متوفی بدو رسیده بودی بدین کس گذاشتی یا بمردی و میراث او اینکه کس ببردی و اگر آن زن قبل از القای ثوب برد باهل خود پیوستی وارث زوج متوفی را برو دست نبودی و در اوّل اسلام همین قانون رعایت کردندی تا وقتی که ابو قیس انصاری رض وفات کرد دو زنی کبشه نام ازو باز ماند پسر او ابو قیس که از زن دیگر بود کبشه را بتحت تصرف آورده با او معیشتی بطریق مضاره آغاز نهاد و غرضش آنکه هر چیز دارد بدو دهد کبشه صورت حال در حضرت رسالت پناه ص بموقف عرض رسانید خواجه عالم ص فرمود که به خانه بازگردد و پای

اضطرار در دامن اصطبار کش تا از حضرت عزّت چه فرمان رسد کبشه بازگردید و بعضی دیگر از زنان مدینه

که بدان مبتلا بودند رو بدرگاه نبوّت پناه آوردند و گفتند یا رسول اللّه کلنا کهیئه کبشه ما همه بدستور کبشه جام زهرآلود اینکه بلیت نوشیده ایم و لباس محنت طراز ازین قضیه پوشیده حق سبحانه از روی رافت اینکه آیت فرستاد

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه مومنان لا یَحِل ُّ لَکُم روا نیست مر شما را أَن تَرِثُوا النِّساءَ آنکه میراث گیرید زنان را کَرهاً از روی نابایست و کراهیت ایشان تقیید میراث گرفتن بکره دلالت بران نمی کند که بطوع و رغبت ایشان را میراث توان گرفت بجهت آنکه تخصیص شی بذکر، دلالت بر نفی ماعدا نمی کند کقوله تعالی وَ لا تَقتُلُوا أَولادَکُم خَشیَهَ إِملاق ٍ چه قتل در وقت عدم خشیه املاق هم جائز نیست وَ لا تَعضُلُوهُن َّ و منع مکنید اینکه زنان را از تزویج و گفته اند خطاب با مردانی ست که زنان خود را به تنگ آورده برای آنکه از سر مهر خود درگذرند ایشانرا در خانه بازمیداشتند حق سبحانه میفرماید که زنان را محبوس مسازید و بازمدارید لِتَذهَبُوا برای آنکه ببرید بِبَعض ِ ما آتَیتُمُوهُن َّ بعضی را از آنچه بدیشان داده اید از مهر إِلّا أَن یَأتِین َ مگر آنکه بیایند بِفاحِشَهٍ مُبَیِّنَهٍ بعمل زشت روشن کرده شده بشهود عدول و حفص بکسر یا خوانده یعنی فاحشه روشن کننده حال ایشانرا و فاحشه درین آیت نشوزست یعنی چون سرباز زند از صحبت مرد مرد را روا بود که از وی خلع طلبد و گفته اند فاحشه زناست و حد آن در جاهلیت یا در بدایت اسلام استرداد صداق زانیه بود حالا اینکه حکم منسوخست وَ عاشِرُوهُن َّ و زندگانی کنید با زنانی که مرتکب

فاحشه نه شده اند بِالمَعرُوف ِ به نیکوئی قول و فعل و نفقه و سکنی یا بیاموزید ایشانرا احکام و آداب شریعت که هیچ نیکوئی بهتر از آن نیست فَإِن کَرِهتُمُوهُن َّ پس اگر ایشانرا نخواهید صبر کنید بر آن فَعَسی أَن تَکرَهُوا شَیئاً پس شاید آنکه شما کاره باشید چیزی را وَ یَجعَل َ اللّه ُ و گرداند خدا و پدید آرد برای شما فِیه ِ در آنچیز مکروه خَیراً کَثِیراً نیکوئی فراوان یعنی ثواب عظیم بر تحمل مکاره

صفحه : 171

وَ إِن أَرَدتُم ُ و اگر خواهید شما بواسطه کراهیت از صحبت زوجات بی وقوع نشوز و فاحشه از ایشان استِبدال َ زَوج ٍ طلب بدل کردنی زنی مَکان َ زَوج ٍ بجای زن دیگر وَ آتَیتُم و داده باشید إِحداهُن َّ یکی از ایشانرا که داعیه طلاق او دارید قِنطاراً مال بسیار بجهت کابین فَلا تَأخُذُوا مِنه ُ شَیئاً پس فرا مگیرید از آنچه بدو داده اید چیزی نه اندک و نه بسیار أَ تَأخُذُونَه ُ ایا میگیرید چیزی از آن زن بُهتاناً بباطل و ستم وَ إِثماً مُبِیناً و جرمی ظاهر و گناهی هویدا، بهتان را در قول باطل نیز استعمال میکنند و معنی بهتان درین آیت آنست که شوهر مهری از برای زن فرض کرده و بران گواه گرفته پس چون استرداد آن میکند گویا مدعای او آنست که آن مهر فرض نکرده و اینکه بهتان صریح ست وَ کَیف َ تَأخُذُونَه ُ و چگونه و بکدام وجه و بچه جهت فرامی ستانید مال را از زنان خود وَ قَد أَفضی و حال آنکه رسیده است بَعضُکُم إِلی بَعض ٍ برخی از شما به برخی دیگر افضی کنایت از مباشرت است وَ أَخَذن َ مِنکُم و فراگرفته اند آن زنان از

شما در وقت عقد مِیثاقاً غَلِیظاً پیمان محکم و عهد استوار که آن کلمه نکاح ست یعنی ایجاب و قبول در حدیث آمده که استحللتم فروجهن بکلمه اللّه آورده اند که جمعی از جاهلان در زمان جاهلیت ازواج آبای خود را نکاح میکردند حق سبحانه ازین عمل نهی فرمود و گفت- وَ لا تَنکِحُوا و بزنی مخواهید و بنکاح درمیارید ما نَکَح َ آباؤُکُم آنرا که بخواسته اند پدران شما مِن َ النِّساءِ از زنان و بنکاح درآورده إِلّا ما قَد سَلَف َ مگر آنچه گذشته است قبل از تحریم که آن معفو عنه است إِنَّه ُ کان َ بدرستیکه نکاح زن پدر بود قبل از نهی و هست بعد از تحریم فاحِشَهً عمل زشت و ناپسندیده وَ مَقتاً و مبغوض خدای و مومنان، اینکه عمل نزد اشراف عرب مکروه و مبغوض می بوده و فرزندی را که از زن پدر متولد شدی مقیت میگفته اند یعنی دشمن داشته شده وَ ساءَ سَبِیلًا و بد راهی که اینکه راه است گفته اند مراتب قبح سه است یکی قبح عقلی که فاحشه اشارت بدان است دوم قبح شرعی که مقت عبارت از آنست سوم قبح عرفی و ساء سبیلا مشتمل بر آنست

حُرِّمَت عَلَیکُم حرام کرده شد بر شما أُمَّهاتُکُم نکاح مادران شما و اینکه امومت عمومی دارد هر زنی که نسب مرد بدو راجع شود بولادت خواه از جهت ذکور چون مادر پدر و پدر پدر هر چند بالا رود و خواه از طرف اناث چون مادر و مادر مادر و هر چند بالا باشد حکم مادر دارد در تحریم وَ بَناتُکُم و دختران شما و اینکه نیز عام است هر زنی که نسب او بمرد بازگردد

از جهت اولاد ذکور و یا اناث بیکدرجه یا زیادت در بنات داخل ست وَ أَخَواتُکُم و خواهران شما هر زنی که با مردی در صلبی بوده باشد یا برحمی گذاشته او خواهر اوست پس خواهر عام باشد بعضی پدری و مادری و یا پدری و یا مادری وَ عَمّاتُکُم و خواهران پدران شما هر زنی را که با پدر کسی یا پدر پدر او هر چند بالا رود در صلبی بوده باشد یا برحمی مرور نموده عمه آنکس ست و اینجا نیز طریق ثلثه متصورست یعنی پدری و مادری و یا پدری و یا مادری خالاتُکُم و خواهران مادران شما هر زنی که با مادر کسی یا مادر مادر تا آنجا که برسد در صلبی استقرار داشته یا برحمی گذشته خاله آنکس ست و وقوع آن بوجوه مذکوره امکان دارد وَ بَنات ُ الأَخ ِ و دختران برادر بر وجهی که اخوت ثابت شود از وجوه ثلثه و بنات اولاد ایشان و اولاد اولاد ایشان چندانچه دور شوند همان حکم دارند وَ بَنات ُ الأُخت ِ و دختران خواهران از هر وجه که اختیت تحقق یابد و اینکه نیز متناول بنات اولاد اخت و بنات اولاد اولاد ایشان ست هر چند پایان روند همه داخل بنات اخت اند

صفحه : 172

وَ أُمَّهاتُکُم ُ و حرام کرده شده اند بر شما مادران شما اللّاتِی أَرضَعنَکُم آنها که شیر داده اند شما را مرضعه را مادر میگوید از برای حرمت ایشان پس هر زنی که شیر دهد کسی را و زنی که شیر داده باشد آن

شیر دهنده را و زنی که شیر داده باشد شوهر آن زن را که به شیر او از زوجه او یا ام ولد و رضاع واقع شود همه ام رضاعی اند وَ أَخَواتُکُم مِن َ الرَّضاعَهِ و خواهران شما از جهت شیر خوردن امام اعظم و امام مالک رحمهما اللّه بر آنند که حکم رضاع باندک و بسیار را از شیر خوردن ثابت ست و به مذهب امام شافعی و امام احمد حنبل رح به کمتر از پنج بار شیر خوردن متفرق حکم رضاع ثابت نمی شود وَ أُمَّهات ُ نِسائِکُم و مادران زنان شما و جدات منکوحه از قبل پدر و مادر به نسب و رضاع همین حکم دارد وَ رَبائِبُکُم ُ و دختران زنان شما اللّاتِی فِی حُجُورِکُم آن دختران که در کنار تربیت شما پرورش مییابند و شرط در حرمت ایشان آنست که متولد شده باشند مِن نِسائِکُم ُ اللّاتِی از آن زنانی که دَخَلتُم بِهِن َّ شما با ایشان دخول کرده باشید فَإِن لَم تَکُونُوا پس اگر نباشد شما که بخلوت دَخَلتُم بِهِن َّ درآمده باشید با ایشان اینکه دخول کنایه است از مباشرت فَلا جُناح َ عَلَیکُم پس هیچ گناهی نیست بر شما در نکاح ربائب وَ حَلائِل ُ أَبنائِکُم ُ و دیگر از محرمات زنان پسران شمااند الَّذِین َ مِن أَصلابِکُم آن پسران که از پشتهای شمااند چون حضرت رسالت پناه ص زینب را بعد از آن که زید بن حارث که پسرخوانده آن حضرت بود طلاق داد حضرت بعقد نکاح درآورد مشرکان عرب آغاز سرزنش کردند که زن پسر خود را خواسته اینکه آیت فرود آمد که حلیله پسر صلبی حرام است نه زن کسیکه پسرخوانده باشد وَ أَن تَجمَعُوا

و دیگر حرام است بر شما آنکه جمع کنید بَین َ الأُختَین ِ میان دو خواهر در یک نکاح إِلّا ما قَد سَلَف َ مگر آنچه از پیش گذشته یعنی قبل از نهی و تحریم که آن معفو عنه است و برخی از مفسران برانند که مراد از ما قد سلف آن ست که یعقوب علی نبینا و علیه السلام جمع کرده بود میان دو خواهران لیّا مادر یهود او راحیل مادر یوسف ع و در دین وی حلال بوده إِن َّ اللّه َ کان َ بدرستیکه خدا هست غَفُوراً آمرزگار آن کسان از اهل ایمان که در زمان جاهلیت اینکه عمل کرده اند رَحِیماً مهربان بر کسانیکه در اسلام اینکه عمل بجا آورده اند و بعد از ان توبه کرده، تامل در معنی اینکه دو اسم مفلسان بی بضاعت را سرمایه تمام ست بیت سرمایه عاصیان ببازار امید غفران تو و رحمت بی غایت تست.

صفحه : 173

وَ المُحصَنات ُ و حرام کرده شده بر شما شوهرداران مِن َ النِّساءِ از زنان إِلّا ما مَلَکَت مگر آنچه مالک او شده است أَیمانُکُم دستهای شما ابو سعید خدری رض نقل می کند که در حرب حنین از غنائم اوطاس مال بی قیاس باهل جهاد رسید و از جمله زنانی که شوهران ایشان را بحسب و نسب می شناختیم بقید اسیری، ما درآمدند و چون حرمت زنان شوهرداران ما را معلوم شده بود در حل و حرمت اسیران متردد گشتیم و ایشانرا اگرچه ملک یمین ما بودند از قبیل محصنات می شمردیم بعد از عرض حال بحضرت رسالت پناه ص اینکه آیت نازل شد که زنان کفار اگرچه شوهر دارند اما چون بسبب سبی ملک یمین شمااند تصرف در ایشان حلال ست بشرط اخراج ایشان

از دار الحرب بی ازواج ایشان، و اینکه قول امام اعظم ست رح و باقی ائمه بمجرد سبی ایشان را حلال می دانند کِتاب َ اللّه ِ ملازم باشید فرض خدای را در باب مناکحات یا مصدر مؤکدست یعنی آنکه نوشت خدا نوشتنی عَلَیکُم بر شما در محرمات وَ أُحِل َّ لَکُم و حلال گردانید مر شما را و حفص مجهول میخواند و معنی آنست که حلال کرده شد بر شما ما وَراءَ ذلِکُم آنچه غیر ازین محرمات مذکوره است و بحدیث محرمات نیز ثابت شده چون نکاح مرأه بر عمه او و بر خاله او و بر خواهرزاده او و بر برادرزاده او و نکاح مطلقه ثلثه بی تحلیل و نکاح معتد و نکاح امه بر آزاد و تزویج بخامسه و نکاح ملاعنه و تفاصیل اینها در کتب فقه مذکورست و چون حق سبحانه بیان حلال و حرام فرمود پس روا باشد شما را أَن تَبتَغُوا آنکه بطلبید زنانی را که غیر محرم باشند یعنی بنکاح درآرید و کابین کنید بِأَموالِکُم بمالهای خود مُحصِنِین َ در حالتی که بآن تزوج متعفف باشید یعنی دین خود را بآن نکاح در پناه آرید غَیرَ مُسافِحِین َ و نباشید زناکنندگان فَمَا استَمتَعتُم بِه ِ پس هرکه برخورداری یافته اید بدو مِنهُن َّ از زنان بسبب نکاح فَآتُوهُن َّ پس بدهید ایشانرا أُجُورَهُن َّ مهرهای ایشان فَرِیضَهً مقرر کرده و مفروض ساخته چه مهر در مقابله استمتاعست وَ لا جُناح َ عَلَیکُم و هیچ وبال و گناهی نیست بر شما که ازواج و زوجانید فِیما تَراضَیتُم بِه ِ در آنچه با یکدیگر راضی شوید بآنچیز مِن بَعدِ الفَرِیضَهِ از پس آن مهری که فرض شده در زمان عقد یعنی آنچه زن ابرا

کند از مهر و مرد در عوض آن چیزی بوی دهد یا زن از مهر کم کند و مرد زیاده سازد و گفته اند تراضی در نفقه است یا در صحبت و مفارقت إِن َّ اللّه َ کان َ عَلِیماً بدرستیکه خدا هست دانا بمصالح بندگان حَکِیماً محکم کار در مهمات نکاح ایشان.

صفحه : 174

وَ مَن لَم یَستَطِع مِنکُم طَولًا و هرکرا استطاعت نیست از شما از روی توانائی و توانگری أَن یَنکِح َ المُحصَنات ِ المُؤمِنات ِ که بنکاح درآرد زنان آزاد گردیده را فَمِن ما مَلَکَت أَیمانُکُم پس باید که بخواهد بزنی آنچه مالک آنست دستهای شما مِن فَتَیاتِکُم ُ المُؤمِنات ِ از کنیزکان شما که گرویدگانند وَ اللّه ُ أَعلَم ُ و خدا داناترست بِإِیمانِکُم بگرویدن شما که تفاضلی که در میان شما باشد در ایمان بَعضُکُم برخی از شما که عبید و اماءاید مِن بَعض ٍ از برخی دیگر یعنی همه مشترکید در ایمان یا شما از یکدیگرید در نسب، و پدر همه شما آدم ع است فَانکِحُوهُن َّ پس بخواهید کنیزکانرا بِإِذن ِ أَهلِهِن َّ بدستوری خداوندان ایشان چه ایشان مملوک دیگری اند وَ آتُوهُن َّ و بدهید بکنیزکان نکاح کرده أُجُورَهُن َّ مهرهای ایشان بِالمَعرُوف ِ به نیکوئی یعنی بی کاس و مضایقه و دادن مهر بایشان هم باذن مالکان ایشان باید مُحصَنات ٍ در حالتی که اینکه کنیزکان نگاه دارنده فروج خود باشند غَیرَ مُسافِحات ٍ نه زناکنندگان به آشکارا وَ لا مُتَّخِذات ِ أَخدان ٍ و نه فراگیرندگان دوستان پنهانی فَإِذا أُحصِن َّ پس آنهنگام که ایشان نگاهدارند فروج خود را از حرام به سبب تزویج و حفص بصیغه مجهول میخواند و معنی آنست که آنهنگام که جواری شوهر کرده شدند فَإِن أَتَین َ بِفاحِشَهٍ پس اگر بیایند

بزنا فَعَلَیهِن َّ پس بر ایشان لازم بود نِصف ُ ما عَلَی المُحصَنات ِ نیمه آنچه لازم است بر زنان آزاد بی شوهر مِن َ العَذاب ِ از حدیکه خدا مقرر کرد و حد زن آزاد بی شوهر صد تازیانه است و از آن کنیزک پنجاه تازیانه باشد و زن آزاد را تغریب عام است امام شافعی رح میگوید که تغریب کنیزک نصف عام باشد امام اعظم رح فرموده که میان جلد و نفی جمع نکنند مگر برای سیاست و در همه مذهب در زنا عبید و اماء رجم نیست ذلِک َ آن نکاح کنیزکان لِمَن خَشِی َ العَنَت َ برای آن کسی ست که ترسد از رنج سخت یعنی از مشقت آنکه در زنا افتد مِنکُم از شما که غربائید وَ أَن تَصبِرُوا و آنکه صبر کنید از نکاح کنیزکان خَیرٌ لَکُم بهترست مر شما را و باحتیاط نزدیک تر در صیانت ولد خود از بندگی وَ اللّه ُ غَفُورٌ و خدا آمرزنده است مر کسی را که صبر نتواند کرد از نکاح اماء رَحِیم ٌ مهربان ست برخصت بندگان در آن.

صفحه : 175

یُرِیدُ اللّه ُ میخواهد خدا لِیُبَیِّن َ لَکُم آنکه بیان کند برای شما احکام حلال و حرام وَ یَهدِیَکُم و راه نماید شما را سُنَن َ الَّذِین َ راههای آنکسانیکه بودند مِن قَبلِکُم پیش از شما مراد دین ابراهیم و اسماعیل ست علیهما السلام یا روش پیشینیان از اهل حق و باطل وَ یَتُوب َ عَلَیکُم و بازگردد بر شما به تسهیل اثقال و رفع احمال و تخفیف احکام و غفران آثام وَ اللّه ُ عَلِیم ٌ و خدا داناست به مصلحت شما در آنچه فرماید حَکِیم ٌ درست کار و راست گفتارست در هر چه حکم کند وَ اللّه ُ یُرِیدُ و خدا میخواهد

أَن یَتُوب َ عَلَیکُم آنکه شما را توبه دهد یا دلالت کند بچیزیکه سبب توبه شما گردد وَ یُرِیدُ الَّذِین َ و میخواهند آنانکه از سر غفلت یا از روی عناد یَتَّبِعُون َ الشَّهَوات ِ پیروی میکنند آرزوهای نفس را أَن تَمِیلُوا آنکه میل کنید شما از راه راست مَیلًا عَظِیماً میل کردنی بزرگ چون آیت تحریم خواهرزاده و برادرزاده نازل شده یهود اعتراض کردند که نکاح دختر عمه و دختر خاله حلال ست بآنکه خاله و عمه حرام اند پس اگر خواهر حرام است خواهرزاده چرا حرام باشد بدین شبه خواستند که اهل اسلام را بجانب باطل میل دهند اینکه آیت نازل شد که خدا می خواهد که شما را توبه دهد و جهودان میخواهند که شما را منحرف سازند یُرِیدُ اللّه ُ میخواهد خدا أَن یُخَفِّف َ عَنکُم آنکه سبک گرداند از شما در احکام نکاح بر وجهیکه سبکسار شوید شیخ منصور ماتریدی رح فرمود که مراد تخفیفست در اثقال عبادات و توبه از جنایات و ترک استیصال بعقوبات بخلاف امم ماضیه که ایشان را اغلال و آصال بسیار بوده وَ خُلِق َ الإِنسان ُ و آفریده شده است آدمی ضَعِیفاً ناتوان و عاجز از کشیدن بار تکلیف لا جرم بر وی سبک کردم و گفته اند ضعف آدمی آنست که از ماء مهین آفریده شده قال اللّه خلقکم من ضعف یا ضعیف است در مهم زنان و قوت آنکه خود را از میل بدیشان بازدارد و یا در سرّاء و ضراء و نعمت و محنت شکیبا نیست محققان گویند حق سبحانه از غایت مهربانی که با بنده دارد او را بضعف و ناتوانی موسوم ساخته تا

اگر در طاعت تقصیری نماید یا به سبب متابعت آرزوی نفس نقصی در حال او پدید آید سمت ضعفی که بر صفحه حال او کشیده شده زبان اعتذار بگشاید و تسمیه او بظلوم و جهول هم ازین مقوله است بیت

من آن ظلوم و جهول که اوّلم گفتی چه آید از ضعفا ای کریم وز جهّال

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای زمره گرویدگان لا تَأکُلُوا أَموالَکُم مخورید مالهای یکدیگر را بَینَکُم بِالباطِل ِ در میان یکدیگر بآنچه حلال نباشد در شریعت چون غصب و ربوا و قمار و خیانت و سرقه یا بعقود فاسده یا بسوگند دروغ یا بدعوی باطل و گواه زور القصه بناحق در اموال یکدیگر تصرف مکنید إِلّا أَن تَکُون َ مگر آنکه باشد جهت تصرف تِجارَهً بازرگانی و بیعی صادر عَن تَراض ٍ مِنکُم از خوشنودی و خوش دلی هر یک از شما که متعاقدانید وَ لا تَقتُلُوا أَنفُسَکُم و مکشید بناحق و نارو انفسهای خود را یعنی اهل دین خود را چه همه مومنان از روی حقیقت یکی اند المؤمنون کنفس واحده یا نفس خود را مکشید و هلاک نکنید چنانچه جهال از بت پرستان هند خود را برای بت قربان میکنند یا خود را در مهالک و مخاطرات میفگنید یا ارتکاب کاری مکنید که مودی بقتل شما شود اهل تحقیق گفته اند که مکشید نفس خود را بارتکاب ذنوب یا بخوردن مال حرام یا بمتابعت هوای نفس و یا بمباشرت اعمالی که موجب سخط ربانی است إِن َّ اللّه َ کان َ بدرستیکه خدا هست بِکُم بشما ای امت

محمّد رَحِیماً مهربان و امر و نهی که می فرماید آن از غایت رحمت است.

صفحه : 176

وَ مَن یَفعَل ذلِک َ و هر که بکند و بفعل درآرد منهیات مذکوره را عُدواناً از روی تعدی و تجاوز از حدود وَ ظُلماً و از وجه ستم و بیدادی فَسَوف َ نُصلِیه ِ ناراً پس زود باشد که درآریم او را در آتشی مراد از دوزخ است وَ کان َ ذلِک َ و هست اینکه درآوردن بآتش عَلَی اللّه ِ یَسِیراً بر خدا سهل و آسان إِن تَجتَنِبُوا اگر بیک طرف شوید و پهلو تهی کنید یعنی به پرهیزید کَبائِرَ ما تُنهَون َ از گناهان بزرگ که نهی کرده شده اید عَنه ُ از آن نُکَفِّر درگذرانیم و عفو کنیم عَنکُم سَیِّئاتِکُم از شما گناهان خرد شما را از نمازی تا نمازی و از جمعه تا جمعه و از رمضانی تا رمضانی وَ نُدخِلکُم و درآریم شما را مُدخَلًا کَرِیماً در موضع بزرگ و شریف که آن بهشت ست ملخص آیت آنست که هر که از کبائر پرهیز کند صغائر او معفو شود نه بر سبیل وجوب بلکه بطریق جواز چه میشاید که حق سبحانه از کبائر عفو کند و بصغائر مواخذه نماید یا برعکس علماء را در کبائر اختلافست بعضی برانند که هر گناهی که خدا از آن نهی کرده کبیره است و گفته اند که هر چه ختم آن بآتش باشد چنانچه یدخله نارا یا بغضب و لعنت مانند و غضب اللّه علیهم و لعنهم یا بعذاب و نکال چنانچه و لهم عذاب الیم آن کبیره است و غیر آنرا از گناهان صغیره گویند و در انوار فرموده که اقرب

اقاویل بصحت رسیده آنست که کبیره گناهی هست که شارع بر آن حدی مرتب ساخته یا در باب او وعیدی بتصریح وارد گشته یا حرمت او بدلیل قطعی ثابت شده و در تاویلات کاشی مذکورست که اگر بپرهیزید از کبائر که اثبات غیر است در وجود و اقرار بر وجود غیر سیئات شما را عفو کنیم یعنی تلوینات ظهور نفس و قلب را محو گردانیم چه بعد از ظهور نور توحید صفات ایشانرا اثباتی نباشد و درآریم ایشانرا بمدخل کریم که حضرت جمع است بیت

تا بکی در تفرقه سوزی چو شمع غرقه شو در لجه دریای جمع

. در لوائح فرموده که تفرقه عبارت از آنست که دل را بواسطه تعلق بامور متعدده پراکنده سازی و جمعیت آنکه از همه به مشاهده واحد پردازی رباعی

ای در دل تو هزار مشکل ز همه مشکل شود آسوده تر اوّل ز همه

چون تفرقه دل ست حاصل ز همه دل را بیکی سپار و بگسل ز همه

. در اسباب نزول آورده که ام سلمه رض بعرض حضرت رسالت پناه ص رسانید که مردان شرف جهاد دارند و زنان از ان مثوبت محروم اند و رجال با وجود احراز غنائم و قوت تحصیل مکاسب دو برابر نساء از مال میراث میبرند و زنان با ضعف حال و کثرت احتیاج نصف نصیب مردان گرفته راه حسرت می سپرند کاشکی ما را در دائره رجولیت دخلی بودی تا از ثواب جهاد و نصیب میراث بهره مندی شدیم آیت آمد که وَ لا تَتَمَنَّوا و آرزو مبرید ما فَضَّل َ اللّه ُ آن چیزی را که خدا افزونی داد بِه ِ بدان چیز از امور مالی

و جای بَعضَکُم برخی را از شما که مردانند عَلی بَعض ٍ بر برخی دیگر که زنانند لِلرِّجال ِ نَصِیب ٌ مر مردانرا نصیبی ست و بهره مقدر مِمَّا اکتَسَبُوا از ثواب آنچه کسب کرده اند چون جهاد و سائر اعمال خیر وَ لِلنِّساءِ نَصِیب ٌ و مر زنان را بهره است مقدر مِمَّا اکتَسَبن َ از ثواب آنچه تعلق بعمل ایشان دارد چون عفت و طاعت ازدواج پس چون هر یک نصیبی معلوم و سهمی مفروض دارید آرزو به بهره دیگری مبرید وَ سئَلُوا اللّه َ و بخواهید از خدا و طلب کنید مِن فَضلِه ِ از کرم و بخشش او تا مراد شما را برآرد إِن َّ اللّه َ کان َ بدرستیکه خدا هست بِکُل ِّ شَی ءٍ عَلِیماً بهمه چیزها دانا و چون معلوم شد که وی داناست پس هر چه خواهد و بهر که دهد چنان باید و جز آن نشاید بیت

گر مفلس و گر توانگرت گرداند او مصلحت تو از تو بهتر داند

آورده اند که در زمان جاهلیت فرزند اجنبی را پسر خود میخواندند و در میراث داخل سائر ورثه میشد حق سبحانه از ان نهی کرد و فرمود

صفحه : 177

وَ لِکُل ٍّ و برای هر یک از شما جَعَلنا مَوالِی َ آفریدیم عصبه و میراث خواران تا احراز ز نصیب خود کنند مِمّا تَرَک َ الوالِدان ِ از آنچه بازگذارند پدر و مادر او وَ الأَقرَبُون َ و خویشاوندان نزدیک دیگر رسم در میان عرب بود که با یکدیگر معاقده میکردند و رسم مخالفت و معاهدت در میان می آوردند و هر یک از متعاقدین می گفت حربک حربی و سلمک سلمی دشمن تو دشمن من است و دوست تو دوست من است تو از من میراث بری و

من از تو و تو عاقله من باشی و من عاقله تو و اینکه سخنان را بسوگند مؤکد میساختند و حلیف را سدسی از میراث حلیف مقرر بود چون آیت مواریث نازل شد یکی از صحابه گفت یا رسول اللّه جمعی از ما حلفا دارند که باخذ میراث از یکدیگر پیمان بسته اند حکم الهی در باب میراث فرود آمد و هیچ جا سخن معاقده مذکور نه شد اینکه آیت نازل گشت که وَ الَّذِین َ عَقَدَت و آن کسانیکه در محالفت بسته اند أَیمانُکُم دستهای شما اسناد معاقده بایدی بطریق مجازست و سبب درین اسناد آن که متحالفان بوقت بیعت دستهای یکدیگر گرفتندی فَآتُوهُم پس بدهید مر ایشانرا نَصِیبَهُم بهره ایشان که سدس میراث ست و حکم اینکه آیت بحکم آیه أُولُوا الأَرحام ِ منسوخ گشت إِن َّ اللّه َ کان َ بدرستیکه خدا هست عَلی کُل ِّ شَی ءٍ بر همه چیزها از عهود و مواثیق و محالفات شَهِیداً گواه آورده اند که حبیبه زوجه سعد بن ربیع رض یا جمیله زوجه ثابت بن قیس طریقه نشوز پیش گرفته با شوهر بی رائی بسیار کرده و شوهر از غایت اضطراب طپانچه بر روی وی زده و او شکایت پیش پدر خود برد و باتفاق پدر بملازمت حضرت پیغمبر ص رفته قصّه گذشته را بموقف عرض رسانید و آن حضرت بقصاص بر شوهر وی حکم فرمود پدر و دختر متوجه طلب قصاص شده رو بدر مسجد نهادند و جبرئیل ع آیت آورده که الرِّجال ُ قَوّامُون َ مردان کارگذارند تسلّط یافته عَلَی النِّساءِ بر زنان و قایم بامور معیشت ایشان حضرت رسالت پناه ص پدر و دختر را آواز داد که بازگردید ما کاری خواستیم

و خدا کاری خواست و الذی اراد اللّه خیر و مفهوم اینکه آیت تفضیل مردانست بر زنان چه مردان ادب کننده و کارفرماینده زنان اند بِما فَضَّل َ اللّه ُ به سبب آن چیز که تفضیل کرد و افزونی داد خدای بَعضَهُم بعضی از ایشان را که مردانند عَلی بَعض ٍ بر برخی دیگر که زنانند و تفضیل مردان بکمال عقل و علم و حلم و وفور حدس و فهم ست و بجهاد و بکمال صوم و صلاه و جمعه و جماعت و اذان و خطبه و اعتکاف و نماز عیدین و نماز جنازه و شهادت در حدود و قصاص و زیادتی میراث و امثال آن و آنکه انبیاء و ائمه از مردانند از همه فضائل اکمل و اشرفند وَ بِما أَنفَقُوا و دیگر فضیلت دادن مردانرا بر زنان بسبب آن چیزی که نفقه میکنند بر ایشان مِن أَموالِهِم از مالهای خویش چه در مهر و چه در نفقه فَالصّالِحات ُ پس زنان شایسته حال قانِتات ٌ فرمان برندگانند مر خدا را یا قیام کنندگان بحقوق ازواج حافِظات ٌ لِلغَیب ِ نگاهدارندگان مر غیبت ازواج را یعنی حفظ الغیب ازواج رعایت کنند در عفت و عصمت بِما حَفِظَ اللّه ُ بآنکه نگاهداشت خدا مر ایشانرا وَ اللّاتِی تَخافُون َ و آن زنانی که میدانید یا میترسید نُشُوزَهُن َّ نافرمانی و تسلط ایشان یعنی فَعِظُوهُن َّ پس پند گوئید ایشانرا بکلماتیکه دلهای ایشانرا نرم گرداند یا تعلیم دهید ایشانرا و آگاه کنید از تعظیم حقوق ازواج وَ اهجُرُوهُن َّ و ببرید از ایشان فِی المَضاجِع ِ در خوابگاه هایشان در یک جامه خواب مباشید یا پشت بر ایشان کنید وَ اضرِبُوهُن َّ و بزنید ایشانرا زدنی

که نخراشد و نه شکند و هیچ عضو را زشت نه کند و گفته اند وعظ نزدیک خوف نشوزست و هجر بهنگام ظهور نشوز و ضرب بوقت تکرار نشوز فَإِن أَطَعنَکُم پس اگر فرمانبرند شما را از آنچه مکروه طبع شماست باز آیند فَلا تَبغُوا عَلَیهِن َّ سَبِیلًا پس مطلبید بر ایشان راه بیدادی إِن َّ اللّه َ کان َ بدرستیکه هست خدای عَلِیًّا برتر از انکه بظلم بر ایشان راضی شود کَبِیراً بزرگتر از آنکه مظلوم را فرو گذارد.

صفحه : 178

وَ إِن خِفتُم و اگر دانید شما ای حکّام شرع یا اولیای زوجین شِقاق َ بَینِهِما ناسازگاری و خلاف میان مرد و زن فَابعَثُوا پس برانگیزانید از برای تحقیق نشوز حَکَماً داوری که حکم کند مِن أَهلِه ِ از کسان شوهر تا ما فی الضمیر مرد را از رغبت بزن و نفرت ازو معلوم کند وَ حَکَماً و میانجی دیگر که صلاحیت حکومت داشته باشد مِن أَهلِها از قبیله و اقربای زن تا او نیز مکنون خاطر زن را از طلب صحبت و میل فرقت بداند إِن یُرِیدا إِصلاحاً اگر خواهند حکمین باصلاح آوردن کار زوجین یُوَفِّق ِ اللّه ُ بَینَهُما سازگاری افگند خدای تعالی میان زن و شوهر إِن َّ اللّه َ کان َ بدرستیکه هست خدای عَلِیماً خَبِیراً دانا بمصالح زوجین و آگاه از مقاصد حکمین وَ اعبُدُوا اللّه َ و بپرستید خدا را وَ لا تُشرِکُوا بِه ِ شَیئاً و انباز نگیرید بوی چیزیرا از اصنام و غیره وَ بِالوالِدَین ِ و نیکوئی کنید مادر و پدر را إِحساناً نیکوئی کردنی بقول و فعل وَ بِذِی القُربی و با خویشان بصله رحم وَ الیَتامی و با یتیمان بدلنوازی و کارسازی وَ المَساکِین ِ و با درویشان بصدقات

و زکوه وَ الجارِ ذِی القُربی و با همسایه خویشاوندان بشفقت و مرحمت وَ الجارِ الجُنُب ِ و با همسایه بیگانه یعنی آنکه خویشی ندارد و با همسایه کافر، و حد جوار تا چهل سرای مقرر کرده اند مطلقا حق همسایه اراده خیر باشد بر ایشان و دفع ضرر ایشان و در صحیح مسلم بروایت انس وارد شده که لا یدخل الجنه عبد لا یؤمن جاره بوائقه امام قشیری قدس سره فرموده هرگاه که جار دار تو مستحق آنست که با او احسان کنی پس تو حق همسایه نفس را که دل ست بطریق اولی فرو نه گذاری خواطر متفرقه و خیالات ردیه را از وی بازداری و با همسایه دل که روحست نیکوئی نمائی و او را از مساکنت با مکونات و مجاورت با موجودات منع فرمائی و همسایه روح را که سر است از غیبت مواطن شهودات و حجب مکاشفات مانع شوی و از همه سزاوارتر آنکه از سر و هو معکم غافل نگردی و یقین دانی که رباعی

همسایه و همنشین و همره همه اوست با دلق گدا و اطلس شه همه اوست.

در انجمن فرق و نهانخانه جمع باللّه همه اوست ثم باللّه همه اوست.

وَ الصّاحِب ِ بِالجَنب ِ و دیگر نیکوئی کنید با همنشین و همصحبت صاحب کشاف فرموده که مراد مصاحب ست و و اینکه میتواند بود که رفیق سفر باشد یا شریک در تعلم علم و آموختن حرفت یا همنشین در مسجد و غیر آن و نیکوئی با او رعایت حق صحبت ست و بنای آن بر مهربانی باشد وَ ابن ِ السَّبِیل ِ و با رهگذریان و مهمانان مسافر وَ ما مَلَکَت

أَیمانُکُم و با بندگان و پرستاران که در دست تصرف شمااند إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدا لا یُحِب ُّ دوست نمیدارد مَن کان َ مُختالًا هرکرا که باشد خرامنده به تکبّر که ننگ دارد از والدین و اقارب و همسایگان و مهمانان و بندگان و با ایشان نیکوئی نه کند فَخُوراً نازنده خود ستاینده که حقوق الهی مووی نسازد و نه باحسان با خلق پردازد و فخر و تکبّرکننده.

صفحه : 179

الَّذِین َ یَبخَلُون َ دوست نمیدارد خدا آنانرا که بخل میورزنده آورده اند که جمعی از یهود و نصاری از روی نصیحت میگفتند مال خود برین مرد یعنی پیغمبر ع و یاران مهاجر او نفقه مکنید که اندک زمانی را فرومانده و محتاج گردیده و مآل کار او معلوم نیست که بکجا خواهد کشید اینکه آیت نازل شد که خدا آنانرا دوست نمیدارد که خود بخیل اند وَ یَأمُرُون َ النّاس َ و امر میکنند مردمانرا بِالبُخل ِ به بخیلی وَ یَکتُمُون َ و میپوشند از خلق ما آتاهُم ُ اللّه ُ آنچه خدای بدیشان داده است مِن فَضلِه ِ از نعمت خویش یا مراد بیان نعت و صفت حضرت رسالت پناه ست که حق تعالی بدیشان عطا کرده بود در توریت و آنرا بپوشیدند وَ أَعتَدنا لِلکافِرِین َ و آماده کردیم برای یهود که بخل ورزیده اند و عطای الهی یا نعت حضرت رسالت پناه را می پوشند عَذاباً عذابی مُهِیناً خوارکننده که عذاب دوزخست وَ الَّذِین َ و برای آنان نیز که بر عداوت حضرت رسالت پناه ص یُنفِقُون َ أَموالَهُم نفقه میکنند مالهای خود را رِئاءَ النّاس ِ برای دیدار مردمان و ملاحظه ناموس و ایشان مشرکان مکه بودند که بدشمنی آنحضرت لشکرها را جمع میکردند و مالهای خود را خرج

ایشان مینمودند یا منافقان که انفاق ایشان مبتنی بر ریا و سمعه بود یا در صفت یهود میگوید که بر قوم خود از جهت اغراض و اعواض نفقه می کنند وَ لا یُؤمِنُون َ بِاللّه ِ و نمی گروند از روی حقیقت بخدا وَ لا بِالیَوم ِ الآخِرِ و نه بروز بازپسین که قیامت ست وَ مَن یَکُن ِ الشَّیطان ُ و هر که باشد دیو رانده یعنی ابلیس لَه ُ قَرِیناً مر او را یار و دمساز فَساءَ قَرِیناً پس بد مقارنی که اوراست در دنیا و هر آئینه در آخرت نیز با او خواهد بود قال اللّه تعالی فَبِئس َ القَرِین ُ حکیم ثنائی میفرماید مثنوی

هر که اینجایگه قرین تو اوست آن سرا نیز همنشین تو اوست

دوستی جو که جان بیفزاید در دو عالم ترا بکار آید

دیو را همنشین خویش مکن نفس بد را قرین خویش مکن

وَ ما ذا عَلَیهِم و چه چیز بودی بر کافران و چه زیان داشتی مر ایشانرا لَو آمَنُوا بِاللّه ِ اگر ایمان آوردندی بخدا وَ الیَوم ِ الآخِرِ و بروز قیامت و جزای اعمال او را تصدیق کردندی وَ أَنفَقُوا و بیرون کردندی حق خدا را بی غرض و ریا مِمّا رَزَقَهُم ُ اللّه ُ از آنچه داده است خدا بدیشان وَ کان َ اللّه ُ و هست خدای بِهِم عَلِیماً بر ایشان و اقوال و افعال و احوال ایشان دانا جزای فراخور آنها خواهد داد إِن َّ اللّه َ لا یَظلِم ُ بدرستیکه خدا ستم نکند مِثقال َ ذَرَّهٍ همسنگ ذره در وزن و ذره مورچه سرخ را گویند که از غایت صغر بی تعمق نظر برنگرنده ظاهر نشود و اشهر آنست که ذره چیزی ست که بشعاع آفتاب از روزنه در افتد

و در هوا ظاهر گردد او را چندان وزنی نبود که بوزن درآید حقیقت اینکه سخن مبالغه است در نفی ظلم یعنی نه از ثواب معین همسنگ ذره کم خواهد بود و نه بر عقاب مقرر بوزن وقف النبی علیه السلام ذره خواهد افزود و اصح آنست که در عمل کافر و منافق بمقدار ذره ظلم واقع نشود وَ إِن تَک ُ و اگر باشد مثقال ذره حَسَنَهً نیکی در دیوان بنده مومن یُضاعِفها ثواب آنرا زیاده گرداند تو بر تو وَ یُؤت ِ و بدهد او را زاید بر ثواب عمل مِن لَدُنه ُ از نزدیک خود بفضل و رحمت بی استحقاق آنکس أَجراً عَظِیماً عطای بزرگ و بی اندازه اجر را عطا گفت بجهت آنکه تابع آنست و مزید بر آن.

صفحه : 180

فَکَیف َ پس چگونه خواهد بود حال کفره و ظلمه إِذا جِئنا وقتی که بیاریم ما مِن کُل ِّ أُمَّهٍ از هر گروهی از امم گذشته بِشَهِیدٍ گواهی که آن پیغمبر ایشان خواهد بود و بر اقوال و افعال امت خود گواهی خواهد داد وَ جِئنا بِک َ و بیاریم ترا ای محمّد عَلی هؤُلاءِ برین گروه از امت تو شَهِیداً گواه تا اقامت شهادت کنی بر ایمان مومنان در لطائف قشیریه مذکورست که چون پیغمبر ص را شفیع امت ساخته اند شهید امت نیز میسازند و مقررست که شهادت بنوعی ادا خواهد کرد که مجال شفاعت باقی ماند یَومَئِذٍ آن روز که واقع شود درو گواهی انبیاء و آنروز قیامت ست یَوَدُّ الَّذِین َ کَفَرُوا دوست دارند آنانکه کافر شدند بخدا وَ عَصَوُا الرَّسُول َ و نافرمانی کردند رسول ویرا لَو تُسَوّی آنکه راست کرده شود بِهِم ُ الأَرض ُ بدیشان زمین یعنی

دفن کنند ایشانرا چون مردگان و مبعوث نگردند یا کنایت ست بر آنکه ایشان آرزومندانند که خاک شوند چه زمین بخاک راست کرده شود وَ لا یَکتُمُون َ اللّه َ و نپوشند یعنی قادر نباشند بر آنکه از خدا بپوشند حَدِیثاً سخنی را یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای آن کسانیکه گرویده اید بخدا و رسول لا تَقرَبُوا الصَّلاهَ گرد نماز مگردید وَ أَنتُم سُکاری و حال آنکه شما مستان باشید از خمر و سائر مسکرات اینکه نهی از عین نماز نیست چه آن عبادتی ست مأمور بها بلکه نهی ست از اکتساب سکر که مانع است از ادای عبادت، روزی جمعی از صحابه در خانه عبد الرحمن بن عوف رض بشرب خمر که در انوقت مباح بود اشتغال داشتند و در زمان سراندازی و بیهوشی صدای اذان نماز شام باستماع صحابه کرام رض رسیده بنماز برخاستند و امام ایشان از غایت سکر در سوره کافرون حرف لا را که در چهار موضع مثبت است حذف نمود و اینکه آیت نازل شد که در وقت غلبه سکر بنماز نزدیک مشوید حَتّی تَعلَمُوا تا وقتی که بدانید ما تَقُولُون َ آنچیز را که در نماز میخوانید محقّقان میگویند خطاب میکند بسوی قوای روحانیه که رقم ایمان شهودی بر صفحه جان دارند که نزدیک مشوید بنماز قربت در مسجد جامع دل در آنوقتیکه مستان باشید از سکر غفلت تا وقتی که از مستی هوا هوشیار شده دانید که چه میگوئید و بشناسید که سخن ما که میگوئید المصلی یناجی ربه رباعی

ایکه در مستی هستی مانده و ایما در خودپرستی مانده

بر سر ایوان وحدت کی رسی چون تو در زندان پستی مانده

وَ

لا جُنُباً و نزدیک مشوید بنماز در حالتی که جنب باشید و محتاج بغسل إِلّا عابِرِی سَبِیل ٍ مگر آنکه روندگان باشید در راه یعنی مسافر باشید و با شما آب نبود در آن محل به تیمّم نماز توانید گذارد دیگر بهیچ وجه روا نباشد در جنابت نمازگزاردن حَتَّی تَغتَسِلُوا تا وقتی که غسل کنید و بعضی گفته اند مراد از صلاه موضع آنست یعنی جنب در مسجد نیاید مگر آنکه راه بر آن باشد وَ إِن کُنتُم و اگر باشید در وقت جنابت مَرضی بیماران مراد بیماریست که در آن از استعمال آب بترسند که ضرر بود أَو عَلی سَفَرٍ یا باشید در سفر أَو جاءَ أَحَدٌ مِنکُم یا بیاید یکی از شما مِن َ الغائِطِ از خلاجای و محدث شده باشد بخروج خارجی از احد السّبیلین.

صفحه : 181

أَو لامَستُم ُ النِّساءَ یا بسوده باشید زنان را امام شافعی رح بر آنست که چون بعضی از بدن مرد ملاصق بدن زنی شود از غیر محارم و اجنبیه و صغیره و ضوی لامس و ملموس هر دو منتقض گردد و امام مالک و امام احمد رح برانند که لمس بشهوت وضو را می شکند و بغیر شهوت ناقض نیست و امام اعظم رح مباشرت فاحشه را که تماس فرجین است بی حائل و انتشار آلت ناقض وضو میداند و بر هر تقدیر چون جنب باشید یا بیمار یا مسافر یا محدث بلمس و غیره فَلَم تَجِدُوا ماءً پس نیابید آب را فَتَیَمَّمُوا پس قصد کنید صَعِیداً طَیِّباً خاک پاک را حکم تیمّم در یکی از غزوات نازل شده

و اشهر آنست که غزوه بنی مصطلق است که شبانه سپاه اسلام در منزل بی آب فرود آمده بودند و پیش از صبح عزیمت رحلت داشتند تا وقت نماز خود را بآب رسانند قضا را عقد عائشه رض گم شد و عزیمت به سبب فقدان آن در توقف افتاد تا روز شد و مردم بعضی محدث و بعضی جنب بودند شکایت آن حکایت بنزدیک صدیق رض بردند و او بخیمه عائشه رض درآمده دید که حضرت رسالت پناه ص سر در کنار وی نهاده در خواب است صدیق رض زبان طعن بعایشه بکشاد و سر انگشتان طعنه نیز بر تهیگاه وی زد ناگاه سیّد عالم بیدار شد و بر مضمون حال و ملال صحابه رض اطلاع یافته متوجه عالم غیب گشت و مقارن توجه آنحضرت ص جبرئیل در رسید و حکم آورد که چون آب نمی یابید فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً قصد کنید چیزیرا از اجزای ارض که خاک پاک باشد و دست بران زنید فَامسَحُوا پس مسح کنید دست خود را بِوُجُوهِکُم بتمام رویهای خویش وَ أَیدِیکُم و بسائید دست های خود را بدان تا مرفق إِن َّ اللّه َ کان َ بدرستیکه خدا هست عَفُوًّا درگذراننده از شما و تخفیف کننده غَفُوراً آمرزنده کسانیکه تیمم کنند

أَ لَم تَرَ آیا نمی بینی و یا نمی نگری إِلَی الَّذِین َ أُوتُوا بسوی آنانکه داده اند ایشانرا نَصِیباً مِن َ الکِتاب ِ بهره از علم توریت یَشتَرُون َ الضَّلالَهَ میخرند گمراهی را یعنی بدل میکنند هدایت را بضلالت و هدایت ایشان آن بود که به نعت و صفت حضرت مصطفی ص عارف بودند و ضلالت آن که بعد از بعث آنحضرت انکار وی نمودند وَ یُرِیدُون َ و میخواهند

اینکه گمراهان از روی حسد و عداوت أَن تَضِلُّوا السَّبِیل َ آن که شما نیز ای مومنان راه گم کنید وَ اللّه ُ أَعلَم ُ و خدا داناترست بِأَعدائِکُم بدشمنان شما که یهوداند وَ کَفی بِاللّه ِ وَلِیًّا و بسنده است خدا دوست شما و متولّی امور شما وَ کَفی بِاللّه ِ نَصِیراً و بس ست خدای یاری دهنده شما بر دشمنان.

صفحه : 182

مِن َ الَّذِین َ هادُوا بعضی از ان کسانیکه بدین یهود متدین شده اند یُحَرِّفُون َ الکَلِم َ میگردانند کلمها را و تغیر میدهند عَن مَواضِعِه ِ از اماکن آن مراد تحریف نعت پیغمبرست یا تاویل کلمات توریت بر وفق رای و طبع خود یا تغیر کلام پیغمبر ع یا کتمان آیت رجم آورده اند که زمره از یهود بملازمت حضرت رسالت پناه ص می آمدند و جواب آنحضرت ص را از امریکه سؤال کرده بودند بقبول تلقی مینمودند و از مجلس ایشان منصرف شده همان کلمات متبرکه ایشانرا محرف میساختند لا جرم پرده از روی کار ایشان برداشته فرمود که دشمنان تو یهودی سخنان ترا که حبیب منی از مواضع آن تحریف میکنند وَ یَقُولُون َ و میگویند سَمِعنا شنیدیم قول ترا وَ عَصَینا و نافرمانی کردیم امر ترا و لفظ و عصینا آشکارا میگفتند از روی عناد و در تیسیر گوید اظهار اطعنا و اضمار عصینا میکردند و حقیقت آن ست که زبان مقال ایشان سمعنا می گفته و لسان حال ایشان بعصینا ناطق بوده و دیگر میگفتند وَ اسمَع غَیرَ مُسمَع ٍ بشنو در حالتی که غیر شنونده شده باشی اینکه کلمه ذو وجهین ست روئی در مدح دارد و روئی در ذم وجه مدح آنست که اسماع دشنام دادن باشد پس

معنی کلمه این ست که دشنام داده و شنونده مکروهی نباشی و برین تقدیر دعاء له باشد و وجه ذم چنانست که اسماع شنوانیدن بود می گویند بشنو غیر شنوانیده شده یعنی اصم و اینکه دعاء علیه باشد یهود وجه مدح را پرده نفاق میساخته اند و مطمح نظر ایشان وجه مذمت بوده و دیگر می گفتند وَ راعِنا و اینکه کلمه نیز محتمل الوجهین است وجه مدحش آنکه از مراعات باشد یعنی نگهدار ما را و در ما نگر و وجه ذمش آنکه از رعونت و حمق بود و مراد یهود نسبت رعونت بوده بر آنحضرت و گفته اند یهود اشباع میکردند کسره عین را و راعینا میگفتند یعنی ای شبان ما تعریض میکردند آنحضرت را برعی غنم و بر هر تقدیری اینکه کلمه می گفتند لَیًّا بِأَلسِنَتِهِم و رحالت گردانیدن و پیچانیدن سخن بزبانهای خود یعنی فعلی که از مراعات ست بلغت عرب آنرا برعونت رد میکنند بزبان خود یا لسان عرب را از فصاحت او می پیچانند و بطریق لحن راعینا میگویند و بآن ذم آن حضرت میخواهند وَ طَعناً فِی الدِّین ِ و قدح و طعن در دین اسلام یعنی دینی که پیغمبر او بشبانی منسوب بود آیا چه دین خواهد بود و حال آنکه ایشان بشبانی موسی ع معترف بودند وَ لَو أَنَّهُم قالُوا و اگر ایشان گفتندی سَمِعنا شنیدیم سخن ترا وَ أَطَعنا و فرمانبردیم امر ترا وَ اسمَع و بشنو سخن ما را وَ انظُرنا و در ما نگاه کن لَکان َ خَیراً لَهُم هرآئینه اینکه گفتار بودی بهتر مر ایشانرا از استهزای سید انام و طعن در دین اسلام وَ أَقوَم َ و راست تر بودی سخن

ایشان وَ لکِن لَعَنَهُم ُ اللّه ُ و لیکن برانده است خدای ایشانرا و از رحمت خود دور کرده بِکُفرِهِم بسبب کفر ایشان و مجازات بران فَلا یُؤمِنُون َ پس نمیگردند ایشان إِلّا قَلِیلًا مگر گرویدنی اندک یعنی ضعیفی که معتد به و معتبر نباشد و آن ایمان است به بعضی از کتب و رسل دون بعضی یا ایمان نمی آرند مگر اندکی از ایشان چون إبن سلام و اصحاب او رض در اکثر تفاسیر وارد است که حضرت رسالت پناه ص احبار یهود را چون إبن صوریا و کعب بن اشرف طلبید و گفت یا معشر الیهود از خدا بترسید و قدم در دائره اسلام نهید چه من سوگند میخورم بخدا که شما میدانید که من اینکه کلام و احکام که از خالق انام بشما آورده ام حق ست و شما را در توریت از حال من خبر داده اند و بر ایمان بمن میثاق فراگرفته ایشان از روی عناد گفتند ما نه ترا میدانیم و نه از نعت تو و صفت قرآن خبر داریم آیت آمد که.

صفحه : 183

یا أَیُّهَا الَّذِین َ أُوتُوا الکِتاب َ ای آن کسانیکه شما را کتاب داده اند یعنی توریت آمِنُوا تصدیق کنید و بگروید بِما نَزَّلنا به آنچه که فرو فرستادیم بر بنده خود و آن قرآن است مُصَدِّقاً در حالتی که باوردارنده است و تصدیق کننده لِما مَعَکُم مر آن چیزیرا که با شماست یا آنکه مطابق کتاب توریت است در اصول دین پس بدو بگروید مِن قَبل ِ أَن نَطمِس َ پیش از آنکه محو کنیم وُجُوهاً رویها را یعنی صور آنرا نیست سازیم تا اثر ابرو و چشم و بینی

و لب و دهن برو نماند فَنَرُدَّها پس بازگردانیم آن رویها را عَلی أَدبارِها بر هیئات قفاهای آن یعنی شکل رو را بر صورت پس سر مبدل سازیم یا اشیای مصوره را بر وجه چون انف و حاجب و عین محو کنیم و بر قفا مثبت سازیم تا روی ایشان بر قفا باشد و در تیسیر آورده که ایدی و ارجل و بطون و ظهور ایشان در مواضع خویش ثابت باشند و رویهای ایشان بر پس سر بود و اینکه هیاتی ست در غایت زشتی و رسوائی أَو نَلعَنَهُم یا برانیم ایشانرا که اصحاب وجوه انداز رحمت خود یا مسخ سازیم کَما لَعَنّا همچنانچه براندیم یا مسخ گردانیدیم أَصحاب َ السَّبت ِ یاران روز شنبه را یعنی آنانکه از فرمان خدا سرپیچیدند و روز شنبه بصید ماهی اشتغال کردند وَ کان َ أَمرُ اللّه ِ و هست فرمان خدا یا وعید او مَفعُولًا بودنی و هرآئینه بخواهد بود إِن َّ اللّه َ لا یَغفِرُ بدرستیکه خدا نمی آمرزد أَن یُشرَک َ بِه ِ آنرا که شرک آوردند بدو و شریک گیرند در عبادت او وَ یَغفِرُ ما دُون َ ذلِک َ و بیامرزد آن گناهی را که غیر از شرک بود لِمَن یَشاءُ مر آنکس را که خواهد از روی تفضل و احسان نه بوسیله عبادت و عرفان شیخ امام زاهد رح فرمود که می آمرزد قبل العذاب هر که خواهد و بعد العذاب جمیع عصاه را خواهد آمرزید وَ مَن یُشرِک بِاللّه ِ و هر که شرک آرد بخدا و انباز گیرد باو فَقَدِ افتَری پس بدرستیکه افترا کرده باشد و بربافته إِثماً عَظِیماً دروغ بزرگ را که

بدان مستحق عذاب بزرگ گردد و چون بمضمون اینکه آیت که شرک مغفور نیست یهود را که عبده عجل و پرستنده عزیر ع بودند وعیدی و تهدیدی عظیم حاصل شد از روی انکار درآمده گفتند ما مشرک نیستیم بلکه خود را از خواص بارگاه عزّت و مقربان حضرت میدانیم پدران ما مالکان ممالک نبوت و سالکان مسالک فتوت بوده اند و ما بر منوال ایشان معزز و مکرمیم حق سبحانه ستائشهای ایشانرا نه پسندید و فرمود أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین َ آیا نمی دانی یا نمی نگری بدیده بصیرت بسوی آنانکه از روی مفاخرت یُزَکُّون َ أَنفُسَهُم می ستایند و ثنا میگویند نفسهای خود را به اینکه که نحن ابناء اللّه و احباؤه یا بپاکیزگی و بیگناهی نسبت میدهند چنانچه منقول ست که بحر بن عمر و نعمان بن عوفی و مرجب بن زید اطفال خود را بحضرت رسالت پناه ص آوردند و گفتند اینکه کودکان را هیچ گناهی هست حضرت فرمود که نی اینها بی گناهان اند ایشان سوگند یاد کردند بخدای موسی ع که ما نیز در بیگناهی مثل ایشانیم زیرا که گناهان شب ما را بروز درمیگذرانند و خطاهای روز ما را بشب محو میکنند حق تعالی فرمود که تزکیه شما مر شما را اعتباری ندارد بَل ِ اللّه ُ بلکه خدا یُزَکِّی مَن یَشاءُ بپاکی یاد کند یا بستاید هر کرا خواهد و مستحق آن داند وَ لا یُظلَمُون َ و آن گروه که خود را بناحق تزکیه میکنند ستم رسیده نخواهند شد در عقاب و ثواب فَتِیلًا بمقدار آن رشته ضعیف که در میان دانه خرما باشد یا بمقدار فتیله از وسخ که در

میان دو انگشت پدید آید مراد آنست که عقوبت تزکیه خود خواهند کشید و نقصان بپاداش و مکافات ایشان نخواهد رسید.

صفحه : 184

انظُر بنگر درین جهودان که از روی عناد کَیف َ یَفتَرُون َ چگونه افترا میکنند و می بندند عَلَی اللّه ِ الکَذِب َ بر خدا دروغ را یعنی گناه روز و شب ما را می آمرزد وَ کَفی بِه ِ و بسنده است آن افترای و دروغ ایشان إِثماً مُبِیناً گناه ظاهر که بر هیچکس پوشیده نماند آورده اند که چون حکم الهی باجلای بنی نضیر صادر شد جمعی از ایشان چون حیّی بن اخطب و سلام بن مشکم و کنانه بن ابی الحقیق در خیبر متوطن شدند و بعد مدتی با بیست تن از اشراف قوم بمکه رفتند و ابو سفیان و اتباع او را بر محاربه با حضرت پیغمبر ص و اصحاب او تحریض کردند و با پنجاه کس از بطون قریش بر بیت الحرام درآمده و در پس استار حرم سینها بر دیوار خانه باز چسپانیده بایمان غلاظ و شداد بر حرب و جدال اهل اسلام سوگند یاد کردند و خاطر ازین ممر فارغ ساخته بمعاشرت نشستند درین مجلس بعضی از قریش از رؤسای اهل کتاب پرسیدند که طریقه ما آنست که زائران حرم را مهمانی می کنیم و کعبه را معمور می داریم و صله رحم بجا می آریم و بعبادت اصنام بطریق آبائی کرام خود مشغول می باشیم بهدایت اقرب است یا دین محمّد که درین وقت احداث کرده و بدعت را سنت نام نهاده و دین پدران ما را بد میداند و ما را کافر و جاهل میخواند یهود بعد از استماع اینکه سخنان گفتند که

دین شما حق ترست و آئین شما باسق تر ابو سفیان گفت ما بر اعتقاد شما وقتی اعتماد خواهیم کرد که بتان ما را سجده کنید جهودان جبت و طاغوت را که بتان قریش بودند سجده کردند حق سبحانه از معانده و مکابره و کفر و زندقه ایشان خبر میدهد و میفرماید أَ لَم تَرَ آیا نمیدانی و نمی نگری إِلَی الَّذِین َ أُوتُوا بسوی آنانکه داده اند ایشانرا نَصِیباً مِن َ الکِتاب ِ بهره از توریت که بواسطه عداوت مسلمانان یُؤمِنُون َ میگروند بِالجِبت ِ وَ الطّاغُوت ِ بدین دو بت که قریش را هست و گفته اند جبت سحرست و یهود آنرا معتقد بودند و طاغوت شیطان و ایشان متابعت وی مینمودند و نزد محققان جبت نفس اماره است و طاغوت آرزوهای او وَ یَقُولُون َ و میگویند اینکه جهودان لِلَّذِین َ کَفَرُوا در حق کافران و برای ایشان که از روی اجتهاد ما هؤُلاءِ اینکه گروه کفار قریش أَهدی هادی تراند مِن َ الَّذِین َ آمَنُوا از آنها که ایمان آورده اند یعنی به پیغمبر علیه السلام و اصحاب او سَبِیلًا از جهت راه یعنی راه یافته تراند أُولئِک َ آنگروه متعنت و متعصب و خود رای الَّذِین َ آنکسانند که بخواری لَعَنَهُم ُ اللّه ُ دور کرده است خدای ایشان را از رحمت خود وَ مَن یَلعَن ِ اللّه ُ و هر کرا خدای براند و دور سازد فَلَن تَجِدَ لَه ُ پس هرگز نیابی تو مر او را نَصِیراً یاری که دفع کند عذاب از وی أَم لَهُم آیا مر ایشانراست یعنی جهودان را نَصِیب ٌ مِن َ المُلک ِ بهره از بادشاهی دنیا استفهام است بر سبیل انکار، زعم یهود آن بود که ایشان بملک و نبوت از غیر خود احق و سزاوارتر اند و بدین سبب

از متابعت عرب ننگ میداشتند و میگفتند آخر منصب نبوت و ملک داری و حکم گزاری بما خواهد رسید حق تعالی فرمود که ایشانرا از ملک دنیا و آخرت بهره نیست فرد

دولت هر که تو بینی بسر آمد روزی دولت آل نبی تا بقیامت باشد

و اگر بالفرض از ملک و مال بهره مند شوند فَإِذاً پس آنهنگام ایشان لا یُؤتُون َ النّاس َ ندهند مردمانرا یا پیغمبر و اصحاب او را نَقِیراً بآنمقدار گوی که بر پشت دانه خرماست و اینکه غایت مبالغه است در بخل ایشان که در وقت پادشاهی با فقیری به نقیری مضائقه دارند بهنگام تنگدستی و درویشی پیداست که چه چیز بکسی دهند.

صفحه : 185

أَم یَحسُدُون َ النّاس َ بلکه حسد میبرند بر مردمان یعنی قبائل عرب عَلی ما آتاهُم ُ اللّه ُ بر آنچه خدا بدیشان داده است مِن فَضلِه ِ از فضل خود که آن بعث حضرت رسالت پناه ص از ایشانست و نه از بنی اسرائیل بلکه از بنی اسماعیل ست یا مردم عرب حسد بر محمّد ص می بردند که پایه چنین عالی از یتیم ابو طالب باشد! بایستی که جبرئیل ع بر ما فرود آمدی اما مصرع

تا یار کرا خواهد و میلش به که باشد

گفته اند که مراد از ناس حضرت رسالت پناه ست ص و عرب جمع را بر واحدی اطلاق می کنند که جامع باشد آنمقدار خصال خیر را که جمع نشود الا در بسیاری از مردمان کقوله تعالی ان ابراهیم کان امه و مراد از فضل نبوّت باشد و کتاب و اعزاز دین و بعضی گفته اند فضل آنست که حق سبحانه مباح گردانید او را جمع میان بیشتر از چهار زن و

یهود و برین حال حسد می بردند و طعنه میزدند که اگر او پیغمبر بودی اینهمه زن نخواستی و بکار ایشان نپرداختی حضرت عزت تعالی فرمود که اگر حسد ایشان بر پیغمبر بواسطه نبوت و کتاب ست بس باید که بر پیغمبران صاحب کتاب نیز حسد بردندی چه اینکه صورت مختص بدان حضرت ص نیست و اگر بواسطه زن ست اینکه مخصوص آنحضرت ست ص و کسی دیگر را نرسد که چنین کند و اینکه فضل خداوندست بیت

حسد چه میبری ای سست نظم بر حافظ قبول خاطر و لطف سخن خدادادست

فَقَد آتَینا پس بدرستیکه ما عطا کردیم آل َ إِبراهِیم َ اولاد ابراهیم را که موسی ع و داود ع و عیسی اند ع الکِتاب َ یعنی توریت و انجیل و زبور وَ الحِکمَهَ و علم حلال و حرام وَ آتَیناهُم و دادیم ایشانرا باجود نبوت مُلکاً عَظِیماً پادشاهی بزرگ چنانچه یوسف و داود و سلیمان ع داشتند و گویند ملک عظیم کثرت ازواج ست چنانچه بصحت رسیده که داود ع صد زن داشته و سلیمان ع هزار و درین سخن تعریض یهودست که اگر حسد شما بر محمّد ص بواسطه کثرت ازواجست پس داود و سلیمان ع بحسد سزاوارتراند و در تیسیر آورده که مراد از آل ابراهیم محمدست و از کتاب قرآن و از حکمت شرائع و از ملک عظیم دوام شریعت تا قیامت یا تائید بملائکه فَمِنهُم مَن آمَن َ بِه ِ پس از یهود کسی بود که ایمان آورد بحدیث آل ابراهیم ع یا محمّد وَ مِنهُم مَن صَدَّ عَنه ُ و از ایشان کسی هست که اعراض کند از خبر انبیاء در باب نساء و تصدیق نکرد

آنرا یا روی از متابعت پیغمبران بگردانید وَ کَفی بِجَهَنَّم َ و بسنده است دوزخ سَعِیراً آتشی افروخته برای عذاب کافران إِن َّ الَّذِین َ کَفَرُوا بدرستی آنکسانیکه حق را بپوشیدند و نگرویدند بِآیاتِنا بدلائل وحدت یا آیات قرآن یا معجزات پیغمبر ص سَوف َ نُصلِیهِم ناراً زود باشد که درآریم ایشانرا در آتشی و چه آتشی کُلَّما نَضِجَت هرگاه پخته شود یا بسوزد جُلُودُهُم پوستهای ایشان بآتش بَدَّلناهُم بدل کنیم برای ایشان جُلُوداً غَیرَها پوستهای غیر آنکه پخته و سوخته شده و اینکه تبدیل در هر ساعتی صد بار باشد و از حسن بصری رح منقول ست که در شباروزی هفتاد هزار بار تبدیل جلود یابد و تبدیل جلود بر سبیل تحقیق آنست که احتراق از آن ببرند و بحال اوّل باز آرند پس اینکه تبدیل صفت نه تبدیل عین و تجدید اینکه حالت بجهت تعذیب و احساس عذاب ست یعنی هر زمان پوست ایشانرا تازه میسازند لِیَذُوقُوا العَذاب َ تا بچشند عذاب را و آن چشیدن دایم باشد إِن َّ اللّه َ کان َ عَزِیزاً بدرستیکه خدا هست غالب که کسی او را از تعذیب کفار منع نتواند کرد حَکِیماً دانا بعقوبت دوزخیان بر وفق حکمت.

صفحه : 186

وَ الَّذِین َ آمَنُوا و آنانکه گرویده اند بخدا و رسول وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ و بجا آوردند طاعتها بر وفق فرمان سَنُدخِلُهُم زود باشد درآریم ایشانرا جَنّات ٍ تَجرِی ببوستانها که میرود مِن تَحتِهَا الأَنهارُ از زیر درختان یا در تحت مساکن ایشان جویها خالِدِین َ فِیها در حالتی که جاوید باشند اینکه مومنان در آن أَبَداً همیشه یعنی زمانی که آنرا آخر نباشد لَهُم فِیها مر اینکه بهشتیان

را باشند در آن بوستانها أَزواج ٌ مُطَهَّرَهٌ زنان پاکیزه از حیض و نفاس بلکه از جمیع اقذار و ادناس وَ نُدخِلُهُم و درآریم ایشانرا ظِلًّا ظَلِیلًا در سایه پاینده که آفتاب آنرا زایل نه کند چون در بلاد عرب حرارت بسیار میباشد و سایه را اعظم اسباب راحات میدانند پس ظل ظلیل کنایت ست از آسایش و آرامش و بدین نکته مندفع میشود سخن کسیکه میگوید چون در بهشت آفتاب نیست که بحرارت او متأذی شوند پس ظل ظلیل چرا باشد و فائده او چیست و نزد محققان ظل ظلیل اشارت بحمایت الهی و عنایت پادشاهی ست که همیشه بر مفارق بهشتیان مبسوط خواهد بود و آنسایه از زوال مبرا و از نقص و انتقال مقدس و معراست فرد

اینکه سایه ها زوال پذیرند عاقبت در سایه گریز که آنرا زوال نیست

إِن َّ اللّه َ یَأمُرُکُم بدرستیکه خدا میفرماید شما را أَن تُؤَدُّوا الأَمانات ِ آنکه ادا کنید امانت ها را إِلی أَهلِها باهل او حضرت رسالت پناه در روز فتح مکه فرمود تا کلید خانه کعبه از عثمان رض بن طلحه طلب دارند و کلید پیش مادر او سلافه بود عثمان بن طلحه نزد مادر رفت و مادر کلید بوی نمی داد و میگفت که اگر از شما بگیرند باز بشما نخواهند داد و کلید کعبه از عهد عبد الدار بطریق ارث بما رسیده عثمان بن طلحه مبالغه میکرد و سلافه مضایقه مینمود و حضرت در مسجد الحرام انتظار میکشید آخر الامر صدیق رض و فاروق رض بر در سرای سلافه آمدند و فاروق به آواز بلند گفت ای عثمان بیرون آی که انتظار حضرت از حد میگذرد سلافه کلید به پسر داد

و گفت تو بستانی بهتر که تمیم و عدی بگیرند پس عثمان رض مفتاح برداشته بنزد حضرت رسالت پناه ص آورد و آن سرور عالم دست دراز کرد تا از وی بستاند عباس رض برخاست که یا رسول اللّه چنانچه سقایه زمزم بمن تفویض فرموده حجابت خانه نیز بمن ارزانی دار عثمان از استماع اینکه سخن دست باز کشید و حضرت فرمود که ای عثمان کلید بمن ده عثمان دست پیش آورد و عباس رض همانسخن اعاده کرد عثمان خواست که دست باز کشد حضرت فرمود اگر بخدا و رسول ایمان داری مفتاح خانه بمن ده عثمان رض گفت اینک بستان بامانته اللّه القصه بعد از آنکه حضرت علیه السلام از خانه بیرون آمد و مفتاح بدست وی بود مرتضی علی کرم اللّه وجهه پیش رفت و گفت یا رسول اللّه منصب حجابت با اهل بیت عطا فرمای چنانچه سقایه زمزم بدیشان داده فی الحال جبرئیل بدین آیت نازل شد و حضرت رسالت پناه ص فرمود که یا علی من شما را کاری فرمایم که از ان نفعی بمردم رسد نه آنکه گمان برید که نفع از مردم بشما خواهد رسید پس عثمان را رض طلبید و فرمود که خذوها یا بنی طلحه خالده تالده لا ینزعها منکم الا ظالم پس عثمان ملازمت حضرت اختیار فرمود و کلید را به برادر خود شیبه داد و تا امروز مفتاح کعبه در دست آنقوم ست و اگرچه حکم بادای امانت درین قضیه مخصوصه نازل شده اما تمام امانات درین حکم داخل ست و در بحر الحقایق آورده که ذکر امانت بعد از ایراد

ظل ظلیل که وجود حقیقی ست دلالت بر آن دارد که امانت عبارت از وجود مجازی باشد چون وجود!

اظلال نسبت بآفتاب پس همچنانکه وجود ظل امانت آفتاب ست در وقتی که آفتاب جلوه کنان تجلی نموده و اشعه عالم افروز از افق طالع شده بزبان حال میگوید ان تؤدوا الامانات الی اهلها چگونه ظلال متلاشی میگردند و اثر ایشان بکلی محو میشود بر همین منوال چون شعاع خورشید وجود حقیقی عزّ عن التمثیل از افق غناء ذاتی و اللّه غنی عن العالمین طلوع نماید امانات وجودات ظلیه با اهل آن بازمیگردد و سر لمن الملک الیوم للّه الواحد القهار بظهور می اید نظم

جمله ها را پیش او نهید مالک ملک اوست ملک او را دهید

خصم شیر آمد بر روبه او کل شی هالک الا وجهه

وَ إِذا حَکَمتُم و دیگر امر میکند که چون خواهید که حکم کنید بَین َ النّاس ِ میان مردمان أَن تَحکُمُوا بِالعَدل ِ آنکه حکم کنید براستی إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدا نِعِمّا یَعِظُکُم بِه ِ نیکو چیزیست که شما را بآن پند می دهد یعنی ادای امانات و عدل در حکومات إِن َّ اللّه َ کان َ بدرستیکه خدا هست سَمِیعاً شنوا بقول عثمان که گفت بگیر بامانت اللّه بَصِیراً بینا بردّ مفتاح بوی.

صفحه : 187

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه گرویدگان أَطِیعُوا اللّه َ فرمان برید خدا را در فرائض وَ أَطِیعُوا الرَّسُول َ و فرمانبرداری رسول کنید در سنتها وَ أُولِی الأَمرِ مِنکُم و اطاعت کنید خداوندان امر را از شما مراد امرای مسلمانند که حضرت رسالت پناه ص در عهد خود تعین مینمود چنانچه در اسباب نزول هست که حضرت خیر البریّه خالد رض بن ولید را بر سریّه امیر کرد

و عمار یاسر رض را با وی فرستاد جمعی که خالد قاصد ایشان بود خبر یافته بگریختند و یکی از ایشان که مسلمان بود پیش عمار آمده گفت مردم قبیله من فرار نموده اند و من باستظهار ایمان در منزل خود مانده ام اگر باسلام مرا دستگیری خواهید کرد تا باشم و الا پای گریز در راه نهاده سر خود گیرم عمار او را امان داد و او بنابر فرموده وی در خانه خود ساکن شده خالد بامدادان لشکر را بغارت و تاراج آن قبیله امر کرد و غیر از آن مستامن کسی دیگر را نیافتند پس او را اسیر و عیال او را دستگیر کرده نزد خالد آوردند عمار فرمود که او مسلمان ست و بفرموده من در امان مانده بود خالد گفت از ادب دور مینماید که کسی با وجود امیر لشکر بی مشورت و اجازت او کسی را امان دهد گفتگوی میان خالد و عمار بسیار شد و بجناب نبوت مآب آمده صورت حال بعرض رسانیدند سید عالم امان عمار را برقرار گذاشت و نهی فرمود از آنکه غیر امیر کسی را امان دهد و اینکه آیت نازل شد که فرمان برید الو الامر را یعنی امرای سرایا ثعلبی فرمود که اولو الامر ابو بکر و عمراند که وزیرین صدق بودند و اشارت اقتدوا بالّذین من بعدی ابو بکر و عمر رض در شان ایشان نافذ شده و ابو بکر وراق رحمه اللّه گفته که خلفای اربعه اند و مجموع صحابه نیز گفته اند و رسول فرموده که اصحابی کالنجوم بایهم اقتدیتم اهتدیتم یا فقها و علماء یا ارباب عقول و اهل رای و نزد

عرفا اولو الامر مشایخ اند و پیران طریقت که بر تربیت اهل سلوک اشتغال مینمایند و سالک را فرمانبرداری ایشان لازم است قطعه

هر که سر بر خط فرمان دلیلی بنهند کی میسر شودش روی براه آوردن

هر که خواهد که بسر منزل مقصود رسد بایدش پیروی راه نمایان کردن

فَإِن تَنازَعتُم پس اگر خلاف کنید فِی شَی ءٍ در چیزی از امور دین فَرُدُّوه ُ إِلَی اللّه ِ پس بازگردانید آنرا به کتاب خدا وَ الرَّسُول ِ و رجوع کنید با رسول در زمان حیات او و سنت آنحضرت بعد از وفات او إِن کُنتُم اگر هستید شما که از روی اخلاص تُؤمِنُون َ بِاللّه ِ میگروید بخدا وَ الیَوم ِ الآخِرِ و یوم رستخیز چه ایمان بخدا و بروز قیامت مقتضی آنست که در امر متنازع فیه رجوع بخدا و رسول نمائید و برای ناقص خود مغرور نباشید در اعمال و اقوال ذلِک َ خَیرٌ آن رجوع بهترست شما را وَ أَحسَن ُ تَأوِیلًا و نیکوتر از جهت عاقبت آورده اند که یهودی را با منافقی خصومت افتاده بحاکمی که پیش او مرافعه مهم خود کنند محتاج گشتند یهودی منافق را به محکمه نبوت میکشید و منافق بحکومت کعب بن اشرف میل نمود عاقبت پیش حضرت رسالت پناه ص آمدند و حکم بر وفق مدعاء یهود صادر شد چون از مجلس حکم بیرون آمدند منافق دست در دامن جهود زد که من بحکم محمّد ص راضی نیستم بیا تا نزد عمر رض رویم و دیگر باره مرافعه کنیم القصه بدر خانه فاروق رفتند و یهودی ماجرای دعوی و حکم پیغمبر بازگفت عمر از منافق استفسار نمود که قضیه برین وجه است که یهودی میگوید منافق تصدیق

کرد که آری حال برین منوال ست اما من بران حکم راضی نیستم و از تو حکم می طلبم عمر فرمود که شما اینجا قرار گیرید تا من از خانه بیرون آیم و براستی میان شما حکم کنم ایشان توقف کردند عمر با شمشیر کشیده از خانه بیرون آمد و سر منافق را بصحرا افکند و فرمود هر که بحکم چنان قاضی راضی نباشد سزای او برین وجه بیاید داد آنروز حضرت رسالت پناه ص عمر را لقب فاروق داد و حق سبحانه اینکه آیت فرستاد که أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین َ آیا ندیدی و نگاه نه کردی بسوی آن کسانیکه یَزعُمُون َ گمان میبرند أَنَّهُم آمَنُوا آنکه ایشان گرویده اند بِما أُنزِل َ إِلَیک َ بآنچه فرستاده شد بر تو یعنی قرآن وَ ما أُنزِل َ مِن قَبلِک َ و بآنکه پیش از تو فرستاده اند از کتب انبیاء یُرِیدُون َ میخواهند با وجود دعوی ایمان.

صفحه : 188

أَن یَتَحاکَمُوا آنکه مرافعه کنند إِلَی الطّاغُوت ِ بسوی کعب بن الاشرف که بغایت طاغی و باغی ست وَ قَد أُمِرُوا و حال آنکه مأمور بودند مدعیان ایمان و همه مکلفان نیز ماموراند أَن یَکفُرُوا بِه ِ بآنکه نه گروند بحکم طاغوت وَ یُرِیدُ الشَّیطان ُ و میخواهد دیو دور شده از رحمت یا سرکشیده از خدمت حق یعنی ابلیس علیه اللعنه أَن یُضِلَّهُم آنکه گمراه گرداند ایشانرا که مائل طاغوت اند ضَلالًا بَعِیداً گمراهی دور که هرگز از ان باز براه راست رجوع نتوانند نمود

وَ إِذا قِیل َ لَهُم و چون گویند مر اینکه منافقان را در وقت تحاکم که تَعالَوا بیائید إِلی ما أَنزَل َ اللّه ُ بحکمی که خدا فرستاده است در کتاب خود وَ إِلَی الرَّسُول ِ و بحکمی که پیغمبر

او میکند بفرمان او رَأَیت َ المُنافِقِین َ می بینی منافقان را که از روی عناد یَصُدُّون َ عَنک َ اعراض میکنند از تو صُدُوداً اعراض کردنی از روی عداوت فَکَیف َ پس چگونه باشد و چه خواهند کرد إِذا أَصابَتهُم چون برسد ایشان را مُصِیبَهٌ عقوبت صدود و اعراض بِما قَدَّمَت أَیدِیهِم بآنچه دستهای ایشان تقدیم کرده اند یعنی تحاکم بطاغوت و گفته اند مصیبت قتل فاروق رض بود مر آن منافق را ثُم َّ جاؤُک َ پس بیایند بسوی تو و زبان اعتذار بکشانید یا دیت قتیل خود طلبند یَحلِفُون َ بِاللّه ِ سوگند میخورند بخدا و مضمون سوگند ایشان آنکه إِن أَرَدنا نخواستیم ما بعدول از مجلس حکم شما یا بترافع بدر خانه عمر رض إِلّا إِحساناً مگر نیکوئی که بما لاحق شود وَ تَوفِیقاً و تالیف و موافقت که بین الخصمین پدید آید أُولئِک َ آن گروه منافقان و سوگندخورندگان بدروغ الَّذِین َ یَعلَم ُ اللّه ُ آن کسانند که خدا میداند ما فِی قُلُوبِهِم آنچه در دلهای ایشان ست از نفاق و دروغ فَأَعرِض عَنهُم پس اعراض کن از قبول اعذار ایشان وَ عِظهُم و پند ده ایشانرا بر ملا یعنی منع کن از نفاق و دروغ وَ قُل لَهُم فِی أَنفُسِهِم و بگو مر ایشان را در خلوت در باب نفسهای ناپاک ایشان قَولًا بَلِیغاً سخن بلیغ که اثر کننده باشد در دلهای ایشان به مثابه که از ان غمناک گردند و آن تهدیدست بقتل یا بحلول مکاره بر ایشان اگر توبه نه کنند.

صفحه : 189

وَ ما أَرسَلنا مِن رَسُول ٍ و نه فرستادیم هیچ فرستاده را به بندگان خود إِلّا لِیُطاع َ مگر برای آنکه فرمان وی برند بِإِذن ِ اللّه ِ بامر خدا

وَ لَو أَنَّهُم و اگر اینکه منافقان إِذ ظَلَمُوا آنهنگام که ستم کردند أَنفُسَهُم بر نفسهای خود بانکار حکم تو یا به تحاکم الی الطاغوت جاؤُک َ بیامدندی بحضرت تو فَاستَغفَرُوا اللّه َ پس طلب آمرزش کردندی از خدا وَ استَغفَرَ لَهُم ُ الرَّسُول ُ و طلب آمرزش خواستی برای ایشان رسول یعنی شفاعت کردی ایشان را لَوَجَدُوا اللّه َ هرآئینه یافتندی یعنی دانستندی خدا را تَوّاباً قبول کننده توبه گناهکاران رَحِیماً مهربان بآمرزش تائبان در معالم آورده که میان زبیر و حاطب رض إبن ابی بلتعه مخاصمتی واقع شده در راه آبی که هر دو از آن ممر مزروعات خود را آب دادندی چون محاکم ایشان به محکمه سیّد عالم ص رسید فرمود که ای زبیر آب ده زمین خود را پس بهمسایه گذار حاطب در غضب شده از روی بی ادبی سخن گفت که مضمونش مشتمل بود بر میل آن حضرت بجانب زبیر حق سبحانه آیت فرستاد که فَلا پس یعنی نیست حقیقت ایمان چنانچه گمان میبرند وَ رَبِّک َ بحق پروردگار تو ایشان لا یُؤمِنُون َ ایمان نخواهند آورد ایمان حقیقی حَتّی یُحَکِّمُوک َ تا وقتی که ترا حکم سازند فِیما شَجَرَ بَینَهُم در آنچه اختلاف افتد میان ایشان و تو حکم کنی ثُم َّ لا یَجِدُوا پس باز نیابند فِی أَنفُسِهِم در نفسهای خود حَرَجاً شکی یا در دلهای خود تنگی و گرانی مِمّا قَضَیت َ از آنچه که تو حکم کردی هر چند مخالف طبع ایشان باشد وَ یُسَلِّمُوا و گردن نهند و منقاد گردند فرمان ترا تَسلِیماً فرمانبرداری بظاهر و باطن بی اعتراض و مخالفت آورده اند که چون زبیر رض و حاطب رض از محکمه نبوت بیرون

آمدند مقداد رض بدیشان رسید پرسید که حکم برای که صادر شد حاطب جواب داد که برای پسر عمه او و در سخن کردن گردن را تاب میداد و روی درهم میکشید یهودی آنجا حاضر بود گفت قاتل اللّه هولاء اینکه چه گروه اند که گواهی میدهند برسالت اینکه مرد و حکم او را متهم میدارند بخدا سوگند که بنی اسرائیل در زمان موسی گناهی کرده بودند و موسی حکم فرمود که توبه شما آنست که یکدیگر را بکشید فی الحال انقیاد نموده بقتل یکدیگر مشغول شدند تا هفتاد هزار کس کشته شدند و پیغمبر خود را متهم نداشتند ثابت بن قیس چون اینکه سخن بشنید گفت بخدای محمّد ص که اگر محمّد ص مرا امر فرماید که خود را بکش بکشم و عمار یاسر و إبن مسعود نیز همین گفتند و حق سبحانه فرمود که وَ لَو أَنّا کَتَبنا عَلَیهِم و اگر چنانچه ما فرض میگردانیدیم بر اینها که دعوی ایمان میکنند أَن ِ اقتُلُوا آنکه بکشید أَنفُسَکُم نفسهای خود را چنانچه بنی اسرائیل کردند أَوِ اخرُجُوا مِن دِیارِکُم ما فَعَلُوه ُ یا بیرون روید از سراها و منزلهای خویش چنانچه بنی اسرائیل بیرون رفتند نمیکردند آنچه فرض کرده بودیم بر ایشان إِلّا قَلِیل ٌ مِنهُم مگر اندکی از ایشان چون ثابت بن قیس و عمار و إبن مسعود رض وَ لَو أَنَّهُم و اگر ایشان که منافقانند فَعَلُوا بکردندی ما یُوعَظُون َ بِه ِ آنچه ایشان را پند میدهند و تکلیف مینمایند بآن لَکان َ خَیراً لَهُم هرآئینه بهتر بودی مر ایشانرا در عاجل و آجل وَ أَشَدَّ تَثبِیتاً و نزدیک تر بودی از جهت تصدیق و تحقیق ایمان

ایشان.

صفحه : 190

وَ إِذاً و آن وقت که تثبیت حاصل شدی مر ایشانرا در دین ایشان لَآتَیناهُم هرآئینه ما میدادیم مِن لَدُنّا از نزدیک خویش أَجراً عَظِیماً مزدی بزرگ و ثواب وافر که نعیم جنّت ست وَ لَهَدَیناهُم و هرآئینه راه مینمودیم ایشانرا صِراطاً مُستَقِیماً براه راست که از ان بمقصد رسند یا به بهشت روند آورده اند که ثوبان رض که مولای رسول خدا بود روزی بجناب مستطاب نبوت مآب حاضر شد زار و ضعیف شده و نزار و نحیف گشته حضرت رسالت پناه ص فرمودند که ای ثوبان ما غیّر لونک یعنی چه چیز رنگ ترا تغیّر کرده و روی سرخ تو بکدام محنت زرد گشته گفت یا رسول اللّه من زمانی که در جمالت نمی نگرم آن زمان را از حساب زندگانی نمی شمرم بیت

بی تو ای آرام جانم زندگانی مشکلست بی تماشائی جمالت کامرانی مشکلست

حالا در اندیشه آنم که چون پیک اجل در رسد و مفارقت ضروری اتفاق افتد چه چاره سازم و چه حیله پردازم فرد

از مرگ غمی نیست از ان میترسم کز پرتو دیدار تو میمانم دور

و سخت تر محنتی آنکه در آن جهان از اهل نیران باشم ترا کی بینم و اگر به بهشت روم بدانجا که درجه رفیع تست چگونه رسم و بعضی بجای ثوبان عبد اللّه انصاری رض که صاحب اذان و مستجاب الدعوات بود آورده اند که نزدیک حضرت رسالت پناه ص گریان آمد بعد از استفسار موجب گریه گفت یا رسول اللّه تو از نزدیک من از نفس و مال و ولد من بمن دوست تری و من امروز از مشاهده جمال تو شکیبائی ندارم

میترسم از آنکه تو فردا در بهشت بدرجه بلند باشی و من در صف نعال با امثال خویش نشسته از دیدار پر انوار تو محروم مانم حق سبحانه شکسته دلان فراق را بمژده وصال شادمان ساخته آیت فرستاد که وَ مَن یُطِع ِ اللّه َ و هر که فرمان خدا برد در اوامر و نواهی وَ الرَّسُول َ و فرمانبداری رسول کند در احکام و حدود دین فَأُولئِک َ پس آن گروه فرمانبرداران باشند روز قیامت مَع َ الَّذِین َ با آن کسانیکه أَنعَم َ اللّه ُ عَلَیهِم انعام کرده است خدا بر ایشان مِن َ النَّبِیِّین َ از پیغمبران و رسل و اولو الامر نیز داخل اند وَ الصِّدِّیقِین َ و راست گویان که پیش از همه کس تصدیق انبیاء کرده اند وَ الشُّهَداءِ و کشتگان راه خدا مراد شهدای احداند و نزد جمهور عام است و شامل جمیع شهیدان را وَ الصّالِحِین َ و ستودگان در اعمال و احوال و اینها نیز عام اند وَ حَسُن َ أُولئِک َ رَفِیقاً و چه نیکواند اینکه جماعت همنشینان لفظ رفیق بر واحد و جمع اطلاق میکنند یا آنکه هر یک از اینها نیکورفیقی اند در معالم فرموده که مراد از نبیین حضرت پیغمبر ماست و صدیقین اشارت بابی بکر صدیق است و شهداء عمر و عثمان و علی اند رض و صالحین سائر صحابه و ملخص آیت آنست که هر که امروز کسی را دوست میدارد فردا باو خواهد بود المرء مع من احب ابیات

همچون بلبل دوستی گل گزین تا شوی با خرمن گل همنشین

زاغ چون مردار را شد همنفس یار او مردار خواهد بود و بس

ذلِک َ آن بودن با جماعت مذکوره الفَضل ُ مِن َ اللّه ِ افزونی کرامت است از خدا وَ

کَفی بِاللّه ِ و بسنده است خدا عَلِیماً دانا بمقاصد و نیات یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای آن کسانیکه ایمان آورده اید بقتال دشمنان خُذُوا حِذرَکُم فراگیرید سلاح خود را یعنی آماده شوید برای حرب فَانفِرُوا پس بیرون روید بقتال دشمنان ثُبات ٍ گروه گروه بجهات مختلفه أَوِ انفِرُوا جَمِیعاً یا سیر کنید برای جهاد مجتمع شده با یک دیگر در جهت واحده.

صفحه : 191

وَ إِن َّ مِنکُم لَمَن لَیُبَطِّئَن َّ و بدرستی که از شما کسی هست که درنگ می نماید در بیرون رفتن بغزا و تاخیر می کند در جهاد مراد إبن ابّی و اصحاب اوست که در روز احد تخلف ورزیدند فَإِن أَصابَتکُم پس اگر رسد شما را ای مومنان مُصِیبَهٌ واقعه چون قتل و هزیمت قال َ گوید آن مبطی منافق قَد أَنعَم َ اللّه ُ عَلَی َّ بدرستی که خدا انعام کرد بر من إِذ لَم أَکُن مَعَهُم شَهِیداً چه من نبودم با مسلمانان حاضر در معرکه قتال وَ لَئِن أَصابَکُم و اگر برسد بشما فَضل ٌ مِن َ اللّه ِ نیکوئی زیاده از خدا چون فتح و غنیمت لَیَقُولَن َّ البته گوید آن متخلف از غزوه کَأَن لَم تَکُن چنانکه گوئی نبوده بَینَکُم وَ بَینَه ُ میان شما و میان وی مَوَدَّهٌ دوستی یعنی خود را دور اندازد و سخن بر وجهی ادا کند که گویا هرگز شما را ندیده و بصحبت شما نرسیده و سخن او اینکه که یا لَیتَنِی کُنت ُ مَعَهُم ای کاش که من بودمی درین غزوه با مسلمانان فَأَفُوزَ فَوزاً عَظِیماً تا فیروزی یافتمی فیروزی بزرگ یعنی از غنیمت نصیبی وافر گرفتمی فَلیُقاتِل پس باید که قتال کنند فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدا با دشمنان دین الَّذِین َ

آنانکه در بازار معامله یَشرُون َ الحَیاهَ الدُّنیا بفروخته اند زندگانی دنیا را که رو در فنا دارد بِالآخِرَهِ بسرای جاودانی و نعیم غیر فانی وَ مَن یُقاتِل و هر که کارزار کند فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه دین فَیُقتَل پس کشته گردد و درجه شهادت یابد أَو یَغلِب یا غالب آید بر دشمن و مظفر گردد فَسَوف َ نُؤتِیه ِ پس زود باشد که بدهیم او را یعنی در آخرت أَجراً عَظِیماً مزدی بزرگ که در صفت نیاید وَ ما لَکُم و چیست شما را ای اهل اسلام که بجد کامل و جهد شامل لا تُقاتِلُون َ جهاد نمی کنید و بکارزار اشتغال نمی نمائید فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدا وَ المُستَضعَفِین َ و برای آن بیچارگان گرفتار در دست کفار و ایشان جماعتی بودند در مکه که مسلمان شدند و کسان ایشان ایشانرا از هجرت بمدینه منع می کردند مِن َ الرِّجال ِ از مردان چون سلمه بن هشام و ولید بن ولید و عبّاس بن ابی ربیعه و ابو جندل بن سهیل و امثال ایشان وَ النِّساءِ و از زنان چون ام شریک و غیرها وَ الوِلدان ِ و از کودکان چون إبن عباس رض که میفرماید که من و مادر من از مستضعفان بودیم از نساء ولدان الَّذِین َ و اینکه مستضعفان آنکسانند که بزبان تضرع یَقُولُون َ میگویند یعنی دعا میکنند که.

صفحه : 192

رَبَّنا أَخرِجنا ای پروردگار ما بیرون آر ما را مِن هذِه ِ القَریَهِ ازین دیه یعنی مکه الظّالِم ِ أَهلُها دهی که ستمکارند اهل آن بسبب شرک که ظلمی بغایت عظیم است ان الشرک لظلم عظیم وَ اجعَل لَنا و بساز از برای ما مِن لَدُنک َ از نزدیک خویش

وَلِیًّا کسیکه دوست دار و متولّی کار ما باشد وَ اجعَل لَنا و دیگر بساز از برای ما مِن لَدُنک َ نَصِیراً از نزد خود یاری و مددگاری که شرا عادی را از ما دفع کند حق سبحانه دعای ایشان را مستجاب گردانید و بعضی را خروج از مکه میسر شد و برخی را که آنجا مانده بودند ولی جهت ایشان چون حضرت پیغمبر علیه السّلام فرستاد تا در روز فتح مکه همه را دلنوازی نموده مهمات ایشان را سر انجام فرمود و نصیری و حامی را برای ایشان تعیّن کرد یعنی عتاب بن اسید که حضرت رسالت پناه علیه السّلام حکومت مکه بوی داد و او یار ضعفا و مددگار آن بیچارگان بود

الَّذِین َ آمَنُوا آن کسانی که گرویده اند بخدا و رسول یُقاتِلُون َ کارزار می کنند فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدا وَ الَّذِین َ کَفَرُوا و آن کسانیکه کافر شده اند از وثنی و یهودی و نصرانی یُقاتِلُون َ مقاتله می نمایند فِی سَبِیل ِ الطّاغُوت ِ در راه شیطان که طاغی و باغی است یعنی بفرمان او فَقاتِلُوا پس بکشید ای دوستان حق أَولِیاءَ الشَّیطان ِ دوستان و فرمانبرداران شیطان را و از مکائد و مصائد او مترسید إِن َّ کَیدَ الشَّیطان ِ بدرستیکه حیله و وسوسه شیطان کان َ ضَعِیفاً هست سست و بی قوت زیرا که فریبی است مجرد از حجت و برهان أَ لَم تَرَ آیا نظر نه کردی إِلَی الَّذِین َ بسوی آنانکه در مکه مبالغت میکردند چون عبد الرحمن بن عوف رض و سعد بن ابی وقاص رض و مقداد بن اسود رض و امثال ایشان که ما را دستوری ده که با اهل شرک حرب کنیم که آزار و ایذاء ایشان از

حد گذشت و بحکم الهی قِیل َ لَهُم گفته شد مر ایشانرا که از کارزار کفار کُفُّوا أَیدِیَکُم باز دارید دستهای خود را تا وقتی که فرمان الهی در رسد وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ و بپای دارید نماز را وَ آتُوا الزَّکاهَ و بدهید بمستحقان زکوه را فَلَمّا کُتِب َ پس آن هنگام که بمدینه آمدند و نوشته شد یعنی واجب گشت عَلَیهِم ُ القِتال ُ بر ایشان کارزار کردن با کافران إِذا فَرِیق ٌ مِنهُم آن وقت گروهی از ایشان یَخشَون َ النّاس َ می ترسیدند از جنگ مشرکان کَخَشیَهِ اللّه ِ چنان ترسیدنی که از خدا باید ترسید أَو أَشَدَّ خَشیَهً بلکه ترسی از ان سخت تر و اینکه ترسیدن را حمل بر ضعف بشریت باید کرد نه بر کراهت امر خدا یعنی بالطبع از فوت و موت ترسیدند.

صفحه : 193

وَ قالُوا رَبَّنا و گفتند ای آفریدگار ما لِم َ کَتَبت َ برای چه چیز واجب گردانیدی عَلَینَا القِتال َ بر ما مقاتله کفّار را لَو لا أَخَّرتَنا چرا ما را نگذاشتی ایمن و فارغ نکرد إِلی أَجَل ٍ قَرِیب ٍ تا اجلی که نزدیک است بهمه کس و اگر اینکه سؤال از منافقان صادر شده چندین عجب نیست و اگر از مومنان وقوع یافته باشد از روی خوف و بددلی سخنی گفته باشند و باز توبه کرده قولی آنست که قومی از مومنان بعد از نزول آیت قتال منافق شدند و از جهاد تخلف ورزیدند اینکه سخن ایشان بود و اصح آنست که سؤال را محمول بر تمنای تخفیف تکلیف دارند نه بر وجه انکار قُل بگو ای محمّد مر اینکه ترسندگان را که دل در دنیا بسته اند که مَتاع ُ الدُّنیا آنچه بدان تمتع میگیرید از دنیا

قَلِیل ٌ اندک است در جنب آخرت وَ الآخِرَهُ و سرای آخرت خَیرٌ لِمَن ِ اتَّقی بهتر از دنیا و فاضلتر مر آن کسی را که به پرهیزد از شرک یا از همه منکرات وَ لا تُظلَمُون َ و ستم رسیده نخواهید شد ای مجاهدان یعنی از ثواب و درجات جهاد کم نخواهد کرد فَتِیلًا بمقدار رشته که بر دانه خرماست پس بوعده استیفای ثواب مستظهر باشید و از مرگ که بضرورت وقوع خواهد پذیرفت میندیشید که هیچ گردنی را ازین کمند رهائی میسر نیست و در هیچ پناهی از حدوث اینکه واقعه خلاصی متصور نی

أَینَما تَکُونُوا هر جا که باشید خواه در مدینه خواه در مکه یُدرِککُم ُ المَوت ُ دریابد شما را مرگ وَ لَو کُنتُم و اگرچه باشید شما فِی بُرُوج ٍ مُشَیَّدَهٍ در حصارهای محکم یا در کوشهای آراسته یا در بروج دوازده گانه فلک یعنی بهر حال و بهر جا آدمی را از مرگ چاره نیست رباعی

اگر کاخ تو بر سپهر اعظم سازند در کار تو چون سلسله در هم سازند

هم عاقبت اینکه حجره فانی ترا ترکان اجل سرای ماتم سازند

و حکیم سنائی میفرماید قدس سره بیت

چه کنی خانه گل آبادان دل من اینما تکونوا خوان

چون درآید اجل چه بنده چه شاه وقت چون در رسد چه بام و چه چاه

وَ إِن تُصِبهُم و اگر برسد منافقان را حَسَنَهٌ نعمت بسیار و ارزانی یا ظفر بر دشمنان چنانچه در حرب بدر بود یَقُولُوا هذِه ِ مِن عِندِ اللّه ِ میگویند اینکه نیکوئی از نزدیک خداست وَ إِن تُصِبهُم سَیِّئَهٌ و اگر برسد بر ایشان دست تنگی و قحط

یا هزیمت چنانچه در واقعه احد رو نمود یَقُولُوا هذِه ِ مِن عِندِک َ گویند اینکه سختی از نزدیک تو است ای محمدی و بسبب تدبیرات تو که صائب نبوده در انوار فرموده که چون حضرت رسالت پناه ص از مکه بمدینه هجرت فرمود و میوها در ان سال بر منوال سنه سابق نبود و نرخها رو بگرانی نهاد و منافقان و جهودان آن حال را نسبت بمقدم سرور عالم کردند حق سبحانه تکذیب قول ایشانرا میگوید قُل کُل ٌّ بگو ای محمّد که همه قبض و بسط و گرانی و ارزانی و هزیمت و غنیمت مِن عِندِ اللّه ِ از نزدیک خداوندست و باراده او فَما پس چیست و چه حال است لِهؤُلاءِ القَوم ِ مر اینکه گروه جهود و منافقانرا که لا یَکادُون َ یَفقَهُون َ نزدیک نیستند که فهم کنند حَدِیثاً سخنی را که مشتمل است بر مواعظ ایشان یا آنکه نیستند که سخنی دریابند بلکه چون بهایم که می شنوند و فهم نمی کنند و از بی فهمی ایشان است که میگویند ما أَصابَک َ مِن حَسَنَهٍ آنچه بتو رسد از غنیمت و فتح فَمِن َ اللّه ِ پس از فضل خداوندست وَ ما أَصابَک َ مِن سَیِّئَهٍ و آنچه بتو رسد از قتل و هزیمت اصحاب فَمِن نَفسِک َ پس از نفس تو است و بعضی معنی آیت برین وجه فرود آرند که ای انسان آنچه از نیکوئی بتو رسد از فضل و کرم خداوند است و هر ملائکه ترا پیش آید بسبب گناهان تو است وَ أَرسَلناک َ و فرستادیم ترا لِلنّاس ِ برای همه آدمیان رَسُولًا فرستاده که تبلیغ احکام کنی نه مقدّری که اسناد حسنه و سیئه بتو کنند وَ

کَفی بِاللّه ِ و بسنده است خدا شَهِیداً گواه برسالت تو.

صفحه : 194

مَن یُطِع ِ الرَّسُول َ هر که فرمان برد رسول را فَقَد أَطاع َ اللّه َ پس بدرستیکه فرمان برده باشد خدا را برای آنکه رسول بطاعت خدا میخواند بامر خدا پس فرمانبرداری او فرمانبرداری حق باشد و در بحر الحقایق آورده که حضرت رسالت پناه ص بوصف فنا فی اللّه و بقا باللّه موصوف بود کسیکه قائم باللّه باشد هرآئینه خلیفه اللّه بود پس خلافت حق آنحضرت را ثابت بوده در هر معامله که با خلق می نموده کما قال اللّه تعالی و ما رمیت اذ رمیت و بی شک خلیفه بود در هر معامله که خلق با او می کرده اند کما قال اللّه تعالی إِن َّ الَّذِین َ یُبایِعُونَک َ إِنَّما یُبایِعُون َ اللّه َ و طاعت چنین خلیفه بی شائبه شبهت طاعت مستخلفست مثنوی

چون تهی گشت از خود و پر شد ز دوست بیشکی فرمان اینکه فرمان اوست

ما رمیت فاش گوید برملا که نیفگندی تو افگندیم ما

تو در افگندن نئی جز آلتی فعل فاعل را بود بی علتی

عقل اینجا ره ندارد وهم نیز چشم بگشا لب فرو بند ای عزیز

وَ مَن تَوَلّی و هر که اعراض کند از فرمان تو فَما أَرسَلناک َ پس نفرستادیم ترا عَلَیهِم حَفِیظاً بر ایشان نگاهبانی که ایشانرا از ارتکاب معاصی محافظت کنی بعضی از علماء اینکه حکم را بآیت السّیف منسوخ دانند وَ یَقُولُون َ و میگویند منافقان در حضور تو طاعَهٌ از ما فرمانبرداری و از تو حکم فَإِذا بَرَزُوا پس چون بیرون روند مِن عِندِک َ از نزدیک تو بَیَّت َ طائِفَهٌ مِنهُم به شب با یکدیگر میگویند گروهی از ایشان غَیرَ الَّذِی تَقُول ُ غیر آنکه

روز با تو میگویند یا می گویند غیر آنکه تو با ایشان می گوئی لفظ تقول غائبه مؤنث است و فاعلش ضمیر عاید بطائفه یا مخاطب مذکر که حضرت پیغمبر است علیه السلام وَ اللّه ُ یَکتُب ُ و خدا می نویسد در لوح محفوظ یا کرام الکاتبین بامر خدا می نویسند ما یُبَیِّتُون َ آنچه ایشان می گویند و تدبیر می کنند در شب فَأَعرِض عَنهُم پس رو بگردان از عتاب ایشان که بواسطه اظهار اسلام حکم قتل بر ایشان جاری نیست وَ تَوَکَّل عَلَی اللّه ِ و توکل کن بر خدا و کار خود را وی گذار وَ کَفی بِاللّه ِ و بس است خدا وَکِیلًا قائم بامور بندگان و متصرف در احوال ایشان و کفایت کننده مهمات متوکلان أَ فَلا یَتَدَبَّرُون َ القُرآن َ آیا چرا تامل نمی نمایند اینکه منافقان در قرآن و تفکر نمی کنند در ان تا بر ایشان ظاهر گردد بآثار اعجاز که اینکه کلام حق است وَ لَو کان َ و اگر بودی اینکه قرآن مِن عِندِ غَیرِ اللّه ِ از نزدیک غیر خدا یعنی کلام مخلوق بودی چنانچه زعم اهل کفر و نفاق است لَوَجَدُوا هرآئینه یافتندی اهل عقول و فهم فِیه ِ اختِلافاً کَثِیراً درو اختلاف بسیار از تناقض معنی و تفاوت نظم زیرا که کلام بشر خالی از تفاوت و خللی نیست خواه بحسب لفظ و خواه از روی معنی.

صفحه : 195

وَ إِذا جاءَهُم و چون بیاید بمنافقان أَمرٌ کاری یعنی چیزی یا مهمی مِن َ الأَمن ِ از آنچه موجب ایمنی باشد چون عزم حضرت رسالت پناه ص بر مصالحه قومی یا ظفر لشکر اسلام أَوِ الخَوف ِ یا آنچه سبب ترس و

بیم بود چون اجتماع اعادی یا نکبت سریه از سرایای مسلمانان أَذاعُوا بِه ِ افشا کنند آن خبر را قبل از تحقق آن و در ان افشا ضرر و فساد است زیرا که خبر نیکو سبب تهیّج فتنه است در میان دشمنان و آهنگ ایشان بر حرب اهل اسلام و خبر بد موجب ضعف مسلمانان و پریشانی ایشان است وَ لَو رَدُّوه ُ و اگر بازگذارند آن خبر را إِلَی الرَّسُول ِ برای صائب پیغمبر ص تا اگر صلاح داند خود آشکارا کند وَ إِلی أُولِی الأَمرِ مِنهُم یا بتدبیر خداوندان امر از اهل ایمان چون اشراف صحابه رض و امرای سرایا لَعَلِمَه ُ الَّذِین َ هرآئینه بدانند آنرا آنانکه یَستَنبِطُونَه ُ مِنهُم استخراج می کنند خبر را و نیکو تحقیق فرمایند از پیغمبر و اولی الامر آنکه دانند که کدام خبر را افشا و کدام را اخفا باید کرد وَ لَو لا فَضل ُ اللّه ِ عَلَیکُم و اگر نه فضل خدا بودی بر شما بارسال رسل وَ رَحمَتُه ُ و بخشایش او بانزال قرآن و گفته اند فضل حضرت پیغمبر ص است یا اسلام و رحمت قرآن ست یا توفیق که اگر نه برکت اینها بودی لَاتَّبَعتُم ُ الشَّیطان َ هرآئینه پیروی می کردید شیطان را إِلّا قَلِیلًا مگر اندکی از شما که بمدد عصمت ربانی از وساوس شیطانی ایمن می ماندند و گفته اند قلیل جماعتی اند که قبل از بعث رسول ص و نزول قرآن بمحض موهبت الهی راه راست یافتند چون ورقه بن نوفل و قس بن ساعده و بحیرا راهب و زید بن عمر و سیف بن ذی یزن و امثال ایشان فَقاتِل پس تو کارزار کن فِی سَبِیل ِ

اللّه ِ در راه طاعت و رضای خدا، نزول آیت در بدر و موعد بود که حضرت رسالت پناه عزیمت بدر فرمود و نعیم بن مسعود مردمان را از لشکر ابو سفیان می ترسانید و بعضی از صحابه رض رفتن را کاره بودند و حضرت می فرمود که اگر همه نمی روند من تنها می روم آیت فرود آمد که اگر دیگران تخلف ورزند از کارزار تو تنها برو و مقاتله کن لا تُکَلَّف ُ إِلّا نَفسَک َ تکلیف کرده نشده تو در جهاد مگر در نفس خود پس از مخالفت دیگران غمناک مشو وَ حَرِّض ِ المُؤمِنِین َ و ترغیب کن مومنان را بر قتال مشرکان که بر تو تحریض است نه تکلیف عَسَی اللّه ُ أَن یَکُف َّ شاید که خدا باز دارد از مسلمانان بَأس َ الَّذِین َ کَفَرُوا شدت کارزار آنها که کافر شدند یعنی قریش بآنکه ترس در دل ایشان اندازد و همین حال در بدر صغری واقع شد که ابو سفیان بترسید و در موضع حرب بدر نیامده چنانچه در سوره آل عمران مذکور شد وَ اللّه ُ أَشَدُّ بَأساً و خدای سخت تر است در هیبت و صولت از قریش وَ أَشَدُّ تَنکِیلًا و سخت تر در عقوبت و عذاب ایشان.

صفحه : 196

مَن یَشفَع هر که درخواست کند شَفاعَهً حَسَنَهً درخواست نیکو که حقی بدان ثابت شود و نفعی بکسی رسد و ضرری از کسی مندفع گردد یَکُن لَه ُ باشد مر آن شفیع را نَصِیب ٌ مِنها بهره از ثواب آن وَ مَن یَشفَع و هر که در خواهد شَفاعَهً سَیِّئَهً درخواست بد که بدان حقی از حقوق فوت شود و ضرری بکسی رسد و خیری باز دارد یَکُن لَه ُ کِفل ٌ مِنها باشد مر او

را نصیبی از وبال آن وَ کان َ اللّه ُ و هست خدا عَلی کُل ِّ شَی ءٍ مُقِیتاً بر همه چیزها توانا و صاحب قدرت یا نگهبان همه چیز یا گواه همه چیز وَ إِذا حُیِّیتُم بِتَحِیَّهٍ و چون تحیت داده شوید بسلام فَحَیُّوا پس شما نیز تحیت کننده خود را تحیّت گوئید بِأَحسَن َ مِنها به نیکوتر از آن تحیّت اگر او گوید السلام علیکم شما در جواب گوئید و علیکم السّلام و رحمه اللّه و اگر او سلام با رحمت جمع کند شما در جواب او و برکاته زیادت کنید أَو رُدُّوها یا همان تحیت را بازگردانید یعنی در جواب السلام علیک بگوئید و و علیک السلام اینکه مقدار فرض است و آنچه اول گفته شد سنت است فضل شرایط سلام و جواب و آداب آن در جواهر التفسیر از روی تفصیل مذکورست و بعضی برآنند که اگر مسلّم مسلم باشد جواب باحسن وجوه باید گفت و اگر غیر مسلم بود بر ورد باید کرد بلفظ و علیک إِن َّ اللّه َ کان َ عَلی کُل ِّ شَی ءٍ حَسِیباً بدرستیکه خدا هست بر همه چیزها حساب کننده پس شما را به تحیت و جواب آن حساب خواهد کرد اللّه ُ خداست که بی شبه لا إِله َ إِلّا هُوَ هیچ معبودی سزای پرستش نیست مگر او لَیَجمَعَنَّکُم بخدا سوگند که جمع خواهد کرد شما را در قبور إِلی یَوم ِ القِیامَهِ تا روز قیامت که برانگیزد لا رَیب َ فِیه ِ هیچ شکی نیست در ان روز یا در جمع آن وَ مَن أَصدَق ُ و کیست صادق تر مِن َ اللّه ِ حَدِیثاً از خدای تعالی یعنی نیست از وی راستگوتر از جهت

قول و وعده یعنی کذب را در سخن و وعده حق راه نیست زیرا که آن نقص است و خدا از نقص مبرا است آورده اند که قومی از مکه هجرت کردند و در اثنای طریق پشیمان شده بازگشتند و به پیغمبر ع پیغام و اسلام خویش بمدینه فرستادند مسلمانان را در باب ایشان اختلاف افتاد و جمعی بایمان ایشان قائل بودند و بعضی بنفاق ایشان حکم میفرمودند آیت آمد که فَما لَکُم پس چیست مر شما را فِی المُنافِقِین َ در شان منافقان که متفرق شده اند فِئَتَین ِ بدو فرقه و جمعی برآنند که بعضی از مهاجران ناخوشی هوای مدینه را بهانه ساخته از حضرت رسالت پناه ص اجازت اقامت ببادیه نمودند و از مدینه بیرون رفته بمشرکان مکه به پیوستند و صحابه رض را در اسلام ایشان تردد پدید آمد اینکه آیت نازل شد که شما چرا دو گروه شدید و بر کفر ایشان اتفاق نمی کنید وَ اللّه ُ أَرکَسَهُم و حال آنست که خدا رو کرد ایشانرا النصف بحکم کفر از قتل و سبی بِما کَسَبُوا بانچه عمل کردند و روی از مومنان برتافته رجوع بکافران نمودند أَ تُرِیدُون َ أَن تَهدُوا آیا میخواهید که راه نمائید مَن أَضَل َّ اللّه ُ آنرا که گمراه ساخت است خدا وَ مَن یُضلِل ِ اللّه ُ و هرکرا خدای تعالی گمراه گرداند فَلَن تَجِدَ لَه ُ سَبِیلًا پس نیابی تو مر او را راهی بحق

صفحه : 197

وَدُّوا و دوست میدارند اینکه برگشتگان از دین لَو تَکفُرُون َ آنکه کافر شوید شما کَما کَفَرُوا همچنانکه ایشان کافر شده اند فَتَکُونُون َ سَواءً تا باشید برابر یکدیگر در ضلالت فَلا تَتَّخِذُوا پس فرا مگیرید مِنهُم از ایشان أَولِیاءَ دوستان

حَتّی یُهاجِرُوا تا وقتی که ایمان آرند و متحقق شود ایمان ایشان بآنکه هجرت کنند فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه رضای خدا هجرتی خالی از غرض و ریا فَإِن تَوَلَّوا پس اگر اعراض کنند از ایمان و هجرت فَخُذُوهُم پس بگیرید ایشان را و اسیر کنید وَ اقتُلُوهُم و به کشید ایشانرا حَیث ُ وَجَدتُمُوهُم هر جا که یابید در حل و حرم وَ لا تَتَّخِذُوا مِنهُم و فرامگیرید از ایشان وَلِیًّا دوستداری وَ لا نَصِیراً و نه یاری و مددگاری بلکه ایشانرا بگیرید و بقتل آرید إِلَّا الَّذِین َ یَصِلُون َ مگر آنانرا که پیوند کنند و پناه برند إِلی قَوم ٍ بگروهی که واقع شده است بَینَکُم وَ بَینَهُم مِیثاق ٌ میان شما و ایشان پیمانی و آن قبیله خزاعه بودند یا بنی بکر یا بنی اسلم که پیغمبر ص بایشان مقرر کرده بود که هر که بجوار ایشان درآید در جوار آنحضرت ص باشد علیه السّلام أَو جاؤُکُم یا به پیوندند بقومی که آمدند بشما حَصِرَت صُدُورُهُم و حال آنکه تنگ بود سینهای ایشان و کراهیت داشتند أَن یُقاتِلُوکُم آنرا که با شما جنگ کنند أَو یُقاتِلُوا قَومَهُم یا کارزار کنند با قوم خود از کفار، و ایشان بنی مدلج بودند که پیمان بستند بر آنکه با پیغامبر مقاتله نکنند و با قریش نیز بر همین گونه عهد کردند وَ لَو شاءَ اللّه ُ و اگر خواستی خدای لَسَلَّطَهُم عَلَیکُم هر آئینه مسلّط ساختی ایشان را بر شما یا آنکه ترس شما از دل ایشان بیرون بردی فَلَقاتَلُوکُم پس هر آئینه با شما قتال کردندی فَإِن ِ اعتَزَلُوکُم پس اگر

از شما کناره کنند اینکه مرتدان و حلفای معاهدان شما فَلَم یُقاتِلُوکُم پس کارزار نکنند با شما وَ أَلقَوا إِلَیکُم ُ السَّلَم َ و القا کنند بجانب شما انقیاد و استسلام را یعنی از شما امان طلبند فَما جَعَل َ اللّه ُ لَکُم پس نساخت و نداد خدای مر شما را عَلَیهِم سَبِیلًا بر ایشان راهی در قتل نفس و نهب اموال ایشان حکم اینکه آیت بآیت فاذا انسلخ الاشهر الحرم منسوخست.

صفحه : 198

سَتَجِدُون َ زود باشد که بیابید آخَرِین َ قوم دیگر را یعنی قبیله غطفان یا بنی اسد که بمدینه آمده اظهار اسلام کنند یُرِیدُون َ أَن یَأمَنُوکُم میخواهند که ایمن باشند از شما و چون از مدینه بازگردند کافر شوند وَ یَأمَنُوا قَومَهُم و اراده ایشان آنکه ایمن شوند از قوم خود کُلَّما رُدُّوا هرگاه که بخوانند ایشانرا إِلَی الفِتنَهِ بسوی کفر یا قتال باهل اسلام أُرکِسُوا فِیها بازگردند بدان فتنه فَإِن لَم یَعتَزِلُوکُم پس اگر از قتال شما کناره نگیرند وَ یُلقُوا إِلَیکُم ُ السَّلَم َ و القا نکنند بسوی شما صلح و طلب امان را وَ یَکُفُّوا أَیدِیَهُم و باز ندارند دستهای خود را از قتال شما فَخُذُوهُم پس بگیرید ایشان را وَ اقتُلُوهُم و بکشید ایشانرا حَیث ُ ثَقِفتُمُوهُم هر جا که بر ایشان دست یابید وَ أُولئِکُم و آن گروه جَعَلنا لَکُم دادیم ما مر شما را عَلَیهِم بر ایشان سُلطاناً مُبِیناً حجتی روشن در تعریض به قتل و سبی ایشان و آن حجت وضوح کفر و وقوع غدر و مکر ایشان است وَ ما کان َ و نه سزد و روا نباشد لِمُؤمِن ٍ مر مومنی را أَن یَقتُل َ مُؤمِناً آنکه بکشد مومنی را بغیر

حق إِلّا خَطَأً مگر کشتنی بخطا وَ مَن قَتَل َ مُؤمِناً خَطَأً و هر که مومنی را بخطا بکشد فَتَحرِیرُ رَقَبَهٍ بس بر اوست آزاد کردن بنده مُؤمِنَهٍ گرویده وَ دِیَهٌ مُسَلَّمَهٌ و بروست دیت تمام ادا کرده شده إِلی أَهلِه ِ بورثه مقتول که قسمت کنند میان یک دیگر چون سائر مواریث إِلّا أَن یَصَّدَّقُوا مگر آنکه ورثه تصدق کنند بر قاتل و دیت را ازو عفو نمایند نزول آیت در شان عیاش بن ابی ربیعه است که قبل از هجرت مسلمان شده از اقارب خود پنهان میداشت شبی گریخت و روی بمدینه نهاد و مادر او در فراق او ناله و فریاد برگرفت و ابو جهل و برادر او حارث که برادر مادری عیاش بودند جزع و فزع مادر مشاهده نموده از عقب عیاش رفتند و از نزدیک مدینه او را بافسانه و افسون بازگردانیدند و در مکه دست و پایش بربسته بآفتاب می انداختند تا از مسلمانی بازگردد و حارث بن زید روزی برو بگذشت و گفت ای عیاش اینکه همه محنت چرا می کشی مفارقت دین اسلام اختیار کن و آسوده شو القصه عیاش از بسیاری ایذا و آزار کلمه که از وی می طلبیدند بگفت و دیگر باره حارث او را سرزنش کرد که ازین دین که برگشتی اگر حق بود پس ترک دین حق کردی و اگر باطل بود پس تو بر باطل بودی عیاش ازو در غضب شد و سوگند خورد که اگر روزی بر تو دست یابم بهر حال که باشم ترا بکشم پس عیاش هجرت نموده تجدید اسلام کرد و حارث نیز بمدینه آمده مسلمان شد و عیاش در وقت بیعت

حارث و اسلام او حاضر نبود روزی عیاش حارث را در محله قبا تنها بازیافت و بنابر آن سوگند ویرا بقتل رسانید صحابه رض عیاش را ملامت کردند که مسلمان را بناحق کشتی در قیامت چه جواب خواهی داد عیاش بر آن صورت نادم شده بخدمت پیغمبر آمد و تمام قصّه بعرض رسانید و گفت من از اسلام او خبر نداشتم و بخطا امری واقع شده منتظر جزاام اینکه آیت فرود آمد و حکم قتل خطا مبین شد فَإِن کان َ پس اگر باشد مقتول مِن قَوم ٍ عَدُوٍّ لَکُم از گروهی که دشمن شمااند یعنی کافران.

وَ هُوَ مُؤمِن ٌ و او مومن باشد فَتَحرِیرُ رَقَبَهٍ مُؤمِنَهٍ پس بر قاتل اوست آزاد کردن بنده مؤمن و ادای دیت باهل او نشاید کرد زیرا که میان کافر و مؤمن وراثت نیست وَ إِن کان َ مِن قَوم ٍ و اگر آنکه کشته شده از قومی باشد که بَینَکُم وَ بَینَهُم مِیثاق ٌ میان شما و ایشان عهد و پیمان است یا اهل ذمه بود حکم او در دیت کفارت حکم مسلمانان است فَدِیَهٌ مُسَلَّمَهٌ پس بر قاتل است دیتی ادا کرده شده.

صفحه : 199

إِلی أَهلِه ِ با اهل او وَ تَحرِیرُ رَقَبَهٍ مُؤمِنَهٍ و آزاد کردن بنده مومن فَمَن لَم یَجِد پس هر که نیابد بنده و قدرت نداشته بر خریدن او فَصِیام ُ شَهرَین ِ مُتَتابِعَین ِ پس بروست روزه دو ماه از پی یکدیگر تَوبَهً مِن َ اللّه ِ و اینکه حکم کرد خدا تا توبه دهد شما را توبه دادنی و اینکه توبه دادن از خدا هست و بتوفیق او وَ کان َ اللّه ُ عَلِیماً و هست خدا دانا بحال قاتل و مقتول

حَکِیماً حکم کننده در باب دیت و کفارت آورده اند که مقیس بن ضبابه برادر خود هشام را در محله بنی النجار کشته یافت بحضرت رسالت پناه آمده صورت حال بموقف عرض رسانید و آنحضرت زهیر فهری را با او نزد اعیان بنی النجار فرستاد که اگر می دانید که کشنده هشام کیست او را بمقیس سپارید و الا دیت او بموجب شریعت ادا کنید بنی النجار چون ازین پیغام آگاه شدند صد شتر تسلیم مقیس کردند و مقیس با زهیر رو بمدینه نهادند چون نزدیک شهر رسیدند وسوسه شیطان مقیس را بران داشت که زهیر فهری بیگناه را بکشت و باز خود گفت نفسی را بقصاص نفسی بکشتم و مرادیت سود آمد پس مرتد شده روی بمکه نهاد

و اینکه آیت نازل شد که وَ مَن یَقتُل و هر بکشد مُؤمِناً مُتَعَمِّداً مومنی را بقصد و عمد و حلال داند کشتن او را فَجَزاؤُه ُ جَهَنَّم ُ پس پاداش او دوزخ ست خالِداً فِیها در حالتی که جاوید باشد در ان وَ غَضِب َ اللّه ُ عَلَیه ِ و خشم گرفت خدا بر او وَ لَعَنَه ُ و براند او را و دور ساخت از رحمت خویش وَ أَعَدَّ لَه ُ و آماده ساخته است برای او عَذاباً عَظِیماً عذابی بزرگ بجهت ارتکاب اینکه گناه بزرگ آورده اند که حضرت رسالت پناه ص سریّه را بر سر قومی فرستاد و مرداس فدکی از ایشان مسلمان بود قوم او بگریختند و او با مال و متاع و غنم خود بکوهی متحصن شد همین سریه که تکبیرگویان رسیدند و مرداس آواز تکبیر ایشان شنید او نیز تکبیر گفت و بر مومنان سلام کرده زبان بگفتار لا اله الا اللّه محمّد رسول

اللّه گشاده از کوه زیر آمد اسامه بن زید فی الحال برو تاخت و بضرب شمشیر سرش بینداخت و هر چه داشت غارت کرده گوسفندان او را براند اینکه خبر که بحضرت رسید بغایت متألم شده گفت ای اسامه کسی را کشتی که از بیگانگی شرک تبرا نموده به یگانگی حق معترف بود اسامه بر آن عمل نادم شده گفت یا رسول اللّه برای من طلب آمرزش کن حضرت سه نوبت فرمود فکیف بلا اله الا اللّه و روایتی آنست که اسامه گفت یا رسول اللّه کلمه گفتن مرداس از ترس شمشیر ما بود حضرت ص فرموده لا شققت قلبه هیچ دل او را شکافته بودی تا دانی که او راست میگوید یا دروغ و اینکه آیت نازل شد که یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه گرویدگان إِذا ضَرَبتُم چون سفر کنید فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدا یعنی بجهاد روید فَتَبَیَّنُوا پس نیک بپرسید و به آهستگی تفحص کنید وَ لا تَقُولُوا و مگوئید لِمَن أَلقی إِلَیکُم ُ السَّلام َ هر کسی را که القا کند به شما سلام را یعنی تحیت اهل اسلام گوید لَست َ مُؤمِناً تو مومن نیستی بلکه بجهت ایمنی از ما اینکه کلمه گفتی تَبتَغُون َ می طلبید ای مجاهدان عَرَض َ الحَیاهِ الدُّنیا مال فانی دنیا را مراد غنیمت و غنم مرداس است و اگر شما طالب غنیمتید فَعِندَ اللّه ِ پس نزدیک خدا مَغانِم ُ کَثِیرَهٌ غنیمتهای بسیارست که بدست شما خواهد داد تا بی نیاز شوید از قتل مسلمانان برای مال و اگر چنانچه بفرض تقدیر مرداس از ترس شمشیر کلمه گفت و سلام کرد کَذلِک َ کُنتُم همچنین بودید

شما مِن قَبل ُ پیش ازین یعنی باول که در اسلام درآمدند بجهت عصمت خون و مال خود توسل بکلمه شهادت می نمودید فَمَن َّ اللّه ُ عَلَیکُم پس منت نهاد خدا بر شما بآنکه استقامت داد شما را در دین فَتَبَیَّنُوا پس نیک روشن و مبین سازید مهم را و در قتل مردم تعجیل مکنید از روی گمان چه وبال زنده گذاشتن هزار کافر نزدیک خدا کمترست از کشتن یک مسلمان إِن َّ اللّه َ کان َ بدرستیکه خدا هست بِما تَعمَلُون َ خَبِیراً بآنچه شما می کنید دانا-

صفحه : 200

لا یَستَوِی القاعِدُون َ و برابر نیستند نشینندگان در خانهای خود مِن َ المُؤمِنِین َ از مومنان غَیرُ أُولِی الضَّرَرِ که نباشند خداوندان بیماری و عجز وَ المُجاهِدُون َ و جهاد کنندگان فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدا بِأَموالِهِم بمالهای خود که تهیّه اسباب قتال و تجهیز مقاتلان می کنند وَ أَنفُسِهِم و در نفسهای خود که در معرض قتل درمی آرند و چگونه برابر تواند بود کسیکه در مرتبه راحت تن پروری کند بآنکه در معرکه مجاهدت جان بازی نماید زید بن ثابت رض میفرماید که اینکه آیت فرود آمد و درو غیر اولی الضرر نبود إبن ام مکتوم رض گفت یا رسول اللّه (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) حال من چون باشد که نابیناام و محروم از دولت مقاتله باعدا همان زمان آثار وحی بر آنحضرت ص ظاهر شد و بعد از کشف آن حال فرمود که بنویس من المؤمنین غیر اولی الضرر فَضَّل َ اللّه ُ تفضیل داد خدا المُجاهِدِین َ جهادکنندگان را بِأَموالِهِم وَ أَنفُسِهِم بمالهای و نفسهای خود عَلَی القاعِدِین َ دَرَجَهً بر نشینندگان بعذر پایه بلند که آن غنیمت است و ظفر و

نام نیکو وَ کُلًّا و همه را از قاعدان بعذر که مثل جهاد دارند و نمی توانند و مجاهدان که خود مباشرانند وَعَدَ اللّه ُ الحُسنی وعده کرده است خدا پاداش نیکو که آن بهشت است اما تفاضل درجات و تفاوت مراتب بزیادتی عمل خواهد بود وَ فَضَّل َ اللّه ُ المُجاهِدِین َ و تفضیل کرد خدا مجاهدانرا عَلَی القاعِدِین َ بر نشستگان بی عذر أَجراً عَظِیماً مزدی بزرگ که آن دَرَجات ٍ مِنه ُ پایهای بلند از خدای تعالی در آخرت و گفته اند هفتاد درجه است میان هر دو درجه مقدار دویدن اسپ تیزرو راه هفتاد ساله وَ مَغفِرَهً وَ رَحمَهً و آمرزش و بخشایش وَ کان َ اللّه ُ غَفُوراً و هست خدای تعالی آمرزنده گناهان گذشته ایشان رَحِیماً مهربان بر ایشان در ازدیاد اجر ایشان در اخبار آمده که جماعت مسلمانان چون قیس بن فاکهه و قیس بن ولید و امثال ایشان با وجود قدرت از مکه بمدینه هجرت نکردند و چون رؤسای قریش بجانب بدر می شتافتند ایشان همراه کافران قریش بحرب گاه حاضر گشتند و به شمشیر مسلمانان کشته شدند حق سبحانه در شان ایشان اینکه آیت فرستاد که إِن َّ الَّذِین َ بدرستی آنانکه تَوَفّاهُم ُ المَلائِکَهُ جان می ستانند از ایشان ملائکه که اعوان ملک الموت اند ظالِمِی أَنفُسِهِم در حالتی که ایشان ستمکاری بودند بر نفس خود بترک هجرت و در آنوقت هجرت فرض بوده و یا بموافقت با کفّار و آن ممنوع بوده قالُوا گفتند ملائکه از روی سرزنش ایشانرا که فِیم َ کُنتُم در چه چیز بودید شما از کار دین و با کدام طائفه بودید از مشرکان و موحدان قالُوا کُنّا گفتند بودیم ما مُستَضعَفِین َ فِی الأَرض ِ ضعیفان و عاجزان در

زمین مکّه و کفّار غالب بودند قالُوا گفتند فرشتگان تکذیب ایشانرا أَ لَم تَکُن أَرض ُ اللّه ِ واسِعَهً که آیا نبود زمین خدا گشاده و بسیار در دنیا فَتُهاجِرُوا فِیها که شما هجرت کنید در طرف دیگر از ان چنانچه مهاجران حبشه و مدینه هجرت کردند یعنی بعضی مردمان که ایمان آورده بودند و حضرت ص ایشان را فرمود که شما در میان کفّار نخواهید ماند.

شما جای ساکن شوید پس چون مرا فرمان هجرت شود شما بیائید بعضی بطرف حبشه هجرت کردند و بعضی سوی مدینه رفتند و چون حضرت ص هجرت کرد با حضرت ص ملاقی شدند ایشان که در حبشه و مدینه بودند فَأُولئِک َ پس آن گروه تارکان هجرت مَأواهُم جَهَنَّم ُ جای ایشان دوزخ است وَ ساءَت مَصِیراً گوید بازگشتی است ایشانرا دوزخ و اینکه عقوبت بهمه تارکان هجرت را مقرر است.

صفحه : 201

إِلَّا المُستَضعَفِین َ مگر کسانی را که بحسب واقع ضعیف و عاجزاند مِن َ الرِّجال ِ از مردان وَ النِّساءِ و از زنان وَ الوِلدان ِ و کودکان لا یَستَطِیعُون َ حِیلَهً که توانائی و چاره سازی ندارند وَ لا یَهتَدُون َ سَبِیلًا و نمی شناسند راه مدینه را یا طریق بیرون آمدن را فَأُولئِک َ پس آن گروه بیچارگان عَسَی اللّه ُ شاید خدا أَن یَعفُوَ عَنهُم آنکه عفو کند از ایشان لفظ عفو ایمائی می کند بر آنکه ترک هجرت امری خطیر بوده حتّی که مضطر هم ایمن نمی تواند بود وَ کان َ اللّه ُ عَفُوًّا و هست خدای عفوکننده از معذوران غَفُوراً آمرزنده گناهان ایشان وَ مَن یُهاجِر فِی سَبِیل ِ اللّه ِ و هر که هجرت کند در راه طاعت خدا یَجِد فِی الأَرض ِ یابد در زمین مُراغَماً کَثِیراً

موضع بسیار یعنی آرامگاه ها وَ سَعَهً و فراخی در روزی یا گشادگی در اظهار دین و اعلای کلمه توحید عمرو بن دینار از عکرمه رض روایت میکند که در مکه بسیار کس ایمان آورده بودند و استطاعت هجرت نداشتند چون اینکه آیت تهدید بر ترک هجرت نازل شد و نوشته آن بدست ضعیفان مکه رسید جندع بن ضمره پسران را گفت هر چند که من پیر و بیمارم از جمله مستضعفان نیستم چاره رفتن میتوانم و راه مدینه را می دانم می ترسم که ناگاه بدست اجل درمانم و به سبب ترک هجرت ایمان من خلل پذیرد و مرا بر همین سریر که خفته ام بیرون برید پسران اشارت پدر را منقاد شده استعداد راه مهیّا کردند و بمنزل تنعیم نزول نموده اثر موت بر جندع ظاهر شد دست راست خود را بر دست چپ نهاد و گفت خدایا اینکه دست از آن تو و اینکه دیگر از آن رسول تو بیعت می کنم ترا بدانچه بیعت کرده رسول تو با تو اینکه بگفت و درگذشت و خبر او بمدینه رسیدی بعضی از اصحاب گفتند اگر بمدینه رسیدی اسلام او کاملتر و مزد او شاملتر بودی حق تعالی آیت فرستاد وَ مَن یَخرُج مِن بَیتِه ِ و هر که بیرون آید از خانه خود مُهاجِراً إِلَی اللّه ِ وَ رَسُولِه ِ در حالتی که هجرت کننده باشد بخدا و رسول او یعنی برای ایشان یا برای تقرب بایشان ثُم َّ یُدرِکه ُ پس دریابد او را المَوت ُ مرگ در اثنای طریق و بهجرتگاه نرسد فَقَد وَقَع َ أَجرُه ُ پس بدرستیکه ثابت شد مزد او عَلَی اللّه ِ بر خدای وَ کان َ اللّه ُ غَفُوراً

و هست خدا آمرزنده گناه کسیکه تاخیر در هجرت کرده رَحِیماً مهربان در وعده مثوبت او بحسن نیت او وَ إِذا ضَرَبتُم فِی الأَرض ِ و چون سفر کنید در زمین فلیس عَلَیکُم جُناح ٌ پس نیست بر شما گناهی أَن تَقصُرُوا مِن َ الصَّلاهِ در آن که کوتاه سازید از نماز یعنی رباعی را دو رکعت گزارید إِن خِفتُم اگر ترسید أَن یَفتِنَکُم ُ الَّذِین َ کَفَرُوا از آنکه شما را بکشند آنکسانی که کافران اند اینکه شرط باعتبار غالب ست چه در آنوقت در حوالی مدینه مسلمانان را دشمنان بوده اند و حالی بی ترس نیز قصر باید کردن إِن َّ الکافِرِین َ بدرستیکه کافران کانُوا لَکُم هستند مر شما را عَدُوًّا مُبِیناً دشمنی آشکارا.

صفحه : 202

وَ إِذا کُنت َ فِیهِم و چون تو باشی در میان ایشان بوقت خوف از اعادی فَأَقَمت َ لَهُم ُ الصَّلاهَ پس خواهی که اقامت کنی برای ایشان نماز را لشکر خود را دو قسم ساز فَلتَقُم طائِفَهٌ مِنهُم مَعَک َ پس باید که بایستند گروهی از ایشان با تو و نماز گذارند و گروه دیگر رو بروی دشمن بایستند وَ لیَأخُذُوا أَسلِحَتَهُم و باید که فرا گیرند آنانکه نماز میگزارند سلاحهای خود را از روی حزم و احتیاط فَإِذا سَجَدُوا پس چون سجده کنند نمازگذارندگان فَلیَکُونُوا پس باید که باشند آنها که نماز میگذارند مِن وَرائِکُم پس از شما در برابر دشمن و چون اینکه گروه یک رکعت بگزارند بصف لشکر باز روند وَ لتَأت ِ طائِفَهٌ أُخری و باید که بیایند آن طایفه دیگر که لَم یُصَلُّوا نماز نگذارده اند و پاس لشکر می کردند فَلیُصَلُّوا مَعَک َ پس بگذارند با تو یک رکعت دیگر وَ لیَأخُذُوا باید که بردارند ایشان نیز با

خود حِذرَهُم آلتی که بدان حذر می کنند از دشمن چون سپر و خود و زره وَ أَسلِحَتَهُم و سلاحها که بدان جنگ می کنند چون شمشیر و حربه و تیر و کمان وَدَّ الَّذِین َ کَفَرُوا دوست میدارند آنانکه کافر شده اند لَو تَغفُلُون َ آنرا که غافل شوید عَن أَسلِحَتِکُم از سازهای حرب خود وَ أَمتِعَتِکُم و از متاعهای خویش چون البسه و سائر رخوت فَیَمِیلُون َ عَلَیکُم پس حمله آورند بر شما مَیلَهً واحِدَهً یک حمله و هر چه یابند ببرند نقل ست که حضرت رسالت ص پناه علیه السّلام بغزوه رفته و همین که بعسفان رسید مشرکان عرب را دید که صف راست کرده و قتال و جدال را مهیا شده، حضرت ص نیز بفرمود تا لشکر اسلام در مقابله صف برکشیدند وقت نماز پیشین درآمد و سواد لشکر کفار میان قبله و سپاه مسلمانان حائل بودند حضرت رسالت پناه ص با صحابه رض باقامت صلاه اشتغال فرمودند و کفار معاینه رکوع و سجود ایشان مشاهده مینمودند بعد از فراغت اهل اسلام از نماز کافران حسرت خوردند که چرا بر ایشان هجوم نمی کردیم و بترک تاز و شوکت دمار از ایشان بر نیاوریم یکی از زمره کفار آواز داد که اینکه قوم را بعد ازین نمازی دیگر هست که در اعزاز و اکرام آن غایت مبالغه بتقدیم میرسانند فرصت نگاه داشته در آنوقت ناگاه بر سر ایشان رانیم و بکام دل ازین دشمنان داد انتقام بستانیم هنوز وقت صلاه عصر درنیامده بود که جبرئیل ع فرود آمد و کیفیّت نماز خوف بدین آیت بحضرت رسالت پناه ص تعلیم داد فقها را در چگونگی اینکه نماز اختلاف بسیار است و در کتب

فقهیه مقرر شده وَ لا جُناح َ عَلَیکُم و هیچ گناهی نیست بر شما إِن کان َ بِکُم أَذی ً اگر باشد شما را رنجی مِن مَطَرٍ از باران که گران گرداند اسلحه های شما را أَو کُنتُم مَرضی یا باشید بیماران و ناتوان در حمل سلاح أَن تَضَعُوا أَسلِحَتَکُم آنکه بنهید سلاحهای خود را وَ خُذُوا حِذرَکُم و بهر حال فراگیرید آلات نگهداشت خود را تا خصم بر شما هجوم نکند و گفته اند مراقب و برحذر باشید إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدا أَعَدَّ لِلکافِرِین َ عَذاباً مُهِیناً آماده کرده است برای کافران عذابی خوارکننده.

صفحه : 203

فَإِذا قَضَیتُم ُ الصَّلاهَ پس چون ادا کردید نماز خوف را و فارغ شدید از ان فَاذکُرُوا اللّه َ پس یاد کنید خدای را قِیاماً در حال قیام که شمشیر میزنید وَ قُعُوداً و در حال نشستن که تیر می اندازید وَ عَلی جُنُوبِکُم و بر پهلوهای خود آنزمان که زخم خورده آید افتاده اید و گفته اند مراد یاد کردن خداوند است در همه احوال و در زاد المسلمین آورده که ذکر بمعنی خوف است یعنی بترسید از خدا قِیاماً در وقت تصرف در امور وَ قُعُوداً و در حال اشتغال باکل و شرب و مصاحبت با خلق وَ عَلی جُنُوبِکُم و در زمانی که توجه بمنام کردید و مژده أَلّا تَخافُوا نتیجه چنین خوف تواند بود بیت

هر که نی در خوف گم شد هوش او نشنود الا تخافوا گوش او

خائفان را الا تخافوا گشت درس هر که خوفش نیست چون گوئی مترس

فَإِذَا اطمَأنَنتُم پس چون بیارامیدید و از خوف ایمن شدید فَأَقِیمُوا الصَّلاهَ پس بگذارید نماز را بتعدیل ارکان و حفظ شرائط آن

إِن َّ الصَّلاهَ بدرستیکه نماز کانَت عَلَی المُؤمِنِین َ هست بر مؤمنان کِتاباً مَوقُوتاً فرضی موقت یعنی محدود باوقات که اخراج آن از اوقات آن روا نیست وَ لا تَهِنُوا و سستی مکنید و ضعف مورزید فِی ابتِغاءِ القَوم ِ در طلب کافران و کارزار با ایشان اینکه آیت در غزوه حمراء الاسد نازل شد که حضرت رسالت ص پناه بعد از جنگ احد میخواست که از عقب ابو سفیان رود و صحابه رض از جراحات متألم بودند حق سبحانه میفرماید که إِن تَکُونُوا تَألَمُون َ اگر هستید شما ای مؤمنان که دردمند شدید از جراحتها فَإِنَّهُم یَألَمُون َ پس بدرستیکه کافران نیز دردمندند و زخم خورده کَما تَألَمُون َ همچنان که شما هستید وَ تَرجُون َ مِن َ اللّه ِ و شما با وجود الم امید میدارید از خدا ما لا یَرجُون َ آنچه ایشان امید نمیدارند از ثواب در آخرت و نصرت در دنیا وَ کان َ اللّه ُ و هست خدا عَلِیماً دانا بضمائر شما حَکِیماً محکم کار در امر و نهی آورده اند که طعمه بن ابیرق از بنی ظفر شبی در خانه قتاده بن نعمان نقبی زد و زرهی که در ابنان آرد پنهان کرده بود بدزدید قضا را ابنان شکافی داشت همه راه آرد میریخت تا بخانه طعمه و طعمه آنرا در خانه ننهاد بلکه از خانه بیرون آمد بخانه یهودی که او را زید بن السمین می گفتند برده بطریق ودیعت بدو سپرد بامداد قتاده بر اثر دقیق بخانه طعمه رفت و بعد از طلب زره طعمه سوگند یاد کرد که اینکه کار نکرده ام و خبر ندارم قتاده بر همان سمت که طعمه بخانه یهودی رفته بود پی برد و جهود را

که بخیانت بگرفت زید یهودی گفت که دوش طعمه زرهی در ابنان نهاده بودیعت بمن داده و جمعی بران گواهی دادند قتاده صورت حال بمحکمه علیه نبوت ص رفع کرد و بنو ظفر که قوم طعمه بودند از خوف رسوائی او نخواستند که طعمه تهمت زده شود جهود پاک دامن بیرون آید آغاز جدال و خصومت با جهود کردند و رای حضرت علیه السّلام بران بود که خیانت بر جهود ثابت گردد و مسلمان از ان خیانت مبرا باشد و همین که حضرت قصد عتاب یهودی فرمود و خواست که بقطع ید او حکم فرماید از حضرت رب الارباب خطاب رسید که إِنّا أَنزَلنا بدرستیکه ما فرو فرستاده ایم إِلَیک َ الکِتاب َ بسوی تو قرآن را بِالحَق ِّ به راستی و حکم درست لِتَحکُم َ بَین َ النّاس ِ تا حکم کنی میان مردمان بِما أَراک َ اللّه ُ بآنچه خدا ترا شناسا گردانیده و وحی فرستاده وَ لا تَکُن لِلخائِنِین َ و مباش برای خیانت کنندگان خَصِیماً دشمن آنکس که بیگناه است و در مقام دفع خیانت مباش از خائن وَ استَغفِرِ اللّه َ و آمرزش خواه از خدای از قصدی بعذاب به یهودی کردی إِن َّ اللّه َ کان َ بدرستیکه خدای هست غَفُوراً آمرزنده مر کسی را که آمرزش طلبد رَحِیماً مهربان برو.

صفحه : 204

وَ لا تُجادِل و خصومت مکن عَن ِ الَّذِین َ از قبل آنانکه یَختانُون َ أَنفُسَهُم خیانت میکنند با نفسهای خود یعنی قوم طعمه که با خیانت او در ساخته اند إِن َّ اللّه َ لا یُحِب ُّ بدرستیکه خدا دوست نمیدارد مَن کان َ خَوّاناً هر که هست بسیار خیانت کننده یعنی مصر بران أَثِیماً گناهکاری مستغرق در گناه خود یَستَخفُون َ شرم میدارند مِن َ النّاس ِ از مردمان و پنهان می کنند

خیانت را وَ لا یَستَخفُون َ مِن َ اللّه ِ و شرم نمیدارند از خدا وَ هُوَ مَعَهُم و حال آنکه خدا با ایشان ست و اسرار ضمائر ایشان ازو پنهان نیست پس او سزاوارتر است که ازو شرم دارند و نمی دارند إِذ یُبَیِّتُون َ آن هنگام که بشب تدبیر و تزویر می کنند ما لا یَرضی آن چیزیرا که نمی پسندد خدا مِن َ القَول ِ از گفتن دروغ بنی ظفر با یکدیگر در شب مشاورت می کردند بر آنکه طعمه سوگند دروغ بخورد چه پیغمبر صلی اللّه علیه و سلّم سوگند او را که مسلمان ست باور خواهد کرد و بقول یهودی که کافرست التفات نخواهد فرمود وَ کان َ اللّه ُ و هست خدا بِما یَعمَلُون َ بدانچه می کنند از تدبیر مُحِیطاً احاطه کننده بعلم قدیم خود و هیچ چیز از حیطه علم او خارج نیست ها أَنتُم هؤُلاءِ شمائید ای گروه بنی ظفر که از حمیت جاهلیت جادَلتُم عَنهُم دفع کنید از خائنان خیانت را بجدال و خصومت فِی الحَیاهِ الدُّنیا در وقت زندگانی دنیا فَمَن یُجادِل ُ اللّه َ پس کیست آنکه خصومت کند با خدا و دفع خیانت کند عَنهُم یَوم َ القِیامَهِ از ایشان روز قیامت أَم مَن یَکُون ُ آیا کیست آنکه باشد عَلَیهِم وَکِیلًا بر ایشان نگاه بان بآنکه نگزارد ایشانرا که عذاب کنند یا حمایت کننده که عذاب از ایشان بازدارد وَ مَن یَعمَل سُوءاً و هر که بکند بدی که از ان ضرری بغیری رسد أَو یَظلِم نَفسَه ُ یا ستم کند بر نفس خود ثُم َّ یَستَغفِرِ اللّه َ پس طلب آمرزش کند از خدا به توبه و انابت یَجِدِ اللّه َ یابد خدای را غَفُوراً آمرزنده گناهان او رَحِیماً مهربان به فضل

خود برو- درین آیت ترغیب فرمود طعمه و قوم او را بتوبه و استغفار وَ مَن یَکسِب إِثماً و هر که بکند گناهی و خواهد که بیگناهی را بدان تهمت کند فَإِنَّما یَکسِبُه ُ پس جز اینکه نیست که می کند آن عمل را عَلی نَفسِه ِ بر نفس خود چه ضرر آن از نفس او بدیگری تعدی نمی کند وَ کان َ اللّه ُ عَلِیماً و هست خدا دانا بسارق زره حَکِیماً حکم کننده در مجازات او بقطع ید.

صفحه : 205

وَ مَن یَکسِب خَطِیئَهً و هر که بکند گناهی صغیره یا آنچه بخطا واقع شود أَو إِثماً یا گناهی کبیره آنچه بعمد ازو صادر گردد ثُم َّ یَرم ِ بِه ِ پس تهمت کند بآن گناه بَرِیئاً بیگناهی را چنانچه طعمه نسبت بزید یهودی کرد فَقَدِ احتَمَل َ بُهتاناً پس بدرستیکه برداشت دروغی را که از ان متحیر و مبهوت میشوند بیگناهان وَ إِثماً مُبِیناً و دیگر حامل شد گناه ظاهر را وَ لَو لا فَضل ُ اللّه ِ و گر نه فضل خدا بود عَلَیک َ بر تو که وحی فرستاد و ترا از حقیقت آن مهم اعلام داد وَ رَحمَتُه ُ و بخشایش او که ترا از قصد عذاب زید و تصدیق طعمه منصرف ساخت لَهَمَّت طائِفَهٌ هرآئینه قصد کرده بودند گروهی مِنهُم از بنی ظفر أَن یُضِلُّوک َ بآنکه ترا بگردانند از حکم راست وَ ما یُضِلُّون َ و در خطا و ضلالت نمی اندازند إِلّا أَنفُسَهُم مگر نفسهای خود را چه وبال اینکه عمل عاید بدیشان است وَ ما یَضُرُّونَک َ مِن شَی ءٍ و ترا زیان نمیتوانند رسانید بهیچ چیز چه تو در پناه عصمت خدائی وَ أَنزَل َ اللّه ُ و فرو فرستاد خدا عَلَیک َ

الکِتاب َ بر تو قرآن را وَ الحِکمَهَ و بیان احکام آنرا وَ عَلَّمَک َ و درآموزانیده است ترا ما لَم تَکُن تَعلَم ُ آنچه نبودی که بخود بدانی از خفیّات امور و مکنونات ضمائر و جمهور گفته اند آن علم است بربوبیت حق و جلال او و شناختن عبودیت نفس و قدر حال او و در بحر الحقایق میفرماید که آن علم ما کان و ما سیکون است که حق سبحانه در شب اسراء بدان حضرت عطا فرموده چنانچه در احادیث معراجیه آمده است که در زیر عرش بودم قطره در حلق من ریختند فعلمت بها ما کان و ما سیکون پس دانستم آنچه بود و آنچه خواهد بود وَ کان َ فَضل ُ اللّه ِ و هست فضل خدا عَلَیک َ عَظِیماً بر تو بزرگ چه هیچ فضلی اعظم از نبوت کامله که ترا هست نیست لا خَیرَ نیست نیکوئی فِی کَثِیرٍ مِن نَجواهُم در بسیاری از راز گفتن ایشان یعنی از قوم طعمه که در شب مشورتها کردند در خلاص طعمه و گفته اند نجوی اسم متناجیان ست یعنی هیچ نیکوئی در ان رازگویان نیست إِلّا مَن أَمَرَ مگر آنکس که بفرماید بِصَدَقَهٍ بصدقه دادن أَو مَعرُوف ٍ یا امر کند بمعروف و آن چیزیست که بشرع مستحسن باشد و گفته اند معروف اینجا قرض دادن است یا دستگیری بیچارگان أَو إِصلاح ٍ بَین َ النّاس ِ یا فرماید باصلاح میان مردمان و رفع کدورت از دلهای ایشان وَ مَن یَفعَل ذلِک َ و هر که بکند ازینها که مذکور شد ابتِغاءَ مَرضات ِ اللّه ِ برای طلب خوشنودی خدا فَسَوف َ نُؤتِیه ِ پس زود باشد که بدهیم او را أَجراً عَظِیماً مزدی بزرگ.

صفحه

: 206

وَ مَن یُشاقِق ِ الرَّسُول َ و هر که مخالفت کند با رسول مِن بَعدِ ما تَبَیَّن َ از پس آنکه ظاهر شد لَه ُ الهُدی مر او را راه راست بوقوف بر معجزات و ظهور دلائل واضحات وَ یَتَّبِع و پیروی کند غَیرَ سَبِیل ِ المُؤمِنِین َ غیر آن راه که مومنان برانند از اعتقاد و عمل اینکه آیت هم در شان طعمه ست که از خوف قطع ید بگریخت بجانب مکه و مرتد شد و از آنجا نیز نقب در خانه کسی میزد دیوار فرود آمد و در زیر آن بماند روز دیگر او را از میان دیوار بیرون آوردند و خواستند که بکشند بعضی از اهل مکه درخواست نمودند که اینکه از مدینه گریخته و پناه بدینجا آورده کشتن او مناسب نیست پس او را از مکه اخراج کردند با تجار قضاعه بسوی شام عزیمت نمود و در منزل کاروانیان را مشغول ساخته پاره از متاع ایشان بدزدید و بگریخت آخر الامر بگرفتند و سنگسار کردند و مدتها هر که آنجا میرسید سنگی بر وی از سنگها می انداخت تا تلّی عظیم شد و در نشیب آن بماند و قولی آنست که از جدّه در دریا نشسته بود کیسه دیناری در کشتی بدزدید و بعد از وقوف بر ان او را در دریا انداختند اینکه عذاب دنیا بود و عقاب آخرت را میگوید نُوَلِّه ِ ما تَوَلّی و گذاریم او را در انسرای بآنچه دوست میدارد درین سرا که آن کفر و ردّت ست یعنی او را در دائره کفر و مرتدان داخل کنیم وَ نُصلِه ِ جَهَنَّم َ و درآریم او را بدوزخ وَ ساءَت مَصِیراً و بد بازگشت است دوزخ إِن َّ

اللّه َ لا یَغفِرُ بدرستیکه نیامرزد خدا أَن یُشرَک َ بِه ِ آنرا که شرک آرد بخدا وَ یَغفِرُ ما دُون َ ذلِک َ و بیامرزد آنچه جز شرکست لِمَن یَشاءُ هر کرا خواهد نزول آیت در شان پیری بوده است از اعراب که بجناب نبوت مآب آمده بعرض رسانید که یا رسول اللّه پیری ام در گناه غرق شده الا آنست که تا خدا را شناخته ام برو شریک نیاورده ام و بجز او کسی را دوست نگرفته ام و معصیت از روی جرأت و بی ادبی با خدا نکرده ام و تصوّر آن نداشته ام که طرفه العینی خدا را بگریختن خود عاجز گردانم و حالا آمده ام پشیمان از گناه و توبه کننده بر درگاه خدای جل شانه حال من چگونه می بینی خدا بدین آیت مژده داد که همه گناهان را بغیر از شرک امید آمرزش هست وَ مَن یُشرِک بِاللّه ِ و هر که شرک آرد بخدا فَقَد ضَل َّ پس هرآئینه گمراه شد از حق ضَلالًا بَعِیداً گمراهی دور یعنی در نهایت ضلالت پس از حال مشرکان خبر میدهد که إِن یَدعُون َ مِن دُونِه ِ نمیپرستند بدون حق تعالی إِلّا إِناثاً مگر مادگان را بتان را ماده میگوید بواسطه تانیث اسمای ایشان چون لات و عزی و منات و همچنین هر قبیله را بتی بود که آن را انثی بنی فلان میگفتند و در تفسیر منیر آورده که بتان را بر صورت زنان ساختندی و گفته اند مراد ازین اناث ملائکه اند بزعم ایشان که میگفتند فرشتگان دختران خدااند وَ إِن یَدعُون َ و نمی پرستند إِلّا شَیطاناً مَرِیداً مگر دیو سرکش بیرون رفته از فرمانبرداری خدا یعنی ابلیس را چه او امر میکند مشرکانرا بعبادت آنها لَعَنَه ُ اللّه ُ برانده

است خدا او را دور کرده از رحمت وَ قال َ و گفت شیطان لَأَتَّخِذَن َّ مِن عِبادِک َ هرآئینه میگیرم از بندگان تو نَصِیباً مَفرُوضاً بهره مقرر کرده که آنرا بعث النار گویند و از هزار کس.

از آدمیان نهصد و نود و نه بعث النار خواهند بود چنانچه در حدیث آمده که یاران از حضرت ص سؤال کردند که یا رسول اللّه از هزار کس چند به بهشت خواهند رفت فرمود که از هزار کس نه صد و نود و نه بدوزخ خواهند رفت و یکی به بهشت اصحاب رض مضطرب و گریان شدند پس آنحضرت ص فرمود که یکی از سائر امم و باقی از یأجوج مأجوج.

صفحه : 207

وَ لَأُضِلَّنَّهُم و ایشان را گمراه می کنم از طریق حق وَ لَأُمَنِّیَنَّهُم و در آرزو می افکنم ایشان را و می آرم در چشم ایشان امانی باطله را چون طول حیات یا تاخیر توبه یا آنکه بعث و نشر نیست یا دخول بهشت یا ارتکاب ذنوب وَ لَآمُرَنَّهُم و هرآئینه میفرمایم ایشان را فَلَیُبَتِّکُن َّ آذان َ الأَنعام ِ پس می شگافند گوشهای چهارپایان و آنچه خدا حلال ساخته حرام میگردانند اشارتست بآنچه عرب حرام داشته اند از بحیره و وصیله و غیر آن چنانچه در سوره مائده بیاید ان شاء اللّه العزیز وَ لَآمُرَنَّهُم و هرآئینه میفرمایم ایشانرا فَلَیُغَیِّرُن َّ پس تغیّر میدهند خَلق َ اللّه ِ آفریده خدای را بصورت یا بصفت چون خصی کردن انسان و تیز ساختن دندان و لواطه و سحق و رقم کبود زدن بر روی و لب و دست و پای یا مراد تغیّر فطرت ست یعنی

اسلام یا استعمال جوارح یا قوی در امور باطله وَ مَن یَتَّخِذِ الشَّیطان َ وَلِیًّا و هر که فرا گیرد شیطان را دوستی مِن دُون ِ اللّه ِ بدون خدا یعنی هر چه شیطان فرماید آن کند فَقَد خَسِرَ پس بدرستیکه زیان کند خُسراناً مُبِیناً زیان روشن چه سرمایه عمر و قوت از دست بدهد و از سود بی بهره بود یا زیان کند بفوات بهشت و سود کند بحصول دوزخ یَعِدُهُم وعده میدهد ایشانرا شیطان بآنچه وفا نه کند وَ یُمَنِّیهِم و در آرزو می افکند ایشانرا به چیزیکه نیابند وَ ما یَعِدُهُم ُ الشَّیطان ُ و وعده نمیدهد ایشانرا شیطان إِلّا غُرُوراً مگر فریب و خداع یعنی اظهار نفع میکند در آنچه مشتملبر ضررست أُولئِک َ آنگروه که پرستنده بتان و تابع شیطانند مَأواهُم جَهَنَّم ُ جای ایشان دوزخ ست وَ لا یَجِدُون َ عَنها و نیابند از ان دوزخ مَحِیصاً گریزگاهی که بدانجا نقل کنند وَ الَّذِین َ آمَنُوا و آنانکه گرویده اند وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ و عملهای پسندیده کرده اند سَنُدخِلُهُم زود باشد که در آریم ایشانرا جَنّات ٍ تَجرِی ببوستانها که میرود مِن تَحتِهَا الأَنهارُ از زیر درختان آن جویها خالِدِین َ فِیها در حالتی که اینکه داخلان جاوید باشند در ان أَبَداً تاکیدست یعنی همیشه بی انقطاع وَعدَ اللّه ِ وعده کرد خدا وعده کردنی و راست کرد سخن خود را حَقًّا راست کردنی وَ مَن أَصدَق ُ و کیست راست گوتر مِن َ اللّه ِ قِیلًا از خدا در سخن خود ابو صالح روایت میکند که گروهی از مسلمانان و اهل کتاب در مجلسی با یکدیگر مجتمع شدند یهود و نصاری آغاز مفاخرت کردند که پیغامبر ما پیش از پیغامبر شما مبعوث شده و کتاب

ما قبل از کتاب شما منزل گشته و در بهشت نرود مگر یهود و نصاری مسلمانان جواب دادند که پیغمبر ما خاتم انبیاءست و کتاب ما ناسخ کتب شما پس ما به بهشت سزاوارتریم آیت آمد.

صفحه : 208

لَیس َ بِأَمانِیِّکُم آنچه وعده کرد خدا از ثواب یافته نشود بآرزوهای شما ای مسلمانان وَ لا أَمانِی ِّ أَهل ِ الکِتاب ِ و نه بآرزوهای اهل کتاب که گویند لَن یَدخُل َ الجَنَّهَ إِلّا مَن کان َ هُوداً أَو نَصاری یعنی هیچ کاری بآرزو برنیاید بلکه ریاضت باید کشید آنرا که ریاض بهشت باید بیت بآرزو و هوس برنیاید اینکه معنی بآب دیده و خون جگر تواند بود مَن یَعمَل سُوءاً هر که بعمل آرد کار بد را یُجزَ بِه ِ جزا داده شود بآن عاجلا و آجلا و اینکه حکم عام است مر همه عاملان را آورده اند که چون آیت فرود آمد صحابه رض متألم گشتند و ابو بکر رض صدیق گفت یا رسول اللّه کیف الفلاح بعد هذه الآیه بعد از نزول اینکه آیت چگونه رستگاری باشد هیچکس از کردار بد خالی نیست پس تحمل جزای آن که دارد! حضرت رسالت پناه ص فرمود که نه بیمار می شوی و نه اندوهناک میگردی و نه بلاها بتو میرسد گفت بلی یا رسول اللّه خواجه عالم فرمود که هو ذاک یعنی اینها جزای آن بدست و در تیسیر فرمود که حضرت رسالت پناه ص بعد ازین سخن فرمود که یا ابا بکر تو و اصحاب تو و مومنانرا جزای گناه در دنیا خواهند داد تا بخدای رسید و شما را هیچ گناه نباشد و دیگران را اجزاهای ایشان جمع

کنند و روز قیامت بدیشان رسانند و امام حسن بصری رح میگوید عمل سوء شرکست بدلیل آنکه حق تعالی میفرماید مَن یَعمَل سُوءاً یُجزَ بِه ِ وَ لا یَجِد لَه ُ و نمی یابد عامل سوء برای نفس خود مِن دُون ِ اللّه ِ جز خدا وَلِیًّا دوست داری که مدد بدو رساند وَ لا نَصِیراً و نه یاری که از عذابش برهاند وَ مَن یَعمَل مِن َ الصّالِحات ِ و هر که بجای آرد بعضی از اعمال صالحه چه هیچکس را قوّت ارتکاب تمام آن نیست مِن ذَکَرٍ أَو أُنثی از مرد و زن وَ هُوَ مُؤمِن ٌ در حالتی که او مومن باشد که هیچ عمل بی ایمان اعتبار ندارد فَأُولئِک َ پس آنگروه عمل کنندگان یَدخُلُون َ الجَنَّهَ درآورده شوند به بهشت و حفص بصیغه معلوم خواند یعنی درآیند به جنّت وَ لا یُظلَمُون َ و ستم رسیده نشوند در ثواب عمل خود نَقِیراً بمقدار نقیری که بر پشت دانه خرما میباشد یعنی هیچ از ثواب ایشان کم نشود وَ مَن أَحسَن ُ دِیناً و کیست نیکوتر از جهت دین مِمَّن أَسلَم َ از انکه خالص گردانید وَجهَه ُ نفس خود را لِلّه ِ برای خدای یا بذل کرد روی خود را در سجود حق تعالی وَ هُوَ مُحسِن ٌ و حال آنکه او آینده است به نیکوئیها و ترک کننده بدیها وَ اتَّبَع َ مِلَّهَ إِبراهِیم َ حَنِیفاً و پیروی کرد دین ابراهیم را در حالتی که ابراهیم باین پیروی وی مائل است از همه دین ها بدین اسلام وَ اتَّخَذَ اللّه ُ و گرفت خدا إِبراهِیم َ خَلِیلًا ابراهیم را دوست یعنی او را برگزید و اختصاص داد بکرامتی که مشابه است بکرامت دوست با دوست آورده اند که در عهد ابراهیم صلوات

اللّه علی نبینا و علیه قحطی پدید آمد و چون مردم همواره از موائد خلیلی بهره فوائد یافته بودند درین سال بجهت جوع بیشتر رجوع نمودند آنچه ابراهیم داشت بر ایشان ایثار کرد و همین که انبار تهی شده چند قطار شتر بمصر فرستاد نزدیک دوستی که معتمد علیه بود تا قدری طعام از مصر بشام فرستد چون پیغام خلیل ع بدوست مصری رسید گفت در ولایت ما نیز اثر قحط و غلا ظاهر شده اگر فی الواقع ابراهیم اینکه طعام را از برای خود طلبیدی بهر نوع که بودی چاره میتوانست اما شنیده ام که بسی فاقه زدگان بدو التجا کرده اند و او بکرم غریزی و سماحت جبلی میخواهد که اینکه طعام بر ایشان صرف نماید القصه گندم بملازمان ابراهیم نداد و ببها نیز نیافتند بضرورت بازگشتند و ایشانرا شرم آمد که شتران را خالی بشهر آرند چه بسی گدایان و بینوایان چشم بدان داشتند که شتران خلیل از مصر با طعام فراوان خواهند رسید شتربانان در حوالی شهر جوالها را پر از ریگ نرم کرده بخانه آوردند و ذکری که گذشت بتمام عرض کردند ابراهیم ازین حال تنگدل شده رو به مسجد نهاد و در انحال ساره زوجه ابراهیم در خواب بود چون بیدار شد جوالها پر دید و خوشدل شده هر یکی را بگشاد آردی بغایت سفید و پاکیزگی بیرون آمد پاره از ان خمیر کرده و نان پخته بعیال و اطفال درویشان داد چون ابراهیم از مسجد بازآمد و بوی نان بمشام او رسید

پرسید که اینکه از کجاست گفت از نزدیک دوست مصری تو ابراهیم گفت که اینکه از نزدیک دوست من اللّه

است خدا بدین جهت ویرا دوست گرفت بزرگان گفته اند شرط خلّت استیلام بنده است در عموم احوال بحضرت ذو الجلال و اینکه مقام ابراهیمی بود لا جرم بخلیل موسوم شد و شرط محبت فنای حبیب ست در محبوب و بقای او بدو و اینکه مقام محمدی ست ص لا جرم به حبیب مسمی گشت و ازینجاست که ذکر خلت بظاهر فرمود که وَ اتَّخَذَ اللّه ُ إِبراهِیم َ خَلِیلًا و ذکر محبت بکتابت باز نمود که فَاتَّبِعُونِی یُحبِبکُم ُ اللّه ُ و درین معنی گفته اند بیت

عجب آن نیست که محبوب جهانی تو بلطف عجب آنست که محبان تو محبوبانند

خلیل سالک بود و حبیب مجذوب سلوک نشانه هستی و تفرقه است و جذبه علامت نیستی و جمع است از سلوک خلیل بدین عبارت خبر دادند که انی ذاهب الی ربی از جذبه حبیب بدین اشارت تنبیه کردند که أَسری بِعَبدِه ِ لَیلًا لا جرم آنجا که نظرگاه خلیل بود که نری ابراهیم ملکوت السماوات و الارض قدمگاه حبیب گردانید که دَنا فَتَدَلّی بیت

خلیل از خیل تا شان سپاهش نه مسیح از چاوشان بارگاهش.

صفحه : 209

وَ لِلّه ِ ما فِی السَّماوات ِ و مر خداراست آنچه در آسمانها بود وَ ما فِی الأَرض ِ و آنچه در زمینها باشد پس هرکرا خواهد از آسمانها و زمین بدوستی برگزیند وَ کان َ اللّه ُ و هست خدا بِکُل ِّ شَی ءٍ مُحِیطاً بهمه چیزها احاطه کننده از روی علم و قدرت وَ یَستَفتُونَک َ و طلب فتوی میکنند از تو فِی النِّساءِ در باب میراث زنان یعنی دختران ام کجه چنانچه گذشت و اعتراض عیینه بن حصین که دختر و خواهر را نصف مال میدهی و او گفت ما نمیدهیم مگر

کسی را که کارزار کند و غنیمت بدست آرد قُل ِ اللّه ُ یُفتِیکُم بگو ای محمّد که خدا فتوی میدهد یعنی بیان می کند حکم خود را فِیهِن َّ در باب ایشان وَ ما یُتلی عَلَیکُم و دیگر فتوی میدهد یعنی بیان میکند بر شما آنچه خوانده میشود بر شما فِی الکِتاب ِ در قرآن فِی یَتامَی النِّساءِ در شان یتیمان که زنان اند اللّاتِی آن زنانی که لا تُؤتُونَهُن َّ نه میدهید ایشانرا ما کُتِب َ لَهُن َّ آنچه فرض کرده شده است برای ایشان از میراث وَ تَرغَبُون َ و رغبت میکنید أَن تَنکِحُوهُن َّ آنکه بخواهید ایشان را اگر جمیله باشند و مالهای ایشانرا بخورید وَ المُستَضعَفِین َ و دیگر فتوی میدهد قرآن در باب ضعیفان و بیچارگان مِن َ الوِلدان ِ از فرزندان خرد که ایشانرا میراث نمیدهید وَ أَن تَقُومُوا و دیگر حکم میکند قرآن بآنکه قیام نمائید لِلیَتامی برای مهم یتیمان در مهر و میراث ایشان بِالقِسطِ بعدل و راستی وَ ما تَفعَلُوا مِن خَیرٍ و آنچه میکنید از نیکوئی در باب یتیمان و کودکان و غیر ایشان فَإِن َّ اللّه َ کان َ بدرستیکه خدا هست بِه ِ عَلِیماً بآن دانا و بر آن جزا خواهد داد و در اسباب نزول آورده که مردی بزن خود بهانه جوئی بود تا طلاق دهد وزن بسبب تعلق دل با فرزندان بفراق او رضا نمیداد و میگفت مرا طلاق مده و هر کجا میخواهی رو که من ترا بحل کردم و گویند دختر محمّد بن مسلم با شوهر خود رافع بن خدیج که میخواست که او را طلاق دهد همین می گفت که مرا رها مکن و من نوبت خود بدیگر زن تو بخشیدم حق تعالی آیت فرستاد وَ إِن ِ

امرَأَهٌ خافَت و اگر زنی بداند و دریابد مِن بَعلِها از شوهر خود نُشُوزاً سر باز زدنی از صحبت أَو إِعراضاً یا روی گردانیدنی از مجالست و مکالمت او فَلا جُناح َ عَلَیهِما پس هیچ گناهی نیست بر ایشان أَن یُصلِحا بَینَهُما در آنکه بصلاح آرند میان یکدیگر صُلحاً بصلح یعنی آشتی کنند بآن که زن مقداری از مهر خود به بخشد یا نوبت خود بزن دیگر گذارد و مرد نیز حقوق خدمت قدیمی نگاهدارد و او را از خود جدا نه کند وَ الصُّلح ُ خَیرٌ و آشتی بهترست از خصومت و مفارقت ارباب سیر برانند که حضرت پیغامبر صلی اللّه علیه و سلّم سوده بنت زمعه رض را طلاق داد و او بر سر راه آنحضرت به نشست تا وقتی که سید عالم ص برسید سوده بزبان تضرّع گفت یا رسول اللّه رجعت بنمای بمن بخدا سوگند که دوستی مرد در دل من هیچ نمانده لیکن میخواهم که فردا روز قیامت در زمره زنان تو محشور شوم و نوبت خود را بعایشه رض می بخشم حضرت بوی مراجعت فرمود و روز نوبت او در خانه عایشه رض می بود اینکه آیت در قصّه وی نازل شد وَ أُحضِرَت ِ الأَنفُس ُ الشُّح َّ و فرود آورده شده اند نفسها را به بخل یعنی مجبولند نفسها به بخلی و از نیست که هر یک از زوجین در مسامحت و مروت بخل می ورزند.

صفحه : 210

وَ إِن تُحسِنُوا و اگر نیکوئی ورزید در زندگانی وَ تَتَّقُوا و به پرهیزید از نشوز و اعراض فَإِن َّ اللّه َ کان َ پس بدرستیکه خدا هست بِما تَعمَلُون َ خَبِیراً بآنچه میکنید از احسان و خصومت دانا

وَ لَن تَستَطِیعُوا و نمی توانید ای کسانیکه زیاده از یک زن دارید أَن تَعدِلُوا آنکه عدل ورزید و راستی نگاهدارید بَین َ النِّساءِ میان زنان برای آنکه عدل آنست که البته میل واقع نشود و آن متعذرست و لهذا حضرت رسالت پناه ص با آنکه در قسم میان ازواج طاهرات ملاحظه عدل میفرمود میگفت خدایا اینکه قسمت در ان چیزیست که من مالک آنم از صحبت و نفقه مرا مواخذه مکن در آنچه تو مالک آنی و من نیستم یعنی در دوستی با بعضی چنانچه عایشه رض را از همه ازواج دوست تر میداشتی وَ لَو حَرَصتُم و اگر حریص باشید بر ارتکاب عدل و قادر نباشید بر آن فَلا تَمِیلُوا کُل َّ المَیل ِ پس میل

مکنید تمام میل بآنکه مرغوبه است در قسم و نفقه یعنی میل قلب را با میل فعل یکجا جمع مکنید که اگر چنین باشد فَتَذَرُوها پس میگذارید آن دیگری را کَالمُعَلَّقَهِ مانند کسیکه محبوس باشد یعنی چنین زن نه مطلقه باشد و نه شوهردار وَ إِن تُصلِحُوا و اگر بصلاح آرید آنچه تباه ساخته اید از امور زنان در زمان گذشته وَ تَتَّقُوا و به پرهیزید از مثل اینکه عملها در زمان آینده فَإِن َّ اللّه َ کان َ پس بدرستیکه خدا هست غَفُوراً آمرزنده گناهان ماضی رَحِیماً مهربان بر توفیق طاعت در زمان مستقبل وَ إِن یَتَفَرَّقا و اگر جدا شوند هر یک از ایشان از صاحب او بطلاق یُغن ِ اللّه ُ کُلًّا بی نیاز گرداند خدا هر یکی را مِن سَعَتِه ِ از جود فراوان و قدرت بر کمال خود یعنی تسلّی دهد هر یک را یا بدلی پدید آرد وَ کان َ اللّه ُ واسِعاً و هست خدا

فراخ بخشایش بر بندگان خود حَکِیماً محکم کار در افعال و احکام وَ لِلّه ِ ما فِی السَّماوات ِ و مر خداراست آنچه در آسمانهاست از جواهر علوی وَ ما فِی الأَرض ِ و آنچه در زمینهاست از کوائن سفلی وَ لَقَد وَصَّینَا و هرآئینه وصیت کرده ایم و فرموده ایم الَّذِین َ أُوتُوا الکِتاب َ آنان را که داده اند کتاب مِن قَبلِکُم پیش از شما یعنی یهود و نصاری و آنها را نیز که قبل از ایشان بوده اند وَ إِیّاکُم و شما را نیز وصیّت میکنیم یعنی میفرمایم أَن ِ اتَّقُوا اللّه َ بآنکه بپرهیزید از شرک بخدا وَ إِن تَکفُرُوا و اگر کافر شوید فَإِن َّ لِلّه ِ ما فِی السَّماوات ِ پس بدرستیکه مر خدایراست آنچه در آسمانهاست وَ ما فِی الأَرض ِ و آنچه در زمینهاست همه مخلوق و مملوک اویند پس بکفر و معصیّت شما متضرر نمیگردد چنانچه بطاعت و ایمان شما منتفع نمی شود وَ کان َ اللّه ُ غَنِیًّا و هست خدا بی نیاز از همه خلق خود اگر او را فرمان برند و اگر نه برند حَمِیداً ستوده در ذات خود اگر حمد گویند و اگر نه گویند.

صفحه : 211

وَ لِلّه ِ و مر خداراست ما فِی السَّماوات ِ آنچه در آسمانها باشد از ملائکه و ستاره و غیر آن وَ ما فِی الأَرض ِ و آنچه در زمینها بود از ارکان موالید و جز آن وَ کَفی بِاللّه ِ و بسنده است خدا وَکِیلًا کافی مهمات بندگان إِن یَشَأ یُذهِبکُم اگر خواهد ببرد خدا شما را و فانی گرداند أَیُّهَا النّاس ُ ای مردمان وَ یَأت ِ بِآخَرِین َ و بیارد یعنی ایجاد کند دیگران را که فرمانبردارتر باشند چون اینکه آیت نازل شد حضرت رسالت پناه ص دست مبارک بر پشت

سلمان زد و گفت آنها قوم این اند یعنی پارسایانند وَ کان َ اللّه ُ و هست خدا عَلی ذلِک َ قَدِیراً بر ایجاد و اعدام توانا مَن کان َ یُرِیدُ هر که باشد که خواهد بعمل خود ثَواب َ الدُّنیا پاداش اینکه سرا همچون مجاهد مثلا که ارتکاب جهاد برای غنیمت کند فَعِندَ اللّه ِ پس نزدیک خدا است ثَواب َ الدُّنیا پاداش دنیا و آن خسیس ست وَ الآخِرَهِ و پاداش آخرت و آن شریفست پس چرا کسی طالب خسیس ترین چیزی شود و از شریف ترین چیزی بازماند و اگر با شرف مائل گردد اخس تابع خواهد بود چه اگر مجاهد فی المثل برای خدا جهاد کند او را در آخرت چندان نعمت ست که غنیمت دنیا در جنب آن چیزی بغایت محقر باشد و غنیمت دنیا نیز بوی میرسد پس توجه باصل باید کرد که فرع خود در پی آنست وَ کان َ اللّه ُ سَمِیعاً و هست خدا شنونده همه قولها بَصِیراً بیننده همه فعل ها یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه مومنان کُونُوا قَوّامِین َ باشید استادگان بِالقِسطِ بعدل یعنی جهادکنندگان در اقامت مراسم عدالت شُهَداءَ لِلّه ِ و باشید گواهان برای خدا یعنی ادای شهادت کنید براستی وَ لَو عَلی و اگرچه بر أَنفُسِکُم نفس شما باشد و گواهی بر نفس خود آنست که اقرار کند بحقی که در ذمه اوست و در تیسیر از ابو العالیه نقل می کند که مردی از انصار گفت یا رسول اللّه ص کسی را بر پدر من حقی است و من بر ان گواهم و مرا باز نه میدارد از ادای شهادت الا درویشی و افلاس پدر من اینکه آیت نازل شد که گواهی باز نه مگیرید و اگرچه

هم بر نفس های شما باشد أَوِ الوالِدَین ِ یا پدر و مادر وَ الأَقرَبِین َ و خویشاوندان نزدیک تر إِن یَکُن و اگر باشد مشهود علیه غَنِیًّا توانگر أَو فَقِیراً یا درویش یعنی غنی را برای غنا احترام مکنید و بر فقیر بجهت افلاس او ترحم منمائید فَاللّه ُ أَولی بِهِما پس خدا سزاوارترست بتوانگر و درویش و اگر دانستی که شهادت بر ایشان یا برای ایشان مصلحت نیست بدان حکم نه فرمودی فَلا تَتَّبِعُوا الهَوی پس شما متابعت هوای نفس مکنید أَن تَعدِلُوا برای آنکه میل کنید از حق وَ إِن تَلوُوا و اگر به پیچانید زبانهای خود را از گواهی راست أَو تُعرِضُوا یا اعراض کنید از ادای آن و بپوشید فَإِن َّ اللّه َ کان َ پس بدرستیکه خدا هست بِما تَعمَلُون َ بدانچه شما میکنید از عدل و میل خَبِیراً دانا و شما را بدان مکافات خواهد کرد.

صفحه : 212

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای کسانیکه ایمان آورده اید خطاب با مسلمانان است یا منافقان یا مؤمنان اهل کتاب که میگفتند یا رسول اللّه ایمان داریم بتو و بقرآن و موسی ع و عزیر ع و زبور و توریت و دیگر بهیچ کتاب و پیغمبر ایمان نداریم و گویند خطاب با کافران است نیز میشاید که مسلمانان را میگوید ای کسانیکه ایمان آورده اید بدل و زبان آمَنُوا ثابت باشید بر ایمان خود و منافقان را میفرماید که ایمان آورده اید بزبان ایمان آرید بدل و مؤمنان اهل کتاب را میگوید ایمان آورده اید ببعضی از کتب و رسل ایمان آرید بتمامی آنها و کافرانرا میگوید که ایمان آورده اید بلات

و عزی ایمان آرید بِاللّه ِ بخدا وَ رَسُولِه ِ و بفرستاده او که محمدست ص وَ الکِتاب ِ الَّذِی نَزَّل َ و بآن کتابی که خدا فرستاده عَلی رَسُولِه ِ بر پیغمبر خود یعنی قرآن وَ الکِتاب ِ الَّذِی أَنزَل َ و آن کتابها نیز که فرستاد مِن قَبل ُ پیش از قرآن محققان می گویند ای آن کسانیکه ایمان آورده اید از حیثیّت برهان ایمان آرید بر سبیل کشف و عیان یا ایمان آورده اید از روی تصدیق ایمان آرید بطریق تحقیق و از حضرت ولایت مآب خواجه بهاء الدین نقشبند قدس سره منقول ست که فرمودند یا ایها الّذین آمنوا اشارت ست بآنکه در هر طرفه العین نفی اینکه وجود بشری میباید کرد و اثبات واجب الوجود جل ذکره میباید نمود وجودک ذنب لا یقاس به ذنب از حضرت سید الطائفه جنید قدس سره منقول ست که فرموده اند در معنی یا أَیُّهَا الَّذِین َ که پنجاه سال ست که در ایمان آوردنم و در ایمان تازه کردنم و هنوز در آنم مثنوی

دمی بی حق زدن محض گناه است بخود مشغول گشتن کفر راه است

ترا هر دم کشد پندار هستی سوی ظلمت سرای خودپرستی

خودی کفر است نفی خویش کن زود که جز حق در حقیقت نیست موجود

وَ مَن یَکفُر بِاللّه ِ و هر که کافر شود بخدای وَ مَلائِکَتِه ِ و بفرشتگان او وَ کُتُبِه ِ و بکتابهای او وَ رُسُلِه ِ و بفرستادگان او وَ الیَوم ِ الآخِرِ و بروز رستخیز فَقَد ضَل َّ پس بدرستیکه گمراه شد ضَلالًا بَعِیداً گمراه شدنی در غایت دوری از مقصد و در نهایت بعد از مقصود إِن َّ الَّذِین َ آمَنُوا بدرستیکه آنانکه ایمان آورده اند بموسی یعنی یهود ثُم َّ کَفَرُوا پس کافر شدند به پرستیدن گوساله

ثُم َّ آمَنُوا پس باز ایمان آوردند و توبه کردند ثُم َّ کَفَرُوا پس کافر شدند بعیسی علیه السّلام و قصد قتل او کردند ثُم َّ ازدادُوا کُفراً پس بفزودند و زیاده کردند کفر را بانکار محمّد ص و حسد برد لَم یَکُن ِ اللّه ُ لِیَغفِرَ لَهُم نیست آنکه خدا بیامرزد ایشان را چه اعتبار هر کار بخاتمه آن است خدا دانسته که خواتم امور ایشان بکفر و طغیان است وَ لا لِیَهدِیَهُم سَبِیلًا و نیست که راه نماید ایشانرا راهی که بحق باشد.

صفحه : 213

بَشِّرِ المُنافِقِین َ بشارت ده منافقان را بر سبیل تحکّم ست یا خیر کن بجای بشارت بِأَن َّ لَهُم بآنکه مر ایشان راست عَذاباً أَلِیماً عذاب دردناک الَّذِین َ و منافقان آنانند که یَتَّخِذُون َ الکافِرِین َ میگیرند کافران را أَولِیاءَ مِن دُون ِ المُؤمِنِین َ دوستان بدون مومنان أَ یَبتَغُون َ آیا می طلبند عِندَهُم ُ العِزَّهَ نزدیک کافران از دوستی ایشان ارجمندی و قوت فَإِن َّ العِزَّهَ پس بدرستیکه عزت لِلّه ِ جَمِیعاً مر خدائراست همه و هرکرا عزّتی رسد ازو رسد و او دوستان خود را منشور عزّت داده که وَ لِلّه ِ العِزَّهُ وَ لِرَسُولِه ِ وَ لِلمُؤمِنِین َ فی به وَ قَد نَزَّل َ عَلَیکُم و بدرستیکه خدا فرستاد بر شما ای مومنان فی به فِی الکِتاب ِ در قرآن حق سبحانه در مکه آیتی فرستاد که با خوض کنندگان و مستهزیان قرآن نشست و برخواست نکنند و اینکه آیت آن ست که وَ إِذا رَأَیت َ الَّذِین َ یَخُوضُون َ الآیه اینجا در مدینه تذکیر آن مینماید و میگوید که خدا در قرآن فرستاده بود که فی به أَن إِذا سَمِعتُم بدرستیکه چون بشنوید فی به آیات ِ اللّه ِ آیتهای خدا را از قرآن که فی به یُکفَرُ بِها کفر آورده شود بدان

فی به وَ یُستَهزَأُ بِها و استهزا کرده شود بآن فی به فَلا تَقعُدُوا مَعَهُم پس منشینید با کافران و مستهزیان فی به حَتّی یَخُوضُوا تا وقتی که خوض کنند و شروع نمایند فی به فِی حَدِیث ٍ غَیرِه ِ در سخن غیر استهزاء فی به إِنَّکُم إِذاً بدرستیکه باشید آنهنگام که نشست و برخواست کنید با ایشان فی به مِثلُهُم مانند ایشان در گناه زیرا که قادرید بر اعراض از ایشان و انکار بر ایشان و با وجود اینکه راضی اید بصحبت ایشان فی به إِن َّ اللّه َ جامِع ُ المُنافِقِین َ بدرستیکه خدا جمع کننده منافقان ست فی به وَ الکافِرِین َ و ناگرویدگان فی به فِی جَهَنَّم َ جَمِیعاً در دوزخ همه ایشانرا الَّذِین َ یَتَرَبَّصُون َ بِکُم آنان که انتظاری می برند بشما وقوع نکبتی را فَإِن کان َ لَکُم پس اگر واقع شود شما را فَتح ٌ مِن َ اللّه ِ فتحی و نصرتی از نزدیک خدا قالُوا گفتند منافقان مر شما را أَ لَم نَکُن مَعَکُم آیا نه بودیم با شما و مددگاری نکردیم پس سهم ما از غنیمت بدهید.

صفحه : 214

وَ إِن کان َ و اگر بود لِلکافِرِین َ نَصِیب ٌ مر کافران را بهره از حرب یعنی غلبه کردن بر مومنان قالُوا گفتند مر کافران را أَ لَم نَستَحوِذ عَلَیکُم آیا نه غالب و مستولی بودیم بر شما و میتوانستیم که شما را بکشیم اما دست بازکشیدیم وَ نَمنَعکُم مِن َ المُؤمِنِین َ و بازداشتیم شما را یعنی ممنوع ساختیم از مومنان بآنکه سستی کردیم در مددگاری ایشان و سخنان گفتیم که شکسته دل شدند تا شما غالب شدید پس ما را در غنایم خود شریک سازید فَاللّه ُ یَحکُم ُ بَینَکُم پس خدا حکم میکند ای مومنان میان شما و منافقان یَوم َ القِیامَهِ

روز رستخیز که غیر ازو کسی را دعوی حکومت نباشد وَ لَن یَجعَل َ اللّه ُ و هرگز نه گرداند خدای و ندهد لِلکافِرِین َ مر کافرانرا عَلَی المُؤمِنِین َ بر مومنان در روز قیامت سَبِیلًا حجتیکه بدان ایشان را ملزم سازند یا در دنیا نه دهد ایشانرا بر مؤمنان دستی

إِن َّ المُنافِقِین َ بدرستیکه منافقان یُخادِعُون َ اللّه َ مکر میکنند با دوستان خدا در اظهار اسلام و اخفای کفر وَ هُوَ خادِعُهُم و خدا جزادهنده است ایشانرا بر مکر و فریب ایشان و آنچنان ست که روز قیامت ایشانرا نیز نوری دهند چنانچه مومنان را داده اند چون قدم بر صراط نهند نور مؤمنان باقیماند و بنور خود از صراط بگذرند و نور منافقان منطفی گردد تا در ظلمت مانده بلغزند و در دوزخ افتند وَ إِذا قامُوا و چون برخیزند منافقان إِلَی الصَّلاهِ بسوی نماز قامُوا کُسالی برخیزند کاهلان و گران جانان چون کسیکه از کاری کراهت دارد اگر کسی از اصحاب پیغمبر ایشان را دید نماز میگذارند و اگر نه ترک میکنند یُراؤُن َ النّاس َ می نمایند خود را بمردمان و ریا میکنند تا پندارند که ایشان مومنانند وَ لا یَذکُرُون َ اللّه َ و یاد نمی کنند خدا را إِلّا قَلِیلًا مگر اندکی و آن نیز در حضور مردم نه در خلوت یا ذکر بزبان دارند و بس و آن نسبت با ذکر دل اندک ست و در قوت القلوب آورده که ذکر ایشان را اندک باعتبار آن گفت که غیر خالص ست بلکه آمیخته ساخته اند بطمع دنیا و دنیا و هر چه دروست بغایت اندک و مختصرست و ذکر خدا از همه بزرگترست و لذکر اللّه اکبر و منافقان زیان میکنند مُذَبذَبِین َ در حالتی

که متحیر و متردداند بَین َ ذلِک َ میان کفر و ایمان لا إِلی هؤُلاءِ نه با گروه مومنان اند تا ایشان را باشد هر چه آنان را هست وَ لا إِلی هؤُلاءِ و نه با کافرانند که تا بر ایشان باشد هر چه بر آنهاست وَ مَن یُضلِل ِ اللّه ُ و هر کرا که خدا گمراه سازد فَلَن تَجِدَ لَه ُ سَبِیلًا پس تو نیابی مر او را راهی بحق و صواب.

صفحه : 215

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه مومنان لا تَتَّخِذُوا الکافِرِین َ مگیرید کافران را أَولِیاءَ مِن دُون ِ المُؤمِنِین َ دوستان بدون و مؤمنان که اینکه عمل منافقانست که با دشمنان خدا دوستی میکنند أَ تُرِیدُون َ آیا میخواهید أَن تَجعَلُوا لِلّه ِ آنکه بدهید خدا را عَلَیکُم بر عذاب خود سُلطاناً مُبِیناً حجتی روشن و آن موالات کافرانست که موجب عقوبت و خذلان ست إِن َّ المُنافِقِین َ بدرستیکه منافقان فِی الدَّرک ِ الأَسفَل ِ مِن َ النّارِ در طبقه زیرترین اند از دوزخ پس عذاب ایشان از کفار بیشتر باشد بجهت آنکه ایشان بدل کافرانند و کفر را با خداع و مکر و استهزاء با مسلمانان جمع کرده اند در کشف الاسرار آورده که چون منافقان را بدوزخ حکم شود و بدرکه اوّل درآرند مالک گوید یا نار جهنّم خذیهم آتش گوید حکم ما بر زبان ست و زبان ایشان بکلمه جاری بوده و هر چند به مجاز گفته اند ما در سوختن ایشان دخل نمی کنم بهمین منوال در هر درکه که آرند آتش از احراق ایشان ابا کند تا بدرکه هفتم رسند آتش آن درکه گوید حکم ما بر دل ست نه بر زبان بیارید تا از دل چه نشان دارید چون در دل ایشان جز

نشانه شرک نباشد آتش در دل ایشان پیچد و ابد الآباد در عذاب بمانند وَ لَن تَجِدَ لَهُم و تو نیابی مر ایشانرا نَصِیراً یاریکه حمایت نموده از ان درکه ایشانرا بیرون آرد و همه منافقان درین عذاب خواهند بود إِلَّا الَّذِین َ تابُوا مگر آنانکه توبه کنند از نفاق وَ أَصلَحُوا و باصلاح آرند آنچه فاسد شده است از احوال ایشان وَ اعتَصَمُوا بِاللّه ِ و چنگ در زنند بدین خدا و سنت پیغمبر ص وَ أَخلَصُوا دِینَهُم لِلّه ِ و خالص و پاکیزه گردانند دین خود را برای خدا یعنی طاعت نکنند مگر برای رضای حق فَأُولئِک َ پس آن گروه که به توبه و اصلاح و اعتصام و اخلاص موصوف اند مَع َ المُؤمِنِین َ با مومنان باشند و از شمار ایشان در هر دو سرای وَ سَوف َ یُؤت ِ اللّه ُ المُؤمِنِین َ و زود باشد که بدهد خدا مومنان را أَجراً عَظِیماً مزدی بزرگ و اینان با ایشان شریک باشند ما یَفعَل ُ اللّه ُ بِعَذابِکُم چه میکند خدا بعذاب شما یعنی چرا عذاب کند شما را إِن شَکَرتُم اگر شکر گوئید مر او را بفرمانبرداری وَ آمَنتُم و تصدیق کنید بوحدانیت او از روی تحقیق یا ایمان آرید بآنکه نجات شما بفضل اوست نه بشکر شما وَ کان َ اللّه ُ شاکِراً و هست خدا ثواب دهنده شاکران عَلِیماً دانا بحقوق شکر و ایمان.

صفحه : 216

لا یُحِب ُّ اللّه ُ الجَهرَ دوست نمیدارد خدا آشکاراکردن بِالسُّوءِ مِن َ القَول ِ سخن بد إِلّا مَن ظُلِم َ مگر آشکارا کردن کسیکه برو ستم کرده اند چه او را رواست که نکوهش ظالم کند یا ازو تظلم نماید و گفته اند که مردی از قومی ضیافت خواست و

او را طعام ندادند آنکس زبان شکایت گشوده هر جا که میرسید از بی مروتی آن قوم حکایت میکرد صحابه رض او را بدان شکایت عتاب کردند اینکه آیت در عذر او نازل شد که مظلوم را شکایت آن ظلم جائز است وَ کان َ اللّه ُ سَمِیعاً و هست خدا شنوا مر سخن مظلوم را عَلِیماً دانا به ستمکاری ظالم إِن تُبدُوا خَیراً اگر آشکارا کنید نیکوئی و طاعت را أَو تُخفُوه ُ یا پنهانی بجای آرید او را أَو تَعفُوا عَن سُوءٍ یا عفو کنید از بدی که شما را بدان مواخذه رسد فَإِن َّ اللّه َ کان َ پس بدرستی که خدا هست عَفُوًّا عفوکننده از عاصیان با وجود کمال قدرت بر انتقام ایشان قَدِیراً توانا بر عذاب ظالمان و ثواب عفوکنندگان درین آیت تحریض مظلومان است بر عفو تا متخلق شوند باخلاق ربانی و یا آنکه رخصت تظلم دارند و از سر آن درگذرند إِن َّ الَّذِین َ یَکفُرُون َ بِاللّه ِ بتحقیق و یقین آنها که کافر می شوند بخدا وَ رُسُلِه ِ و به پیغمبران او وَ یُرِیدُون َ أَن یُفَرِّقُوا و میخواهند آنکه جدائی افگنند بَین َ اللّه ِ وَ رُسُلِه ِ میان خدا و رسولان او بآنکه ایمان آرند بخدا و کافر شوند به پیغمبران وَ یَقُولُون َ نُؤمِن ُ بِبَعض ٍ و گویند که ایمان می آریم به بعضی از پیغمبران وَ نَکفُرُ بِبَعض ٍ و کافر می شویم ببعض دیگر مراد یهوداند که می گفتند ایمان داریم بموسی ع و عزیر ع و کافریم بعیسی ع و محمّد ص وَ یُرِیدُون َ أَن یَتَّخِذُوا و میخواهند آنکه فرا گیرند بَین َ ذلِک َ سَبِیلًا میان ایمان و کفر راهی و حال آنکه ایمان بخدا تمام نمی شود

مگر بتصدیق رسل وی أُولئِک َ آن گروه که میان کفر و ایمان طریقی می طلبند هُم ُ الکافِرُون َ ایشان کافرانند حَقًّا بکفری محقق شده یعنی کاملانند در کفر خود و ایشان را مومن نتوان گفت بوجهی زیرا که آن ایمان که ایشان راهست معتبر و معتد به نیست وَ أَعتَدنا لِلکافِرِین َ و آماده کردیم برای کافران عَذاباً مُهِیناً عذابی خوارکننده.

صفحه : 217

وَ الَّذِین َ آمَنُوا و آن کسانیکه ایمان آورده اند بِاللّه ِ بخدا وَ رُسُلِه ِ و بفرستادگان او وَ لَم یُفَرِّقُوا و جدا نکردند بَین َ أَحَدٍ مِنهُم میان یکی از ایشان در ایمان بلکه بهمه گرویدند أُولئِک َ آن گروه مومنان حقیقی اند سَوف َ یُؤتِیهِم زود باشد که بدهیم ما و حفص بصیغه غائبه یعنی خدا بدهد أُجُورَهُم مزدی ایشان را که وعده داده است وَ کان َ اللّه ُ غَفُوراً و هست خدا آمرزنده سیئات ایشان رَحِیماً مهربان به تضعیف حسنات ایشان در اکثر تفاسیر آورده اند که احبار یهود چون کعب بن اشرف و فخاص بن عازورا و امثال ایشان بجناب رسالت مآب ص آمده گفتند اگر راست میگوئی که پیغمبری کتابی بیکبار بیار نوشته بخط سماوی چنانچه توریت موسی ع آورده آیت آمد که یَسئَلُک َ أَهل ُ الکِتاب ِ سؤال میکنند از تو اهل کتاب یعنی درمیخواهند أَن تُنَزِّل َ عَلَیهِم آنکه فرود آری بدیشان کِتاباً مِن َ السَّماءِ کتابی از آسمان بیکبار چون توریت یا کتابی نوشته بخط سماوی چون الواح موسی علیه السّلام یا کتابی که ما معاینه ببینیم که فرود آید یا بنام هر یک از ما کتابی بیار که نوشته باشد که تو رسول خدائی و چون اینکه درخواست از روی تعنت بود سمت

اجابت نیافت و حق سبحانه تسلیه میفرماید آنحضرت علیه السلام را که ازین سؤال ایشان ملول مشو فَقَد سَأَلُوا مُوسی پس بدرستی که ایشان یعنی بنی اسرائیل که اینکه گروه از ایشان اند درخواسته اند از موسی علیه السّلام أَکبَرَ مِن ذلِک َ بزرگتر ازین درخواستی در ان وقت که کلام حق تعالی شنیدند فَقالُوا أَرِنَا اللّه َ جَهرَهً پس گفتند بما بنمای خدای تعالی بعیان فَأَخَذَتهُم ُ الصّاعِقَهُ پس فراگرفت ایشان را صاعقه یعنی آتش از آسمان آمد و بسوخت ایشان را بِظُلمِهِم بسبب ظلم ایشان یعنی سؤال محال که طلب رویت است در دنیا ثُم َّ اتَّخَذُوا العِجل َ پس فراگرفتند گوساله را بخدائی مِن بَعدِ ما جاءَتهُم ُ البَیِّنات ُ از پس آنکه آمده بود بدیشان معجزهای موسی علیه السّلام فَعَفَونا عَن ذلِک َ پس عفو کردیم از ایشان اینکه گناه را بسبب آنکه توبه کردند وَ آتَینا مُوسی و بدادیم ما موسی را سُلطاناً مُبِیناً تسلطی ظاهر بر ایشان که فرمود به کشید گوساله پرستان را و ایشان فرمانبرداری نمودند وَ رَفَعنا فَوقَهُم ُ الطُّورَ و برداشتیم بر زبر ایشان طور را بِمِیثاقِهِم بسبب آنکه پیمان قبول کنند و ایشان آن پیمان را بعد از قبول بشکستند وَ قُلنا لَهُم ُ ادخُلُوا الباب َ و گفتیم ایشانرا بزبان یوشع ع که درآیید بدروازه شهر اریحا سُجَّداً در حالتی که سجده کنندگان باشید و ایشان ازین حکم ابا کردند وَ قُلنا لَهُم ُ و گفتیم ایشانرا بزبان داود علیه السّلام لا تَعدُوا ستم مکنید و از حد در مگذرید فِی السَّبت ِ در روز شنبه یعنی کسب مکنید و ماهی مگیرید و ایشان ازین امر نیز تجاوز نمودند وَ أَخَذنا مِنهُم و فراگرفتیم از ایشان در هر یک

ازین حکمها مِیثاقاً غَلِیظاً پیمانی استوار.

صفحه : 218

فَبِما نَقضِهِم مِیثاقَهُم پس بسبب شکستن ایشان پیمان خود را کردیم بایشان آنچه کردیم از لعن و مسخ و انواع عقوبتها وَ کُفرِهِم بِآیات ِ اللّه ِ و دیگر بجهت کفر ایشان بتوریت یا بقرآن وَ قَتلِهِم ُ الأَنبِیاءَ و دیگر بسبب کشتن ایشان پیغمبران را بِغَیرِ حَق ٍّ بناحق وَ قَولِهِم قُلُوبُنا غُلف ٌ و دیگر بگفتار ایشان که دلهای ما اوعیه علوم است یعنی از دانش پر شده محتاج بعلم کسی نیستیم یا قلوب ما در پوششی است و فهم آنچه محمّد ص میگوید ندارد و نه چنان است که میگویند بَل طَبَع َ اللّه ُ عَلَیها بلکه مهر نهاده است خدا بر دلهای ایشان بِکُفرِهِم بسبب کفر و جحود ایشان از دانش محجوب گردانیده و مدد توفیق تدبر در آیات و تذکر در مواعظ از ایشان منقطع ساخته فَلا یُؤمِنُون َ پس ایمان نمی آرند إِلّا قَلِیلًا مگر اندکی چون عبد اللّه بن سلام رض و یاران او یا ایمان اندک که غیر معتبر است وَ بِکُفرِهِم و دیگر عقوبت ایشان بسبب کفر ایشان است بعیسی ع وَ قَولِهِم عَلی مَریَم َ و بگفتن ایشان نسبت مریم ع بُهتاناً عَظِیماً بهتانی عظیم را که انتساب بزنا نموده وَ قَولِهِم و دیگر بگفتن ایشان که إِنّا قَتَلنَا المَسِیح َ ما کشتیم مسیح را عِیسَی ابن َ مَریَم َ عیسی پسر مریم را رَسُول َ اللّه ِ فرستاده خدا اینکه وصف خداست مر عیسی ع را نه قول یهود وَ ما قَتَلُوه ُ و نکشتند او را وَ ما صَلَبُوه ُ و بردار نکردند او را وَ لکِن شُبِّه َ لَهُم و لیکن مشتبه شده بر ایشان وقتی

که شبه و مانند عیسی ع بر مهتر ایشان افتاد و اینکه قصّه در سوره آل عمران گذشت وَ إِن َّ الَّذِین َ اختَلَفُوا فِیه ِ و بدرستی آنانکه اختلاف کردند در شان عیسی لَفِی شَک ٍّ مِنه ُ هر آئینه در گمان و تردد بودند از قتل وی چه در وقتی که مهتر خود را بردار آویختند که اینکه عیسی ع هست و در طلب وی مشغول شدند و چون از مهتر خود خبری نیافتند آغاز اضطراب و تردد کردند که اگر اینکه عیسی ع هست پس یار ما کجا هست و بعضی گفته اند شبهه عیسی ع همین بر روی یهودا بیش نبود و روزی دیگر بپای دار آمدند و مقتول را درآوردند گفتند الوجه وجه عیسی ع و البدن بدن صاحبنا ما لَهُم بِه ِ نیست مر جهودان را بعیسی ع و قتل او مِن عِلم ٍ از دانشی إِلَّا اتِّباع َ الظَّن ِّ مگر آنکه پیروی گمان می کنند وَ ما قَتَلُوه ُ یَقِیناً و نه کشته اند عیسی را بیقین.

صفحه : 219

بَل رَفَعَه ُ اللّه ُ إِلَیه ِ بلکه خدا برداشته است او را و بمحل کرامت برده وَ کان َ اللّه ُ عَزِیزاً و هست خدا غالب در آنچه خواهد از رفع عیسی ع و انتقام از یهودا حَکِیماً حکم کننده بلعن یهود یا تدبیرکننده بحکمت در مهم عیسی ع وَ إِن مِن أَهل ِ الکِتاب ِ و نیست از اهل کتاب یکی إِلّا لَیُؤمِنَن َّ بِه ِ مگر آنکه ایمان آرد بعیسی قَبل َ مَوتِه ِ پیش از مرگ خود و آن در وقت معاینه مرگ بود که آنرا ایمان یأس گویند و هیچ سود ندارد و گفته اند اهل کتاب ایمان آرند بعیسی ع پیش از مرگ عیسی ع و آن

وقتی بود که از آسمان فرود آید و دجّال را بکشد و همه اهل کتاب بدو ایمان آرند یعنی به یقین دانند که او پیغمبر بوده و او ایشان را باسلام دلالت کند و ملل مختلفه از میان مردم برافتد و غیر از ملت اسلام ملتی نماند و عیسی حکم بمقتضای کتاب و سنت پیغمبر ع ما عمل کند و چهل سال در زمین بماند آنگه متوفی شود و مومنان برو نماز گذارند وَ یَوم َ القِیامَهِ و روز رستخیز یَکُون ُ باشد عیسی ع عَلَیهِم شَهِیداً بر ایشان یعنی بر اهل کتاب گواه یعنی گواهی بدهد بر یهود بتکذیب و بر نصاری بآنکه او را إبن اللّه گفته اند فَبِظُلم ٍ مِن َ الَّذِین َ هادُوا پس به ستمی که واقع شده از آنها که متدین بدین یهودیت باشند حَرَّمنا عَلَیهِم حرام کردیم بر ایشان طَیِّبات ٍ أُحِلَّت لَهُم طعامهای پاکیزه که حلال کرده بودند بر ایشان از طیور و سایر حیوانات و تفصیل آن در سوره انعام بیاید انشا اللّه تعالی وَ بِصَدِّهِم عَن سَبِیل ِ اللّه ِ و دیگر بازداشتن و منع کردن ایشان از راه خدا کَثِیراً بسیاری را از مردمان یعنی تحریف دادند حکم توریت و نعت پیغمبر ع ما را و با مردمان گفتند بدو ایمان میارید که او پیغمبر ع موعود نیست وَ أَخذِهِم ُ الرِّبَوا و دیگر بگرفتن ایشان ربوا را وَ قَد نُهُوا عَنه ُ و حال آنکه نهی کرده شده اند از اخذ ربوا در توریت وَ أَکلِهِم أَموال َ النّاس ِ و دیگر بخوردن ایشان مالهای مردمان را بِالباطِل ِ برشوت و غصب و سائر وجوه محرّمه وَ أَعتَدنا و آماده کرده ایم لِلکافِرِین َ برای کافران مِنهُم از بنی اسرائیل

عَذاباً أَلِیماً عذابی مشتمل بر الم بسیار.

صفحه : 220

لکِن ِ الرّاسِخُون َ فِی العِلم ِ لیکن راسخان در علم یعنی آنها که علم شریعت بیاموزند و به اخلاص در عمل آرند مِنهُم از بنی اسرائیل چون عبد اللّه بن سلام و اصحاب رض او وَ المُؤمِنُون َ و مومنان از مهاجر و انصار رض یُؤمِنُون َ بِما أُنزِل َ إِلَیک َ ایمان می آرند بآنچه فرو فرستاده شده است بتو یعنی قرآن وَ ما أُنزِل َ مِن قَبلِک َ و بآنچه منزل گشته است پیش از تو یعنی تمام کتب الهی وَ المُقِیمِین َ الصَّلاهَ و ایمان می آرند بگزارندگان و بپادارندگان نماز یعنی پیغمبران که در شرایع همه ایشان نماز مقرر بوده وَ المُؤتُون َ الزَّکاهَ و دهندگان زکوه وَ المُؤمِنُون َ بِاللّه ِ و ایمان آرندگان بخدا وَ الیَوم ِ الآخِرِ و بروز آخر که قیامت است أُولئِک َ که متصدّق و مصدّق اند سَنُؤتِیهِم زود باشد که بدهیم ایشان را أَجراً عَظِیماً مزدی بزرگ که آن دولت رضا و سعادت لقا باشد إِنّا أَوحَینا إِلَیک َ بدرستیکه ما وحی کردیم بسوی تو ای محمّد ص کَما أَوحَینا إِلی نُوح ٍ همچنانکه وحی کردیم بنوح ع که آدم ثانی و شیخ المرسلین است و اول کسیکه مشرکان را بیم کرده است و بدعای او امت او هلاک شدند او بود و بعضی گفته اند که اینکه سخن جواب اهل کتاب است که می گفتند کتابی بیکبار بیار حق سبحانه می فرماید که کار تو در وحی همچون نوح است وَ النَّبِیِّین َ مِن بَعدِه ِ و پیغمبران بعد ازو چون هود ع و صالح ع و شعیب ع وَ أَوحَینا و وحی کردیم ما إِلی إِبراهِیم َ وَ إِسماعِیل َ وَ إِسحاق َ وَ یَعقُوب َ وَ الأَسباطِ بسوی ابراهیم و

دو پسر و نبیرگان او و فرزندان یعقوب ع وَ عِیسی وَ أَیُّوب َ وَ یُونُس َ وَ هارُون َ وَ سُلَیمان َ تخصیص اینکه پیغمبران بذکر با آنکه در النبیین من بعده داخلند بجهت تفضیل و تعظیم است چه ابراهیم ع اوّل اولوالعزم ست و عیسی ع صاحب شرع ناسخ و باقی اشراف انبیاء و مشاهیر ایشان وَ آتَینا داوُدَ و عطا کردیم داود را زَبُوراً کتابی که نام او زبور بود مشتمل بر حمد و ثنای الهی و خالی از ذکر اوامر و نواهی بلکه شریعت داود همان شریعت توریت بود.

صفحه : 221

وَ رُسُلًا و دیگر فرستادیم رسولان را که در قرآن قَد قَصَصناهُم عَلَیک َ بتحقیق نام برده ایم و قصّه ایشان بر تو خوانده ایم مِن قَبل ُ پیش ازین چون یوسف ع و زکریا ع و یحیی ع و الیاس ع و الیسع ع و عزیر ع و غیر ایشان وَ رُسُلًا لَم نَقصُصهُم عَلَیک َ و رسولانی که خبر ایشان بر تو نه فرستادیم و نام ایشان بر تو ظاهر نکردیم وَ کَلَّم َ اللّه ُ مُوسی و سخن گفت خدا با موسی تَکلِیماً سخن گفتنی بی واسطه و اینکه نهایت مراتب وحی است و اگر اینکه تکلیم با موسی ع بذروه طور بود بآنحضرت ع در عرفه نور بود فَأَوحی إِلی عَبدِه ِ ما أَوحی از ان کلام تمامی بنی اسرائیل خبر یافتند و برین وحی هیچ عارف و کامل جز بتعلیم محمدی اطلاع نیافت بیت موسی ع بطور اگرچه سخن گفت با خدا. بالای عرش پایه طور محمدست.

و فرستادیم رُسُلًا پیغمبران را مُبَشِّرِین َ مژده دهندگان مر اهل ایمان را وَ مُنذِرِین َ و بیم کنندگان مر کافران و منافقان را لِئَلّا یَکُون َ تا نباشد

لِلنّاس ِ مر مردمان را عَلَی اللّه ِ حُجَّهٌ بر خدا حجتی بَعدَ الرُّسُل ِ بعد از فرستادن رسولان یعنی نگویند که ما را پیغمبری نبود که بایمان دعوت کند و از شرک بازدارد وَ کان َ اللّه ُ عَزِیزاً و هست خدای غالب در آنچه خواست از فرستادن رسل حَکِیماً محکم کار در آنچه تدبیر کرد در امر نبوّت و رعایت حکمت فرمود در اختصاص هر پیغمبری بنوعی از وحی و اعجاز آورده اند که از رؤسای کفار جمعی نزد سید مختار محمّد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم آمده گفتند ای محمّد ص ما احبار یهود را از دین و آئین تو سؤال کردیم و از نبوّت و کتاب تو استفسار نمودیم ایشان می گویند ما او را نمی شناسیم و ذکر او در کتاب ما نیست مقارن اینکه احوال جمعی از یهود بمجلس آنحضرت صلی اللّه علیه و سلّم درآمدند سید عالم ص فرمود که بخدای شما میدانید که من پیغمبر خداام ایشان گفتند نمی دانیم و هیچ گواهی نداریم آیت آمد اگر ایشان از عداوت گواهی نمی دهند لکِن ِ اللّه ُ یَشهَدُ لیکن خدا گواهی میدهد و تبیین نبوت تو می کند بِما أَنزَل َ إِلَیک َ بآنچه فرو فرستاده است بتو که آن قرآن است معجزه روشن و دلالت کننده بر نبوت تو أَنزَلَه ُ فرو فرستاد قرآن را بِعِلمِه ِ متلبس بعلم خاص و مفوض بدو و آن علمی است بانزال قرآن بنظمی که عاجز آیند از اتیان مثل آن ارباب بلاغت وَ المَلائِکَهُ یَشهَدُون َ و فرشتگان نیز گواهی میدهند به نبوت تو وَ کَفی بِاللّه ِ شَهِیداً و بسنده است خدای گواه بر آن إِن َّ الَّذِین َ کَفَرُوا بدرستیکه آنانکه کافر شدند به نبوت تو یعنی یهود

وَ صَدُّوا عَن سَبِیل ِ اللّه ِ و بازداشتند مردمان را از راه خدا بکتمان نعت محمّد ص و تغیر آن قَد ضَلُّوا هر آئینه گمراه شدند ضَلالًا بَعِیداً گمراهی بنهایت رسیده زیرا که میان ضلال و اضلال جمع کرده اند.

صفحه : 222

إِن َّ الَّذِین َ کَفَرُوا بتحقیق آنانکه پوشیدند حق را که نبوت ست وَ ظَلَمُوا و ستم کردند بر محمّد ص بانکار نبوّت او یا بر مردمان بمنع ایشان از راه حق لَم یَکُن ِ اللّه ُ لِیَغفِرَ لَهُم نیست خدای که بیامرزد ایشانرا وَ لا لِیَهدِیَهُم و نه راه نماید ایشانرا طَرِیقاً براهی إِلّا طَرِیق َ جَهَنَّم َ مگر راه دوزخ که بدوزخ رونده باشند خالِدِین َ فِیها أَبَداً جاویدان دران و همیشه ساکن آن وَ کان َ ذلِک َ و هست اینکه حکم و خول و خلود ایشان در دوزخ عَلَی اللّه ِ یَسِیراً بر خدا آسان یا أَیُّهَا النّاس ُ ای مردمان قَد جاءَکُم ُ الرَّسُول ُ بدرستیکه آمده است بشما فرستاده بِالحَق ِّ بسخنی درست که آن کلمه شهادت است یا قرآن مِن رَبِّکُم از نزد پروردگار شما فَآمِنُوا پس بگروید بدو خَیراً لَکُم گردیدنی که آن خیر باشد مر شما را وَ إِن تَکفُرُوا و اگر کافر شوید فَإِن َّ لِلّه ِ پس بدرستیکه مر خدای راست ما فِی السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ آنچه در آسمانها و زمین هاست پس بکفر شما زیان نخواهد کشید چنانچه بایمان شما سود نخواهد یافت وَ کان َ اللّه ُ و هست خدا عَلِیماً دانا باحوال شما حَکِیماً حکم کننده در باب شما یا أَهل َ الکِتاب ِ خطاب با یهود و نصاری است میفرماید لا تَغلُوا فِی دِینِکُم غلو مکنید در دین خود، جهودان را میفرماید که در جانب مدح عزیر غلو مکنید

بر آن وجه که او را عزیر إبن اللّه میگوئید و در طرف نکوهش عیسی غلو منمائید تا حدیکه او را إبن الفاعله میگوئید و ترسایان را میگوید که در جانب ستایش عیسی ع غالی مشوید بدان مثابه که او را إبن اللّه خوانید وَ لا تَقُولُوا عَلَی اللّه ِ و هیچ کدام شما مگوئید بر خدا إِلَّا الحَق َّ مگر آنچه راست باشد و راست آن است که عیسی ع و عزیر ع پسران او نیستند بلکه بندگان اویند إِنَّمَا المَسِیح ُ عِیسَی ابن ُ مَریَم َ جز اینکه نیست که مسیح عیسی ع پسر مریم ست رَسُول ُ اللّه ِ فرستاده خدا هست وَ کَلِمَتُه ُ و کلمه او و گفته اند مراد از کلمه بشارتی است بوقوع ولدی بی مساس احدی.

صفحه : 223

أَلقاها برسانید آن کلمه را خدا إِلی مَریَم َ بسوی مریم یعنی بشارت داد او را وَ رُوح ٌ مِنه ُ و دیگر عیسی خداوند روح ست صادر شده از حق سبحانه بی توسط اسباب فَآمِنُوا بِاللّه ِ وَ رُسُلِه ِ پس ایمان آرید بخدا و فرستادگان او خطاب با ترسایان است خاصه وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَهٌ و مگوئید که خدایان ما سه اند اعتقاد بعضی از نصاری آن بود که آلهه سه اند اللّه و عیسی ع و مریم ع و برخی بران بودند که اللّه عبارت از سه چیز است اقنوم الاب یعنی ذات پدر و اقنوم الابن یعنی علم و اقنوم الحیوه یعنی روح القدس و اینکه را اقانیم ثلثه می گفتند حق سبحانه فرمود انتَهُوا باز ایستید از تثلیث خَیراً لَکُم باز ایستادنی که آن خیر باشد شما را إِنَّمَا اللّه ُ جز اینکه نیست که خدا إِله ٌ واحِدٌ خداوندی است یگانه بذات خود که تعداد را

بهیچ وجه از وجوه درو راه نیست سُبحانَه ُ بپاکی یاد می کنم او را بپاکی یاد کردنی أَن یَکُون َ لَه ُ وَلَدٌ از انکه او را فرزند باشد لَه ُ ما فِی السَّماوات ِ وَ ما فِی الأَرض ِ مر اوراست آنچه در آسمان ها و زمین هاست و همه مخلوق اویند و مخلوق مانند خالق نباشد و فرزند مماثل پدر باید پس از اهل آسمان و زمین او را فرزند نبود وَ کَفی بِاللّه ِ وَکِیلًا و بسنده است خدا کافی مهمات بندگان یعنی نگاهدار بندگان و سازنده کار ایشان تنبیه ست بر استغنای حق سبحانه از اتخاذ ولد چه ولد برای کفایت مهمات والد باید و خدای تعالی خود قائم ست بحفظ اشیا و کافی امور و مستغنی از یار و مددگار و در خبرست که نصاری نجران گفتند ای محمّد ص چرا عیسی ع را عیب میکنی حضرت ص فرمود که چه چیز میگویم در شان او که شما آنرا بعیب میدارید گفتند که تو میگوئی که او بنده خداست و بندگی عیب باشد حضرت فرمود که بندگی خدا عار نباشد و هیچکس آنرا عیب نمی شمرد

و موافق قول آنحضرت ص آیت آمد که لَن یَستَنکِف َ المَسِیح ُ ننگ ندارد عیسی ع و تعظم نورزد أَن یَکُون َ عَبداً لِلّه ِ از انکه بنده باشد مر خدای را و چون عبده ملائکه که نیز ایشانرا فرزندان خدا میدانستند اثبات بندگی ایشان نیز میکنند وَ لَا المَلائِکَهُ المُقَرَّبُون َ و نه از بندگی او عار دارند فرشتگان که مقربان بارگاه ربوبیت اند و در معالم آورده که اینها حمله عرش اند که ایشان را فرزندان خدا میدانستند و در انوار گفته که اینها کروبیان اند در حوالی عرش وَ مَن یَستَنکِف

و هر که ننگ دارد عَن عِبادَتِه ِ از پرستش خدا وَ یَستَکبِر و سرکشی کند از ان فَسَیَحشُرُهُم إِلَیه ِ پس زود باشد که حشر کند ایشان را یعنی مستنکفان را بسوی خود جَمِیعاً همه ایشانرا تا جزا و مکافات بدیشان برساند فَأَمَّا الَّذِین َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ فاما آنها که ایمان آورده اند و عمل صالح کردند فَیُوَفِّیهِم أُجُورَهُم پس تمام بدهد خدا مژده های موعود ایشانرا وَ یَزِیدُهُم و بیفزاید نیز بر جزای ایشان مِن فَضلِه ِ از افزونی کرم خود وَ أَمَّا الَّذِین َ استَنکَفُوا وَ استَکبَرُوا و اما کسانیکه از پرستش حق استنکاف و استکبار کرده اند فَیُعَذِّبُهُم پس عذاب کند ایشانرا وقف لازم عَذاباً أَلِیماً عذابی دردناک.

صفحه : 224

وَ لا یَجِدُون َ لَهُم و نیابند مر ایشان را مِن دُون ِ اللّه ِ بجز خدا وَلِیًّا دوستداری وَ لا نَصِیراً و نه یاری و نه مددگاری یا أَیُّهَا النّاس ُ ای آدمیان قَد جاءَکُم بدرستیکه آمد بشما بُرهان ٌ مِن رَبِّکُم حجتی و دلیلی از پیش پروردگار شما که آن محمّد است علیه السّلام با معجزات او یا دین اسلام وَ أَنزَلنا إِلَیکُم و فرو فرستادیم بسوی شما نُوراً مُبِیناً نوری ظاهر که قرآن است فَأَمَّا الَّذِین َ آمَنُوا بِاللّه ِ پس آنها که ایمان آورده اند بخدا وَ اعتَصَمُوا بِه ِ و چنگ در زدند بکتاب او یا پناه بدو بردند از وسوسه شیطان فَسَیُدخِلُهُم پس زود باشد که درآرد ایشانرا فِی رَحمَهٍ مِنه ُ در ثوابی که ازو بازای ایمان ایشان مقرر شده وَ فَضل ٍ و زیادتی بر آن از محض انعام و احسان وَ یَهدِیهِم إِلَیه ِ و بنماید ایشانرا بخود یا بآنچه وعده کرده صِراطاً مُستَقِیماً

راهی راست که آن اسلام و طاعت است در دنیا و طریق بهشت در عقبی از جابر بن عبد اللّه انصاری رض منقول است که من بیمار شدم و سید عالم علیه السّلام بعیادت من آمده گفتم یا رسول اللّه مرا مالی است و من کلاله ام یعنی والدین و ولد ندارم و مرا خواهری چند هست و بس مال خود را چگونه بر ایشان قسمت کنم اینکه آیت نازل شد که یَستَفتُونَک َ طلب حکم می کنند از تو در میراث کلاله قُل ِ اللّه ُ یُفتِیکُم بگو که خدا حکم می کند فِی الکَلالَهِ در میراث کلاله إِن ِ امرُؤٌ هَلَک َ اگر مردی بمیرد چنان مردی که لَیس َ لَه ُ وَلَدٌ نباشد مر او را فرزندی یعنی پسری چه اگر دختری باشد اخت را ساقط نمی کند از درجه وراثت وَ لَه ُ أُخت ٌ و مر او را باشد خواهری فَلَها نِصف ُ ما تَرَک َ پس مر آن خواهر راست نیمه آنچه می گزارد از مال وَ هُوَ یَرِثُها و آن مرد میراث میگیرد از خواهران إِن لَم یَکُن لَها وَلَدٌ اگر نباشد خواهر او را فرزندی اگر مراد میراث همه مال است آن فرزند خواه مذکّر خواه مونث و الّا مراد مذکر است چه مؤنث حجب برادر نمی کند فَإِن کانَتَا اثنَتَین ِ پس اگر باشند خواهران آن مرد دو تا فَلَهُمَا الثُّلُثان ِ پس مر ایشانرا دو ثلث است مِمّا تَرَک َ از آنچه گذاشته است مرد وَ إِن کانُوا إِخوَهً و اگر باشند.

وارثان او برادران و خواهران رِجالًا وَ نِساءً مردان و زنان فَلِلذَّکَرِ پس مذکر را باشد از میراث مِثل ُ حَظِّ الأُنثَیَین ِ مانند بهره دو مؤنث یُبَیِّن ُ اللّه ُ بیان میکند خدا احکام میراث

را لَکُم برای شما أَن تَضِلُّوا تا گمراه نشوید یا بیان میکند آنچه درست و راست است

صفحه : 225

آمد و گفت ای محمّد ص امت را بچه چیز دعوت میکنی آنحضرت ع فرمود که بآنکه خدا را یکی دانند و مرا برسالت تصدیق کنند و بر اقامت صلاه و ادای زکوه مواظبت نمایند حطیم گفت آنچه فرمودی نیکو است امامرا امنا و امرا باشند که کارها بمشورت ایشان بقطع رسانم بروم و اینکه سخن با ایشان در میان نهم اگر دلپذیر بود دین تو قبول کنم و حضرت ع پیش از آمدن او فرموده بود که امروز کسی خواهد آمد که بزبان شیطان سخن گوید کافر درآید و غادر بیرون رود پس حطیم بیرون آمد و شتران صدقه و آنچه یافت از مواشی مدینه غارت کرد و در عام القضیه که رسول ص باصحابه رض بعمره قضا توجه فرموده بودند چون موضع تنعیم رسیدند آواز تلبیه حجاج یمامه شنیدند و حطیم کندی را دیدند که شتران بغارت برده را بقلادها آراسته برسم هدی بکعبه میبرد صحابه رض خواستند تا شتران را باز ستانند حضرت ص فرمود که او هدی را تقلید کرده است اینکه عمل از شما لایق نباشد و آیت آمد که حرمت شعائر اللّه را مشکنید وَ لَا الشَّهرَ الحَرام َ و حلال مکنید ماه حرام را بقتال در ان وَ لَا الهَدی َ و نه هدی را که نامزد کعبه باشد وَ لَا القَلائِدَ و نه خداوند قلادها را از هدی و قلاده چیزی بود که در گردن چهارپایان میکردند از پوست درختهای خرما و غیر آن تا معلوم شود که هدی ست و کسی تعرض نکند وَ لَا آمِّین َ البَیت َ الحَرام َ و نه قاصدان خانه محترم را که عازم زیارت او باشند

یَبتَغُون َ می طلبند قاصدان حرم فَضلًا مِن رَبِّهِم اگر مومنانند زیادتی ثواب از خدا یا روزی به سبب تجارت و اگر کافرانند نمی طلبند مگر روزی.

صفحه : 226

وَ رِضواناً و می طلبند مومنان خشنودی خدا و کافران اصلاح معیشت دنیا، در تبیان آورده که رضوان حج است وَ إِذا حَلَلتُم و چون از احرام بیرون آئید و حلال شوید فَاصطادُوا پس شکار کنید اگر خواهید وَ لا یَجرِمَنَّکُم و بر ان ندارد شما را شَنَآن ُ قَوم ٍ دشمنی گروهی از کفّار قریش أَن صَدُّوکُم برای آنکه بازداشتند شما را در سال حدیبیه عَن ِ المَسجِدِ الحَرام ِ از طواف مسجد حرام أَن تَعتَدُوا بآنکه از حد درگذرید و انتقام آن خواهید که اخذ اموال قاصدان حرم کنید و حکم اینکه آیت تا بدین محل منسوخ است مگر صید کردن در حالتی که از احرام بیرون آیند و کافران را بهدی و قلاده امان نیست وَ تَعاوَنُوا و یاری کنید یکدیگر را عَلَی البِرِّ بر نیکوئی که متابعت امرست و امتناع بدعت یا پیروی سنت وَ التَّقوی و بر پرهیزگاری و مخالفت هوا وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الإِثم ِ و یاری مکنید بر بدی که ترک فرمان ست یا حب ّ دنیاست یا کفر وَ العُدوان ِ و بر ستمکاری یا اتباع بدعت وَ اتَّقُوا اللّه َ و بترسید از نافرمانی خدا إِن َّ اللّه َ شَدِیدُ العِقاب ِ بدرستیکه خدا سخت عقوبت کننده است بر نافرمانان

حُرِّمَت عَلَیکُم ُ المَیتَهُ حرام کرده شده بر شما مردار و آن جانوریست که روح او بی ذبح از بدن او رفته باشد وَ الدَّم ُ و خون روان وَ لَحم ُ الخِنزِیرِ و گوشت خوک با همه

اجزای او از شحم و عظم و غیر آن وَ ما أُهِل َّ لِغَیرِ اللّه ِ بِه ِ و آنچه آواز برداشته باشند یعنی یاد کرده باشند مر غیر خدا را نزدیک ذبح و مراد ذبیحه کفّار است که بنام لات و عزی و غیر آن میکشتند وَ المُنخَنِقَهُ و دیگر حرام کرده اند بر شما آنچه بفشردن گلو مرده باشد کافران گوسفند را خناق میکردند تا میمرد پس میخوردند وَ المَوقُوذَهُ و آنچه بچوب و سنگ زده باشند تا مرده باشد وَ المُتَرَدِّیَهُ و آنچه از بلندی افتاده باشد و مرده یا در چاهی افتد و بمیرد وَ النَّطِیحَهُ و آنچه شاخ زده باشد دیگری او را و مرده بود وَ ما أَکَل َ السَّبُع ُ و باقی آنچه او را خورده باشد درنده و مرده بود إِلّا ما ذَکَّیتُم مگر آنچه دریابید شما ازینها ذبح او را و درو زندگانی باشد بر ان مقداری که چشم خود را حرکت دهد یا دم خود را بجنباند وَ ما ذُبِح َ عَلَی النُّصُب ِ و دیگر حرام است آنچه ذبح کرده باشند بر سنگها که منصوبست در حوالی بیت الحرام و آن سی صد و شصت سنگ بوده پیرامون بیت الحرام که اهل جاهلیّت تعظیم آن بجای آورده اند و بران قربانی میکرده و گفته اند مراد از نصب اصنام اند و برین تقدیر علی بمعنی لام باشد یعنی حرام است آنچه برای بت بکشند وَ أَن تَستَقسِمُوا و آن نیز حرام ست که طلب قسمت کنید بِالأَزلام ِ به تیرهای اقداح بباید دانست که عرب را سه تیر بوده بی پر و پیکان که آنرا ازلام و اقداح میگفتند چون ایشان را مهمی افتادی

رجوع بدانها کردندی و اینکه سه تیر در خریطه کرده به کسیکه مجاور هبل می بوده می سپردندی بر یکی نوشته که امرنی ربی و بر دیگری نهانی ربی و بر سوم که آن را منیح گفتندی از کتابت خالی بودی پس کسی چون عزم کاری کردی نزد مجاور هبل آمدی و هدیه آوردی و دست در آن خریطه کردی و سهمی بیرون آوردی اگر نوشته بودی که امرنی ربی فی الحال بدان مهم اشتغال نمودی و اگر نهانی ربی بودی یک سال ترک آن عمل کردی و اگر آن منیح بیرون آمدی باز رجوع بدان خریطه نمودی و گفته اند مراد از استقسام جزور است بر انصباء معلومه یعنی شتران کشتندی و بازلام قسمت کردندی و ایشانرا ازلام بسیار بوده برای هر کاری از نکاح دختان و اختلاف در نسب و غیر آن.

صفحه : 227

ذلِکُم اینکه استقسام فِسق ٌ بیرون رفتن ست از دائره اسلام زیرا که افتراست بر خدا اگر برب او را میخوانند یا شرک اگر غیر او را میگویند الیَوم َ امروز که روز جمعه است و یا عرفه یَئِس َ الَّذِین َ کَفَرُوا ناامید شدند کافران مِن دِینِکُم از بطلان دین شما یا از رجوع شما بدین ایشان فَلا تَخشَوهُم پس مترسید از فتنه ایشان وَ اخشَون ِ و بترسید از من اینکه آیت نماز دیگر روز عرفه در حجه الوداع فرود آمد و آنحضرت بر ناقه عضباء سوار بود و بعد از نزول اینکه آیت هشتاد و یک روز بزیست الیَوم َ أَکمَلت ُ لَکُم امروز کامل گردانیدم برای شما دِینِکُم دین شما را که دیگر احکام او را رقم نسخ نخواهد بود

وَ أَتمَمت ُ عَلَیکُم و تمام کردم بر شما نِعمَتِی نعمت خود را که حج گذارید ایمن و مطمئن باشید و هیچ مشرکی با شما حج نگذارد وَ رَضِیت ُ و اختیار کردم لَکُم ُ الإِسلام َ برای شما اسلام را دِیناً دینی که پاکیزه تر از همه دینهاست فَمَن ِ اضطُرَّ پس هر که بیچاره ماند فِی مَخمَصَهٍ در گرسنگی و نایافت طعام و ازین محرمات که مذکور شد بخورد غَیرَ مُتَجانِف ٍ لِإِثم ٍ در حالتی که مایل نباشد بسوی گناهی یعنی بتلذذ نخورد و یا زیاده از سد رمق تناول نکند فَإِن َّ اللّه َ غَفُورٌ پس بدرستیکه خدا آمرزگارست مر او را درین گناه رَحِیم ٌ مهربان برو که با کل اینکه مقدار رخصت داد آورده اند که عدی بن حاتم و زید الخیل طائی که پیغمبر او را زید الخیر نام نهاد بخدمت آنحضرت ص آمده گفتند یا رسول اللّه ما در جائی باشیم که باستظهار سگان و مرغان شکاری مهمان داری میکنیم و سگان آل ذریحه و آل جویریه جانوران دشتی میگیرند بعضی از انجمله است که درمییابیم پیش از آنکه سگ هلاک کند ذبح

میکنیم و برخی آنست که تا رسیدن ما سگ تلف کرده است

و حق سبحانه فرمود که مردار حرام است حکم اینکه چگونه باشد آیت آمد که یَسئَلُونَک َ از تو میپرسند که از مطاعم ما ذا أُحِل َّ لَهُم چه چیزی حلال کرده شد بر ایشان قُل أُحِل َّ لَکُم ُ الطَّیِّبات ُ بگو که حلال کرده شد بر شما گوشتهای پاکیزه که بنام خدا ذبح کرده باشند وَ ما عَلَّمتُم و دیگر حلال ست شکار آنچه تعلیم داده اید مِن َ الجَوارِح ِ از شکارکنندگان خواه از سباع چون سگ و یوز

و خواه از طیور چون چرخ و باز و جز آن مُکَلِّبِین َ در حالتی که شما مؤدب و معلمید ایشانرا تُعَلِّمُونَهُن َّ می آموزانید جانوران شکاری را مِمّا عَلَّمَکُم ُ اللّه ُ از آنچه خدا شما را آموخته است از طریق تادیب و آن چنانست که از پی شکار روند وقتی که خداوند سر دهد ایشانرا و بخواندن او بازآیند و شکاری را نخورند و نگاه دارند ازو فَکُلُوا پس بخورید پاک و حلال مِمّا أَمسَکن َ عَلَیکُم از ان چیزی که جانوران شکاری نگاهداشته اند برای شما و نخورده اند و بعضی فقها در شکار مرغان شکاری اینکه شرط نه کرده اند چه تادیب طیور تا باین حد متعذرست وَ اذکُرُوا اسم َ اللّه ِ عَلَیه ِ و یاد کنید نام خدا را بر آن چیز که تعلیم داده اند در وقت ارسال او بجانب صید و گفته اند بسم اللّه اللهم.

اهد صدورنا باید گفت و بسم اللّه نیز کفایت است وَ اتَّقُوا اللّه َ و بترسید از خدا در تناول آنچه حرام کرده است إِن َّ اللّه َ سَرِیع ُ الحِساب ِ بدرستیکه خدا زود حساب است و از حلال و حرام سؤال خواهد کرد.

صفحه : 228

الیَوم َ امروز یعنی روز نزول اینکه آیت أُحِل َّ لَکُم ُ الطَّیِّبات ُ حلال کرده شد شما را ذبح بر نام خدا وَ طَعام ُ الَّذِین َ أُوتُوا الکِتاب َ و طعام آنها که ایشانرا کتاب داده اند یعنی یهود و نصاری از ذبائح و غیر آن حِل ٌّ لَکُم حلال است مر شما را وَ طَعامُکُم حِل ٌّ لَهُم و طعام شما نیز حلال است ایشانرا در دین ایشان چه شما ذبح بنام خدا میکنید وَ المُحصَنات ُ و دیگر حلال ست بر شما زنان آزاد و پارسا مِن َ المُؤمِنات ِ از آنها که گرویده اند و

اینکه بر سبیل اولویت است و اگر نه امه مومنه نیز حلال است وَ المُحصَنات ُ و دیگر حلال ست زنان پارسا مِن َ الَّذِین َ أُوتُوا الکِتاب َ از انها که ایشان را کتاب داده اند مِن قَبلِکُم پیش از شما و محصنات نزد امام شافعی رح آزادانند پس امه کتابیه حرام باشد بمذهب او و نزد امام اعظم رح عفائف اند پس بقول او حرائر و اما از کتابیات مساوی باشند و همه را نکاح توان کرد إِذا آتَیتُمُوهُن َّ چون بدهید ایشانرا أُجُورَهُن َّ مهرهای ایشان مُحصِنِین َ در حالتی که شما بران نکاح عفت و صلاح جوئید غَیرَ مُسافِحِین َ نه مجاهر باشید بزنا وَ لا مُتَّخِذِی أَخدان ٍ و نه فراگیرنده دوستان به پنهانی وَ مَن یَکفُر بِالإِیمان ِ و هر که کافر شود بآنچه ایمان بدان واجب باشد یا انکار شرائع اسلام کند از حلال و حرام فَقَد حَبِطَ عَمَلُه ُ پس بدرستیکه باطل شد کردارهای او وَ هُوَ فِی الآخِرَهِ و اوست در ان سرای مِن َ الخاسِرِین َ از زیان کاران یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه گرویدگان إِذا قُمتُم إِلَی الصَّلاهِ چون خواهید که برخیزید بنماز و شما محدث باشید فَاغسِلُوا وُجُوهَکُم پس بشوئید روهای خود را از منبت شعر راس تا منتهای ذقن در طول و میان هر دو شحمه گوش در عرض وَ أَیدِیَکُم إِلَی المَرافِق ِ و بشوئید دستهای خود را تا مرفقین و مرفق مفصل ذراع و عضدست وَ امسَحُوا بِرُؤُسِکُم و مسح کنید سرهای خود را امام مالک رح نظر بر ظاهر آیت میفرماید که تمام سر را مسح باید کرد و نزد امام اعظم رح مسح ربع سر فرض است و امام شافعی میگوید آن مقدار

که اسم مسح بر وی اطلاق توان کرد کافی است وَ أَرجُلَکُم و بشوئید پایهای خود را إِلَی الکَعبَین ِ تا آن دو استخوان بیرون آمده از هر دو جانب قدم مفصلی که میان ساق و قدم ست و کسر لام و ارجلکم بطریق جر جوارست و همچنانکه درو عذاب من رجز الیم و حفص بنصب خواند عطف بر وجوهکم وَ إِن کُنتُم جُنُباً و اگر باشید جنابت رسیده فَاطَّهَّرُوا پس غسل کنید وَ إِن کُنتُم و اگر باشید مَرضی بیماران و استعمال آب شما را مضر باشد.

صفحه : 229

أَو عَلی سَفَرٍ یا در سفر باشید أَو جاءَ أَحَدٌ مِنکُم یا بیاید یکی از شما مِن َ الغائِطِ از خلا جای یعنی محدث باشد أَو لامَستُم ُ النِّساءَ یا بسوده باشید زنان را بمباشرت فاحشه فَلَم تَجِدُوا ماءً پس نیابید آب را بعد از طلب یا میان آب و شما حائلی باشد از دشمن و سبع که از ان هلاک نفس متیقن باشد و یا آب در چاهی باشد و آلت استسقا یافته نشود یا میفروشند و شما قیمت آن ندارید فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً پس قصد کنید بخاک پاک و یا هر چیز که پاک باشد از جنس زمین الا خاکستر فَامسَحُوا پس مسح کنید بِوُجُوهِکُم وَ أَیدِیکُم رویهای و دستهای خود را مِنه ُ از ان خاک بدو ضربت یکی برای وجوه و یکی برای ایدی ما یُرِیدُ اللّه ُ نمیخواهد خدا در آنچه فرض کرد از غسل و وضو و تیمّم لِیَجعَل َ عَلَیکُم مِن حَرَج ٍ تا بر شما تنگی فراگیرد وَ لکِن یُرِیدُ و

لیکن میخواهد خدا لِیُطَهِّرَکُم تا شما را پاک گرداند از احداث یا از گناه چه وضو کفارت ذنوب ست وَ لِیُتِم َّ نِعمَتَه ُ و تا تمام گرداند نعمت خود را عَلَیکُم بر شما بآنکه رخصت می کند شما را در تیمم لَعَلَّکُم تَشکُرُون َ تا شاید که شما شکر گوئید بر نعمتهای او و صاحب بحر الحقائق فرمود که معنی اینکه آیت بزبان اهل اشارت اینست که چون برخیزید از خواب غفلت و متوجه شوید بنمازی که معراج شماست و در رجوع بمقام قرب پس رویهای خود را که بدان توجه بدنیا کرده اید بشوید بآب توبه و استغفار و دستها را پاک سازید از تمسک بعلایق دارین و تعلق بما فی الکونین و مسح کنید سرهای خود را یعنی بذل کنید نفسهای خود را در راه حق

و پایها را از طین طینت بدو قیام بانانیت غسل دهید و اگر شما را جنابت رسیده است از التفات بغیر ما پس پاک سازید نفوس را از معاصی و دلها را از رؤیت طاعات و اسرار را از ملاحظه اغیار و ارواح را از آرامش بغیر ما و سر را از لوث وجود که هیچ آلودگی از ان کثیف تر نیست و جودک ذنب لا یعلو له ذنب بیت ای به پندار وجود آلوده خود را پاک ساز کین طهارت سالک ره را نمازی میکند

وَ اذکُرُوا و یاد کنید نِعمَهَ اللّه ِ نعمتهای خدا را که انعام کرده عَلَیکُم بر شما باسلام و احکام و شرائع آن وَ مِیثاقَه ُ و یاد آورید پیمان او را الَّذِی واثَقَکُم بِه ِ آنکه با شما پیمان بست بآن یعنی عهدی که خدا بسته است با شما

در روز الست یا میثاقی که در لیله العقبه با حضرت رسالت پناه علیه السلام بستید که بر سمع و طاعت بیعت کردید إِذ قُلتُم چون گفتید سَمِعنا شنیدیم قول ترا وَ أَطَعنا و فرمانبردیم امر ترا و گفته اند مراد بیعت رضوان ست که در تحت شجره واقع شده در عام حدیبیّه و ذکر اینکه هر دو بیعت بمحلش مذکور خواهد شد وَ اتَّقُوا اللّه َ و بترسید از خدا در فراموشی نعمت و شکستن پیمان او إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدا عَلِیم ٌ بِذات ِ الصُّدُورِ داناست.

بآنچه در سینهای مخفی باشد یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای زمره مومنان کُونُوا قَوّامِین َ باشید قیام کنندگان بحق لِلّه ِ برای خدا شُهَداءَ بِالقِسطِ گواهان براستی وَ لا یَجرِمَنَّکُم و بران ندارد شما را یعنی نیار و شما را شَنَآن ُ قَوم ٍ دشمنی گروهی از مشرکان عَلی أَلّا تَعدِلُوا بر آن که

صفحه : 230

اعدِلُوا عدل کنید هُوَ أَقرَب ُ لِلتَّقوی که عدل نزدیک ترست به پرهیزگاری و چون عدل با کفار بمرتب تقوی اقرب ست قیاس باید کرد که عدل با مؤمنان در چه مقامی خواهد بود مثنوی

عدل کن زان که در ولایت دل در پیغمبری زند عادل عدل

مشاطه البیت ملک آرای دین و دولت ز عدل ماند بجای

وَ اتَّقُوا اللّه َ و بترسید از خدا در ظلم و ستمکاری إِن َّ اللّه َ خَبِیرٌ بدرستیکه خدا داناست بِما تَعمَلُون َ بآنچه میکنید از ظلم و عدل

وَعَدَ اللّه ُ الَّذِین َ آمَنُوا وعده کرده است خدا آنکه انرا که ایمان آورده اند وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ و عملهائی ستوده کرده اند وعده ا نیست لَهُم مَغفِرَهٌ مر ایشانبرا است آمرزش گناه وَ أَجرٌ عَظِیم ٌ و مزدی بزرگ از فضل اله وَ الَّذِین َ کَفَرُوا و آنانکه

کافر شدند وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا و تکذیب کردند بآیتهای ما یعنی قرآن را أُولئِک َ أَصحاب ُ الجَحِیم ِ آنگروه اصحاب دوزخ اند یعنی مجاوران آورده اند که حضرت رسالت پناه علیه السلام در غزوه غطفان بحرب جمعی از محارب بنی ثعلبه توجه نمود و ایشان خبر یافته با مهتر خود که در عثور یا غورث نام داشت بکوه ها متحصن شدند و لشکر اسلام را میدیدند در وقتی که باران باریده بود و حضرت علیه السلام از لشکریان دورتر و پای درختی تکیه فرموده و جامهای تر بر درخت افگنده اعراب مشاهده کرده مهتر خود را گفتند دریاب که محمّد تنها در پای آن درخت تکیه فرموده و یارانش ازو دورترند و درین مل بی مشقت بر دوست میتوان یافت غورث با شمشیری کشیده بیابد و گفت من یمنعک الیوم منی کیست که ترا حمایت کند و شر مرا امروز از تو کفایت کند حضرت فرمود که یمنعک ربی که اللّه ترا منع کند که مانع و کافی اوست فی الحال جبرئیل را فرمان رسید که دریاب حبیب مرا جبرئیل دست بر سینه عورث زد چنانچه شمشیر از دست وی بیفتاد و سید عالم علیه السلام آنرا برداشته بر سر وی رفت و گفت من یمنعک منی آن مرد گفت لا أحد یمنعک منی هیچکس ترا از من منع نتواند کرد پس کلمه شهادت گفت و بمیان قوم خود باز رفت و ایشان را با سلام دعوت کرد و اینکه آیت آمد یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه گرویدگان اذکُرُوا نِعمَت َ اللّه ِ عَلَیکُم یاد کنید نعمتهای خدا را که بشمار ارزانی فرموده إِذ هَم َّ قَوم ٌ چون قصد کردند قومی یعنی

غورث و تابعان او أَن یَبسُطُوا إِلَیکُم آنکه بگشایند بسوی شما أَیدِیَهُم دستها خود فَکَف َّ أَیدِیَهُم پس خدا بازداشت دستهای ایشانرا عَنکُم از شما و مضرت ایشان از شما بگردانید و بعضی بر انند که نزول آیت در قصّه بنی نضیرست که قصدا آنحضرت کردند وقتی که بحصار ایشان رفته بود بجهت ویت عامریان و شرح اینکه قصّه در سوره حشر خواهد آمد انشاء اللّه تعالی وَ اتَّقُوا اللّه َ و بترسد از خدا از کفر اینکه نعمتها وَ عَلَی اللّه ِ و بر خدا فَلیَتَوَکَّل ِ المُؤمِنُون َ باید توکل کنند مومنان که رساننده خیر و رهاننده از شر اوست.

صفحه : 231

وَ لَقَد أَخَذَ اللّه ُ و هر آئینه فرا گرفت خدا مِیثاق َ بَنِی إِسرائِیل َ پیمان بنی اسرائیل را در موافقت موسی و محاربه با جبّاران وَ بَعَثنا مِنهُم ُ و برانگیختیم از ایشان اثنَی عَشَرَ نَقِیباً دوازده مهتر هر یکی از سبطی تا تفتیش احوال قوم خود کنند یا پابندان وفای قوم خود شوند بدان پیمان و صورت اینکه قصّه بر وجه اختصار چنانست که حق سبحانه وعده داده بود موسی ع را که ارض مقدسه یعنی ایلیا و اریحا یا همه ولایت شام به بنی اسرائیل ارزانی دارد و اینکه مواضع در آن وقت مساکن جباران بود و ایشان را عمالقه میگفتند مردمان بلند بالا و توانا بودند از بقیّه قوم عاد چون لشکر فرعون غرق شدند و مصر مر بنی اسرائیل را مستخلص شد فرمان الهی در رسید که بارض مقدسه روید که هزار دیه دارد و در هر دیهی هزار باغست و جهاد کنید با جباران پس موسی دوازده نقیب از

لشکر اختیار کرد که هر یکی کافل مهمات سبطی باشد و با قوم خود تا نزدیک اریحا رفتند و نقبا را به تجسس اخبار عمالقه فرستاده ایشان با یکی از جباران ملاقات کردند که او را عوج یا عاج بن عناق میگفتند و درازی قد او سه هزار و سی صد و سی و سه گز بود و سه هزار سال عمر داشت و باقی عادیان نیز قدمهای بلند داشتند و در تیسیر آورده که از هشت صد گز تا هشتاد گز بودند پس بساتین ایشانرا دیدند یک خوشه انگور آن مقدار بود که پنج کس نتوانستی برداشت و پنج نفر در یک نیمه پوست انار ایشان میگنجیدند نقبا اینکه حال دیده بازگشته بیکدیگر گفتند که بنی اسرائیل را از حال اینکه قوم خبر نتوان داد چه ممکن ست که خوف بر ایشان مستولی شده و نافرمانی کرده بمصر بازگردند پس عهد کردند که اخبار ایشان را پنهان دارند و ایشانرا بر جنگ اینکه قوم ترغیب نمایند پس بلشکرگاه آمده موسی و هارون را از حقیقت حال خبر دادند و ده نقیب بد دلی کرده با قوم خود صفت جباران بر وجهی که دیده بودند در میان آوردند و دو نقیب که یوشع بن نون بود از سبط یوسف و کالب بن یوقنا از سبط یهودا بر عهد و اقرار خود بایستادند و دغدغه در میان بنی اسرائیل افتاد و اضطراب در ایشان پدید آمد که ما باین جباران چگونه جنگ کنیم وَ قال َ اللّه ُ و گفت خدای تعالی إِنِّی مَعَکُم بدرستیکه من بشماام بنصرت دادن شما بر دشمنان و دیگر گفت لَئِن أَقَمتُم ُ الصَّلاهَ

بخدای که اگر برپا دارید نماز را بشرائط آن وَ آتَیتُم ُ الزَّکاهَ و بدهید زکوه را بارباب استحقاق وَ آمَنتُم بِرُسُلِی و تصدیق کنید پیغمبران مرا وَ عَزَّرتُمُوهُم و تقویت کنید ایشانرا و تعظیم امر ایشان بجا آرید چه امر ایشان امر خداست و التعظیم لامر اللّه واجب وَ أَقرَضتُم ُ اللّه َ و قرض دهید خدا را یعنی نفقه کنید در راه او قَرضاً حَسَناً نفقه دادنی نیکو لَأُکَفِّرَن َّ عَنکُم هر آئینه درگذرانم از شما سَیِّئاتِکُم گناهان شما را وَ لَأُدخِلَنَّکُم و درآرم شما را جَنّات ٍ تَجرِی ببوستانها که جاریست مِن تَحتِهَا الأَنهارُ از زیر درختان آن جویها فَمَن کَفَرَ بَعدَ ذلِک َ پس هر که کافر شود بعد ازین شرط مؤکد مِنکُم از شما فَقَد ضَل َّ پس هر آئینه گم کرده است سَواءَ السَّبِیل ِ راه راست را، بنی اسرائیل بدین عهد وفا نکردند و حق سبحانه فرمود که.

صفحه : 232

فَبِما نَقضِهِم پس بشکستن ایشان مِیثاقَهُم پیمان خود را لَعَنّاهُم براندیم ایشانرا از رحمت خود یا مسخ گردانیدیم یا خواری جزیه بر ایشان وضع کردیم وَ جَعَلنا قُلُوبَهُم و گردانیدیم دلهای ایشان را قاسِیَهً سخت بمثابه که متأثر نشوند از مشاهده آیات و استماع تخویفات یُحَرِّفُون َ الکَلِم َ عَن مَواضِعِه ِ می گردانند سخنان توریت را یا نعت حضرت رسالت پناه علیه السّلام را از جایگاه آن یعنی صفت دیگری را بجای صفت پیغمبر ص وضع می کنند یا کلمات توریت را مؤول میسازند بتاویلات فاسده وَ نَسُوا حَظًّا و ترک کردند بهره تمام را مِمّا ذُکِّرُوا بِه ِ از آنچه پند داده شده بودند بدان در توریت از متابعت پیغمبر آخر الزمان وَ

لا تَزال ُ تَطَّلِع ُ و همیشه هستی تو که مطلع شوی عَلی خائِنَهٍ مِنهُم بر خیانتی از جهودان إِلّا قَلِیلًا مِنهُم مگر اندکی از ایشان که خیانت نمی کنند چون إبن سلام و اصحاب رض او فَاعف ُ عَنهُم پس عفو کن و درگذر از ایشان اگر توبه کنند و ایمان آرند وَ اصفَح و رو بگردان از ایذای ایشان اگر التزام جزیه نمایند و گفته اند مطلق عفو و صفح بآیه السّیف منسوخ است إِن َّ اللّه َ یُحِب ُّ المُحسِنِین َ بدرستیکه خدا دوست میدارد نیکوکاران را وَ مِن َ الَّذِین َ قالُوا و از آنانکه گفته اند إِنّا نَصاری بدرستیکه ما ترسایانیم خود را بخود نصرانی گفتند یا نسبت میدارند بدیه نصران یا ناصره که حضرت عیسی علیه السلام در آن وقت می بود و یا آنکه می گفتند نحن انصار اللّه و بر هر تقدیر أَخَذنا مِیثاقَهُم گرفتیم پیمان از ایشان چنانچه از یهودان گرفته بودیم فَنَسُوا حَظًّا پس ایشان نیز ترک کردند بهره تمام را مِمّا ذُکِّرُوا بِه ِ از آنچه پند داده شده بودند در انجیل از پیروی فارقلیط که احمد مرسل صلی اللّه علیه و آله و سلّم ست فَأَغرَینا پس برانگیختیم بشومی پیمان شکنی بَینَهُم ُ العَداوَهَ میان ترسایان دشمنی ظاهر وَ البَغضاءَ و بغضی نهان در دل إِلی یَوم ِ القِیامَهِ تا روز رستخیز و آن چنان است که نصاری سه فرقه شدند همه دشمن یکدیگر و بعضی از مفسران برآنند که دشمنی انگیختیم میان یهود و ایشان وَ سَوف َ یُنَبِّئُهُم ُ اللّه ُ و زود باشد که بیاگاهد و خبر دهد ایشانرا خدا بِما کانُوا یَصنَعُون َ به آنچه ایشان می کنند و آن خبر دادن بجز او مکافات خواهد بود.

صفحه : 233

یا أَهل َ الکِتاب ِ ای جهودان و ترسایان قَد جاءَکُم رَسُولُنا بدرستیکه آمد بشما فرستاده ما یُبَیِّن ُ لَکُم روشن میگرداند برای شما کَثِیراً بسیاری مِمّا کُنتُم تُخفُون َ از آنچه هستید که آنرا پنهان میدارید مِن َ الکِتاب ِ از توریت چون نعت محمّد مصطفی ص و آیه رجم و از انجیل چون بشارت عیسی به احمد ص وَ یَعفُوا عَن کَثِیرٍ و درمیگذرد از بسیار مخفیات شما و خبر نمیدهد بآنچه هیچ مهم دنیا وابسته بآن نیست نقل است که یهودی بآنحضرت ص گفت که کدام است آن کثیر که ازو عفو کردی حضرت ازو اعراض کرد دوم و سوم نوبت مبالغه کرد و حضرت روی ازو میگردانید و قصد یهودی آن بود که مناقضه از وی ظاهر شود بترک عفو چون در جواب خود سه کرت جز از اعراض چیزی ندید و مشاهده نکرد بصدق آنحضرت ص متیقن شده فی الحال ایمان آورد قَد جاءَکُم مِن َ اللّه ِ بدرستیکه آمد بشما از نزدیک خدا نُورٌ روشنائی که دفع کننده ظلمت ضلالت است وَ کِتاب ٌ مُبِین ٌ و کتابی روشن کننده و بخود روشن گفته اند نور حضرت رسالت پناه ص است و کتاب مبین قرآن است و در بحر الحقائق آورده که وجه تسمیه آنحضرت ص بنور آنست که اوّل چیزی که حق سبحانه و تعالی بنور کرم از ظلمت کده عدم بیرون آورده نور وی بود صلی اللّه علیه و سلّم که اوّل ما خلق اللّه نوری بعد از ان عالم را برای ظهور نور و نور ظهور او موجود گردانید و در نقد النصوص فی شرح الفصوص مذکور است که اصل منشا و معاد جمله خلایق حضرت حقیقه الحقایق ست

و آن حقیقت محمدی و نور احمدی ص است که صورت حضرت واحدی احدی است جامع جمله کمالات الهی و کیانی و واضع میزان همه مراتب اعتدالات ملکی و حیوانی و انسانی آنحضرت ص است عالم و عالمیان صور و اجزای تفصیل او و آدم و آدمیان مسخر برای تکمیل او و الیه الاشاره بقوله انا سید ولد آدم و بقوله آدم ع و من دونه تحت لوائی نظم

آنچه اوّل شد پدید از حبیب غیب بود نور جان او بی هیچ ریب

بعد ازان آن نور مطلق زد علم گشت عرش و کرسی و لوح و قلم

یک علم از نور پاکش عالم است یک علم ذریت ست و آدم ست

نور او چون اصل موجودات بود ذات او چون معطی هر ذات بود

واجب آمد دعوت هر دو جهانش دعوت ذرات پیدا و نهانش

یَهدِی بِه ِ اللّه ُ راه می نماید خدا بدین نور یا کتاب مَن ِ اتَّبَع َ رِضوانَه ُ آنرا که پیروی خشنودی او می کند سُبُل َ السَّلام ِ بطلب راههای سلامت از عذاب که آن راه حق است یا سبل دار السّلام که طریق بهشت ست وَ یُخرِجُهُم و بیرون می آرد ایشان را مِن َ الظُّلُمات ِ از تاریکی کفر یا شک یا جهل إِلَی النُّورِ بروشنائی ایمان یا یقین یا علم بِإِذنِه ِ بارادت و توفیق خود وَ یَهدِیهِم و راه می نماید ایشانرا إِلی صِراطٍ مُستَقِیم ٍ بسوی راه راست که نزدیکترین راههاست بحق لَقَد کَفَرَ الَّذِین َ بدرستیکه کافر شدند آنانکه قالُوا إِن َّ اللّه َ گفتند بدرستیکه اللّه هُوَ المَسِیح ُ ابن ُ مَریَم َ او مسیح ست ع پسر مریم قائل بدین قول از فرق

نصاری یعقوبیه اند و بطلان قول ایشان بهمین که میگویند پسر مریم خدا است ظاهر است چه مادر اقدم است بر ولد پس ولد حادث باشد و حادث الوهیت را نشاید و دیگر آنکه مادر اکبرست و ولد اصغر و چه دورست که اصغر اله اکبر باشد قُل فَمَن یَملِک ُ بگو ای محمّد پس کیست که مالک باشد و منع کند.

صفحه : 234

مِن َ اللّه ِ از ارادت خدا شَیئاً چیزی را یعنی کس مانع نتواند شد إِن أَرادَ اگر خدا خواهد أَن یُهلِک َ المَسِیح َ ابن َ مَریَم َ آنکه هلاک کند عیسی ع پسر مریم را وَ أُمَّه ُ و مادر او را وَ مَن فِی الأَرض ِ جَمِیعاً و آنها را که بروی زمین اند همه یعنی مسیح و ماورا و مقهوراند و قابل فنا چون سایر ممکنات و چنین کس خدائی را نشاید وَ لِلّه ِ مُلک ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ و مر خداراست پادشاهی آسمانها و زمین ها وَ ما بَینَهُما و آنچه در میان ایشان است یَخلُق ُ ما یَشاءُ می آفریند آنچه میخواهد قادر علی الاطلاق اوست بی اصلی و بی ماده می آفریند چون آسمان و زمین و خلق میکند از ماده و اصلی چنانچه ما بینهما و انشا می کند از اصلی که جنس نیست چون آدم ع از خاک و از اصلی که جنس ست چون ولد از والدین یا از مرد بی زن چون حوا از آدم ع یا از زنی بی مرد چون عیسی ع از مریم وَ اللّه ُ عَلی کُل ِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ و خدا بر همه چیزها تواناست

وَ قالَت ِ الیَهُودُ وَ النَّصاری و گفتند جهودان و ترسایان نَحن ُ أَبناءُ اللّه ِ ما پسران خدائیم و

او ما را چون پدرست در مهربانی و رافت و ما او را چون پسر در قرب و منزلت ابراهیم نخعی رح فرموده که در توریت بایشان خطاب کرده یا ابناء احباری ایشان خواندند که یا ابناء ابکاری و در کلمات انجیل هست که میروم الی ربّی و ربکم ایشان چنین خواندند الی ابی و ابیکم وَ أَحِبّاؤُه ُ و دیگر گفتند که ما دوستان خدائیم قُل فَلِم َ یُعَذِّبُکُم بگو پس چرا عذاب میکند شما را بِذُنُوبِکُم بگناهان شما و آن عذاب در دنیا بقتل و اسرست و در آخرت بسخن ایشان در دوزخ ایّام معدودات پس اگر پسران خدای تعالی می بودید شما را عذاب نمی کرد زیرا که پدر رنج پسر نمیخواهد و دوست نیز عذاب دوست را روا نمیدارد پس شما نه پسراید و نه دوست بَل أَنتُم بَشَرٌ بلکه شما آفریدگانید مِمَّن خَلَق َ از انها که خدا آفریده است همچون سائر بنی آدم بر بدی و نیکی پاداش خواهید یافت یَغفِرُ لِمَن یَشاءُ می آمرزد خدا هرکرا میخواهد و آنها اهل ایمان اند وَ یُعَذِّب ُ مَن یَشاءُ و عذاب میکند هرکرا می خواهد و آنها مشرکانند وَ لِلّه ِ مُلک ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ و مر خداراست پادشاهی آسمانها و زمینها و حکم فرمودن در ان و درین وَ ما بَینَهُما و آنچه در میان اینها باشد وَ إِلَیه ِ المَصِیرُ و بسوی اوست بازگشت همه.

صفحه : 235

یا أَهل َ الکِتاب ِ ای یهود و نصاری قَد جاءَکُم رَسُولُنا بدرستیکه آمد بشما فرستاده ما یُبَیِّن ُ لَکُم روشن میگرداند برای شما راه حق را عَلی فَترَهٍ مِن َ الرُّسُل ِ بر انقطاع از وحی و فتور از ارسال رسل أَن

تَقُولُوا تا نگوئید شما که ما جاءَنا نیامد بما مِن بَشِیرٍ از مژده دهنده وَ لا نَذِیرٍ و نه بیم کننده فَقَد جاءَکُم پس تحقیق آمد بشما بَشِیرٍ بشارت دهنده مومنان بکرامت وَ نَذِیرٌ و ترساننده کافران بعذاب قیامت وَ اللّه ُ عَلی کُل ِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ و خدا بر همه چیز قادر است اگر خواهد رسولان را پی درپی فرستد چنانچه در مدت هزار و هفصد سال که میان موسی ع و عیسی ع بوده هزار پیغمبر ع فرستاد و اگر خواهد فترت و انقطاع را بارسال رسل راه دهد چنانچه در مدت ششصد سال که میان عیسی ع و محمّد ص بود چهار پیغمبر فرستاده سه از بنی اسرائیل و یکی خالد بن سنان عرب و درین آیت منت می نهد بر بندگان که در وقتی که آثار وحی مندرس و اخبار رسالت منقطع بود من بشما پیغمبری ص بشیر و نذیر فرستادم بیت

تاریک بد ز ظلمت باطل همه جهان عالم ز رای روشن او نور حق گرفت

وَ إِذ قال َ مُوسی و یاد کن ای محمّد ص چون گفت موسی ع لِقَومِه ِ مر قوم خود را که بنی اسرائیل بودند یا قَوم ِ اذکُرُوا ای گروه من یا کنید نِعمَت َ اللّه ِ عَلَیکُم نعمت خدا را که فایض است بر شما إِذ جَعَل َ فِیکُم أَنبِیاءَ چون گردانید در میان شما بعضی پیغمبران تا شما را راه نمایند و در هیچ امت آن مقدار نبی مبعوث نبوده که در بنی اسرائیل بود وَ جَعَلَکُم مُلُوکاً و گردانید شما را پادشاهان یعنی مملوک فرعونیان بودید و حالا مالک نفس خودید و یا منازل شما وسیع است و در ان

آب جاری است چون منازل ملوک وَ آتاکُم و بداد شما را از من و سلوی و سایه ابر و شکافتن بحر ما لَم یُؤت ِ أَحَداً آنچه نداد کسی را مِن َ العالَمِین َ از عالمیان زمان شما یا قَوم ِ ای گروه من ادخُلُوا الأَرض َ المُقَدَّسَهَ درآیید بزمین پاک کرده شده که ولایت شام ست یا طور و حوالی آن یا فلسطین و بعضی از اردن ست و اصح آن است که اریحا و ایلیا که حالا زمین بیت المقدس ست الَّتِی کَتَب َ اللّه ُ لَکُم آن زمینی که خدای تعالی نوشته است در لوح محفوظ که مساکن شما باشد بشرط جهاد با جبابره و چون ایشان از عمالقه ترسیده بودند به سخن نقبای خود می گفتند اگر ما را امر کرده باشد بمصر بازمیگردیم موسی ع گفت وَ لا تَرتَدُّوا عَلی أَدبارِکُم و باز مگردید بهمان راه که آمده اید فَتَنقَلِبُوا خاسِرِین َ پس اگر چنین کنید و بازگردید زیان زدگان باشید در دنیا از ثواب جهاد و در آخرت از لقای رب العباد.

صفحه : 236

قالُوا یا مُوسی ایشان گفتند ای موسی ع إِن َّ فِیها بدرستیکه در ارض مقدسه قَوماً جَبّارِین َ گروهی اند متغلب و باقوت و شوکت که مقاومت با ایشان میسر نیست وَ إِنّا لَن نَدخُلَها و ما در نمی آئیم بدان زمین جهت جنگ حَتّی یَخرُجُوا مِنها تا وقتی که بیرون آیند ایشان از آنجا فَإِن یَخرُجُوا مِنها پس اگر بیرون آیند ایشان از آنجا بی جنگ و ولایت را تسلیم ما کنند فَإِنّا داخِلُون َ پس ما درآیندگانیم در ان قال َ رَجُلان ِ مِن َ الَّذِین َ یَخافُون َ گفتند دو مرد از آنانکه ترسیدند از خدا أَنعَم َ اللّه ُ عَلَیهِمَا انعام کرد

خدا بر ایشان به ایمان و ثبات بر عهد و پیمان و ایشان یوشع و کالب بودند که با بنی اسرائیل گفتند ادخُلُوا عَلَیهِم ُ الباب َ درآیند بر جباران از باب قریه ایشان ناگهان و ایشان را در راه گذر تنگ گیرید و بصحرا رها نکنید فَإِذا دَخَلتُمُوه ُ پس چون درآیید از ان در بدین وجه که گفته شد فَإِنَّکُم غالِبُون َ پس بدرستیکه شما غالبانید زیرا که ایشان جسمی چنداند بیدل و تناورانند بی حاصل اینکه سخن بالهام الهی دانسته بودند یا باخبار موسی ع وَ عَلَی اللّه ِ فَتَوَکَّلُوا و بر خدا توکّل کنید درین حرب إِن کُنتُم مُؤمِنِین َ اگر هستید باوردارندگان مر وعده حق را قالُوا یا مُوسی گفتند ای موسی ع إِنّا لَن نَدخُلَها أَبَداً بدرستیکه ما هرگز نمی آئیم بدین ولایت ما دامُوا فِیها مادامی که ایشان درین موضع اند و تو دو کس را تصدیق می کنی و سخن ده کس را باور نمی داری فَاذهَب أَنت َ پس برو تو وَ رَبُّک َ و پروردگار تو فَقاتِلا پس جنگ کنید إِنّا هاهُنا قاعِدُون َ بدرستیکه ما اینجا نشسته ایم درین سخن خوار داشت کردند بخدا و رسول، گفته اند مراد از رب هارون بوده و رب بمعنی سیدست پس هارون ع را که ازو بزرگتر بود سید گفتند و کلمه فقاتلا مؤید اینکه قول است قال َ رَب ِّ گفت موسی ع ای پروردگار من إِنِّی لا أَملِک ُ إِلّا نَفسِی من مالک نیستم مگر نفس خود را وَ أَخِی و برادر خود را فَافرُق بَینَنا پس جدائی کن میان ما وَ بَین َ القَوم ِ الفاسِقِین َ و میان اینکه گروه بیرون رفتگان از دائره فرمان.

صفحه : 237

قال َ گفت خدا فَإِنَّها پس

بدرستیکه ارض مقدسه مُحَرَّمَهٌ حرام است عَلَیهِم بر ایشان یعنی نه درآیند و نه مالک شوند بدان بسبب شامت نافرمانی أَربَعِین َ سَنَهً چهل سال یَتِیهُون َ فِی الأَرض ِ سرگردان و متحیر میروند در زمین تیه که شش فرسخ ست از شهر مصر پس قوم موسی چهل سال در ان زمین سرگردان بودند هر صباح عزیمت سفر کردندی و تا شام راه رفتندی و شب همانجا بودندی که بامداد از آنجا رحلت کرده بودند و قولی آنست که بعد از چهل سال موسی ع با بعضی از بنی اسرائیل که مانده بودند برفت و اریحا را بگشاد و مدتی آنجا بود و اصح آنست که موسی و هارون در تیه وفات کردند و اغلب اهل تیه مردند و اولاد ایشان جوانان توانا رسیدند و خدای تعالی یوشع را پیغمبری داد و ایشان بدو بیعت کردند و یوشع برفت و ولایت ایلیا و اریحا بگرفت و بنیاد جباران برانداخت در اخبار آمد که چون موسی بر قوم خود دعا گفت و حکم شد که چهل سال سرگردان باشند موسی از ان پشیمان شد و حق سبحانه و تعالی با وی خطاب کرد که چون حکم کردیم بتحیر و سرگشتگی ایشان فَلا تَأس َ پس تو اندوهناک مباش عَلَی القَوم ِ الفاسِقِین َ بر گروه فاسقان و در تبیان گفته که خطاب با حضرت پیغمبرست ص میفرماید که قوم موسی مدتی سرگشته بودند تو بر ایشان اندوه مخور که بسبب نافرمانی و فسق سزاوار نفرین موسی شدند وَ اتل ُ عَلَیهِم و بخوان بر اهل کتاب نَبَأَ ابنَی آدَم َ خبر دو پسر آدم را که از صلب او بودند قابیل و هابیل بِالحَق ِّ خواندنی بدرستی

و راستی و خبر ایشان بر سبیل اجمال آنست که حوا رض بهر بطنی دختری و پسری می آوردی چون بزرگ میشدند آدم جاریه یک بطن را به غلام دیگر میداد و آنکه با قابیل زاده بود اقلیما نام داشت و در غایت حسن بود و توام هابیل را لیوذا می گفتند و او چندان جمالی نداشت چون برسیدند آدم ع لیوذا را بقابیل نامزد کرد و اقلیما را به هابیل قابیل ازین حکم ابا نموده گفت خواهر من اجمل ست و با من در رحم بوده او بمن اولی است آدم گفت که حکم خدا بر اینکه وجه صدور یافته مرا درین چه اختیار قابیل مسلم نداشت و گفت تو هابیل را پیش از من دوست میداری لا جرم آنکه خوبروی ترست بدو میدهی آدم ع فرمود که اگر سخن مرا باور نمی کنی هر یک از شما قربانی کنید بآنچه میتوانید قربانی هر کرا مقبول گردد اقلیما از آن او باشد حق سبحانه ازین قصّه خبر میدهد إِذ قَرَّبا چون قربانی کردند یعنی تقرب جستند هر یک از ایشان قُرباناً تقرب جستنی بقربانی خود هابیل گوسفنددار بود بره فربه که بغایت دوست میداشت بیاورد و سر کوهی نهاد و نیت کرد که اگر قربانی من قبول نه گردد ترک اقلیما کنم و قابیل صاحب زرع بود دسته گندم ضعیف و کم دانه بیاورد و در همان موضع بنهاد و با خود گفت که اگر اینکه قربانی من قبول شود فبها و اگر نه من دست از خواهر خود باز ندارم فَتُقُبِّل َ مِن أَحَدِهِما پس قبول کرده شد قربانی یکی از ایشان که هابیل بود بدان نوع که آتش سفید

بی دود از آسمان فرود آمده گوسفند را بخورد وَ لَم یُتَقَبَّل مِن َ الآخَرِ و مقبول نشد از دیگری که قابیل بود و آتش از قربانی او درگذشت و بخوردن او ملتفت نه گشت قابیل را آتش خشم باشتعال درآمده دود حسد دیده بصیرت او را تیره کرد قال َ گفت مر هابیل را لَأَقتُلَنَّک َ بخدا که ترا بکشم برای آنکه قربانی تو مقبول شد و از آن من مردود قال َ گفت هابیل إِنَّما یَتَقَبَّل ُ اللّه ُ جزین نیست که قبول میکند خدا مِن َ المُتَّقِین َ از پرهیزگاران که در قربانی نیّت خود را خالص ساخته اند لَئِن بَسَطت َ اگر بگشائی و دراز کنی إِلَی َّ یَدَک َ بسوی من دست خود را لِتَقتُلَنِی تا مرا بکشی ما أَنَا بِباسِطٍ من باری نیستم درازکننده یَدِی َ إِلَیک َ دست خود را بسوی تو لِأَقتُلَک َ تا ترا بکشم إِنِّی أَخاف ُ اللّه َ بدرستیکه من میترسم از خدای رَب َّ العالَمِین َ که پروردگار عالمیان است با آنکه هابیل از قابیل قوی تر و با شوکت تر بود اما تسلیم شد مر قتل را از ترس خدا پس گفت.

صفحه : 238

إِنِّی أُرِیدُ أَن تَبُوءَ بِإِثمِی من میخواهم آنکه بازگردی تو بعقوبت گناه در قتل من وَ إِثمِک َ و بپاداش گناه تو که آن سبب رد قربای بوده و اینکه اراده از هابیل موافق حکم خدا بود فَتَکُون َ پس تو باشی بسبب اینکه دو گناه مِن أَصحاب ِ النّارِ از ملازمان دوزخ وَ ذلِک َ جَزاءُ الظّالِمِین َ و این ست پاداش ستمکاران که قتل بناحق کنند فَطَوَّعَت لَه ُ پس آسان کرد بر قابیل و یاری داد مر او را نَفسُه ُ نفس او قَتل َ أَخِیه ِ در کشتن برادر او و ندانست که او را چون

بکشد پس ابلیس بشکل بشری برو متمثل شده مرغی در دست گرفته پس سر آن مرغ را بر سنگ نهاد و سنگ دیگر بر وی زد تا کوفته شد و بمرد قابیل نیز صبر کرد تا هابیل را در خواب یافت سر بر سنگی نهاده فَقَتَلَه ُ پس بکشت او را بآنکه سنگی بر سر وی زد و مغزش پریشان ساخت فَأَصبَح َ مِن َ الخاسِرِین َ پس گشت از زیان زدگان در دنیا بآنکه بقیه عمر در دنیا مطرود و مردود بود و در آخرت خود ظاهر است که نصف عذاب اهل دوزخ تنها او را خواهد بود چنانچه امام ثعلبی در تفسیر خود آورده پس قابیل ندانست که با وی چه باید کرد او را در جامه پیچیده چهل روز او را بر پشت گرفته هر طرف میرفت و إبن عباس رح فرمود که یک سال میکشید تا گنده شد و بوی گرفت و سباع و طیور بر قابیل غلبه کردند که هر وقت بیفکند بخورند و بسیار تنگ آمد فَبَعَث َ اللّه ُ غُراباً پس برانگیخت خدای تعالی زاغی را یَبحَث ُ فِی الأَرض ِ میکارید زمین را بمنقار و هر دو پای خود تا حفره پیدا کرد لِیُرِیَه ُ و اینکه عمل بسبب آن بود تا بنماید قابیل را کَیف َ یُوارِی چگونه بپوشد سَوأَهَ أَخِیه ِ برادر خود را آورده اند که زاغ حفره کرد در خاک و زاغی مرده بیاورد و در ان حفره بنهاد و خاک بران میپاشید تا پوشیده گشت قال َ یا وَیلَتی گفت قابیل که وای بر من أَ عَجَزت ُ أَن أَکُون َ آیا عاجز شدم از انکه باشم مِثل َ هذَا الغُراب ِ مانند اینکه زاغ درین عمل فَأُوارِی َ سَوأَهَ أَخِی

پس بپوشم تن برادر خود را آنگه قابیل بهمین طریق هابیل را در خاک کرد فَأَصبَح َ مِن َ النّادِمِین َ پس گشت از جمله پشیمان شدگان بر آنکه یک سال او را می کشید و گویند ندامت او بر آن بود که مادر و پدر ازو تبرّا کردند و تمام جدا و سیاه شده و ندای شنید که کن خائفا ابدا بعد ازین قابیل هرکرا میدید میترسید که ناگاه او را بکشد و آخر بدست پسری نابینا از ال خود کشته شد.

صفحه : 239

مِن أَجل ِ ذلِک َ به سبب اینکه قتل کَتَبنا عَلی بَنِی إِسرائِیل َ نوشتیم و حکم کردیم بر بنی اسرائیل أَنَّه ُ مَن قَتَل َ آنکه هر کس به کشد نَفساً کسی را بِغَیرِ نَفس ٍ بی آنکه او کسی را کشته باشد و برو قصاص لازم شده أَو فَسادٍ فِی الأَرض ِ و بی آنکه او فسادی کرده باشد در زمین یعنی قطع طریق یا ردّت یا زنا بشرط احصان فَکَأَنَّما قَتَل َ النّاس َ جَمِیعاً پس همچنان باشد که همه مردمان را کشته باشد از ان حیثیت که هتک حرمت دماء کرده و مردم را دلیر ساخته یا آنکه قتل واحد و جمع یکی هست در استجلاب غضب الهی وَ مَن أَحیاها و هر که سبب بقای حیات کسی شود بعفو از قصاص یا منع از قتل یا رهانیدن از مهالک فَکَأَنَّما أَحیَا النّاس َ جَمِیعاً پس همچنان باشد که سبب زندگی همه مردمان شده باشد مقصود ازین کلام ترهیب ست از تعرض بقتل و ترغیب در حمایت نفوس وَ لَقَد جاءَتهُم و هرآئینه که آمدند بسوی بنی اسرائیل رُسُلُنا فرستادگان ما بِالبَیِّنات ِ

با معجزهای روشن و آیتهای واضح ثُم َّ إِن َّ کَثِیراً مِنهُم پس بدرستیکه بسیاری از ایشان بَعدَ ذلِک َ بعد از ارسال رسل و انزال آیات فِی الأَرض ِ لَمُسرِفُون َ در زمین هرآئینه اسراف کنندگان بودند یعنی متجاوزان از حد اعتدال یا مسرفان در قتل یا درگذشتگان از حدود اوامر و نواهی آورده اند که در سال ششم از هجرت جماعتی از قبیله عرینه بخدمت حضرت رسالت پناه ص آمدند و بشرف اسلام معزز گشته ملازمت جناب نبوّت مآب اختیار کردند هوای مدینه با مزاج ایشان چندان موافقت نداشت بیمار شدند و صورت حال ایشان بعرض حضرت رسالت ص رسید حضرت ایشان را بمیان شتران شیردار که نزدیک جبل العیر بوده فرستاد روزی چند در ان موضع بسر برده شیر و بول شتران می آشامیدند تا مرض ایشان بصحت مبدل شد صباحی اتفاق کرده پانزده شتر خاصه آن حضرت را رانده رو بقبیله خود نهادند یسار رض که مولای رسول بود با چند نفر از عقب ایشان رفت و بر ایشان رسیده مقاتله کردند و به آخر یسار رض را گرفته دست و پای وی بریده خار در چشم و زبان او میزدند تا شهید شد و حضرت ع ازین حال وقوف یافته کرز بن جابر را با بیست سوار از عقب ایشان فرستاد و او همه را گرفته دست بر گردن بسته نزد آن حضرت آورد حق سبحانه آیه فرستاد إِنَّما جَزاءُ الَّذِین َ یُحارِبُون َ اللّه َ وَ رَسُولَه ُ جز اینکه نیست که هست جزای آنانکه حرب کنند با دوستان خدا و رسول او ص وَ یَسعَون َ فِی الأَرض ِ و بشتابند در زمین فَساداً از برای فساد که قطع طریق

و قتل و غارت است أَن یُقَتَّلُوا آنکه بکشند ایشانرا اگر کسی را کشته باشند و مال نه برده أَو یُصَلَّبُوا یا بکشند و بر دار کشند اگر کشته باشند و مال برده أَو تُقَطَّع َ أَیدِیهِم وَ أَرجُلُهُم یا ببرند دستهای و پایهای ایشانرا مِن خِلاف ٍ بر خلاف یعنی دست راست و پای چپ اگر مال گرفته باشند و کسی را نکشته.

أَو یُنفَوا یا برانند ایشانرا مِن َ الأَرض ِ از زمین یعنی از شهر بشهری بدان حیثیّت که در هیچ موضع قرار نتوانند گرفت اگر قتل و غارت نه کرده باشند اما تخویف نموده باشند و امام اعظم رح نفی را بر حبس فرود آورده تا ضرر او در شهری دیگر به مسلمانان نرسد پس حضرت رسالت پناه فرمود تا دست و پای ایشانرا قطع کردند و میل در چشم ایشان کشیدند آنگاه ایشانرا مصلوب ساختند ذلِک َ اینکه حدود که مذکور شد لَهُم مر ایشانرا خِزی ٌ خواری و رسوائی است فِی الدُّنیا در دنیا وَ لَهُم فِی الآخِرَهِ و مر ایشانراست در آخرت عَذاب ٌ عَظِیم ٌ عذابی بزرگ بجهت بزرگی گناه ایشان.

صفحه : 240

إِلَّا الَّذِین َ تابُوا مگر آنانکه توبه کنند از آنچه حق اللّه است مِن قَبل ِ أَن تَقدِرُوا پیش از آن که شما قادر شوید عَلَیهِم بر ایشان پس اگر محارب مشرکست و توبه کرد یعنی اسلام آورده خواه پیش از قدرت برو و خواه بعد از ان همه حدود که مذکور شد ازو ساقط گشت و بخون و مال او را مطالبه نتوان کرد و اگر از مسلمانان ست که قبل از قدرت برو توبه کرد مالک بن انس رض میگوید که

حدود از وی می افتد و او را بچیزی نتوان گرفت مگر مال کسی بعینه نزد او یابند بخداوندش رد کنند و وارث مقتول نیز مطالبه دم نتوان کرد و قول امام شافعی رح آنست که قبل از قدرت بتوبه او حدود اللّه ازو ساقط شود نه حقوق ناس فَاعلَمُوا پس بدانید أَن َّ اللّه َ آنکه خدا غَفُورٌ آمرزنده گناهان ست بتوبه رَحِیم ٌ مهربان ست بر تائبان یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه َ ای گروه مومنان بترسید از خدا وَ ابتَغُوا إِلَیه ِ الوَسِیلَهَ و بطلبید بدو وسیله را یعنی آنچه توسل توان کرد در طلب قرب بحضرت او و کلمه جامعه درین باب آنست که وسیله کلّی در تقرّب بحضرت الهی ملاحظه اوامر و نواهی است و در لطائف قشیری میگوید که وسیله تجرید اعمال است از ریا و تفرید احوال ست از عجب و تخلیص انفاس از طلب حظوظ در کشف الاسرار فرموده که وسیله عابدان بفضائل است و از آن عالمان بدلائل و از ان عارفان بترک وسائل عابد معامله توسل جوید و عالم بمکاشفه راه رود و عارف بمعائنه نظر کند عابد فکر درین آیه کند که یَذکُرُون َ اللّه َ قِیاماً وَ قُعُوداً عالم نظر درین آیت دارد أَ وَ لَم یَنظُرُوا فِی مَلَکُوت ِ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ عارف ازین کلمه در نگذرد که قل اللّه ثم ذرهم پیر طریقت شیخ الاسلام خواجه عبد اللّه انصاری قدس سره العزیز گفت که الهی وسیله بتو هم توئی اگر کسی ترا بطلب یافت من خود طلب از تو یافتم نظم

اینکه طلب ما بی طلب تو داده گنج احسان بر همه بگشاده

اینکه طلب در ما هم از ایجاد تست رستن از بیداد

یا رب داد تست اینکه قدر ارشاد تو بخشیده تا بدین بس عیب ما پوشیده قطره دانش که بخشیدی ز پیش متصل گردان بدریاهای خویش وَ جاهِدُوا فِی سَبِیلِه ِ و جهاد کنید در راه او باعدای ظاهر و باطن لَعَلَّکُم تُفلِحُون َ شاید که شما رستگار شوید بسبب اینکه اعمال و در بحر الحقایق آورده که درین آیه فلاح را بچهار چیز باز بسته که بی آنها رستگاری حقیقی دست ندهد اوّل ایمان که اصابت نورست در بدو خلقت و بنده را از حجب ظلمات شرک خلاصی میدهد دوم تقوی که منبع اعمال شرعیه و منشاء اخلاق مرضیه است و سالک بدان از ظلمت معصیّت نجات می یابد سوم ابتغاء وسیله و آن فناء ناسوتست در بقای لاهوت و عارف بسبب اینکه از تاریکی اوصاف هستی بیرون می آید چهارم جهاد و آن اضمحلال انانیت است و اثبات هویت و موحد درین مرتبه از تیرگی وجود باز رسته بنور شهود میرسد نظم چون جلوه کند نور شهود از تتق غیب از ظلمت هستی تو آثار نماند از چهره وحدت فگن پرده کثرت تا در نظرت اندک و بسیار نماند إِن َّ الَّذِین َ کَفَرُوا بدرستیکه آنانکه کافر شدند به پرستش اصنام و ملائکه و عجل و غیر آن لَو أَن َّ لَهُم اگر باشد مر ایشانرا ما فِی الأَرض ِ جَمِیعاً همه آنچه در زمین ست از صنوف اموال و امتعه وَ مِثلَه ُ مَعَه ُ و مانند آن همه به آنهمه یعنی اگر دوباره آنچه در زمین است از نقد و جنس از آن کافران باشد لِیَفتَدُوا بِه ِ تا آن را فدای نفس خود کننده مِن عَذاب ِ یَوم ِ القِیامَهِ از عذاب روز رستخیز ما

تُقُبِّل َ مِنهُم قبول کرده نشود از ایشان و همان عقوبت لازم ایشان باشد وَ لَهُم عَذاب ٌ أَلِیم ٌ و مر ایشانراست در آن روز عذابی دردناک.

صفحه : 241

یُرِیدُون َ میخواهند یعنی طمع میدارند یا قصد میکنند أَن یَخرُجُوا مِن َ النّارِ آنکه بیرون آیند از آتش دوزخ وَ ما هُم بِخارِجِین َ مِنها و نیستند ایشان بیرون آیندگان از آتش وَ لَهُم عَذاب ٌ مُقِیم ٌ و مر ایشانراست عذابی دایم که زوال و انقطاع نیابد وَ السّارِق ُ وَ السّارِقَهُ و مرد دزد و زن دزد فَاقطَعُوا أَیدِیَهُما پس ببرید دستهای راست ایشانرا چون اخذ نصاب کنند که ربع دینارست نزد امام شافعی رح و ده درم نزد امام اعظم رح و سه درم نزد امام مالک رح و زیاده چند آنچه باشد از حرز یعنی جائیکه در ان نگاه داشته باشد چون خانه و صندوق یا از کسیکه نگاه میدارد مثلا در راه یا در مسجد و پنهان بردارند جَزاءً بِما کَسَبا خدا پاداش میدهد ایشان را پاداش دادنی بآنچه کرده اند و آن ترک حرمت ست در مال مومن نَکالًا مِن َ اللّه ِ و عقوبت میکند ایشانرا عقوبتی صادر از حق تا پند او شود و بازدارد او را از رجوع بمثل آن عمل وَ اللّه ُ عَزِیزٌ و خدا غالب است در حکم حَکِیم ٌ دانا بحکمت آنچه بدان حکم میکند فَمَن تاب َ پس هر که توبه کند مِن بَعدِ ظُلمِه ِ بعد از ستمکاری خود یعنی دزدی وَ أَصلَح َ و بصلاح آرد کار خود را بآنکه تراضی خصم کند و عازم و جازم باشد بر آنکه باز بدزدی عود ننماید فَإِن َّ اللّه َ یَتُوب ُ عَلَیه ِ پس

بدرستیکه خدا توبه او قبول کند اما قطع ید ساقط نشود بر آن تائب إِن َّ اللّه َ غَفُورٌ بدرستیکه خدا آمرزگارست گناهان او را رَحِیم ٌ مهربان ست برو که در محشر او را رسوا نه کند أَ لَم تَعلَم آیا ندانستی خطاب بحضرت ست و مراد امت اند یعنی دانستید أَن َّ اللّه َ آنکه خدا لَه ُ مُلک ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ مر اوراست پادشاهی آسمانها و زمینها یُعَذِّب ُ مَن یَشاءُ عذاب میکند هرکرا میخواهد چنانچه سارق را بقطع ید وَ یَغفِرُ لِمَن یَشاءُ و می آمرزد هرکرا میخواهد یعنی سارق را بعد از توبه وَ اللّه ُ عَلی کُل ِّ شَی ءٍ و خدا بر همه چیزها از مغفرت و تعذیب قَدِیرٌ تواناست.

صفحه : 242

یا أَیُّهَا الرَّسُول ُ ای فرستاده خطاب بآنحضرت ست که آنحضرت علیه السّلام را بلقب یاد کرد و انبیاء دیگر را بنام مخاطب ساخته چنانچه یا آدَم ُ أَنبِئهُم یا نُوح ُ اهبِط یا إِبراهِیم ُ أَعرِض یا مُوسی إِنِّی اصطَفَیتُک َ یا عِیسَی ابن َ مَریَم َ أَ أَنت َ قُلت َ چون نوبت خطاب بحضرت رسالت پناه صلی اللّه علیه و سلّم رسید او را بصفتهای کمال خطاب کرد چنانچه یا أَیُّهَا النَّبِی ُّ یا أَیُّهَا الرَّسُول ُ لا یَحزُنک َ الَّذِین َ ترا اندوهناک نگرداند کردار آن کسانیکه از روی عناد یُسارِعُون َ فِی الکُفرِ می شتابند و خود را می افگنند در کفر مِن َ الَّذِین َ قالُوا از آنانکه گفتند آمَنّا ایمان آوردیم ما و آن گفتن همین ست بِأَفواهِهِم بزبانهای ایشان وَ لَم تُؤمِن قُلُوبُهُم و ایمان نیاورده است دلهای ایشان مراد منافقان اند و کردارهای ایشان آن بود که با کافران دوستی میکردند وَ مِن َ الَّذِین َ هادُوا و بعضی از ان کسانیکه دین یهودیه دارند سَمّاعُون َ شنوندگان قول ترا لِلکَذِب ِ برای آنکه دروغ گویند بر

تو جهودان بعد از استماع کلام آنحضرت بیرون می رفتند و میگفتند از پیغمبر چنین شنیدیم و نشنیده بودند و آنها یهود مدینه بودند سَمّاعُون َ لِقَوم ٍ آخَرِین َ شنوندگان برای گروهی دیگر که لَم یَأتُوک َ نیامدند بمجلس تو مراد یهود خیبراند که یهود مدینه جاسوسی میکردند و اخبار به خیبر میفرستادند نزول آیت را سبب آن بود که زنی و مردی از اشراف اهل خیبر را بزنا بگرفتند و هر دو محصن بودند و حد ایشان بحکم توریت رجم بود یهود ملاحظه بزرگی ایشان کرده نخواستند که آن حد بر ایشان اجرا کنند با یکدیگر گفتند که در کتاب اینکه مرد که به یثرب نزول کرده رجم نیست و بنی قریظه همسایه و حلیف اویند کسی بدیشان فرستند تا حد زانی محصن ازو بپرسند اگر گوید تازیانه زنند قول او را قبول کنید و اگر برجم فرماید سخن او را مشنوید پس جمعی از ایشان با زانیین بمدینه آمدند و صورت حال با یهود مدینه در میان آوردند و اشراف یهود چون کعب و کنانه و مالک بمجلس حضرت رسالت پناه ص آمده از حد زانیین محصنین پرسیدند حضرت فرمود که بحکم من رضا میدهید گفتند آری فی الحال جبرئیل ع بحکم رجم نازل شد حضرت فرمود که رجم میباید کرد ایشان ابا کردند و گفتند خدا در توریت فرموده که ایشانرا چهل تازیانه طلا کرده بقیر زنند تا پشت سیاه گردد و روی سیاه کرده باز گونه بر دراز گوش نشانده گرد منازل بگردانند جبرائیل ع آن حضرت را خبر داد که دروغ میگویند و إبن صوریا که اعلم ایشان ست میداند که حکم توریت رجم است نه جلد

حضرت فرمود که در میان مردم شما در فدک جوانی هست ساده روی و سفید پوست یک چشم که او را إبن صوریا گویند گفتند آری داناتر همه اهل زمین ست بتوریت حضرت فرمود که در میان ما و شما در حکم توریت او حکم باشد گفتند آری بحکم او راضی میباشیم حضرت بحضور اوامر فرمود بعد از چند روز او را حاضر کردند حضرت فرمود که انت إبن صوریا گفت نعم حضرت رسالت پناه ص گفت میان من و اینها تو حکم باش که دانای یهودی إبن صوریا قبول کرد و حضرت سوگند داد او را بدان خدائی که توریت را بر موسی نازل گردانید و دریا برای شما بشگافت و شما را از آل فرعون نجات داد و من و سلوی برای شما فرستاد که در کتاب شما حد زانی محصن رجم ست یا نی إبن صوریا گفت که اگر نه ترس آن دارم که توریت مرا بسوزد اگر دروغ گویم یا تغیر دهم اعتراف نکردمی تو بگوی که خدای تو چه حکم کرد حضرت رسالت پناه فرمود که خدای من حکم چنان کرده که چون چهار گواه به زنای محصن و محصنه گواهی دهند رجم بر ایشان واجب شود إبن صوریا گفت بخدای موسی ع که در توریت نیز همین حکم فرموده اما علماء ما ملاحظه جانب اشراف بنی اسرائیل نموده بر جلد و تحمیم قرار داده اند پس حضرت فرمود که تا هر دو را رجم کردند نزدیک در مسجد حق سبحانه از حال ایشان خبر داد یُحَرِّفُون َ الکَلِم َ تغییر میدهند کلمه ها را یعنی آیت رجم را مِن بَعدِ مَواضِعِه ِ بعد از

انکه خدا وضع کرد آنرا در موضع آن و بعوض آن جلد و تحمیم مینویسند یَقُولُون َ میگویند یهود خیبر إِن أُوتِیتُم هذا اگر دهند شما را اینکه حکم محرف یعنی محمّد ص بجلد حکم کند فَخُذُوه ُ پس فراگیرید آنرا و قبول کنید وَ إِن لَم تُؤتَوه ُ و اگر اینکه حکم بشما نه دهند و برجم فرمایند.

صفحه : 243

فَاحذَرُوا پس حذر کنید از قبول آن وَ مَن یُرِدِ اللّه ُ فِتنَتَه ُ و هرکرا خواهد خدای ضلالت یا فضیحت یا هلاکت او را فَلَن تَملِک َ لَه ُ پس بدست نتوانی آورد و مالک نتوانید شد برای او مِن َ اللّه ِ شَیئاً از خدا چیزی را در دفع آن فتنه أُولئِک َ آن گروه الَّذِین َ آنانند که در ازل لَم یُرِدِ اللّه ُ نخواست خدا أَن یُطَهِّرَ آنکه پاک سازد از لوث کفر و انکار حق قُلُوبُهُم دلهای ایشانرا لَهُم فِی الدُّنیا خِزی ٌ مر ایشانراست در دنیا رسوائی بآنکه جزیه دهند و از مؤمنان ترسند وَ لَهُم فِی الآخِرَهِ و مر ایشانراست در آن سرا عَذاب ٌ عَظِیم ٌ عذابی بزرگ که خلودست در دوزخ سَمّاعُون َ لِلکَذِب ِ ایشان شنوندگان سخنان اند برای دروغ بستن أَکّالُون َ لِلسُّحت ِ خورندگان حرام اند یعنی رشوت در حکم و تحریف کلام فَإِن جاؤُک َ پس اگر بیایند بمحاکمه نزد تو فَاحکُم بَینَهُم پس حکم کن میان ایشان أَو أَعرِض عَنهُم یا رو بگردان از ایشان حق سبحانه مخیر ساخت آنحضرت ص را درین آیت میان حکم و اعراض وَ إِن تُعرِض عَنهُم و اگر رو بگردانی از ایشان و حکم نکنی فَلَن یَضُرُّوک َ شَیئاً پس زیان نتوانند رسانید بتو چیزی را وَ إِن حَکَمت َ و اگر

حکم کنی فَاحکُم بَینَهُم بِالقِسطِ پس حکم کن میان ایشان براستی و عدل إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدا یُحِب ُّ المُقسِطِین َ دوست میدارد عدل کنندگان را در حکم وَ کَیف َ یُحَکِّمُونَک َ و چگونه حکم میسازند ترا وَ عِندَهُم ُ التَّوراهُ و حال آنکه توریت نزد ایشان است فِیها حُکم ُ اللّه ِ در ان حکم خدا هست برجم ثُم َّ یَتَوَلَّون َ پس ایشان برمی گردند و اعراض میکنند مِن بَعدِ ذلِک َ از پس آنکه تو حکم کرده موافق کتاب ایشان وَ ما أُولئِک َ بِالمُؤمِنِین َ و نیستند اینکه گروه باوردارندگان کتاب خود را یا حکم ترا.

صفحه : 244

إِنّا أَنزَلنَا التَّوراهَ بدرستیکه ما فرو فرستادیم توریت را فِیها هُدی ً درو راه نمودنی بحق وَ نُورٌ و روشنی که ظلمات شبهات را دفع کند یَحکُم ُ بِهَا النَّبِیُّون َ حکم کرده اند بتوریت پیغمبران بنی اسرائیل الَّذِین َ أَسلَمُوا آنانکه انقیاد کرده اند حکم خدا را لِلَّذِین َ هادُوا برای آنها که متدین اند بدین یهودیه وَ الرَّبّانِیُّون َ و حکم کرده اند علمای ربانی وَ الأَحبارُ و زاهدان ایشان نیز برای ایشان بِمَا استُحفِظُوا مِن کِتاب ِ اللّه ِ بسبب آنچه مأمور شده بودند بدان از محافظت توریت یعنی نگاهداشت آن از تحریف و تضییع وَ کانُوا عَلَیه ِ و بودند بر آن کتاب شُهَداءَ گواهان که بیان آن کنند براستی چون إبن صوریا فَلا تَخشَوُا النّاس َ پس مترسید از مردمان در اجرای احکام حق بر مردمان وَ اخشَون ِ و از من بترسید و در حکم مداهنه مکنید وَ لا تَشتَرُوا و مخورید شما ای بدل مکنید بِآیاتِی باحکام من ثَمَناً قَلِیلًا بهائی اندک را که رشوت مال بی اعتبار و جاه ناپایدار است وَ مَن لَم یَحکُم و آنها که حکم نکند بِما

أَنزَل َ اللّه ُ بانچه خدا فرو فرستاد یعنی یهود فَأُولئِک َ هُم ُ الکافِرُون َ پس آن گروه ایشان کافرانند وَ کَتَبنا عَلَیهِم و نوشتیم بر بنی اسرائیل فِیها در توریت أَن َّ النَّفس َ بِالنَّفس ِ آنکه بکشند یک تن را بقصاص یک تن و بنی نضیر بخلاف حکم خدا عوض یک تن دو تن را می کشتند از بنی قریظه وَ العَین َ بِالعَین ِ و دیگر حکم کردیم که چشمی به چشمی در بردن روشنائی نه در کندن وَ الأَنف َ بِالأَنف ِ و بینی به بینی وَ الأُذُن َ بِالأُذُن ِ و گوش بگوش وَ السِّن َّ بِالسِّن ِّ و دندان بدندان وَ الجُرُوح َ قِصاص ٌ و جراحتهای که ذات قصاص باشد یعنی قصاص کنند در آن چیز که حفظ مساوات ممکن باشد چون لب و دست و پا و دران چیز که مساوات نگاه نتوان داشت چون خراشش پوست و شکستن استخوان حکم بارش باید کرد فَمَن تَصَدَّق َ بِه ِ پس هر که تصدق کند بقصاص یعنی عفو نماید فَهُوَ پس آن تصدق کَفّارَهٌ لَه ُ کفاره باشد مر گناه متصدق را یا کفاره معفو عنه باشد بسقوط قصاص ازو و اجر عفوکننده بر خدا باشد وَ مَن لَم یَحکُم و آنها که حکم نکردند بِما أَنزَل َ اللّه ُ بآنچه خدا منزل گردانیده و آن جهودانند که در عوض یک تن دو تن می کشتند فَأُولئِک َ پس آن گروه هُم ُ الظّالِمُون َ ایشان ظالمانند که وضع حق می کنند در غیر موضع آن.

صفحه : 245

وَ قَفَّینا و درآوردیم ما عَلی آثارِهِم بِعِیسَی ابن ِ مَریَم َ بر پی پیغمبران عیسی إبن مریم علیه السلام را مُصَدِّقاً در حالتی که باوردارنده بود لِما بَین َ یَدَیه ِ مر آن چیز را که پیش ازو فرستاده

بودیم مِن َ التَّوراهِ از کتاب توریت وَ آتَیناه ُ الإِنجِیل َ و دادیم او را انجیل فِیه ِ هُدی ً درو راه نمودنی ست بتوحید وَ نُورٌ و روشنی بطریق حق وَ مُصَدِّقاً و گردانیدیم انجیل را موافق در اصول دین لِما بَین َ یَدَیه ِ مِن َ التَّوراهِ مر آن چیز را که پیش ازو بود از توریت وَ هُدی ً و گردانیدیم او را راه نمائی وَ مَوعِظَهً لِلمُتَّقِین َ و پند دهنده مر پرهیزگاران را وَ لیَحکُم أَهل ُ الإِنجِیل ِ و باید که حکم کنند اهل انجیل یعنی علمای وی بِما أَنزَل َ اللّه ُ فِیه ِ بآنچه خدا فرو فرستاده است درو مراد حکم است در وقتی که منسوخ نشده بود وَ مَن لَم یَحکُم و آنکه حکم نکرد بِما أَنزَل َ اللّه ُ بآنچه خدا نازل گردانید چون ترسایان از احکام انجیل عدول نمودند فَأُولئِک َ هُم ُ الفاسِقُون َ پس آن گروه بیرون رفتگانند از حکم خدا یا از ایمان اگر انکار حکم کنند وَ أَنزَلنا إِلَیک َ الکِتاب َ و فرستادیم بسوی تو قرآن را بِالحَق ِّ بدرستی و راستی مُصَدِّقاً در حالتی که او مطابق است لِما بَین َ یَدَیه ِ مِن َ الکِتاب ِ مر آن را که پیش ازو بوده از جنس کتب منزله وَ مُهَیمِناً عَلَیه ِ و نگاهبان است بر کتب که محافظت آن می کند از تغییر یعنی هر چه در آنها تغییر می دهند از وی راست می شود یا گواه است مر آن کتب را بصحت فَاحکُم بَینَهُم پس حکم کن میان اهل کتاب بِما أَنزَل َ اللّه ُ بآنچه خدا فرو فرستاد بر تو از رجم و تسویه در قصاص و اینکه آیت ناسخ حکم تخییرست که قبل ازین گذشت وَ لا تَتَّبِع أَهواءَهُم و از پی مرو

آرزوهای ایشانرا در حالتی که مائل باشی عَمّا جاءَک َ مِن َ الحَق ِّ از ان چیزی که بتو آمده است از حکم راست لِکُل ٍّ جَعَلنا مِنکُم مر هر گروهی را ساختیم از شما شِرعَهً شریعتی.

صفحه : 246

وَ مِنهاجاً و راهی روشن شریعت آن ست که منصوص علیه باشد در کتاب و منهاج آنکه ثابت شود بحدیث پیغمبر صلی اللّه علیه و سلّم وَ لَو شاءَ اللّه ُ و اگر خواستی خدا لَجَعَلَکُم أُمَّهً واحِدَهً هر آئینه می ساخت شما را یک امت متفق بر یک ملّت وَ لکِن لِیَبلُوَکُم و لیکن می آزماید شما را فِی ما آتاکُم در آنچه شما را داده است از شرائع مختلفه مناسب هر عصری و زمانی تا مطیع از عاصی متمیز شود فَاستَبِقُوا الخَیرات ِ پس بشتابید و پیشی گیرید بسوی خیرات که اتباع شریعت است إِلَی اللّه ِ بسوی خداست مَرجِعُکُم جَمِیعاً بازگشت همه شما فَیُنَبِّئُکُم پس خبر خواهد کرد شما را در وقت جزا دادن بِما کُنتُم فِیه ِ تَختَلِفُون َ بآنچه هستید که درو اختلاف می کنید از امور دین و شریعت وَ أَن ِ احکُم و دیگر فرستادیم بتو آنکه حکم کن بَینَهُم میان اهل کتاب بِما أَنزَل َ اللّه ُ بآنچه خدا فرو فرستاده بتو سبب نزول آیت آن بود که بعضی از احبار یهود با یکدیگر از روی مکر و تزویر تدبیر کردند که بیائید تا برویم نزد محمّد مصطفی شاید که او را از راه ببریم و به شعبده و نیرنگ فریب دهیم پس بیامدند و گفتند ای محمّد ص دانسته که ما از اشراف قوم و دانایان ایشانیم و چون ما متابعت تو کنیم اراذل و افاضل یهود در تصدیق ما بتو اقتدا کنند

اکنون میان ما و قوم ما در دماء انواع خصومتهاست و ترا حکم می سازیم اگر در قصاص چنان حکم کنی که رضای ماست دین ترا مسلم داریم حق سبحانه و تعالی رسول ص خود را خبر داد و از قبول ملتمس ایشان تحذیر فرمود و گفت حکم کن بفرستاده خدا وَ لا تَتَّبِع أَهواءَهُم و پیروی آرزوهای ایشان مکن وَ احذَرهُم أَن یَفتِنُوک َ و حذر کن از ایشان از آنکه ترا بگردانند عَن بَعض ِ ما أَنزَل َ اللّه ُ إِلَیک َ از بعضی آنچه خدا بسوی تو فرستاده است فَإِن تَوَلَّوا پس اگر برگردند و اعراض کنند از حکم منزل فَاعلَم أَنَّما یُرِیدُ اللّه ُ پس بدانکه اعراض ایشان از ان جهت ست که میخواهد خدا أَن یُصِیبَهُم بِبَعض ِ ذُنُوبِهِم آنکه برساند بدیشان عقوبتهای ببرخی از گناهان ایشان در دنیا و بباقی در عقبی وَ إِن َّ کَثِیراً مِن َ النّاس ِ لَفاسِقُون َ بدرستیکه بسیاری از یهود فاسقانند بعد از نزول اینکه آیت جهودان گفتند لا نرضی بحکمک آیت آمد که أَ فَحُکم َ الجاهِلِیَّهِ آیا حکم جاهلیت را یَبغُون َ می طلبند در حدّ زنا و قصاص چون بحکم توریت و قرآن راضی نمی شوند وَ مَن أَحسَن ُ مِن َ اللّه ِ و کیست نیکوتر از خدا حُکماً از جهت حکم لِقَوم ٍ یُوقِنُون َ برای قومی که تدبّر می کنند از روی یقین و میدانند که احسن احکام حکم اوست آورده اند که عباده بن صامت رض با إبن ابی ّ در مجلس حضرت رسالت پناه ص مخاصمه کردند عباده رض گفت مرا از طوایف. یهود دوستانند که در نوائب بمدد زن و مرد ایشان مستظهر توانم بود امروز بدوستی خدا و رسول از همه تبرا کردم و مرا دوستی خدا و رسول

بس است عبد اللّه بن ابی گفت که من از دوائر روزگار و حوادث لیل و نهار می ترسم و از مظاهرت و معاونت یهود که حلفاء من اند گزیر ندارم آیت آمد که.

صفحه : 247

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای زمره گرویدگان لا تَتَّخِذُوا الیَهُودَ وَ النَّصاری أَولِیاءَ فرا مگیرید یهودان و ترسایان را بدوستی بَعضُهُم أَولِیاءُ بَعض ٍ برخی از ایشان دوستانند مر برخی را بجهت موافقت ایشان در مخالفت شما وَ مَن یَتَوَلَّهُم مِنکُم و هر که از شما ایشانرا دوست دارد و بمعاونت و موافقت ایشان میل کند فَإِنَّه ُ مِنهُم پس بدرستیکه او نیز از جمله ایشان باشد اینکه سخن غایت تهدید است در موالات یهود و نصاری إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدا لا یَهدِی القَوم َ الظّالِمِین َ راه نمی نماید گروه ستمکاران را که بدوستی دشمنان بر نفس خود ظلم می کنند فَتَرَی الَّذِین َ پس تو می بینی آنانرا که فِی قُلُوبِهِم مَرَض ٌ در دلهای ایشان بیماری نفاق است یعنی إبن ابی ّ و اتباع او یُسارِعُون َ فِیهِم می شتابند در دوستی یاری جهودان یَقُولُون َ میگویند نَخشی می ترسیم أَن تُصِیبَنا از انکه برسد ما را از گردش روزگار دائِرَهٌ چیزی یعنی روزگار منقلب شود و اهل اسلام مغلوب و کفار غالب گردند حق سبحانه اینکه اندیشه ایشانرا باطل کرد و فرمود فَعَسَی اللّه ُ أَن یَأتِی َ پس شاید که خدا بیارد بِالفَتح ِ فتح را برای رسول ص و یاران او مراد فتح مکه است با تسخیر منازل و مواضع یهود چون خیبر و تیماء و فدک أَو أَمرٍ مِن عِندِه ِ یا بفرستد فرمانی از نزدیک خود بقتل یهود و اجلای ایشان فَیُصبِحُوا پس گردند منافقان عَلی ما أَسَرُّوا فِی

أَنفُسِهِم بر آنچه پنهان داشتند در نفسهای خود از موالات یهود یا شک در کار پیغمبر ص نادِمِین َ پشیمان شدگان وَ یَقُول ُ الَّذِین َ آمَنُوا و گویند مومنان مر یکدیگر را هؤُلاءِ آیا اینکه گروه اند الَّذِین َ أَقسَمُوا بِاللّه ِ آنانکه سوگند میخورند بخدا جَهدَ أَیمانِهِم غلیظترین سوگندان خود إِنَّهُم لَمَعَکُم بدرستیکه ایشان با شمااند و امروز پرده ایشان دریده شد و معلوم گشت که دروغ میگفتند حَبِطَت أَعمالُهُم باطل شد همه عملهای ایشان فَأَصبَحُوا خاسِرِین َ پس گشتند زیان زدگان بافتضاح در دنیا و فوات ثواب در آخرت.

صفحه : 248

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه مومنان مَن یَرتَدَّ مِنکُم هر که برگردد از شما یعنی مرتد شود عَن دِینِه ِ از دین خود اینکه آیت اخبار میکند از صورتی که در غیب بوده قبل از وقوع آن و آنچنان بود که بعد از وفات حضرت رسالت پناه ص تمام عرب مرتد شدند الا اهل مکه و مدینه و عبد القیس از نجران و بعضی از دادن زکوه باز ایستادند و جمعی بر مسلمیه کذاب و طلیحه اسدی و سجاح کاهنه جمع شدند و بر نبوت ایشان اعتراف نمودند و خدای تعالی خبر داد که اگر کسی مرتد گردد، دین حق بی یار و مددگار نخواهد ماند فَسَوف َ یَأتِی اللّه ُ بِقَوم ٍ پس زود باشد که بیارد خدا قومی را که یُحِبُّهُم او دوست میدارد ایشانرا وَ یُحِبُّونَه ُ و ایشان دوست میدارند او را أَذِلَّهٍ عَلَی المُؤمِنِین َ متواضع و متذلل و مهربان باشند بر مومنان أَعِزَّهٍ عَلَی الکافِرِین َ سخت دل و متغلب و بیرحم باشند بر کافران و اینکه قوم اهل یمن بودند یا پارسیان یا اشعریان که حضرت

ص بعد از نزول اینکه آیت روی بابی موسی اشعری رض کرد و گفت هم قوم هذا یا اشاره بمجاهدان روز قادسیه است که دو هزار مرد بودند از نخع و پنج هزار از بحیله و کنده و سه هزار از سائر قبائل عرب و در تیسیر آورده که إبن عباس و حسن بصری رض برانند که اینکه قوم ابا بکر رض صدیق ست و اصحاب او از مهاجر و انصار رض که با اهل ردّت جنگ کردند یُجاهِدُون َ صفت آن قوم میکند و میگوید جهاد کنند فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدا وَ لا یَخافُون َ و نترسند لَومَهَ لائِم ٍ از ملامت هیچ ملامت کننده ذلِک َ فَضل ُ اللّه ِ اینکه صفتها که مذکور شد افزونی کرم اوست یُؤتِیه ِ مَن یَشاءُ عطا میدهد بهر که میخواهد وَ اللّه ُ واسِع ٌ و خدا بسیار فضل کننده است بر خلق خود عَلِیم ٌ دانا بکسیکه استحقاق آن دارد علما را در باب یحبّهم و یحبونه سخن بسیارست و اهل شریعت میگویند محبت خدا با بنده ارادت توفیق و هدایت اوست در دنیا و عطای حسن ثواب و کرامت بیحساب در آخرت و محبت بنده با خدا ارادت طاعت اوست و اجتناب از معصیت او و نزد اهل طریقت محبت خدا با بنده آنست که او را بحضرت خود قریب و نزدیک گرداند و محبّت بنده با حق آنکه برای او دل از غیر او خالص گرداند ارباب حقیقت برانند که محبت حق قدیم ست و محبت بنده حادث بیت چون تجلی کرد اوصاف قدیم پس بسوزد وصف محدث را گلیم هرگاه که صدمات سطوات محبت ذو الجلال از سرادق احتشام یحبهم وجود فانی

محب را در بوته اضمحلال اندازد دیگر باره بهبوب نفحات از چمن عنایت یحبونه، رسیده آن فانی شده را بوصف بقا متصف سازد فان محبه العبد للّه فناء الناسوتیه فی ابقاء اللاهوتیه و محبه اللّه للعبد ابقاء اللاهوتیه فی فناء الناسوتیه و در منازل السائرین پیر هراه خواجه عبد اللّه انصاری قدس سره فرموده که محبت در هدایت تلذذ است بعبادت و فراغت از فوات اسباب تفرقه در نهایت دوستی ذات از برای ذات و در حضرت احدیت بفنا بر رسم حدوث در عین ازلیت از سمنون محبت پرسیدند که محبت چیست گفت از محبّت حق با بنده می پرسید یا از محبت بنده با حق گفتند از محبت حق با بنده فرمود درین ساعت با خضر علیه الصلوه و السلام بودم و نکته از محبت حق با بنده می گفتیم ملائکه ملکوت طاقت شنیدن آن نداشتند و هم از سمنون منقول است که در محبت سخن میگفت و مرغ روحش که طائر آشیانه منه بدأ و الیه یعود بود در هوای هویت طیران مینمود و مرغی از هوا فرود آمد و منقار بر زمین میزد تا از منقارش خون روان شد و آن مرغ در خاک و خون غلطان میبود تا از التهاب آتش محبت که افروخته نار اللّه الموقده التی بود پر و بالش بسوخت و جان بداد نظم بسکه مرغ سحری در غم گلزار بسوخت جگر لاله بران دل شده زار بسوخت حضرت شیخ طریقت قطب المحققین قدس سره در فتوحات مکی آورده که حق سبحانه آن مرغ را فهم سخنان شیخ سمنون داد تا حال محبّت دریافته محکوم سلطان محبت گشت

و بجهت موعظه حاضران و تنبیه مدعیان آن صورت بظهور آمد صاحب لوامع انار اللّه قلوبنا بلمعات وارداته فرموده که محبت میل جمیل حقیقی است بجمال خودش جمعا و تفصیلا و آن یا از مقام جمع بود بجمیع و آن شهود جمال ذات ست در مرآت ذات بی توسط کائنات رباعی معشوق که کس سرّ جمالش نشناخت در ملک ازل لوای خوبی افراخت نی طاس سپهر بود و نی مهره مهر هم خود بخود اینکه نرد محبت میباخت و یا از جمع بتفصیل چنانکه آن ذات یگانه در مظاهر بیحد و کرانه مشاهده لمعات جمال خود میکند و مطالعه صفات کمال خود مینماید رباعی جانا که دم عشق زند با همه کس کس را ترسد بدامنش دست هوس مرآت شهود اوست در ذات وجود با صورت خود عشق همی بازد و بس یا از تفصیل به تفصیل چنانکه اکثر افراد انسانی عکس جمال مطلق را در مرایای تفاصیل آثاری مشاهده می کنند و ایشان جمال مقید زایل را مقصود کلی دانند و بلذت وصال خورسند و بمحنت فراق دردمند گردد نظم ای حسن تو کرده جلوه ها در پرده صد عاشق و معشوق پدید آورده بر بوی تو لیلی دل مجنون برده و از شوق تو وامق غم عذرا خورده و یا از تفصیل بجمیع چنانکه بعضی از خواص رخت فکرت از کارخانه افعال و آثار بیرون برده اند و خرق حجب و استار شیون و صفات که مبادی افعال و آثاراند کرده متعلق همم و قبله گاه تو جهات ایشان جز ذات متعالی صفات رفیع الدرجات امری دیگر نیست نظم بیرون ز

حدود کائنات ست دلم برتر ز احاطه جهات ست دلم فارغ ز تفاصیل صفات ست دلم مرآت تجلیات ذاتست دلم و ازین کلام حقائق اعلام چنان مفهوم میشود که یحبهم از مرتبه میل ست ازو بتفصیل و یحبونه از مقام میل از تفصیل بجمع و حضرت عبید اللّه قدس سره در رساله که بر نام والدین بزرگوار خود نوشته فرمودند که چون نیک در نگری حق جل و علا در هر مرتبه از مراتب خود را دوست نداشته است بیت یحبهم و یحبونه چه اقرارست بزیر پرده نگر خویش را خریدارست. زیرا که دوست داشتن صاحب جمال آئینه را لذاته نیست بلکه از جهت مشاهده جمال خود است و روی پس در حقیقت خود را دوست داشته است و صاحب فطنت کامله از رتبه محبّت و محبوبیت که درین آیت انسان را ثابت است بحقیقت قرب فرائض و نوافل پی تواند برد بتامل وافی و اللّه الموفق و الکافی آورده اند که عبد اللّه بن سلام باتباع خود بحضرت نبوت ص آمد و گفت یا رسول اللّه قریظه و نضیر که خویشان مااند بسبب مفارقت کیش ایشان و موافقت ما با مسلمانان سوگند خورده اند که با ما یکجا جمع نشوند تا بر دین اسلام باشیم پیوند خود از ما گسسته دارند و ما بواسطه بعد منازل از صحبت مجالست اصحاب شما محروم می مانیم حال ما چگونه باشد آیت آمد که اگر ایشان دشمنی می کنند.

صفحه : 249

إِنَّما وَلِیُّکُم ُ اللّه ُ جزین نیست که دوست شما بحقیقت خداست وَ رَسُولُه ُ و فرستاده او یعنی محمّد ص وَ الَّذِین َ آمَنُوا و آن کسانی که ایمان آورده اند یعنی اصحاب پیغمبر ص إبن

سلام چون اینکه آیت بشنید گفت رضینا باللّه و برسوله و بالمؤمنین اولیاء پس صفت مومنان میکند الَّذِین َ یُقِیمُون َ الصَّلاهَ آنانکه برپا میدارند نماز را وَ یُؤتُون َ الزَّکاهَ و میدهند زکوه را وَ هُم راکِعُون َ و حال آنکه ایشان خشوع و فروتنی میکنند در نماز و زکوه خود و گفته اند اینکه حال مخصوص ست به یؤتون یعنی زکوه میدهند در حال رکوع خود در نماز از غایت حرصی که باحسان دارند و مسارعتی که در ادای آن می نمایند در اکثر تفاسیر مذکورست که اینکه آیت در شان مرتضی علی رض نازل شده و در اسباب نزول آورده که حضرت رسالت پناه ص از حجره طاهره بمسجد آمد و مردمان بعضی در رکوع و جمعی در قیام بودند دیده مبارک آن حضرت ص بر سائلی افتاد پرسید که هیچکس ترا چیزی داد وی خاتمی از زر یا نقره بحضرت نمود و گفت اینکه خاتم بمن داده اند حضرت فرمود که اینکه عطا کرده است درویش اشارت بعلی رض کرد حضرت ص فرمود که در چه حال بتو داده سائل گفت اعطانی و هو راکع حضرت رسالت پناه ص تکبیر گفت و اینکه آیت برخواند که گذشت وَ مَن یَتَوَل َّ اللّه َ و هر که دوست دارد خدا را وَ رَسُولَه ُ و رسول او را وَ الَّذِین َ آمَنُوا و آنانرا که ایمان آورده اند یعنی مهاجر و انصار رض فَإِن َّ حِزب َ اللّه ِ پس بدرستیکه لشکر خدا هُم ُ الغالِبُون َ ایشان غالبانند در خبرست که رفاعه بن زید و سوید بن حارث از یهود که اظهار اسلام میکردند و بآخر منافق شدند و بعضی از اصحاب را با ایشان طریق مودتی و مصاحبتی

در میان بود حق تعالی اینکه آیت فرستاد یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه مومنان لا تَتَّخِذُوا الَّذِین َ اتَّخَذُوا مگیرید آنانی را که گرفته اند دِینَکُم دین شما را هُزُواً وَ لَعِباً باستهزا و بازی یعنی ظاهر میکنند اسلام را و مخفی میدارند کفر را مِن َ الَّذِین َ أُوتُوا الکِتاب َ از آنانکه کتاب داده اند ایشانرا مِن قَبلِکُم پیش از شما یعنی یهود وَ الکُفّارَ و فرا مگیرید نیز کافران را أَولِیاءَ دوستان وَ اتَّقُوا اللّه َ و بترسید از خدا بترک مناهی او إِن کُنتُم مُؤمِنِین َ اگر هستید شما مومنان چه ایمان حقیقی اقتضای آن میکند که با دشمنان حق دوستی نه کنید وَ إِذا نادَیتُم و چون ندا می زنید و مردم را میخوانید إِلَی الصَّلاهِ بسوی نماز اتَّخَذُوها هُزُواً وَ لَعِباً میگیرند منادات را یا نماز را سخریه و بازی چون مومنان بعد از استماع اذان بنماز برخاستندی یهود با یکدیگر میگفتندی بطریق استهزاء قاموا لا قاموا صلوا لا صلوا و می خندیدندی در معالم آورد که ترسائی بود در مدینه هرگاه موذن گفتی اشهد ان محمدا رسول اللّه او گفتی سوخته باو دروغ گوئی شبی خادم او آتشی بخانه او درآورد و ترسا با اهل و عیال خود در خواب بود شراره از ان بجست و خانه او را بآن جماعت که در وی بودند تمام بسوخت ذلِک َ اینکه استهزاء از ایشان باذان بِأَنَّهُم به سبب آنست که ایشان قَوم ٌ لا یَعقِلُون َ گروهی اند که تعقل نمیکنند که درین استهزاء چه عقوبت بدیشان خواهد رسید آورده اند که ابو یاسر بن اخطب و رافع إبن ابی رافع با نفری چند از یهود از حضرت رسالت پناه ص برسیدند که

تو از پیغمبران بکدام ایمان داری حضرت ص فرمود که ایمان دارم بخدا و بآنچه بما فرستاداند و ما انزل الی ابراهیم و اسمعیل الی آخره چون نام حضرت عیسی ع مذکور شد ایشان انکار نبوت وی کردند و گفتند بخدا که نمی دانیم دینی بدتر از دین شما و نه اهل دینی کم بهره تر از شما در دنیا و آخرت آیت آمد.

صفحه : 250 قُل یا أَهل َ الکِتاب ِ بگو ای محمّد ص ای اهل کتاب مراد یهوداند هَل تَنقِمُون َ مِنّا آیا عیب میگیرید از ما و انکار میکنید یعنی عیب و انکار نمی کنید إِلّا أَن آمَنّا مگر آنرا که ما ایمان آوردیم بِاللّه ِ بخدا وَ ما أُنزِل َ إِلَینا و بآنچه بر ما فرستاده شد یعنی قرآن وَ ما أُنزِل َ مِن قَبل ُ و بآنچه فرستاده شد پیش از ما چون توریت و انجیل و سائر کتب وَ أَن َّ أَکثَرَکُم و دیگر برای آنکه بیشتر شما فاسِقُون َ فاسقانید قُل هَل أُنَبِّئُکُم بگو ای محمّد ص آیا خبر میدهم شما را بِشَرٍّ مِن ذلِک َ به بدتر از آنچه گفتید که دین شما بدترین ادیان است و اهل اینکه دین کم بهره تراند یعنی شما را آگاه گردانیم و خبر دهیم از دین قومی که بدتراند مَثُوبَهً عِندَ اللّه ِ از جهت جزای که ثابت ست ایشانرا نزدیک خدا پس بیان میکند که آن بدتر کیست مَن لَعَنَه ُ اللّه ُ آنانکه لعنت کرد خدا او را وَ غَضِب َ عَلَیه ِ و خشم گرفت خدا بوی و آن یهوداند که خدای تعالی ایشانرا از رحمت خود دور ساخت و بمعرض غضب خود درآورده وَ جَعَل َ مِنهُم ُ القِرَدَهَ و ساخت از ایشان بوزینگان یعنی مسخ کرد ایشانرا

بر آن صورت چنانچه اصحاب السبت را وَ الخَنازِیرَ و خوکان چنانچه منکران مائده عیسی را وَ عَبَدَ الطّاغُوت َ و آنکس که بپرستیدند طاغوت را مراد گوساله است یا کعب إبن الاشرف یا آنرا که در معصیت فرمانبرداری او کردند أُولئِک َ آن گروه ملعونان شَرٌّ مَکاناً بدتراند از جهت مستقر خود در روز قیامت یعنی بازگشت ایشان به بدترین مکانی باشد وَ أَضَل ُّ و گمراه تراند عَن سَواءِ السَّبِیل ِ از میان راه راست وَ إِذا جاؤُکُم و چون بیایند بشما منافقان یهود یا عامه اهل نفاق قالُوا آمَنّا گویند ایمان آوردیم همچو شما وَ قَد دَخَلُوا بِالکُفرِ و حال آنکه درمی آیند بکفر وَ هُم قَد خَرَجُوا بِه ِ و ایشان بیرون می روند بکفر یعنی کفر بایشان است در وقت دخول و خروج وَ اللّه ُ أَعلَم ُ و خدا داناترست بِما کانُوا یَکتُمُون َ بآنچه هستند که می پوشند از کفر و نفاق و کینه با مسلمانان وَ تَری کَثِیراً مِنهُم و می بینی بسیاری را از یهود یا منافقان یُسارِعُون َ فِی الإِثم ِ شتابی میکنند در تحصیل حرام یا در گفتن دروغ وَ العُدوان ِ و در ظلم یا تجاوز از حد وَ أَکلِهِم ُ السُّحت َ و در خوردن ایشان رشوت یا ربوا را لَبِئس َ ما کانُوا یَعمَلُون َ هر آئینه بد چیزیست که ایشان می کنند.

صفحه : 251

لَو لا یَنهاهُم ُ الرَّبّانِیُّون َ چرا نهی نمی کنند ایشانرا علماء ربانی وَ الأَحبارُ و زاهدان عَن قَولِهِم ُ الإِثم َ از گفتن ایشان دروغ را وَ أَکلِهِم ُ السُّحت َ و خوردن ایشان رشوت یا ربوا را لَبِئس َ ما کانُوا یَصنَعُون َ هر آئینه بد چیزیست

آنکه ایشان می کنند و بنهی و منع ایشان نمی پردازند آورده اند که پیش از هجرت حضرت پیغمبر ص بمدینه یهود را مال بسیار بود و در وسعت عیش و رفاهیت روزگار می گذرانیدند چون آن حضرت ص به یثرب هجرت فرمود ایشان بانکار و عناد پیش آمدند حق سبحانه برکت از مال ایشان برداشت و اسباب معیشت ایشان نقصان پذیرفت زبان بسخنان بیهوده بگشادند چنانچه حق تعالی خبر میدهد وَ قالَت ِ الیَهُودُ و گفتند جهودان یَدُ اللّه ِ مَغلُولَهٌ دست خدا بربسته است اینکه عبارت کنایت از بخل باشد یعنی چیزی بما نمی دهد و روزی بر ما تنگ می سازد غُلَّت أَیدِیهِم بسته باد دستهای ایشان از خیر وَ لُعِنُوا بِما قالُوا و رانده شده اند از رحمت الهی بگفتن آن سخن واهی بَل یَداه ُ مَبسُوطَتان ِ بلکه دستهای اللّه تعالی گشاده است یعنی جود او وافر و کرم او وافی ست و ید صفتی ست مر خدا را از صفات ذاتی او چون سمع و بصر و وجه و ما را در آن جز ایمان و تسلیم چاره نیست و در کیفیت آن دخل نمودن روا نباشد در ینابیع آورده که اینکه از متشابهات ست و متشابه را بظاهر تفسیر نباید کرد بلکه معنی ویرا موافق بحکم او ادا باید نمود چنانچه درین محل اینکه سخن دلالت بر غایت جود می کند چه مناوله در اعطا بید واحد واقع میباشد اینجا که عطا را بیدین نسبت می دهد دلیل ست بران که عطاء او اکثر من ان یحصی است یُنفِق ُ کَیف َ یَشاءُ روزی میدهد چنانچه میخواهد بر وفق مشیت و مقتضی حکمت وَ لَیَزِیدَن َّ کَثِیراً مِنهُم و هر آئینه زیاده می گرداند بسیاری را از یهود و

ترسا ما أُنزِل َ إِلَیک َ مِن رَبِّک َ آنچه فرود می آید بتو از پروردگار تو یعنی قرآن طُغیاناً وَ کُفراً نافرمانی و کفر یعنی ایشان طاغی و کافراند با آنکه قرآن سبب دفع کفر و طغیان ست باستماع آن ایشانرا اینکه دو صفت زیاده میشود چنانچه از تناول غذای که صالح است مر اصحا را، مرض مریض روی بافزونی میدهد وَ أَلقَینا بَینَهُم ُ و افگندیم ما در میان طوائف یهود چون قریضه و نضیر العَداوَهَ وَ البَغضاءَ دشمنی و خصومت إِلی یَوم ِ القِیامَهِ تا روز قیامت که قلوب ایشان موافق و اقوال ایشان مطابق نباشند کُلَّما أَوقَدُوا هرگاه که برافروختند ناراً لِلحَرب ِ آتشی برای حرب کردن با رسول اللّه ص أَطفَأَهَا اللّه ُ فرونشانید آن آتش را خدا بآنکه منازعتی در میان ایشان افگند که بدیگری نتوانستند پرداخت وَ یَسعَون َ فِی الأَرض ِ و می شتابند در زمین فَساداً برای تباه کاری که فتنه انگیزند وَ اللّه ُ لا یُحِب ُّ المُفسِدِین َ و خدا دوست نمیدارد تباه کاران را.

صفحه : 252

وَ لَو أَن َّ أَهل َ الکِتاب ِ و اگر چنانچه اهل کتاب آمَنُوا ایمان آوردندی بمحمد ص وَ اتَّقَوا و پرهیز کردندی از معاصی یا از یهودیت و نصرانیت لَکَفَّرنا عَنهُم هرآئینه ما درمیگذرانیدیم از ایشان سَیِّئاتِهِم گناهان ایشانرا وَ لَأَدخَلناهُم و هرآئینه می آوردیم ما ایشان را یعنی حکم می کردیم بدخول ایشان جَنّات ِ النَّعِیم ِ در بهشتها با ناز و نعمت وَ لَو أَنَّهُم و اگر ایشان أَقامُوا التَّوراهَ وَ الإِنجِیل َ بپا داشتندی احکام توریت و انجیل را یعنی بدان عمل کردندی وَ ما أُنزِل َ إِلَیهِم و اقامت کردندی آنرا که فرود می آید بدیشان مِن رَبِّهِم از نزد پروردگار ایشان که آن قرآن ست لَأَکَلُوا

مِن فَوقِهِم هر آئینه بخوردندی روزی از زبر سر خویش وَ مِن تَحت ِ أَرجُلِهِم و از زیر پای خویش یعنی روزی بر ایشان فراخ شدی بباریدن باران و رستن گیاه یا میوه ایشان چندان میشد که از زبر سر می چیدی و از زیر پای برمیداشتندی از بسیاری آن که بزمین ریخته بودی مِنهُم از جهودان أُمَّهٌ مُقتَصِدَهٌ گروهی اندر است رو وراست کار یعنی آنها که بحضرت ایمان آورده اند وَ کَثِیرٌ مِنهُم و بسیاری از ایشان ساءَ ما یَعمَلُون َ بد است آنچه ایشان میکنند یا أَیُّهَا الرَّسُول ُ ای فرستاده بحق بَلِّغ برسان بکافه خلایق ما أُنزِل َ إِلَیک َ تمام آنچه فرود می آید بتو مِن رَبِّک َ از پروردگار تو چون حکم رجم و قصاص و امر زینب بنت حجش در نکاح او و حکم جهاد و غیر آن وَ إِن لَم تَفعَل و اگر چنین نکردی و تمام آنرا نرسانیدی فَما بَلَّغت َ رِسالَتَه ُ پس تبلیغ نکرده باشی رسالتهای او را زیرا که کتمان بعضی ضایع می کند آنرا که برسانیده چنانچه ترک بعضی از ارکان نماز مبطل نماز است وَ اللّه ُ یَعصِمُک َ و خدا نگاه میدارد ترا مِن َ النّاس ِ از شر مردمان و کسی را بقتل بر تو دست نخواهد بود إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدا لا یَهدِی القَوم َ الکافِرِین َ راه ننماید گروه کافران را به تسلّط بر تو از انس رض بن مالک منقول است که آنحضرت ص را شبها حراست و پاسبانی می کردندی چون اینکه آیت نازل شد حضرت رسالت ص پناه سر مبارک از قبه که از ادیم دوخته بودند بیرون کرد و فرمود که ای مردمان بازگردید که خدای مرا نگاه داشت.

صفحه

: 253

قُل بگو ای محمّد یا أَهل َ الکِتاب ِ که ای اهل کتاب لَستُم عَلی شَی ءٍ نیستید شما بر چیزی از دین و دیانت حَتّی تُقِیمُوا التَّوراهَ وَ الإِنجِیل َ تا وقتی که اقامت کنید حکم توریت و انجیل را یعنی آنچه اصول دین است از ان یا قائم دارید آن امر را که در هر دو کتاب فرموده و آن ایمان آوردن ست بمحمد علیه السلام وَ ما أُنزِل َ إِلَیکُم و تا زمانی که بپادارید اوامر و نواهی آن را که فرستاده می شود بشما مِن رَبِّکُم از آفریدگار شما یعنی قرآن وَ لَیَزِیدَن َّ کَثِیراً مِنهُم و زیاده می کند بسیاری را از یهود و ترسا ما أُنزِل َ إِلَیک َ مِن رَبِّک َ آنچه منزل میشود بتو از پروردگار تو یعنی باستماع قرآن می افزاید ایشانرا طُغیاناً وَ کُفراً بیدادی و ناگرویدگی فَلا تَأس َ پس اندوهناک مباش عَلَی القَوم ِ الکافِرِین َ بر زیادتی کفر و طغیان گروه کافران إِن َّ الَّذِین َ آمَنُوا بدرستیکه آنها که ایمان آورده اند بزبان وَ الَّذِین َ هادُوا و آنانکه دین یهودی گرفتند وَ الصّابِئُون َ وَ النَّصاری و صابئیان و ترسایان همچنین مَن آمَن َ هر که ایمان آرد ازینها بدل صافی و نیت خالص بِاللّه ِ وَ الیَوم ِ الآخِرِ بخدا و بروز بازپسین وَ عَمِل َ صالِحاً و بکند عملی پسندیده فَلا خَوف ٌ عَلَیهِم پس هیچ ترسی نیست بر ایشان از هجوم عقاب وَ لا هُم یَحزَنُون َ و نیستند ایشان که اندوهگین باشند از فوت ثواب لَقَد أَخَذنا هر آئینه ما فرا گرفتیم بزبان انبیاء ع مِیثاق َ بَنِی إِسرائِیل َ پیمان بنی اسرائیل را در توحید و ایمان بمحمد ص وَ أَرسَلنا و فرستادیم ما إِلَیهِم رُسُلًا بسوی ایشان پیغامبران اول

موسی علیه السلام و آخر عیسی علیه السلام کُلَّما جاءَهُم رَسُول ٌ هرگاه که آمد بدیشان رسولی بِما لا تَهوی أَنفُسُهُم بآنچه نخواست و دوست نداشت نفسهای ایشان از تکالیف شرعیه فَرِیقاً کَذَّبُوا گروهی را تکذیب کردند چون عیسی ع و محمّد ص وَ فَرِیقاً یَقتُلُون َ و گروهی را بودند که می کشتند چون زکریا و یحیی و شعیب علیهم السلام- صفحه : 254

وَ حَسِبُوا و می پندارند بنی اسرائیل أَلّا تَکُون َ فِتنَهٌ آنکه نباشد بلائی و محنتی ایشان را بقتل و تکذیب انبیاء ع فَعَمُوا پس کور شدند ایشان از دیدن راه حق وَ صَمُّوا و کر شدند از استماع سخن راست بعد از موسی علیه السلام ثُم َّ تاب َ اللّه ُ عَلَیهِم پس عرض کرد خدای تعالی توبه را بر ایشان به بیعت عیسی علیه السلام ثُم َّ عَمُوا وَ صَمُّوا پس دیگر باره کور و کر شدند کَثِیرٌ مِنهُم بسیاری از ایشان بانکار محمّد مصطفی صلی اللّه علیه و سلّم وَ اللّه ُ بَصِیرٌ و خدا بیناست بِما یَعمَلُون َ بآنچه عمل میکنند و مناسب آن پاداش بدیشان خواهد رسانید لَقَد کَفَرَ الَّذِین َ بدرستیکه کافر شدند آنانکه از روی جهالت و بی بصیرتی قالُوا إِن َّ اللّه َ گفتند بدرستیکه خدا هُوَ المَسِیح ُ ابن ُ مَریَم َ او مسیح ع پسر مریم ع است وَ قال َ المَسِیح ُ و گفت مسیح ع یا بَنِی إِسرائِیل َ اعبُدُوا اللّه َ ای بنی اسرائیل بپرستید خدا را رَبِّی وَ رَبَّکُم که پروردگار و آفریدگار من و شما است یعنی من بنده ام و مخلوق و مربوب مثل شما پس پرستیدن خالق را باید نه مخلوق را و عبادت رب را شاید نه مربوب را إِنَّه ُ مَن یُشرِک بِاللّه ِ بدرستیکه

هر که شرک آرد بخدا فَقَد حَرَّم َ اللّه ُ عَلَیه ِ الجَنَّهَ پس بدرستیکه خدا حرام کرده است بر وی بهشت را وَ مَأواه ُ النّارُ و جای او دوزخ است وَ ما لِلظّالِمِین َ و نیست مر ستمکاران را که وضع عبادت در غیر موضع آن کرده اند مِن أَنصارٍ هیچ یاری دهندگان در دفع عذاب از ایشان لَقَد کَفَرَ الَّذِین َ بدرستیکه کافر شدند آن از ترسایان که از افراط نادانی قالُوا إِن َّ اللّه َ ثالِث ُ ثَلاثَهٍ گفتند که اللّه یکی از سه آلهه است معتقد مر قوسیه از نصاری آن بود که الوهیت مشترکست میان خدا و مریم و عیسی علیهما السلام و هر یکی از اینها اله اند و خدا یکی ازین سر است وَ ما مِن إِله ٍ و حال آنکه نیست خدا در وجود ذاتی واجب مستحق عبادت إِلّا إِله ٌ واحِدٌ مگر خدای یگانه که موصوف است بوحدانیت و متعالی از توهم شرکت وَ إِن لَم یَنتَهُوا و اگر باز نه ایستند اینکه قوم عَمّا یَقُولُون َ از آنچه میگویند و بتوحید قائل نشوند لَیَمَسَّن َّ الَّذِین َ کَفَرُوا هرآئینه برسد آنرا که کافر شدند مِنهُم از ترسایان عَذاب ٌ أَلِیم ٌ عذابی دردناک که الم او دایم بود.

صفحه : 255

أَ فَلا یَتُوبُون َ آیا رجوع نمیکنند إِلَی اللّه ِ بخدا از قول تثلیث وَ یَستَغفِرُونَه ُ و آمرزش نمی خواهند ازو باعتقاد توحید استفهام ست بمعنی امر یعنی باید که توبه و استغفار کنند وَ اللّه ُ غَفُورٌ و خدا آمرزنده تائبان است رَحِیم ٌ مهربان است بر مستغفران مَا المَسِیح ُ ابن ُ مَریَم َ نیست مسیح ع إبن مریم که ایشان او را خدا میگویند إِلّا رَسُول ٌ مگر فرستاده از خدا قَد خَلَت مِن قَبلِه ِ الرُّسُل ُ بدرستیکه گذشته اند پیش ازو فرستادگان

خدا و او را معجزات داده است چنانچه ایشانرا نیز عطا کرده است پس اگر مرده بدم عیسی علیه السلام زنده شد عصا نیز در دست موسی علیه السلام اژدها گشت و آن عجیب تر است و اگر عیسی علیه السلام بی پدر مخلوق شد آدم علیه السلام بی پدر و مادر موجود گشت و آن غریب تر است پس آیات انبیاء علیهم السلام ایشانرا از عبودیت بیرون نمی برد و در الوهیت داخل نمی سازد وَ أُمُّه ُ صِدِّیقَهٌ و مادر او یعنی مریم ع بسیار صدق گو بود یعنی تصدیق آیات ربانی بسیار می نمود کما قال اللّه تعالی و صدقت بکلمات ربها و کتبه و کانت من القانتین کانا یَأکُلان ِ الطَّعام َ بودند پسر و مادر که طعام میخوردند و چون سائر حیوانات محتاج غذا بودند و با وجود احتیاج صفت ربوبیت بر ایشان اطلاق نتوان کرد انظُر کَیف َ بنگر که چگونه نُبَیِّن ُ لَهُم ُ الآیات ِ بیان می کنیم برای ایشان دلائل توحید ثُم َّ انظُر پس باز بنگر در حال ایشان که أَنّی یُؤفَکُون َ چگونه برمیگردانند ایشان را از دریافتن و پذیرفتن حق قُل بگو ای محمّد ص ترسایان را أَ تَعبُدُون َ مِن دُون ِ اللّه ِ آیا می پرستید بدون خدا ما لا یَملِک ُ لَکُم آنرا که بذات خود مالک نیست برای شما ضَرًّا وَ لا نَفعاً نه زیان و نه سود را یعنی عیسی ع تصرف آن نداشت که مثل خدا برساند زیانی از بلا و عنا یا عطا کند سودی از صحت و غنا وَ اللّه ُ و خدا که معبود بحق است هُوَ السَّمِیع ُ اوست شنوا اقوال باطله شما العَلِیم ُ دانا بعقاید فاسده شما قُل یا أَهل َ الکِتاب ِ بگو ای

محمّد ص که ای اهل کتاب از یهود و نصاری لا تَغلُوا فِی دِینِکُم غلو مکنید در دین خود غَیرَ الحَق ِّ غلوی که ناحق باشد مراد مبالغه غلو یهود است در مذمت عیسی علیه السلام و افراط نصاری در مدح او وَ لا تَتَّبِعُوا و پیروی مکنید أَهواءَ قَوم ٍ هواهای قومی را از اسلاف خود که بجهل قَد ضَلُّوا مِن قَبل ُ گمراه شدند پیش ازین یعنی قبل از بعثت پیغمبر صلی اللّه علیه و سلّم وَ أَضَلُّوا کَثِیراً و بعناد گمراه ساختند بسیاری را وَ ضَلُّوا و ثابت بودند بر ضلالت و گمراهی خود عَن سَواءِ السَّبِیل ِ از طریق راست بعد از بعثت آنحضرت لُعِن َ الَّذِین َ کَفَرُوا مِن بَنِی إِسرائِیل َ لعنت کرده شدند کافران از فرزندان یعقوب ع یعنی جهودان عَلی لِسان ِ داوُدَ بر زبان داود علیه السلام که اهل ایله را نفرین کرد و گفت اللهم العنهم وَ عِیسَی ابن ِ مَریَم َ و بر زبان عیسی علیه السلام نیز که اصحاب مائده را نیز همین گفت ذلِک َ اینکه لعن مر ایشانرا بِما عَصَوا وَ کانُوا یَعتَدُون َ به سبب آن بود که نافرمانی کردند و بودند که از حد درمی گذشتند.

صفحه : 256

کانُوا لا یَتَناهَون َ بودند که نهی نمی کردند بعضی از ایشان مر بعضی را عَن مُنکَرٍ فَعَلُوه ُ از عملی زشت که میکردند لَبِئس َ ما کانُوا یَفعَلُون َ بخدا که بد چیزی است آنچه ایشان می کنند درین آیت تهدید عظیم است آنها را که نهی منکر نمی فرمایند بآنچه می توانند تَری کَثِیراً مِنهُم می بینی بسیاری را از اهل کتاب که از غایت حقد و حسد مسلمانان یَتَوَلَّون َ الَّذِین َ کَفَرُوا دوستی میکنند با کافران چون کعب بن اشرف که

بعد از غزوه بدر کبری بمکه رفت و مشرکان را بر حرب مسلمانان تحریض نمود لَبِئس َ ما قَدَّمَت هر آئینه بد چیزی است آنچه پیش فرستاده است لَهُم أَنفُسُهُم برای ایشان نفسهای ایشان و آن چه چیز است أَن سَخِطَ اللّه ُ عَلَیهِم آنکه خشم گرفت خدا بر ایشان وَ فِی العَذاب ِ هُم خالِدُون َ و ایشان جاوید باشند در عذاب وَ لَو کانُوا یُؤمِنُون َ و اگر باشند یهود که ایمان آرند بِاللّه ِ وَ النَّبِی ِّ بخدا و به پیغمبر خود وَ ما أُنزِل َ إِلَیه ِ و آنچه فرستاده شده است بر ان پیغمبر ص یعنی توریت مَا اتَّخَذُوهُم أَولِیاءَ هر آئینه فرا نگیرند مشرکانرا بدوستی چه فرمان موسی ع و حکم توریت آنست که با کفار دوستی نکنند و می شاید که مراد منافقان باشند یعنی اگر ایشان بقرآن و به محمّد ص ایمان داشتندی باهل کفر دوستی نکردندی وَ لکِن َّ کَثِیراً و لیکن بسیاری مِنهُم از یهود یا منافقان فاسِقُون َ خارجانند از دائره ایمان لَتَجِدَن َّ أَشَدَّ النّاس ِ هرآئینه می یابی تو سخت ترین مردمان را عَداوَهً از روی دشمنی لِلَّذِین َ آمَنُوا با آن کسانیکه گرویده اند الیَهُودَ جهودان را وَ الَّذِین َ أَشرَکُوا و آنانکه شرک آورده اند یعنی بدترین دشمنی مر مومنان را جهودان و مشرکان اند و بدین سبب در مخالفت شما موافقت دارند وَ لَتَجِدَن َّ أَقرَبَهُم و هر آئینه می یابی نزدیک ترین آدمیان مَوَدَّهً لِلَّذِین َ آمَنُوا از روی دوستی با مؤمنان الَّذِین َ قالُوا إِنّا نَصاری آنان را که می گویند ما ترسایانیم چه دلهای ایشان نرم تر است از یهود و بدوستی مشرکان استظهار نمی جویند ذلِک َ آن قرب مودت بِأَن َّ مِنهُم به سبب آنست که بعضی از ایشان قِسِّیسِین َ دانایان و راست گویانند

وَ رُهباناً و عابدان صومعه نشین اند وَ أَنَّهُم لا یَستَکبِرُون َ و به سبب آنکه ایشان گردن کشی نمی کنند از قبول حق علما گفته اند مراد از آنها که قرب مودت با مومنان داشته اند نجاشی رض و اصحاب اویند چه از نصاری جمعی در قتل مسلمانان و تخریب بلاد و هدم مساجد ایشان کم از یهود نیستند اما نصاری حبشه که چون قرآن از جعفر بن ابی طالب رض استماع کردند دل ایشان به مسلمانی مائل شد و نجاشی رض با اغلب ایشان ایمان آورد و بعضی برانند که چون جعفر از دیار حبشه مراجعت نمود نجاشی رض هفتاد تن را از علمای مملکت خود بخدمت حضرت محمّد مصطفی فرستاد و چون ایشان به آستانه حضرت رسالت ص پناهی رسیدند آنحضرت سوره یاسین بر ایشان خواند بسیار بگریستند و احکام اسلام و ایمان قبول کرده با یکدیگر گفتند که قرآن چه مشابهت تمام دارد بآنچه بر عیسی ع نازل شده و مقصود از قائلان انّا نصاری ایشانند.

صفحه : 257

وَ إِذا سَمِعُوا ما أُنزِل َ و چون می شنوند اینکه علما و عباد از جعفر طیار رض یا از سیّد مختار ع آنچه فرستاده شده است إِلَی الرَّسُول ِ بسوی رسول ص تَری أَعیُنَهُم می بینی تو چشمهای ایشان را که از رقت دلهای ایشان تَفِیض ُ مِن َ الدَّمع ِ میریزد اشک مِمّا عَرَفُوا مِن َ الحَق ِّ از آنچه شناختند از سخن راست یَقُولُون َ میگویند رَبَّنا آمَنّا ای پروردگار ما ایمان آورده ایم بدین کلام و بدین پیغمبر ص فَاکتُبنا مَع َ الشّاهِدِین َ پس بنویس ما را از گواهان که ادای شهادت کرده اند بحقیت قرآن و نبوت محمّد مصطفی ص یا ما را

داخل امت محمّد ص گردان که گواهان انبیاءاند ع بروز قیامت- در خبرست که یهود مدینه رفیقان جعفر رض را سرزنش کردند که چه زود ایمان آوردید و مدتهاست که ما را دعوت میکند و قبول نمی کنیم یا اهل حبشه بنجاشی رض گفتند که ایمان آوردی بکسی که او را ندیده- حق سبحانه و تعالی خبر می دهد که ایشان در جواب گفتند وَ ما لَنا لا نُؤمِن ُ بِاللّه ِ و چیست ما را که ایمان نیاریم بخدا وَ ما جاءَنا مِن َ الحَق ِّ و آنچه بما آمد از حق یعنی کتاب و پیغمبر ص وَ نَطمَع ُ أَن یُدخِلَنا رَبُّنا و حال آنست که ما طمع میداریم آنکه در آرد پروردگار ما ما را در بهشت مَع َ القَوم ِ الصّالِحِین َ با گروه صالحان که امت حضرت رسالت پناه اند ص فَأَثابَهُم ُ اللّه ُ پس جزا داد خدا ایشانرا بِما قالُوا بآنچه گفتند از روی اعتقاد و اخلاص جَنّات ٍ تَجرِی بوستانها که میرود مِن تَحتِهَا الأَنهارُ از زیر درختان یا منازل آن جویها خالِدِین َ فِیها در حالتی که جاویدان باشند در ان وَ ذلِک َ جَزاءُ المُحسِنِین َ و اینست پاداش نیکوکاران وَ الَّذِین َ کَفَرُوا و آنانکه کافر شدند وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا و بدروغ داشتند آیتهای ما را أُولئِک َ أَصحاب ُ الجَحِیم ِ آن گروه اصحاب دوزخ اند در اکثر تفاسیر ذکر کرده اند که روزی حضرت رسالت پناه ص برای صحابه رض وصف قیامت میکرد و از اهوال شمه آن روز می نمود تنی چند اصحاب که صدیق رض و مرتضی رض و إبن مسعود رض و مقداد رض و ابو ذر رض و سلمان رض از ایشان بودند در خانه عثمان رض بن مظعون مجتمع

شده بر آن اتفاق کردند که بقیه العمر روز بصیام و شب به قیام گذرانند و بر فراش خواب نکنند و گوشت و چربی نخورند و گرد زنان نگردند و ترک دنیا کرده و گلیم پوشیده گرد عالم برآیند و برین اتفاق سوگند یاد کردند اینکه خبر بحضرت رسالت پناه ص رسیده با ایشان گفت که من مأمور نیستم بر آنچه شما فکر کرده اید بدرستیکه نفس شما را بر شما حق است پس روزه دارید و افطار کنید و در شب قیام نمائید و بخسپید که من برمی خیزم و خواب میکنم و روزه میدارم و افطار می نمایم و گوشت و چربی میخورم و بزبان درمی آیم فمن رغب عن سنتی فلیس منی و اینکه آیت نازل شد یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه مؤمنان لا تُحَرِّمُوا حرام مکنید طَیِّبات ِ ما أَحَل َّ اللّه ُ لَکُم چیزهای پاکیزه و لذیذ که خدا بر شما حلا گردانیده وَ لا تَعتَدُوا و تجاوز مکنید از حدود الهی که آنچه حلال ساخته است شما بر خود حرام مسازید إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدا لا یُحِب ُّ المُعتَدِین َ دوست نمیدارد آنانرا که از حد درگذرند.

صفحه : 258

وَ کُلُوا مِمّا رَزَقَکُم ُ اللّه ُ و بخورید از آنچه خدا روزی داده است شما را حَلالًا طَیِّباً در حالتی که که حلال و پاک باشد وَ اتَّقُوا اللّه َ الَّذِی و بترسید از تحریم ما احل اللّه از آن خدای که أَنتُم بِه ِ مُؤمِنُون َ شما بدو گرویدگانید بعد از نزول اینکه آیت گفتند یا رسول اللّه چه سازیم بسوگندی که خورده ایم اینکه آیت آمد لا یُؤاخِذُکُم ُ اللّه ُ مواخذه نمی کند شما را خدا بِاللَّغوِ فِی أَیمانِکُم بلغو در سوگندان

شما و لغو بمذهب امام شافعی رح آنست که بی قصد بر زبان گذرد چون لا و اللّه و بلی و اللّه و نزد امام اعظم رح آنکه سوگند خورد بر چیزی بگمان آنکه هست و نباشد- بدان سوگند در شرع مواخذه نیست وَ لکِن یُؤاخِذُکُم و لیکن مواخذه میکند شما را بِما عَقَّدتُم ُ الأَیمان َ بآنکه به بندید سوگندها را و یمین معقود آنست که بزبان گوید و بدل قصد کند پس اگر چنین سوگندی بشکند فَکَفّارَتُه ُ پس کفارت شکستن آن إِطعام ُ عَشَرَهِ مَساکِین َ طعام دادن ده مسکین ست هر یکی را مدّی بقول امام شافعی رح و نصف صاعی از گندم یا صاعی از جو و خرما بمذهب امام اعظم رح و صاعی بوزن عراقی چهار من ست که هشت رطل باشد و بوزن حجازی پنج رطل و ثلثی و مدی بقول اهل حجاز رطلی و ثلث رطلی باشد و بقول عراقیان دو رطل و رطلی نیم من ست و بر هر تقدیر طعام باید داد مِن أَوسَطِ ما تُطعِمُون َ أَهلِیکُم از میانه آنچه میدهید اهل خود را یعنی نه عالی و نه دون أَو کِسوَتُهُم یا کفارت پوشش ده درویش ست بقول حنفی ثوبی جامع که با او نماز توان گذارد چون قمیص و سراویل یا رداء و ازار و اگر بزنی دهد معجز نیز اضافه باید کرد و نزد جمعی دیگر جامه باید که ستر عورت کند أَو تَحرِیرُ رَقَبَهٍ یا کفارت آزاد کردن بنده است و امام شافعی رح درو ایمان شرط میکند و حنفی میگوید که سالم و بی عیب می باید خواه مومن و خواه کافر

فَمَن لَم یَجِد پس هر که نیابد یکی ازین کفارات ثلثه فَصِیام ُ ثَلاثَهِ أَیّام ٍ پس کفارت او روزه سه روز پی درپی و نزد امام شافعی رح تتابع شرط نیست ذلِک َ اینکه مذکور شد کَفّارَهُ أَیمانِکُم کفارت سوگندان شما است إِذا حَلَفتُم چون سوگند خورید و بشکنید وَ احفَظُوا أَیمانَکُم و نگاه دارید سوگندان خود را از شکستن یا نگاه دارید زبان خود را و سوگند مخورید کَذلِک َ همچنین که کفارت یمین را بیان کرد یُبَیِّن ُ اللّه ُ لَکُم آیاتِه ِ بیان میکند و روشن میگرداند خدا برای شما نشانهای شرع را لَعَلَّکُم تَشکُرُون َ شاید که شکر گوئید نعمت اینکه تبیین و تعلیم را مفسران بر آنند که حق سبحانه و تعالی در باب خمر چهار آیت نازل گردانید اوّل در مکّه و من ثمرات النخیل و الاعناب تتخذون منه سکرا و رزقا حسنا و در ان زمان حلال بوده دوم وقتی که عمر بن الخطاب و معاذ بن جبل در باب خمر و میسر پرسیدند از حضرت مصطفی ص جواب آمد که قل فیها اثم کبیر و منافع للناس قومی نظر بر اثم کبیر ترک کردند و جمعی بملاحظه منافع للناس بدان اشتغال می نمودند سوم در مهمانی عبد الرحمن بن عوف رض که امام ایشان بود در نماز شام قُل یا أَیُّهَا الکافِرُون َ بحذف لاءات خواند آیت آمد لا تَقرَبُوا الصَّلاهَ وَ أَنتُم سُکاری اکثر صحابه رض گفتند که شرب چیزیکه میان ما و نماز حائل باشد لایق نیست یکبارگی ترک فرمودند چهارم در زمانی که عتبان بن مالک رض طرح ضیافتی افگند و بعضی از مسلمانان را که سعد رض بن وقاص از ایشان

بود بمهمانی آورده بعد از طعام بر شرب خمر اقدام نمودند و در حالت مستی سعد بن وقاص رض از انشاد شعری که مشتملبر هجای انصار بود فرمود یکی از مجلسیان سر سعد را شکسته مجلس را منغص گردانید و سعد شکایت آن حکایت مجلس معلای آنحضرت ص رسالت پناه عرض کرد فاروق عظم رض زبان نیاز بکشاد و دست دعا برداشت که اللهم بین لنا فی الخمر بیانا شافیا آیت تحریم فرود آمد.

صفحه : 259

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای زمره مومنان إِنَّمَا الخَمرُ جز اینکه نیست که خمر و همه مسکرات درین داخل است وَ المَیسِرُ و قمار اینکه نیز عام است نرد و کعب و بیضه و غیر آن را وَ الأَنصاب ُ و سنگها را که نصب کرده اند برای عبادت و سنگها که بر آن ذبح میکنند وَ الأَزلام ُ و تیرهای اقداح رِجس ٌ پلید است مِن عَمَل ِ الشَّیطان ِ از وسوسه تزئین شیطان فَاجتَنِبُوه ُ پس اجتناب کنید ازین پلیدها لَعَلَّکُم تُفلِحُون َ تا شاید که رستگار شوید بدین اجتناب إِنَّما یُرِیدُ الشَّیطان ُ جز اینکه نیست که میخواهد شیطان أَن یُوقِع َ بَینَکُم ُ آنکه افگند در میان شما العَداوَهَ دشمنی وَ البَغضاءَ و خصومت فِی الخَمرِ در خوردن خمر وَ المَیسِرِ و در باختن قمار وَ یَصُدَّکُم و بازدارد شما را عَن ذِکرِ اللّه ِ از یاد کردن خدا وَ عَن ِ الصَّلاهِ و از گذاردن نماز فَهَل أَنتُم مُنتَهُون َ پس هستید شما باز ایستادگان و استفهام بمعنی امرست یعنی بازایستید بعد از انکه بر معائب اینکه منکرات مطلع شدید در اخبار آمده که چون اینکه آیت نازل شد عمر رض گفت انتهینا یا رب و در

تیسیر آورده که در اینکه آیت ده دلیل است بر حرمت خمر اول آنکه خمر را با قمار قرین ساخت و قمار حرام ست پس قرین وی نیز حرام باشد دوم او را با بت پرستی در یکی سلک کشید و شرک سر همه حرامهاست پس اینکه نیز حرام باشد سوم او را رجس گفت یعنی پلید و هر چه پلیدست حرام بود چهارم فرمود که از عمل شیطان است و هر چه کار شیطان باشد حرام بود پنجم امر کرد که ازو برکنار شوید و هر چه دور بودن ازو فرض باشد حرام بود ششم آنکه رستگاری باجتناب ازو منوط و معلّق ساخت و هر چه رستگاری در اجتناب ازو بود حرام ست هفتم فرمود که سبب دشمنی و خصومت است و هر چه در میان مسلمانان سبب عداوت بود حرام بود هشتم بازدارنده است از یاد خدای و هر چه بنده از ذکر حق بازدارد آن حرام ست نهم سبب منع است از نماز پس بیشک حرام بود دهم فرمود که بازایستید از ان یعنی ترک کنید و هر چه ترک آن فرض است حرام باشد و از تهدیداتی که در حدیث آمده عاقلان را همین کفایت است که مدمن الخمر کعابد الوثن یعنی مدمن خمر چون پرستنده بت است نظم می نمکی دان جگر آمیخته بر جگری بی نمکان ریخته بی خبر آن مرد که چیزی چشید کش قلم بیخردی در کشید وَ أَطِیعُوا اللّه َ و فرمان برید خدای را در اجتناب خمر وَ أَطِیعُوا الرَّسُول َ و فرمانبرداری کنید رسول ص را در آنچه امر و نهی می کند وَ احذَرُوا و حذر کنید از مخالفت فرمان

خدا و رسول فَإِن تَوَلَّیتُم پس اگر اعراض کنید از امر و نهی فَاعلَمُوا پس بدانید أَنَّما عَلی رَسُولِنَا آنکه نیست بر رسول ما البَلاغ ُ المُبِین ُ مگر رسانیدن روشن پس چون حکم ما بشما رسانید تولی و اعراض شما او را ضرر نه کند بلکه ضرر بشما عاید شود آورده اند که چون آیت تحریم خمر نازل شد بعضی از اصحاب گفتند که یا رسول اللّه حال برادران ما که شاربان خمر بوده اند و حالا شربت اجل چشیده اند چون باشد آیت آمد.

صفحه : 260 لَیس َ عَلَی الَّذِین َ آمَنُوا نیست بر آنانکه ایمان آورده اند وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ و عملهای شایسته کرده اند جُناح ٌ فِیما طَعِمُوا گناهی از آنچه خورده اند و بر ایشان حرام نبوده و بر زندگان نیز که قبل از حرمت ارتکاب خمر نموده اثمی نیست إِذا مَا اتَّقَوا چون پرهیز کنند از شرک وَ آمَنُوا و ثبات ورزند بر ایمان وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ و بکنند کارهای پسندیده ثُم َّ اتَّقَوا پس پرهیز نمایند از محرّمات وَ آمَنُوا و ایمان آوردند به تحریم آن ثُم َّ اتَّقَوا پس ثابت و مستمر باشند بر تقوی خود وَ أَحسَنُوا و کارهای نیکو کنند یا احسان ورزند وَ اللّه ُ یُحِب ُّ المُحسِنِین َ و خدا دوست میدارد نیکوکاران را آورده اند که در عام حدیبیه جانوران شکاری در لشکرگاه مسلمانان غلبه کرده بمیان رخت و بار ایشان درمی آمدند و چون ایشان بعمره احرام بسته بودند از حرمان شکار متألم می شدند حق سبحانه اینکه آیت فرستاد که یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا لَیَبلُوَنَّکُم ُ اللّه ُ ای گروه گرویدگان هر آئینه می آزماید شما را خدای تعالی یعنی با شما معامله آزمایندگان می کند بِشَی ءٍ مِن َ الصَّیدِ

بچیزی از صید در وقت احرام شما و چنان صیدی که تَنالُه ُ أَیدِیکُم میرسد بآن دستهای شما چون صغار صید وَ رِماحُکُم و نیزه های شما چون کبار صید و اینکه ابتلا برای آنست لِیَعلَم َ اللّه ُ تا به بیند خدا یا بداند دوستان او مَن یَخافُه ُ آن کس را که ازو می ترسند بِالغَیب ِ در غیب یعنی هنوز او را ندیده فَمَن ِ اعتَدی پس هر که از حد درگذرد و شکار کند بَعدَ ذلِک َ بعد ازین ابتلاء فَلَه ُ عَذاب ٌ أَلِیم ٌ پس مر اوراست عذابی دردناک یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای کسانیکه ایمان آورده اید لا تَقتُلُوا الصَّیدَ نکشید شکاری را و آن در مذهب امام اعظم رح حیوانی باشد که در اصل خلقت ممتنع و متوحش بوده خواه ماکول اللحم و خواه غیر آن و بمذهب امام شافعی رح و امام مالک رح مراد حیوان برّی است که ماکول اللحم بود و در همه مذاهب سگ گزنده و گرگ درنده و مردارخوار و کلاغ و مار و کژدم در صید داخل نیست پس میگوید غیر ازین مستثنیات هیچ جانوری وحشی را بقتل میارید وَ أَنتُم حُرُم ٌ و حال آنکه شما محرم باشید بحج یا عمره وَ مَن قَتَلَه ُ مِنکُم و هر که بکشد از شما صیدی را مُتَعَمِّداً بعمد یعنی داند که محرم ست و قتل صید برو حرام مراد ابو الیسر است که در عام حدیبیه گورخری را به نیزه طعنه کرد و بکشت پس متعمدا اشارت بروست و گر نه هر محرمی که بکشد بعمد صیدی یا بخطا فَجَزاءٌ مِثل ُ ما قَتَل َ پس برو واجب است جزا مانند آنچه بکشته است

یعنی فدا دهد مانند صید خود و آن فدا مِن َ النَّعَم ِ از چهارپایان بود یعنی شتر و گاو و گوسفندان یَحکُم ُ بِه ِ که حکم کند بر آن جزا.

صفحه : 261

ذَوا عَدل ٍ مِنکُم دو خداوند عدل و دانش از اهل ملّت شما یعنی دو مرد دانا بگویند که مماثل آنچه کشته شده از نعم کدام می تواند بود هَدیاً در حالتی که آن جزا قربانی باشد بالِغ َ الکَعبَهِ رسنده بکعبه یعنی بحرم برند و آنجا بذبح رسانند و صدقه نمایند بر مساکین أَو کَفّارَهٌ یا بر اوست کفارت آن قتل طَعام ُ مَساکِین َ طعام دادن درویشان أَو عَدل ُ ذلِک َ صِیاماً یا برابر آن طعام که می دهد روزه داشتن لِیَذُوق َ تا بچشد کشنده صید در احرام وَبال َ أَمرِه ِ گرانی و سختی کار خود را بالزام کفارت بباید دانست که چون محرم قتل صید کند مثل آنچه کشته است قربان باید کرد و مماثلت نزد امام شافعی و مالک رحمهما اللّه برابر در خلقت و هیئت است چنانچه مثلا در شترمرغی شتری و در گورخری گاوی و در آهو گوسفندی و در آهوبره بره و علی هذا القیاس و بقول امام اعظم رح آن صید را در موضع قتل او قیمت باید کرد اگر بهای قربانی دارد قربانی خرد و بحرم فرستد یا طعام خرد و بدرویشان دهد هر مسکینی را نیم صاع از گندم و صاعی از غیر آن یا از بدل طعام هر مسکینی یک روزه دارد و نزد امام شافعی رح هر درویشی را مدّی طعام باید داد عَفَا اللّه ُ عَمّا سَلَف َ درگذشت و عفو کرد خدا

از آنچه گذشته است که محرم قتل صید می کرد در جاهلیت یا از آنچه قبل از تحریم بوده وَ مَن عادَ و هر که بازگردد بمثل اینکه عمل فَیَنتَقِم ُ اللّه ُ مِنه ُ پس خدای انتقام کشد ازو وَ اللّه ُ عَزِیزٌ و خدای غالب است در حکم خود ذُو انتِقام ٍ خداوند انتقام ست بر کسیکه اصرار می کند در معصیت أُحِل َّ لَکُم حلال کرده شد مر شما را صَیدُ البَحرِ شکار دریا اگر محلّید و اگر محرم و جمیع میاه از چشمه و چاه درین داخل اند وَ طَعامُه ُ و طعام دریا نیز حلال کرده شد یعنی آنچه آب برکنار افگند مَتاعاً لَکُم برای برخورداری شما وَ لِلسَّیّارَهِ و برای کاروان شما که قدید کرده توشه سازند وَ حُرِّم َ عَلَیکُم و حرام کرده شد بر شما صَیدُ البَرِّ شکار بیابان ما دُمتُم حُرُماً مادامی که باشید شما احرام گرفتگان وَ اتَّقُوا اللّه َ و بترسید از خدای الَّذِی إِلَیه ِ تُحشَرُون َ آن خدائی که بسوی او جمع کرده خواهید شد جَعَل َ اللّه ُ الکَعبَهَ گردانید خدا کعبه را البَیت َ الحَرام َ که بیت حرام و خانه محترم ست قِیاماً لِلنّاس ِ سبب قوام امور مردمان در دین بواسطه آنکه قیام حج و مناسک بدوست و در دنیا بجهت آنکه ایمنی از نهب و قتل درو است وَ الشَّهرَ الحَرام َ و دیگر گردانید ماه حرام را نیز رابطه قوام مهمات مردم یعنی کارهای حج درو سازند یا مراد جمیع اشهر حرام ست که مردم درو از قتل و غارت ایمن می مانند وَ الهَدی َ وَ القَلائِدَ و گردانید قربانی و ذوات قلائد را هم سبب قوام کارها یعنی بآنها از تعرض دزد و حرامی مأمون و

مصون اند ذلِک َ آنچه گفته شد لِتَعلَمُوا برای آنست تا بدانید أَن َّ اللّه َ آنکه بتحقیق خدا یَعلَم ُ ما فِی السَّماوات ِ وَ ما فِی الأَرض ِ میداند آنچه در آسمانها و زمینهاست وَ أَن َّ اللّه َ و بدرستیکه خدای بِکُل ِّ شَی ءٍ عَلِیم ٌ بهمه چیز داناست پس آنچه مقرر میکند از حلال و حرام از روی علم و حکمت است.

صفحه : 262

اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ بدانید بدرستیکه خدای شَدِیدُ العِقاب ِ سخت عقوبت کننده است مر کسی را که ارتکاب محارم او کند وَ أَن َّ اللّه َ غَفُورٌ رَحِیم ٌ و بدرستیکه خدای تعالی آمرزگار و مهربانست بر کسیکه از محرمات بپرهیزد ما عَلَی الرَّسُول ِ نیست بر رسول إِلَّا البَلاغ ُ مگر رسانیدن احکام بمکلفان تا ایشانرا عذری نباشد وَ اللّه ُ یَعلَم ُ و خدای میداند ما تُبدُون َ آنچه آشکارا میکنید وَ ما تَکتُمُون َ و آنچه پنهان می سازید از تصدیق و تکذیب و فعل و عزیمت قُل بگو ای محمّد ص لا یَستَوِی الخَبِیث ُ مساوی نیست پلید وَ الطَّیِّب ُ و پاک اینکه حکم عام ست در نفی مساوات میان نیک و بد در اشخاص و اعمال و اموال و غیر آن وَ لَو أَعجَبَک َ و اگرچه بشگفت آرد ترا کَثرَهُ الخَبِیث ِ بسیاری خبیث چه اعتبار جودت و رداءت دارد نه قلت و کثرت فَاتَّقُوا اللّه َ پس بترسید از خدای در استحلال محرمات یا أُولِی الأَلباب ِ ای خداوندان عقلهای صافی لَعَلَّکُم تُفلِحُون َ شاید که شما رستگار شوید و در معالم از إبن عباس رض نقل میکند که قومی بر سبیل استهزا از حضرت رسالت پناه ص سؤالها می کردند یکی میگفت پدر من کیست و دیگری میگفت که شتر من گم شد کجاست حق تعالی آیت فرستاد که یا

أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای آنکسانیکه گرویده اید لا تَسئَلُوا مپرسید عَن أَشیاءَ إِن تُبدَ لَکُم از چیزها که اگر ظاهر کرده شود بر شما جواب آن تَسُؤکُم اندوهگین گرداند شما را وَ إِن تَسئَلُوا عَنها و مپرسید از چیزها، که اگر پرسید از ان حِین َ یُنَزَّل ُ القُرآن ُ در وقتی که فرود آید قرآن تُبدَ لَکُم آشکارا کرده شود برای شما و از عهده آن بیرون نه توانید آمد عَفَا اللّه ُ عَنها عفو کرد خدای از ان یعنی مپرسید از چیزها که خدا درگذرانید آنرا و بدان تکلیف نکرد بندگانرا آورده اند که چون آیت فرضیت حج نازل شد سراقه رض إبن مالک گفت آیا در هر سال فرض شده حضرت رسالت پناه ص ازو اعراض فرمود و او سه نوبت اینکه سخن را اعاده کرد حضرت ص فرمود که لا اگر گفتمی نعم هر سال واجب شدی و شما را توانائی آن نیست فاترکونی ما ترکتکم و اینکه آیت نازل شد که خدای درگذرانید و بدین سؤال شما را مواخذه نساخت وَ اللّه ُ غَفُورٌ و خدای آمرزگارست که عفو میکند حَلِیم ٌ بردبارست که بعقوبت تعجیل نمی نماید قَد سَأَلَها بدرستیکه پرسیدند از چیزها قَوم ٌ مِن قَبلِکُم گروهی پیش از شما چون ثمود که طلب ناقه نمودند و حواریان که درخواست مائده کردند ثُم َّ أَصبَحُوا بِها کافِرِین َ پس گشتند بآن سؤالها از کافران یعنی بعد از شهود معجزه بدان نگرویدند و سبب نزول عقوبت شد بر ایشان پس نیک بخت آنست که از حال دیگران عبرت گیرد و بقول و فعل فضولی اشتغال نکند و درین باب گفته اند نظم بگو آنچه گفتن ضرورت شود دگر گفتها را فرو بندد در بجا

آر فعلی که لازم بود ز افعال بی حاصل اندر گزر آورده اند که عمر بن لحی هفت قبیله بزرگ را از قبائل عرب که یکی قریش بودند بدین جاهلیت دعوت کرد و از دین اسمعیل علیه السلام منصرف ساخته به بت پرستی ترغیب نمود و نصب اوثان و تعین بحائر و سوایب از پیش او بود و اصح روایات درین باب آنست که چون ناقه پنج بطن بزادی و آخرین بطن مذکر بودی گوش او را بشگافتندی و از سواری و دوشیدن و بارکردن و موی بریدن او منع کردندی و ازو هیچ آب و گیاه دور نساختندی و آنرا بحیره میگفتند و اگر شخصی را بیماری بودی یا مسافری داشتی بجهت شفاء بیماری و قدوم مسافر آن ناقه را گفتی ناقتی هذه سائبه پس آن ناقه را سر دادی دور همه چیز حکم بحیره داشتی و آنرا سائبه گفتندی و گوسفندی چون هفت بطن بزادی بطن سابع را ملاحظه کردندی اگر انثی بودی میگفتندی از آن ما است و در میان رمّه سر می داوندی و اگر ذکر بودی می گفتندی از آن خدایان ما است آن را ذبح کردندی و اگر نر و ماده بودندی نر را نمی کشتندی و میگفتند. وصلت اخاها یعنی انثی به برادر خود پیوست و برادر حکم او گرفت آنرا وصیله خواندندی و فحلی که ده ساله ناقه را آبستن ساختی میگفتندی حمی ظهره یعنی پشت خود را حمایت کرد دیگر سواری نمی کردندی و ازو هیچ آب و گیاه منع نمی نمودندی و او را حام میگفتندی و از زمان عمر بن لحی تا زمان حضرت رسالت پناه ص اهل اینکه قبائل

سبعه بدین آئین بودند و داعیه ایشان آن بود که خدای تعالی بدین وجه امر فرموده حق تعالی رد سخن ایشان کرد و آیت آمد که.

صفحه : 263

ما جَعَل َ اللّه ُ تعیّن نه کرده است خدای و امر نفرموده و مقرر نساخته هیچ چیز مِن بَحِیرَهٍ از ناقه گوش شکافته وَ لا سائِبَهٍ و نه ناقه بچّه را بازگذاشته وَ لا وَصِیلَهٍ و نه شاتی که به برادر خود پیوسته بود وَ لا حام ٍ و نه حمایت کننده ظهر خود را وَ لکِن َّ الَّذِین َ کَفَرُوا و لیکن آنها که کافر شدند چون عمر بن لحی و اتباع او یَفتَرُون َ افترا میکنند و می بندند عَلَی اللّه ِ الکَذِب َ بر خدای دروغ را که تحریم این ها بدو نسبت میکنند وَ أَکثَرُهُم و بیشتر کافران لا یَعقِلُون َ نمیدانند حلال و حرام را در تحلیل آن عقل را کار نمی فرمایند بلکه بتقلید گذشتگان راه می روند وَ إِذا قِیل َ لَهُم و چون گویند مر ایشانرا که ای سرگشتگان تَعالَوا بیائید إِلی ما أَنزَل َ اللّه ُ بآنچه خدای فرستاده است از حکم حلال و حرام وَ إِلَی الرَّسُول ِ و بیائید برسول ص که بیان کننده آن حکم ست قالُوا حَسبُنا گویند بس ست ما را ما وَجَدنا عَلَیه ِ آباءَنا آنچه یافته ایم پدران خود را بر آن أَ وَ لَو کان َ آباؤُهُم آیا تقلید میکنند و اگرچه باشند پدران ایشان لا یَعلَمُون َ شَیئاً نمیدانند چیزیرا وَ لا یَهتَدُون َ و نمی یابند راه را یعنی ایشان جاهل و گمراه بوده اند تقلید ایشان نافع نیست بلکه تقلید عالم و راهنما می باید کرد تا کار کسی بتحقیق انجامد موافق اینکه نظم ست نظم از مقلد تا محقق فرقهاست اینکه یکی کوه است و

آن دیگر صد است منبع گفتار اینکه سوزی بود و آن مقلد کهنه آموزی بود دست در بیناز نی آئی براه دست در کوری زنی افتی بچاه یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه گرویدگان عَلَیکُم أَنفُسَکُم بر شما باد محافظت نفسهای شما و التزام اصلاح آن لا یَضُرُّکُم زیان نرساند شما را مَن ضَل َّ بی راهی آنکس که گمراه شد إِذَا اهتَدَیتُم چون شما راه یافته باشید و از جمله اهتدا آنست که نهی منکر کنید بحسب طاقت خود و نگوئید که ضلال دیگری مرا زیان ندارد بیت اگر بینی که نابینا و چاه است اگر خاموش بنشینی گناه ست اینکه آیه وقتی فرود آمد که مومنان حسرت میخوردند بر کافران و تمنای ایمان ایشان می کردند آورده اند که حق سبحانه تعالی فرمود که شما خود را نگاهدارید که از گمراهی کافران مومنان مهتدی را ضرر نیست إِلَی اللّه ِ مَرجِعُکُم جَمِیعاً بسوی خداست بازگشت همه شما فَیُنَبِّئُکُم پس خبر خواهد کرد شما را بِما کُنتُم تَعمَلُون َ بآنچه بودید که عمل می کردید آورده اند تمیم داری رض و عدی رض بن مالک رض که از انصار بودند به تجارت عزیمت شام کردند و مسلمانی بدیل رض نام که مولای عمرو رض بن عاص بود بدیشان همراه شد چون بولایت شام رسیدند بدیل رض بیمار شد آنچه با خود داشت از نقود و امتعه بر صحیفه ثبت کرده در میان رخوت مختفی ساخته و مرض وی اشتداد یافت تمیم رض و عدی رض را وصیت نمود که ترکه او باهل او رسانند ایشان بعد از وفات او رخوت او را بحوزه تصرف درآورده و انائی از نقره که بزر منقش ساخته

بودند و سه صد مثقال نقره در آنجا بود از میان امتعه وی برداشتند و باقی را بمدینه آورده تسلیم اهل وی کردند ورثه او در میان آن صحیفه بدیل رض را که مشتمل بر تفصیل رخوت وی بود یافتند و چون انائی مذکور در میان آن یافته نشد رجوع به تمیم و عدی کردند ایشان انکار نمودند و بمرافعه بمجلس معلای حضرت رسالت پناه ص آمدند اینکه آیت آمد.

صفحه : 264

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای آن کسانیکه گرویده اید آنچه شما را فرموده اند شَهادَهُ بَینِکُم گواهی وصیّت ست در میان شما إِذا حَضَرَ چون ظاهر شود أَحَدَکُم ُ المَوت ُ یکی از شما را علامت مرگ پس باید که گواه شوند حِین َ الوَصِیَّهِ بهنگام وصیّت کردن اثنان ِ دو تن ذَوا عَدل ٍ خداوندان عدل و انصاف مِنکُم از اقارب شما از مسلمانان أَو آخَران ِ یا دو تن دیگر مِن غَیرِکُم از غیر شما یعنی از اهل ذمه و حالا اینکه حکم منسوخ است و گواهی ذمی بر مسلمانان نمی شنوند باجماع إِن أَنتُم چون شما ضَرَبتُم فِی الأَرض ِ سفر کنید در زمین فَأَصابَتکُم بس برسد بشما مُصِیبَهُ المَوت ِ مرگ رسیدنی یعنی نزدیک شوید بمرگ محصل سخن آنست که چون در سفر بر موت مشرف شوید دو کس را بر وصیّت خود گواه گیرید از مسلمانان یا از غیر ایشان- اگر در سفر باشید و گواه ضرورت باشد تَحبِسُونَهُما باز میدارید آن دو کس را که غیر شمااند مِن بَعدِ الصَّلاهِ از پس نماز دیگر که هنگام شریف ست وقت اجتماع مردم فَیُقسِمان ِ بِاللّه ِ پس سوگند خورند بخدای إِن ِ ارتَبتُم اگر شک دارید شما در ایشان و

مضمون سوگند اینکه باشد لا نَشتَرِی بِه ِ ما بدل نمی کنیم باین سوگند ثَمَناً بهای اندک را که آن مال دنیا است یعنی برای طمع مال میّت سوگند بدروغ نمی خوریم وَ لَو کان َ ذا قُربی و اگرچه مشهود له خویش نیز ما باشد سوگند بدروغ یاد نمی کنیم وَ لا نَکتُم ُ و نمی پوشیم شَهادَهَ اللّه ِ گواهی خدای را یعنی گواهی که خدای ما را باقامت آن فرموده إِنّا إِذاً بدرستیکه ما آنوقت که پوشیم گواهی را لَمِن َ الآثِمِین َ از بزه کاران باشیم پس حضرت رسالت ص پناه تمیم و عدی را بعد از نماز دیگر نزدیک منبر سوگند داد که ما قصد مال بدیل نکرده ایم و اینکه سوگند را براستی می خوریم و بفرمود تا دست از ایشان بازداشتند بعد از ان آن انای گم شده را در دست ایشان بازیافتند و میان ایشان و ورثه بدیل در آن باب مجادله از حد اطناب بگذشت ایشان می گفتند که ما اینکه ظرف را از بدیل خریده بودیم اما بسبب آنکه ما را بیّنه نبود اقرار نکردیم و انکار پیش آوردیم دیگر باره بمجلس اشرف حضرت رسالت پناه ص مرافعه کرده اند آیه آمد که فَإِن عُثِرَ پس اگر اطلاع یافته شود عَلی أَنَّهُمَا استَحَقّا إِثماً بر آنکه اینکه دو گواه کسب کرده اند گناه را بسبب خیانت فَآخَران ِ پس دو گواه دیگر یَقُومان ِ مَقامَهُما برخیزند بجای آن دو خیانت کننده مِن َ الَّذِین َ استَحَق َّ عَلَیهِم ُ از قوم آنانکه خیانت بسبب ایشان واقع شده بر گواهان یعنی ورثه الأَولَیان ِ آنانکه اوّل بودند در ذکر مراد همه اولیای میّت اند و حفص و استحق معلوم میخواند و اولیان نیز قراءت اوست یعنی دو گواه که احق و اولی اند

بشهادت از ان دو بیگانه زیرا که خویشانند و شناسا به حقیقت امر او ایشان بگواهی قیام نمایند فَیُقسِمان ِ بِاللّه ِ پس سوگند خورند بخدای مضمون آنکه لَشَهادَتُنا هر آئینه گواهی ما أَحَق ُّ مِن شَهادَتِهِما سزاوارترست و راست تر از گواهی آن دو تن که قبل ازین گواهی داده اند وَ مَا اعتَدَینا و ما ستم نمی کنیم و از حد در نمی گذریم درین گواهی إِنّا إِذاً بدرستیکه آن هنگامیکه چنین کنیم لَمِن َ الظّالِمِین َ از ستمکاران باشیم که باطل را در موضع حق وضع کرده اند پس حضرت رسالت پناه ص فرمود تا عمرو بن عاص و مطلب بن ابی دواعه برخاستند و سوگند خوردند بخدای بعد از صلاه عصر که اینکه انای حق بدیل بوده و ایشان خیانت کرده اند بعد از آن حضرت حکم فرمود تا انای را بورثه بدیل دارند.

صفحه : 265

ذلِک َ اینکه حکم که کردیم از ردّ یمین بشاهد أَدنی نزدیک تر است أَن یَأتُوا بآنکه بیایند گواهان بِالشَّهادَهِ بگواهی عَلی وَجهِها بر وجهی که حق آنست أَو یَخافُوا و نزدیک تر است بآنکه بترسند أَن تُرَدَّ أَیمان ٌ از انکه رد کرده شود سوگند بر مدعیان بَعدَ أَیمانِهِم بعد از سوگند ایشان خورده اند و مدعی سوگند خورد و ایشان بظهور خیانت و سوگند دروغ رسوا شوند وَ اتَّقُوا اللّه َ و بترسید از خدای بخوردن سوگند دروغ وَ اسمَعُوا و بشنوید امر خدای را بسمع اجابت وَ اللّه ُ و خدای لا یَهدِی القَوم َ الفاسِقِین َ راه نه نماید فاسقان را که خائنان و گواهان دروغ اند یَوم َ یَجمَع ُ اللّه ُ الرُّسُل َ یاد کنید روزی را که خدای جمع گرداند پیغمبران را فَیَقُول ُ پس گوید مر ایشانرا ما ذا أُجِبتُم بچه چیز اجابت کرده شدید

یعنی قوم شما شما را در چه چیز اجابت کرده اند وقتی که ایشانرا بتوحید دعوت کردید سؤال برای توبیخ منکران ست یا بجهت ادای شهادت انبیاء بر مومنان و امت ایشان قالُوا گفتند پیغمبران لا عِلم َ لَنا هیچ علمی نیست ما را در جنب علم تو یا هیچ دانشی نیست ما را بچیزی الا آنکه تو او را به از ما میدانی إِنَّک َ أَنت َ بدرستیکه توئی عَلّام ُ الغُیُوب ِ داننده نهانیها پس تو میدانی که با ما چه ظاهر کردند بر زبان و چه در دل نهان داشتند و چه چیز اجابت نمودند و چه چیز را انکار کردند إِذ قال َ اللّه ُ یا عِیسَی ابن َ مَریَم َ یاد کن ای محمّد صلی اللّه علیه و سلّم چون گفت خدای عیسی پسر مریم را اذکُر نِعمَتِی یاد کن نعمت مرا که افاضت کردم عَلَیک َ وَ عَلی والِدَتِک َ بر تو و بر مادر تو إِذ أَیَّدتُک َ یاد آر که چون تقویت کردم ترا بِرُوح ِ القُدُس ِ بجبرئیل یا بکلامی که بدان احیای دین کردی یا احیای موتی و گفته اند روح القدس انجیل است تُکَلِّم ُ النّاس َ سخن میگوئی با مردم فِی المَهدِ در گهواره و آن معجزه تو بود وَ کَهلًا و سخن گوئی در حالت کهولت یعنی کلام تو در حالت طفولیّت و کهولت از روی فصاحت و بلاغت یک سال ست بدین آیت استدلال میکنند بر نزول عیسی علیه السلام چه باتفاق علما قبل از سن کهولت بآسمان رفته و در همان سن نازل خواهد شد و در زمین بسن کهولت خواهد رسید وَ إِذ عَلَّمتُک َ الکِتاب َ و دیگر یاد کن ای عیسی

چون بیاموختم ترا کتاب یعنی کتابت و خط وَ الحِکمَهَ و فهم چیزها وَ التَّوراهَ وَ الإِنجِیل َ و معانی و حقائق توریت و انجیل وَ إِذ تَخلُق ُ و یاد کن آنرا که میسازی.

صفحه : 266

مِن َ الطِّین ِ از گل کَهَیئَهِ الطَّیرِ مانند هیئت مرغ بِإِذنِی بدستوری من فَتَنفُخ ُ فِیها پس می دمی دران صورت که از گل ساخته فَتَکُون ُ طَیراً پس بشود آن صورت گل مرغ زنده بِإِذنِی بفرمان من و تُبرِئ ُ الأَکمَه َ و از علت بیرون می آری کور مادرزاد را و چشم او را روشن میکنی وَ الأَبرَص َ و پاک و بی علت میسازی ابرص را بِإِذنِی بامر من وَ إِذ تُخرِج ُ المَوتی و چون بیرون می آری مردگان را از قبور ایشان زنده بِإِذنِی بفرمان من وَ إِذ کَفَفت ُ بَنِی إِسرائِیل َ و یاد کن چون بازداشتم شر بنی اسرائیل را یعنی جهودان را عَنک َ از تو که قصد قتل تو داشتند إِذ جِئتَهُم وقتی که آمده بودی بدیشان بِالبَیِّنات ِ بمعجزهای روشن از آنچه مذکور شد فَقال َ الَّذِین َ کَفَرُوا پس گفتند آنانکه کافر شدند مِنهُم از بنی اسرائیل إِن هذا نیست اینکه ابراء و احیاء و سائر معجزات که عیسی علیه السلام می نماید إِلّا سِحرٌ مُبِین ٌ مگر جادوی روشن یعنی بر هیچکس مخفی نمانده که اینکه سحرست وَ إِذ أَوحَیت ُ إِلَی الحَوارِیِّین َ و یاد کن ای محمّد ص آن را که امر کردم مر حواریان را بزبان پیغمبر خود أَن آمِنُوا بِی آنکه ایمان آرید بمن وَ بِرَسُولِی و بفرستاده من یعنی عیسی قالُوا آمَنّا گفتند ایمان آوردیم وَ اشهَد بِأَنَّنا مُسلِمُون َ و تو گواه باش بآن که ما گردن نهادگانیم فرمان ترا إِذ قال َ الحَوارِیُّون َ یاد کن

ای محمّد ص آنرا که گفتند حواریان که خواص عیسی ع بودند یا عِیسَی ابن َ مَریَم َ ای عیسی پسر مریم هَل یَستَطِیع ُ رَبُّک َ هیچ فرمان تو می برد یعنی اجابت میکند دعای ترا پروردگار تو تا دعا کنی أَن یُنَزِّل َ عَلَینا آنکه فرو فرستد بر ما مائِدَهً مِن َ السَّماءِ خوانی آراسته از آسمان مائده خوانی را میگویند که بر آن طعام باشد ایشان از عیسی ع خوانی طلبیدند قال َ اتَّقُوا اللّه َ گفت عیسی بترسید از خدای و مثل اینکه سؤالها مکنید إِن کُنتُم مُؤمِنِین َ اگر هستید شما باوردارندگان مر کمالات قدرت او را و صحت نبوت من.

صفحه : 267

قالُوا گفتند از روی تمهید معذرت که ما در قدرت کامله او شک نداریم و لیکن نُرِیدُ أَن نَأکُل َ مِنها میخواهیم که بخوریم طعامی از ان مائده وَ تَطمَئِن َّ قُلُوبُنا و آرام گیرد دلهای ما بانضمام علم عیانی با دانش بیانی یعنی مشاهده ما باستدلال جمع شود وَ نَعلَم َ أَن قَد صَدَقتَنا و بدانیم که تو راست گفتی با ما در آنکه هر چه از خدای در خواهید بشما ارزانی دارد وَ نَکُون َ عَلَیها و باشیم بر آن مائده مِن َ الشّاهِدِین َ از گواهان وقتی که از ما گواهی طلبند از إبن عباس رض منقول ست که چون حواریان طلب مائده کردند عیسی ع فرمود که سی روز روزه دارید آنگه از خدای تعالی بطلبید آنچه میخواهید حواریان سی روز روزه داشتند پس گفتند یا عیسی ع ما برای هر که اینکه کار می کردیم ما را طعام میداد پس از خدای تعالی درخواه تا ما را طعام دهد سلمان فارسی رض نقل می کند که چون حواریان سؤال

مائده کردند عیسی ع پشمینه درپوشید و دعا کرد چنانچه حق تعالی فرمود قال َ عِیسَی ابن ُ مَریَم َ گفت عیسی پسر مریم اللّهُم َّ ای خداوند ما اللهم کلمه بزرگوارست ابو رجا عطاردی گفته که هفتاد نام از نامهای الهی در میم اللهم تعمیه است و از نضر بن شمیل نقل میکنند که هر که گوید اللهم خدای را بهمه نامها خوانده باشد عیسی ع در وقت طلب مائده حق سبحانه را بدین کلمه خواند پس گفت رَبَّنا ای پروردگار ما أَنزِل عَلَینا فرو فرست بر ما مائِدَهً مِن َ السَّماءِ خوانی از آسمان تَکُون ُ لَنا عِیداً که باشد آن خوان ما را عیدی یعنی وقت نزول آن عیدی باشد لِأَوَّلِنا مر اهل زمان ما را وَ آخِرِنا و آنرا که از پس ما آیند یا اول ما و آخر ما از ان خوان بهره یابند وَ آیَهً مِنک َ و باشد آن خوان آیتی یعنی علامتی صادر از حضرت تو بر کمال قدرت تو و صحت رسالت من وَ ارزُقنا و روزی کن ما را از ان خوان یا توفیق شکر بر آن وَ أَنت َ خَیرُ الرّازِقِین َ و تو بهتر روزی دهندگانی قال َ اللّه ُ گفت خدای إِنِّی مُنَزِّلُها بدرستیکه من فرو فرستنده ام اینکه خوان را عَلَیکُم بر شما جهت اجابت سؤال شما فَمَن یَکفُر پس هر که کافر شود بَعدُ مِنکُم بعد نزول مائده از شما فَإِنِّی أُعَذِّبُه ُ پس من او را عذاب کنم عَذاباً عذاب کردنی چنانچه لا أُعَذِّبُه ُ آن عذاب نه کنم أَحَداً مِن َ العالَمِین َ یکی را از عالمیان پس حق تعالی دو قطعه ابر فرستاد و سفره سرخ در میان ایشان بود تا

بزمین آمدند و سفره از میان ایشان پیش حواریان افتاد عیسی ع بگریه درآمد و گفت اللّهم اجعلنی من الشاکرین و دیگر فرمود که خدایا اینکه خوان را رحمت گردان و عقوبت مگردان پس وضو ساخت و نماز گذارد و بگریست و گفت بسم اللّه خیر الرازقین و مندیل از سر سفره برداشت خوانی پدید آمد آراسته و برو ماهی بریان که پوست و خار نداشت و روغن از وی میچکید نزدیک سر او نمک و نزدیک دم او سرکه و بر حوالی آن انواع ترها مگر گندنا و پنج گرده نان بر خوان نهاده بر یکی زیتون و بر دویمی عسل و بر سوم روغن و بر چهارم پنیر و بر پنجم قدید شمعون برخاست که یا روح اللّه اینکه از طعام دنیاست یا از طعام آخرت عیسی ع فرمود که از هیچ کدام نیست بلکه طعامی ست که حق سبحانه بقدرت خود ایجاد کرده بخورید آنچه طلب کرده اید و شکر گوئید تا نعمت زیاده شود گفتند یا روح اللّه اگر درین آیت آیتی دیگر بما نمائی که موجب ازدیاد یقین شود عیسی ع بآن ماهی بریان فرمود که زنده شو بفرمان خدا تعالی ماهی فی الحال بجنبش آمد عیسی ع فرمود که بحال اول شو باز همان ماهی بریان شد پس حواریان از تهدید ربانی ترسان شده از ان مائده نخوردند و عیسی ع فرمود تا درویشان و بیماران و معلولان را طلبیدند و گفت بخورید که شما را عطاست و دیگران را بلاست هزار و سه صد تن از ان طعام بخوردند و هیچ چیز بران خوان

از آنچه بود کم نشد هیچ فقیری از ان طعام نخورد الا که توانگر شد و هیچ بیماری ننوشید الا که شفا یافت پس مائده بآسمان رفت و دیگر روز چاشتگاه بازآمد و اغنیا و فقرا هم از ان تناول نمودند بعد از چهل روز غائب شد روزی می آمد و روزی نمی آمد همچو ناقه صالح ع پس وحی آمد که ای عیسی ع مائده ما را بفقرا ده نه باغنیا، توانگران ازین حکم مضطرب شده در مائده شک آوردند و آنرا بر جادوی حمل کردند و هشتاد و سه تن و بقول صاحب معالم سی صد و سی تن مسخ شدند بصورت خوک و بعد از سه روز بمردند.

صفحه : 268

وَ إِذ قال َ اللّه ُ یا عِیسَی ابن َ مَریَم َ و یاد کن چون گفت خدای عیسی ع پسر مریم را بعد از رفع او بآسمان یا گوید خدای روز قیامت مر عیسی ع را برای توبیخ و تقریع نصاری أَنت َ قُلت َ آیا تو گفتی لِلنّاس ِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی مر مردمانرا که بگیرید مراد مادر مرا إِلهَین ِ مِن دُون ِ اللّه ِ دو خدا بدون خدای قال َ سُبحانَک َ گفت عیسی ع یا گوید تنزیه میکنم ترا از شرک تنزیه کردنی ما یَکُون ُ لِی نسزد و نشاید مرا أَن أَقُول َ آنکه بگویم ما لَیس َ لِی بِحَق ٍّ آنچه مرا سزاوار نباشد إِن کُنت ُ قُلتُه ُ اگر بوده ام که گفته ام آنرا فَقَد عَلِمتَه ُ پس بدرستیکه تو دانسته آنرا تَعلَم ُ ما فِی نَفسِی تو میدانی آنچه در ذات من ست وَ لا أَعلَم ُ و من نمی دانم ما فِی نَفسِک َ آنچه در ذات تو است یا تو میدانی هر

چه من نهال کرده ام و من نمی دانم آنچه تو پنهان داری إِنَّک َ أَنت َ عَلّام ُ الغُیُوب ِ بدرستیکه تو دانائی پوشیده های ما قُلت ُ لَهُم نگفتم مر ایشانرا یعنی امت خود را إِلّا ما أَمَرتَنِی بِه ِ مگر آنچه تو امر کردی مرا بآن که بایشان گویم از توحید و تعبد و من نگفتم ایشان را مگر أَن ِ اعبُدُوا اللّه َ آنکه پرستید خدای را رَبِّی وَ رَبَّکُم پروردگار من و شما پس من خود را مخلوق و مربوب گفتم نه رب و خالق وَ کُنت ُ عَلَیهِم و بودم بر اقوال و افعال ایشان شَهِیداً گواه یا نگهبان ما دُمت ُ فِیهِم مادامیکه بودم در میان ایشان فَلَمّا تَوَفَّیتَنِی پس آن هنگام که فراگرفتی یعنی رفع کردی بآسمان یا بمیراندی کُنت َ أَنت َ الرَّقِیب َ عَلَیهِم بودی تو نگهبان بر ایشان و مراقب احوال و اعمال ایشان وَ أَنت َ عَلی کُل ِّ شَی ءٍ و تو بر همه چیزها شَهِیدٌ گواه و مطلع بر آن و مراقب آن إِن تُعَذِّبهُم اگر عذاب کنی ایشان را بر کفر فَإِنَّهُم عِبادُک َ پس بدرستیکه ایشان بندگان تواند و بنده را بر مالک مطلق اعتراض نه رسد در هر چه کند وَ إِن تَغفِر لَهُم و اگر بیامرزی ایشان را بآنکه از کفر توبه کرده باشند و ایمان آورده فَإِنَّک َ أَنت َ العَزِیزُ پس بدرستیکه تو غالبی و قادری بر ثواب و عقاب الحَکِیم ُ دانا در هر چه کنی از عفو و عذاب.

صفحه : 269

قال َ اللّه ُ گفت خدای تعالی مراد آنست که گوید خدای تعالی و ایراد لفظ ماضی برای تحقق وقوع است کانه که قیامت قائم شد و خدای گفت هذا یَوم ُ اینکه روزی است

که درین روز یَنفَع ُ الصّادِقِین َ سود می رساند راست گویان را صِدقُهُم راستی که واقع شده است از ایشان در دنیا لَهُم جَنّات ٌ تَجرِی مر اینکه صادقان را بهشتهاست که میرود مِن تَحتِهَا الأَنهارُ از زیر درختان آن جویها خالِدِین َ فِیها در حالتی که جاوید باشند در ان أَبَداً همیشه تاکید است در خلود یعنی زمان بودن ایشان نهایت ندارد رَضِی َ اللّه ُ عَنهُم خوشنود گشت خدای از ایشان بطاعت وَ رَضُوا عَنه ُ و خوشنود گشتند ایشان ازو بنیل کرامت ذلِک َ اینکه دخول جنان و حصول رضوان الفَوزُ العَظِیم ُ رستگاری بزرگ ست لِلّه ِ مُلک ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ مر خدای راست پادشاهی آسمانها و زمینها وَ ما فِیهِن َّ و آنچه در سماوات و و ارضین است وَ هُوَ عَلی کُل ِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ و او بر همه چیزها تواناست بقدرتیکه از عجز و ضعف منزه و مقدس تبارک و تعالی و تقدس

و در انوار فرموده که هدی و ضلالت و ازین جهت ظلمت را بلفظ جمع آورده که ضلالت متعددست و نور را بلفظ واحد ایراد کرد که هدی یکی ست و در بحر الحقائق فرموده که بیافرید آسمان دل و زمین نفس را و پیدا کرد ظلمات نفوس از صفات بهیمی حیوانی و اخلاق سبعی شیطانی و ظاهر ساخت نور قلوب را از اوصاف ملکی روحانی و اخلاق ملکی ربانی ثُم َّ پس با اینکه همه دلائل و آیات الَّذِین َ کَفَرُوا آنانکه کافر شدند بِرَبِّهِم یَعدِلُون َ با پروردگار خود برابر میدهند بتانرا یا عدول میکنند از پرستش آفریدگار خود بعبادت غیر او.

صفحه : 270 هُوَ الَّذِی خَلَقَکُم اوست آن کسی که بیافرید پدر شما را مِن طِین ٍ از گل یا ابتدا کرد خلقت شما را از طین یعنی ابو البشر را از ان مخلوق ساخت ثُم َّ قَضی أَجَلًا پس حکم فرمود مدتی را که چون بسرآید مرگ برسد وَ أَجَل ٌ مُسَمًّی عِندَه ُ و مدتی نام برده و معین شده نزدیک اوست که کسی نداند و بعد از گذشتن آن قیامت قائم باشد ثُم َّ أَنتُم تَمتَرُون َ پس شما شک می آرید ای مشرکان با وجود اینکه آیت در بعث یعنی بعد از انکه ثابت شد که بدو خلقت خلق از دست پس شک نیاید آورد که معاد خلق بدوست وَ هُوَ اللّه ُ و اوست خداوند و معبود مطلق فِی السَّماوات ِ وَ فِی الأَرض ِ در آسمانها و زمینها و همه را جزا و خدای نیست یَعلَم ُ سِرَّکُم میداند آنچه پنهان شماست یعنی آنچه در دل مخفی دارید وَ جَهرَکُم و آنچه آشکاری شما است یعنی

بزبان می آرید وَ یَعلَم ُ ما تَکسِبُون َ و میداند آنچه میکنید از خیر و شر شما را بر آن جزاء خواهد داد و در فتوحات آورده که سر کم اشارت است به نسبت باطنی انسان جهروکم عبارت از نسبت ظاهری اوست صاحب بحر الحقائق آورده که مراد از سر سر خلافتست که در انسان ودیعت نهاده و جهر صفات حیوانی و احوال نفسانی اوست و حقیقت آنست که آدمی را صورتیست جسمانی و معنی روحانی بجسم از عالم خلق است و بروح از عالم امر سرش از مرتبه امر شود و جهرش از مرتبه خلق و در نقد الفصوص فرموده که انسان مرآتی ست ذات وجهین در یک رویش خصائص ربوبیت پیدا و در دیگر رویش نقائص عبودیت هویدا چون بخصائص ربوبیت نگری از همه موجودات بزرگوارترست و چون نقائص عبودیت شمری از همه کائنات خوار و بیمقدارترست رباعی چون در خود از اوصاف تو یابم اثری حاشا که بود نیک تر از من دگری و اندم که فتد بحال خویشم نظری در هر دو جهان نباشد از من تبری پس حق سبحانه و تعالی میفرماید که من اسرار خصائص شما در مرتبه غیب میدانم و آثار نقائص شما را در عالم شهادت می شناسم و دیگر میدانم آنچه شما میکنید از عملی که سبب ترقی باشد بر درجات انسانیت یا موجب تنزل بدرکات حیوانیت و دانستن (اینکه و آن سالک را بر آن دارد که باصلاح و تزکیه اعمال مشغول شده از حضیض استیفای حظوظ حیوانی بذروه استیناس نعیم روحانی متصاعد گردد) نظم حیف باشد که عمر انسانی چون بهایم بخواب و خور گذرد آدمی میتواند

از کوشش کز فرشته بفضل درگذرد وَ ما تَأتِیهِم مِن آیَهٍ و نمی آید بکافران آیتی مِن آیات ِ رَبِّهِم از آیات پروردگار ایشان یعنی قرآن یا ظاهر نمی شود بدیشان معجزه چون انشقاق قمر و انقلاع شجر و غیر آن إِلّا کانُوا مگر که هستند عَنها مُعرِضِین َ از ان آیت و معجزه اعراض کنندگان فَقَد کَذَّبُوا بِالحَق ِّ پس بدرستیکه بدروغ داشتند قرآن را لَمّا جاءَهُم آنهنگام که آمد بدیشان فَسَوف َ یَأتِیهِم پس زود باشد که بیاید بدیشان یعنی ظاهر شود بر ایشان أَنباءُ ما کانُوا بِه ِ خبرهای آنچه بودند که بدان یَستَهزِؤُن َ استهزا میکردند و ظهور آن در دنیا بوقت نزول عذاب بود بدیشان یا بهنگام ارتفاع رایات اسلام و اقتدار و شوکت ملازمان سده سینه خیر الانام علیه السلام و ظهور آن اخبار بر کافران در آخرت روشن است.

صفحه : 271

أَ لَم یَرَوا آیا ندیدند و ندانستند که ما بقوت قهاریت کَم أَهلَکنا چند هلاک کردیم مِن قَبلِهِم پیش از ایشان مِن قَرن ٍ از گروه گذشتگان یعنی اهل زمانی که درو پیغمبر بود و قرن هفتاد یا هشتاد سال ست که اغلب اعمار مردم همان باشد و غیر ازین نیز گفته اند پس صفت اهل قرن میکند مَکَّنّاهُم فِی الأَرض ِ چنان گروهی را هلاک کردیم که ایشان را در زمین مکان و آرامگاه دادیم یا دران زمین اهل آنرا متصرف ساختیم یا ایشان را عطا کرده بودیم از مکنت ما لَم نُمَکِّن لَکُم آنچه شما را نداده ایم چون عمر دراز و قوّت تمام وسعت مال و استظهار بخدم و حشم وَ أَرسَلنَا السَّماءَ و فرو فرستاده بودیم

ما باران را عَلَیهِم مِدراراً بر ایشان پی درپی بهنگامی که محتاج بودند بدان وَ جَعَلنَا الأَنهارَ و گردانیده بودیم جویهای آب را که پیوسته تَجرِی مِن تَحتِهِم میرفت در زیر درختان ایشان یا در زیر قصور و منازل ایشان که بران مشرف بودند یا در تحت تصرف ایشان بود که بمزارع و بساتین خود می بردند محصل کلام آنست که ایشان متمکن بودند در زمین و در رفاهیت و خصب وسعت عیش میگذرانیدند فَأَهلَکناهُم بِذُنُوبِهِم پس هلاک کردیم ایشان را بگناهان ایشان و سود نکرد ایشانرا آن قوت و نعمت وَ أَنشَأنا مِن بَعدِهِم و بیرون آوردیم پس از هلاک ایشان قَرناً آخَرِین َ گروهی دیگر درین آیت کفّار قریش را تهدید کرد بهلاک در اخبار آمده است که نضر بن حارث و نوفل بن خویلد و إبن امیه مخزومی بخدمت حضرت رسالت پناه ص آمدند و گفتند ای محمّد ص ما بتو ایمان نخواهیم آورد تا وقتی که چهار فرشته نامه نوشته از آسمان بیارند و گواهی دهند که اینکه کتاب از خدای بشما آورده ایم و در ضمن آن مکتوب اینکه معنی مندرج بود که تو رسول اوئی آیت آمد که وَ لَو نَزَّلنا عَلَیک َ و اگر بفرستیم بر تو کِتاباً فِی قِرطاس ٍ کتابی نوشته در ورقی فَلَمَسُوه ُ بِأَیدِیهِم پس به بینند و بسایند آن را بدستهای خود و شبه ایشان در نزول آن کتاب از آسمان مرتفع شود لَقال َ الَّذِین َ کَفَرُوا هر آئینه خواهند گفت آنها که کافراند إِن هذا نیست آنچه که آورده بما إِلّا سِحرٌ مُبِین ٌ مگر جادوی روشن بر همه کس وَ قالُوا و گفتند کافران لَو لا أُنزِل َ

عَلَیه ِ مَلَک ٌ چرا فرو نه فرستند بر محمّد ص فرشته که با ما گوید که اینکه پیغمبر است وَ لَو أَنزَلنا مَلَکاً و اگر فرو فرستیم فرشته را لَقُضِی َ الأَمرُ هر آئینه حکم کرده شود بهلاک ایشان چه سنت الهی بر اینکه جاری شده که اگر معائنه بینند فرشته را چنانچه طلب کرده اند هلاک ایشان لازم بود ثُم َّ لا یُنظَرُون َ پس مهلت داده نشوند بعد از نزول ملک بیک چشم زدن و چون مشرکان میگفتند که چرا فرشته برسالت برنمی آید حق تعالی فرمود که وَ لَو جَعَلناه ُ مَلَکاً و اگر ما گردانیدیم رسول فرشته را لَجَعَلناه ُ رَجُلًا هرآئینه متمثل گردانیدیم او را بصورت آدمی چنانچه جبرائیل ع را بصورت دحیه الکلبی متمثل میسازیم و اینکه صورت بجهت آنست که قوت بشری بدیدن ملائکه بر صورت اصلی ایشان وفا نمیکند مگر جمعی از انبیا ع بقوت قدسی مشاهده ایشان توانند نمود پس ما چون فرشته را فرستیم بصورت بشر فرستیم وَ لَلَبَسنا و هر آئینه در آن حال پوشیده گردانیدیم عَلَیهِم بر ایشان ما یَلبِسُون َ آنچه بر خود پوشیده کرده اند امروز یعنی چنانچه اکنون رسالت بشر را مسلم نمیدارند در ان وقت نیز طعنه زنان خواهند گفت ما هذا الا بشر مثلکم پس تسلّی میدهد پیغمبر را تا از قول کافران غبار ملال بر خاطر عاطر آنحضرت ص نه نشیند و میگوید.

صفحه : 272

وَ لَقَدِ استُهزِئ َ بِرُسُل ٍ و هر آئینه تکذیب نموده افسوس کرده اند بر پیغمبرانی که بوده اند مِن قَبلِک َ پیش از تو فَحاق َ پس فرود آمده است بِالَّذِین َ سَخِرُوا مِنهُم بآنانکه سخریت کرده اند از رسل یعنی با ایشان استهزاء نموده اند ما کانُوا بِه ِ جزای آنچه بودند

که بدان یَستَهزِؤُن َ استهزاء میکردند و آن جزای عذاب و نکال الهی بود که بگرد ایشان درآمد قُل بگو ای محمّد ص و بپرس از ایشان اگر عذاب مشرکان را مسلم نمیدارید سِیرُوا سیر کنید فِی الأَرض ِ در زمین گاهی به یمن و گاهی بشام و بر دیار عاد و ثمود بگذرید ثُم َّ انظُرُوا پس بنگرید به نظر عبرت کَیف َ کان َ که چگونه بوده است عاقِبَهُ المُکَذِّبِین َ آخر کار تکذیب کنندگان قُل بگو ای محمّد ص و بپرس از ایشان لِمَن ما فِی السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ مر کرا است آنچه در آسمانها و زمینها است از روی خالقیت و مالکیت اگر ایشان جواب گویند فبها و گر نه قُل لِلّه ِ تو بگو که مر خدای راست کَتَب َ نوشت خدای عَلی نَفسِه ِ الرَّحمَهَ بر نفس خود یعنی التزام نمود از روی فضل وجود رحمت را که قبول توبه است و عفو از معصیت و در احادیث آمده است که حق سبحانه و تعالی کتابی نوشت و آن نزدیک اوست فوق العرش مضمونش آن که ان ّ رحمتی غلبت علی غضبی و می شاید که مراد رحمت ذاتیه باشد که رحمت مطلقه او را امتنانیه نیز گویند و آن رحمتی است که همه چیز را فرارسیده و نتیجه آن عطا دادن است بی سابقه سؤال و استدعا و رابطه حاجت و استحقاق که در مثنوی معنوی واردست نظم در عدم ما مستحقان کی بدیم که بدین جان و بدین دانش شدیم ما نبودیم و تقاضا ما نبود لطف تو ناگفته ما می شنود لَیَجمَعَنَّکُم بخدائیکه جمع خواهد کرد خدای شما را إِلی یَوم ِ القِیامَهِ تا روز رستخیز یا جمع خواهد

کرد شما را در قبور تا روز قیامت لا رَیب َ فِیه ِ روز که در وقوع آن شک نیست الَّذِین َ خَسِرُوا أَنفُسَهُم آنانی که زیان کردند در نفسهای خود یعنی فطرت اصلیه و عقل سلیم را که سرمایه ایشان بود ضائع ساختند فَهُم لا یُؤمِنُون َ پس ایشان ایمان نخواهند آورد وَ لَه ُ و مر خدای راست ما سَکَن َ آنچه آرام دارد فِی اللَّیل ِ وَ النَّهارِ در شب و روز یعنی اوست مالک مکان و زمان و آنچه زمان و مکان آنرا گرفته وَ هُوَ السَّمِیع ُ و اوست شنوا بآنچه کافران گویند العَلِیم ُ دانا بآنچه قصد کنند سبب نزول اینکه آیت آن بود که جمعی از کفار قریش گفتند ای محمّد ص ما را معلوم شده است که احتیاج و مسکنت ترا بدین کار میدارد که پیش گرفته ما برای تو بطریق توزیع از اشرف قبائل چندان مال حاصل کنیم که توانگرتر از جمله خویشان خود شوی بشرط آنکه ازین دین رجوع نمائی حق سبحانه و تعالی فرمود که هرچه شب و روز بران اشتمال دارد ازان خداست اگر خواهد پیغمبر خود را چندان مال دهد که توانگرترین خلق شود قُل أَ غَیرَ اللّه ِ بگو ای محمّد ص آیا غیر خدای را أَتَّخِذُ وَلِیًّا فراگیرم دوست یعنی غیر خدای را دوست نه گیرم. فاطِرِ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ خدائی که پدیدآرنده آسمان و زمین است وَ هُوَ یُطعِم ُ و او میخواند خلق را یعنی روزی میدهد وَ لا یُطعَم ُ و روزی داده نمی شود یعنی بی نیازست از خلق و خلق بوی محتاج اند قال اللّه تعالی ما ارید منهم من رزق و ما ارید ان یطعمون ان اللّه هو

الرزّاق ذو القوه المتین قُل إِنِّی أُمِرت ُ بگو ای محمّد ص بدرستیکه من مأمور شده ام أَن أَکُون َ أَوَّل َ مَن أَسلَم َ بآنکه باشم اوّل کسیکه گردن نهد حکم خدای را برای آنکه نبی سابق امت باشد در دین وَ لا تَکُونَن َّ مِن َ المُشرِکِین َ و مرا میگویند که مباش از مشرکان یعنی از شرک آرندگان.

صفحه : 273

قُل إِنِّی أَخاف ُ بگو بدرستیکه من می ترسم إِن عَصَیت ُ رَبِّی اگر عاصی شوم در امر پروردگار خود یعنی غیر او را پرستم عَذاب َ یَوم ٍ عَظِیم ٍ از عذاب روز بزرگ که قیامت است مَن یُصرَف هر که بگرداند خدای عذاب را عَنه ُ ازو و حفص بصیغه مجهول میخواند یعنی هرکه بگردانیده شود عذاب ازو یَومَئِذٍ دران روز فَقَد رَحِمَه ُ پس بدرستیکه حق برو بخشایش فرموده است وَ ذلِک َ و اینکه بخشایش خدای الفَوزُ المُبِین ُ رستگاری هویداست وَ إِن یَمسَسک َ اللّه ُ و اگر برساند بتو خدای بضرّ سختی چون مرض و فقر فَلا کاشِف َ لَه ُ پس هیچ بازدارنده و برنده نیست آن را إِلّا هُوَ مگر او وَ إِن یَمسَسک َ بِخَیرٍ و اگر برساند بتو نیکوئی چون غنا و صحت فَهُوَ عَلی کُل ِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ پس او بر همه چیزها ازینها تواناست وَ هُوَ القاهِرُ و اوست قهرکننده فَوق َ عِبادِه ِ غالب بر بندگان خود فوقیت بمکان نیست بلکه تصویر استعلا و غالبیت حق ست بقدرت و قهر بر همه مخلوقات وَ هُوَ الحَکِیم ُ و اوست محکم کار در تدبیر خود الخَبِیرُ دانا بخفایای احوال بندگان نقل ست که سفهای قریش گفتند ای محمّد ص ما کسی را نمی بینیم که ترا تصدیق کند و از احبار یهود و علمای نصارا پرسیده ایم که صفت اینکه مرد در

کتب خویش دیده اید همه انکار کردند اکنون کسی بما نمای که گواهی دهد برسالت تو و بر حقیقت کتاب تو آیت آمد قُل بگو ای محمّد در جواب ایشان أَی ُّ شَی ءٍ چه چیزست أَکبَرُ شَهادَهً بزرگتر از جهت شهادت یعنی گواهی کیست بزرگتر از همه گواهی ها قُل ِ اللّه ُ شَهِیدٌ بگو خدای بزرگترست از جهت گواهی بَینِی وَ بَینَکُم او گواه است میان من و شما یعنی گواه حقیقت من و بطلان شما اوست وَ أُوحِی َ إِلَی َّ هذَا القُرآن ُ و بمن وحی کرده شده اینکه قرآن لِأُنذِرَکُم بِه ِ تا بیم کنم شما را بقرآن و اگرچه درو بشارت نیز هست اما اکتفا کرده باحد الضدین وَ مَن بَلَغ َ و دیگر انذار میکنم هر که قرآن بدو رسید از عرب و عجم و جن و انس امام مقاتل رحمه اللّه فرموده هر که قرآن بدو رسیده حضرت پیغمبر ص نذیر اوست و از آنجا است که محمّد ص بن کعب قرظی فرموده که من بلغه القرآن فکانما رای محمدا أَ إِنَّکُم لَتَشهَدُون َ آیا شمائید که گواهی می دهید أَن َّ مَع َ اللّه ِ آنکه با خدا هستند آلِهَهً أُخری خدایان دیگر یعنی بتان قُل لا أَشهَدُ بگو من باری گواهی نمیدهم برین قُل إِنَّما هُوَ بگو جز اینکه نیست که او إِله ٌ واحِدٌ خدایست یگانه و من برین وجه گواهی میدهم وَ إِنَّنِی بَرِی ءٌ و بدرستی که من بیزارم مِمّا تُشرِکُون َ از آنچه بوی شریک میدارید از اصنام و غیر آن.

صفحه : 274

الَّذِین َ آتَیناهُم ُ الکِتاب َ آنانکه ایشانرا داده ایم کتاب یَعرِفُونَه ُ می شناسند رسول ص خدای را بحلیه و صفتی که مذکورست در توریت کَما یَعرِفُون َ أَبناءَهُم ُ همچنانکه می شناسند پسران

خود را بحلیه و صفت ایشان مراد معرفتی روشن است آورده اند که حضرت فاروق رض از عبد اللّه بن سلّام پرسید که معرفت شما مر حضرت ص را که خدای از ان خبر میدهد که همچون معرفت فرزندان است بر چه وجه تواند بود إبن سلام رض گفت من برسالت پیغمبر متیقن ترام از انکه بصحت نسب پسر خویش چه اینکه را از توریت دانسته اما پسران را معلوم ندارم که زنان چه ساخته اند عمر رض فرمود که خدای توفیق رفیق تو گرداند ای عبد اللّه فقد اصبت و صدقت الَّذِین َ خَسِرُوا أَنفُسَهُم کسانی که زیانکار شدند در نفسهای خود از مشرکان و اهل کتاب فَهُم لا یُؤمِنُون َ پس ایشان ایمان نمی آرند وَ مَن أَظلَم ُ و کیست ستمکارتر مِمَّن ِ افتَری از کسیکه افترا کند و به بندد عَلَی اللّه ِ کَذِباً بر خدای دروغ را بآنکه ملائکه دختران اویند و بتان ما نزدیک وی شفیع خواهند بود أَو کَذَّب َ بِآیاتِه ِ یا آنکه تکذیب کند آیات او را که قرآن است و آن را سحر و شعر و کهانت نام نهد إِنَّه ُ لا یُفلِح ُ الظّالِمُون َ بدرستیکه رستگار نشوند ستمکاران یعنی کافران وَ یَوم َ نَحشُرُهُم جَمِیعاً و یاد کن روزی را که حشر کنیم همه ایشان را از عابدان و معبودان ثُم َّ نَقُول ُ پس گوئیم از روی توبیخ لِلَّذِین َ أَشرَکُوا مر آنانرا که شرک آورده اند أَین َ شُرَکاؤُکُم ُ کجااند خدایان شما که شریک خدای میساختید الَّذِین َ کُنتُم تَزعُمُون َ آنان را که گمان میبردید که شما را شفاعت خواهند کرد ثُم َّ لَم تَکُن فِتنَتُهُم پس نباشد معذرت ایشان إِلّا أَن قالُوا مگر آنکه گویند وَ اللّه ِ رَبِّنا بخدای که

پروردگار ما است ما کُنّا مُشرِکِین َ که ما نبودیم شرک آورندگان و دروغ گویند و بدان سوگند یاد کنند مشرکان چون روز قیامت مشاهده کرامات و علو مقامات اهل توحید کنند بعضی مر بعضی را گویند بیائید تا انکار شرک کنیم شاید که ما نیز نجات یابیم پس سوگند خورند بخدای که ما مشرک نبوده ایم حق سبحانه بر دهن های ایشان مهر نهد تا جوارح ایشان بر کفر ایشان گواهی دهند که الیوم نختم علی افواههم الآیه انظُر کَیف َ کَذَبُوا بنگر که چگونه دروغ میگویند عَلی أَنفُسِهِم بر نفسهای خود بنفی شرک از ان وَ ضَل َّ عَنهُم و گم گشت از ایشان ما کانُوا یَفتَرُون َ آنچه بودند که افترا میکردند از شریک مر خدای را نقل ست که ابو سفیان و ولید و عتبه و شیبه و ابی بن خلف و برادرش با جمعی دیگر در موضعی از مسجد الحرام اجتماع نموده استماع قرآن خواندن حضرت رسالت پناه ص کردند پس نضر بن حارث را که تواریخ ملوک عجم خوانده بود و اخبار گذشتگان یادداشت پرسیدند که اینکه چیست که محمّد ص می خواند آن لعین گفت که من نمی دانم که چه میگوید الا آنکه لب می جنباند و افسانه پیشینیان می خواند چنانچه احیانا من هم بر شما می خوانم اینکه آیت نازل شد که.

صفحه : 275

وَ مِنهُم و از کفّار مکه مَن یَستَمِع ُ إِلَیک َ کسان هستند که گوش فرا میدارند بسوی تو وقتی که قرآن میخوانی وَ جَعَلنا و افگنده ایم عَلی قُلُوبِهِم بر دلهای ایشان أَکِنَّهً پوششها أَن یَفقَهُوه ُ تا فهم نه کنند آنرا وَ فِی آذانِهِم و نهاده ایم در گوشهای ایشان وَقراً گرانی تا حق نشنوند وَ إِن یَرَوا

کُل َّ آیَهٍ و اگر به بینند هر معجزه که از تو می طلبند لا یُؤمِنُوا بِها ایمان نمی آرند بدان از فرط عناد و استحکام تقلید در ایشان و تکذیب ایشان بغایت رسیده حَتّی إِذا جاؤُک َ تا چون بیایند به تو یُجادِلُونَک َ جدال و خصومت کنند با تو یَقُول ُ الَّذِین َ کَفَرُوا گویند آنها که کافراند إِن هذا نیست اینکه کتاب تو إِلّا أَساطِیرُ الأَوَّلِین َ مگر افسانه پیشینیان وَ هُم ایشان یعنی کافران یَنهَون َ عَنه ُ بازمیدارند مردمانرا از ایمان برسول وَ یَنأَون َ عَنه ُ و دور می شوند به نفس خود ازو یعنی نه خود ایمان می آرند و نه دیگری را میگذارند و گفته اند اینکه آیت در شان ابو طالب ست و معنی آنکه نهی میکند دشمنان را از تعرض رسول ص بحمایت و خود از دین او دوری می جوید وَ إِن یُهلِکُون َ و هلاک نمیکنند بدین عمل إِلّا أَنفُسَهُم مگر نفسهای خود را وَ ما یَشعُرُون َ و نمیدانند که ضرر ایشان بغیر ایشان تعدّی نمیکند وَ لَو تَری و اگر به بینی ایشانرا إِذ وُقِفُوا عَلَی النّارِ چون بازداشته شده باشند در آتش هر آئینه بینی امری در غایت شناعت و ایشان را مشاهده کنی که از سختی عذاب فریاد میکنند فَقالُوا پس میگویند یا لَیتَنا نُرَدُّ کاشکی ما بازگردانیده شویم بدنیا وَ لا نُکَذِّب َ بِآیات ِ رَبِّنا و تکذیب نه کنیم آیات پروردگار ما را وَ نَکُون َ مِن َ المُؤمِنِین َ و باشیم از جمله باوردارندگان بَل نه چنان است که ایشان میگویند چون بدنیا روند مومن باشند بلکه بر همان کفر خواهند بود و اینکه اقرار توحید حالی برای آنست که بَدا لَهُم ظاهر شده است مر ایشان را ما کانُوا

یُخفُون َ آنچه بودند که می پوشیدند از کفر و معاصی مِن قَبل ُ پیش ازین در دنیا چون امروز بشهادت جوارح بر ایشان ظاهر و ثابت شد اعتذار میکنند و تمنای رجوع بدنیا دارند وَ لَو رُدُّوا و اگر ایشانرا بازگردانیده شود لَعادُوا هر آئینه بازگردند. لِما نُهُوا عَنه ُ بسوی آنچیزی که نهی کرده شده اند از ان یعنی شرک و عصیان وَ إِنَّهُم لَکاذِبُون َ و بدرستیکه ایشان دروغ گویانند در وعده ایمان و چون اینکه آیت ها در وعید قیامت بر کافران خوانده شده بعث و نشر را منکر شدند.

صفحه : 276

وَ قالُوا و گفتند إِن هِی َ نیست زندگی إِلّا حَیاتُنَا الدُّنیا مگر زندگانی ما در دنیا وَ ما نَحن ُ بِمَبعُوثِین َ و نیستیم ما برانگیختگان از قبور وَ لَو تَری و اگر به بینی إِذ وُقِفُوا عَلی رَبِّهِم چون بازدارند کافران را بر حکم خدای یا در موقف عرض قال َ گوید خدای أَ لَیس َ هذا بِالحَق ِّ آیا نیست اینکه بعث و نشر راست و درست قالُوا بَلی وَ رَبِّنا گویند بلی بحق پروردگار ما یعنی اقرار می کنند مؤکد بسوگند قال َ گوید خدای فَذُوقُوا العَذاب َ پس بچشید عذاب را بِما کُنتُم تَکفُرُون َ بآنچه بودید که کافر میشدید یعنی عذاب کشید بسبب کفر قَد خَسِرَ الَّذِین َ بدرستیکه زیان کردند آنانکه کَذَّبُوا بِلِقاءِ اللّه ِ تکذیب کردند دیدن خدای را یا باور نه کردند لقای ثواب و عقاب را بعد از مرگ حَتّی إِذا جاءَتهُم ُ السّاعَهُ تا چون بیاید بدیشان قیامت بَغتَهً ناگهان قالُوا یا حَسرَتَنا گویند ای حسرت و پشیمانی ما عَلی ما فَرَّطنا بر آنچه تقصیر کردیم فِیها در حیات دنیا وَ هُم یَحمِلُون َ و ایشان بردارند أَوزارَهُم

گناهان خود را عَلی ظُهُورِهِم بر پشتهای خود مراد آنست که گناهان ایشان لازم باشد بر ایشان و از ایشان منفک نه گردد و در معالم آورده که چون مؤمن از قبر بیرون آید استقبال کند او را چیزی در غایت خوبی و خوشبوئی و گوید مرا می شناسی مؤمن گوید نی ترا نمیدانم گوید من عمل صالح توام بیا بر ما سوار شو که من در دنیا بسیار بر تو سوار بودم و آیت یوم نحشر المتقین الی الرحمن و فدا اشارت بدین ست و چون کافر سر از خاک بردارد پیش آید او را چیزی در نهایت زشتی و ناخوشبوئی و بدروئی و گوید مرا میدانی کافر گوید نی ترا نمیدانم گوید من کردار بد و ناپاک توام بسیار در دنیا بر من سوار شدی امروز من بر تو سوار می شوم و آیت وَ هُم یَحمِلُون َ أَوزارَهُم عَلی ظُهُورِهِم عبارت ازین است أَلا ساءَ ما یَزِرُون َ بدانید که بد باری است بار گناه که میکشند وَ مَا الحَیاهُ الدُّنیا و نیست زندگانی دنیا که ایشان مغروراند بدان إِلّا لَعِب ٌ وَ لَهوٌ مگر بازی کودکان و مشغولی دیوانگان وَ لَلدّارُ الآخِرَهُ و هر آئینه سرای آخرت خَیرٌ لِلَّذِین َ یَتَّقُون َ بهترست برای کسانیکه پرهیزگاری میکنند جهت آنکه سرای آخرت باقی است و لذّتهای او خالص از شوائب آفات و نعمتهای او ایمن از بیم زول أَ فَلا تَعقِلُون َ آیا تعقل نمیکنند و حفص بخطاب میخواند یعنی تعقل نمیکنید که ازین دو سرای کدام بهتر است آورده اند که اخنس بن شریق و ابو جهل با یکدیگر ملاقات کردند اخنس گفت یا ابا الحکم در شان محمّد بن

عبد اللّه چه حکم میکنی در دعوی خود کاذب است یا صادق حالا کسی بر ما مطلع نیست که اگر راست گوئی بازخواستی کند ابو جهل گفت محمّد ص راست گوست و آنچه بما میرساند آسمانی ست نه شیطانی اما اگر به نبوّت او اعتراف میکنم محذوری دارد و آن چنانست که تمام عز و شرف که اهل حرم بدان ممتاز و سرفرازند از لواء و ندوه و سقایه و عمارت مسجد تعلق بآل قصی دارد و اگر نبوّت نیز بایشان بازگردد اشراف قریش و بقیه آل لوی بیکبار محروم مانند و قول ابو میسره آنست که ابو جهل مشافهتا با حضرت رسالت پناه ص گفت که ای محمّد ص ما هرگز از تو دروغ نشنوده ایم و ترا صادق دانسته ایم و لیکن در دعوی نبوت تکذیب تو می کنیم آیت آمد که.

صفحه : 277

قَد نَعلَم ُ به تحقیق ما میدانیم إِنَّه ُ لَیَحزُنُک َ الَّذِی یَقُولُون َ بدرستیکه ترا اندوهگین می گرداند آنچه میگویند در تکذیب تو فَإِنَّهُم پس بدرستیکه ایشان لا یُکَذِّبُونَک َ تکذیب نمی کنند ترا در حقیقت و براستی تو معترفتند وَ لکِن َّ الظّالِمِین َ و لیکن ایشان ستمکارانند بِآیات ِ اللّه ِ یَجحَدُون َ انکار میکنند آیتهای خدای را از روی عناد پس برای تسلّی آنحضرت صلی اللّه علیه و سلّم میفرماید وَ لَقَد کُذِّبَت و بدرستیکه تکذیب کرده اند رُسُل ٌ مِن قَبلِک َ پیغمبران را پیش از تو فَصَبَرُوا پس ایشان شکیبائی نمودند عَلی ما کُذِّبُوا بر آنچه ایشان را تکذیب کردند وَ أُوذُوا و بر آن که رنج بایشان رسانیدند حَتّی أَتاهُم تا وقتی که آمد بدیشان نَصرُنا یاری کردن ما و ما وعده کرده ایم صابران را بنصرت و حکم کرده ایم بغلبه مومنان بر

کافران وَ لا مُبَدِّل َ و نیست تغیّردهنده لِکَلِمات ِ اللّه ِ مر وعده های خدا را و حکمی که در نصرت اهل ایمان فرموده لَقَد سَبَقَت کَلِمَتُنا لِعِبادِنَا المُرسَلِین َ إِنَّهُم لَهُم ُ المَنصُورُون َ وَ إِن َّ جُندَنا لَهُم ُ الغالِبُون َ وَ لَقَد جاءَک َ و هر آئینه آمد بتو مِن نَبَإِ المُرسَلِین َ از خبر فرستادگان که امم ایشان چه آزارها بدیشان رسانیده اند و ایشان صبر فرموده و آخر غالب شده اند کتب اللّه لاغلبن انا و رسلی وَ إِن کان َ کَبُرَ عَلَیک َ و اگر چنان است که گران باشد بر تو إِعراضُهُم روی بگردانیدن ایشان از قبول دین حق فَإِن ِ استَطَعت َ پس اگر میتوانی أَن تَبتَغِی َ آنکه بجوئی نَفَقاً فِی الأَرض ِ سوراخی در زمین آورده اند که از غایت حرصی که حضرت رسالت پناه ص را بر ایمان قوم بود می خواست که هر معجزه که اقتراح می کنند حق سبحانه تعالی ظاهر گرداند تا باشد که بدائره مؤمنان درآیند حق تعالی اینکه آیت فرستاد که چون از اعراض ایشان ملول شدی و بر تو بزرگ می آید پس اگر می توانی که بدست آری نقبی در زیر زمین و بدانجا درآیی أَو سُلَّماً فِی السَّماءِ یا نردبانی پیدا کنی و بآسمان برآئی فَتَأتِیَهُم بِآیَهٍ پس بیاری آیتی برای ایشان چنانکه خواهند وَ لَو شاءَ اللّه ُ و اگر خواستی خدای لَجَمَعَهُم عَلَی الهُدی هر آئینه جمع کردی همه ایشان را بر هدایت و توفیق ایمان دادی فَلا تَکُونَن َّ پس مباش صورت خطاب متوجه آن حضرت علیه السلام ست و در معنی امت را میگوید مباشید مِن َ الجاهِلِین َ از نادانان بدین مسئله که کفر و ایمان وابسته خذلان و توفیق من ست.

صفحه : 278

إِنَّما یَستَجِیب ُ جز اینکه نیست که

اجابت می کنند دعوت ترا الَّذِین َ یَسمَعُون َ آنانکه می شنوند بسمع قبول از روی فهم و تامل اما کافران مانند مردگانند از ایشان اجابت نیاید چنانچه از اموات وَ المَوتی یَبعَثُهُم ُ اللّه ُ و مردگانرا برانگیزاند خدای آنگاه ایشان بدانند و آن دانستن سود نکند ثُم َّ إِلَیه ِ یُرجَعُون َ پس بسوی او بازگردانند همه را برای جزا و مکافات وَ قالُوا و گفتند رؤسای قریش لَو لا نُزِّل َ عَلَیه ِ چرا فرو نمی آید بر محمّد ص آیَهٌ مِن رَبِّه ِ نشانه از پروردگار او یعنی معجزه که می طلبیم ازو قُل إِن َّ اللّه َ قادِرٌ بگو بدرستیکه خدای قادرست عَلی أَن یُنَزِّل َ آیَهً بر آنکه فرستد آیتی از مقترحات ایشان وَ لکِن َّ أَکثَرَهُم لا یَعلَمُون َ و لیکن بسیاری از ایشان نمی دانند که انزال آن مستجلب بلا و عنا هست زیرا که حکم الهی برین وجه شرف نفاذ پذیرفته که چون معجزه طلبند و حق سبحانه تعالی ظاهر گرداند و مقترحان ایمان نیارند عذاب استیصال بدیشان فرود آید چون ثمود و اصحاب مائده وَ ما مِن دَابَّهٍ فِی الأَرض ِ و نیست هیچ جنبنده در زمین وَ لا طائِرٍ نه هیچ پرنده که در هوا یَطِیرُ بِجَناحَیه ِ بپرد ببالهای خود اینکه کلمه برای تاکیدست چنانچه گویند فلان چیز بچشم دیدم و فلان سخن بگوش شنیدم یا آنکه طیران کنایت از سرعت می باشد پس لفظ بجناحیه قطع مجاز میکند و محصل کلام آنکه نیست هیچ جنبنده و پرنده إِلّا أُمَم ٌ أَمثالُکُم الا که ایشان امتانند مثل شما در آفرینش و مرده و زنده شدن یا در ادای ثنای الهی چه هیچکدام از تسبیح حق سبحانه و تعالی غافل و ذاهل نیست و

ان من شی ء الا یسبح بحمده ما فَرَّطنا فِی الکِتاب ِ فرو نگذاشتیم در لوح محفوظ مِن شَی ءٍ هیچ چیزی را بلکه او مشتملست بر دلائل دقائق امور علوی و سفلی ثُم َّ إِلی رَبِّهِم یُحشَرُون َ پس بسوی پروردگار خود حشر کرده خواهند شد اینکه امم تا انصاف بعضی از بعضی بستانند وَ الَّذِین َ کَذَّبُوا بِآیاتِنا و آنانکه بدروغ داشتند آیتهای ما را صُم ٌّ کرانند از شنودن دلائل ربوبیت وَ بُکم ٌ و گنگانند از گفتن سخن در باب وحدانیت و ایشان فِی الظُّلُمات ِ در تاریکیهای کفر و جهل و عناد در تقلیداند مَن یَشَأِ اللّه ُ یُضلِله ُ هرکرا خواهد خدای گمراه گرداند یعنی توفیق هدایت ازو منقطع سازد وَ مَن یَشَأ و هرکرا خواهد یَجعَله ُ ثابت گرداند و نگاهدارد عَلی صِراطٍ مُستَقِیم ٍ بر راه راست- صفحه : 279

قُل أَ رَأَیتَکُم بگو ایشان را که چه می بینید إِن أَتاکُم عَذاب ُ اللّه ِ اگر بیاید بشما عذاب خدای چنانچه بکافران گذشته آمد در دنیا أَو أَتَتکُم ُ السّاعَهُ یا بیاید بشما قیامت و هول و عذاب آخرت أَ غَیرَ اللّه ِ تَدعُون َ آیا غیر خدای را میخوانید که آن عذاب از شما بردارد یعنی بخوانید غیر او را إِن کُنتُم صادِقِین َ اگر هستید راست گویان که بتان خدایانند بَل نه چنانست که بتان را خوانید بلکه إِیّاه ُ تَدعُون َ او را میخوانید و تضرع جز بدرگاه او نمی برید فَیَکشِف ُ پس ببرد و دفع کند از شما در دنیا ما تَدعُون َ إِلَیه ِ آنچه او را بکشف آن میخوانید إِن شاءَ اگر خواهد وَ تَنسَون َ و فراموش می کنید در وقت دعا یعنی دست بازمیدارید ما تُشرِکُون َ آنچه شرک ساخته اید با او یعنی آلهه خود را

وَ لَقَد أَرسَلنا و بدرستیکه فرستادیم ما رسولان را إِلی أُمَم ٍ بامتان ایشان مِن قَبلِک َ پیش از تو و ایشان کافر شدند و تکذیب پیغمبران کردند فَأَخَذناهُم پس گرفتیم ایشانرا بِالبَأساءِ بسختی و تنگی وَ الضَّرّاءِ و بآفتها و بیماریها لَعَلَّهُم یَتَضَرَّعُون َ تا باشد که زاری کنند و از شرک اعراض نموده دست نیاز در ذیل توبه و استغفار زنند فَلَو لا إِذ جاءَهُم بَأسُنا تَضَرَّعُوا پس چرا وقتی که آمد بدیشان عذاب ما زاری نکردند و روی تضرع و تذلل بدرگاه ما نیاوردند که اگر زاری کردندی بلا مندفع شدی وَ لکِن قَسَت و لیکن سخت شده بود قُلُوبُهُم دلهای ایشان و ترک تضرع و زاری از قساوت قلب ست وَ زَیَّن َ لَهُم ُ الشَّیطان ُ و آراسته کرد برای ایشان ابلیس ما کانُوا یَعمَلُون َ آنچه بودند که بعمل می آوردند یعنی باعمال خود معجب بودند و عجب از جمله صفات هلاک کننده است چنانچه در حدیث آمده است که ثلث مهلکات شح ّ مطاع و هوی متبع و اعجاب المرء بنفسه ابلیس چون دانسته که از جهت عجب در دام شقاوت ابدی افتاد و هر دعوی و لاف که از گریبان هستی او سر برزد سرمایه آن همین صفت بود لا جرم سرگشتگان بوادی غفلت را ازین راه بچاه ادبار می اندازد و صفت عجب و خودبینی را در نظر ایشان آراسته می سازد تا بواسطه خود دیدن از حق پرستیدن بازمانند نظم مرد معجب ز اهل دین نبود هیچ معجب خدای بین نه بود بی خبر از جهان و مست یکی ست خویشتن بین و بت پرست یکی ست فَلَمّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِه ِ پس آنهنگام که فراموش کردند کافران و مکذبان آنچه

پند داده شده بودند بدان از باساء و ضراء فَتَحنا عَلَیهِم بگشادیم برای ایشان أَبواب َ کُل ِّ شَی ءٍ درهای همه چیزها را از نعمت و راحت یعنی چون به بلا و محنت پندپذیر نشدند به آسانی وسعت معیشت نیز امتحان کردیم حَتّی إِذا فَرِحُوا تا وقتی که شاد شدند بِما أُوتُوا بدانچه بدیشان داده بودند از نعمتها و دل در ان بستند و آنرا سبب استیفای لذات حسی ساخته به نعمت از منعم بازماندند و بمراسم شکرگزاری و لوازم سپاسداری قیام نه نمودند أَخَذناهُم بَغتَهً بگرفتیم ایشانرا ناگهان فَإِذا هُم مُبلِسُون َ پس ایشان بعد معائنه عذاب بودند پشیمانان و ناامیدان.

صفحه : 280 فَقُطِع َ پس بریده شد دابِرُ القَوم ِ الَّذِین َ ظَلَمُوا آخر آن گروه که ایشان ستمکاران بودند یعنی نصرت کردم اولیای خود را و هلاک کردم بتمامی اعدای خود را وَ الحَمدُ لِلّه ِ رَب ِّ العالَمِین َ و حمد مر خدای را که پروردگار عالمیان ست بر اهلاک ظالمان و چون هلاکت ظالم از ان روی که سبب خلاصی مردم ست از ستم و بیداد ایشان نعمت بزرگ و غنیمت شگرف است هر آئینه مهلک ایشان سزاوار حمد و ثنا خواهد بود قُل أَ رَأَیتُم بگو چه می بینید إِن أَخَذَ اللّه ُ اگر بگیرد خدای سَمعَکُم شنوائی شما را تا کر شوید وَ أَبصارَکُم و بینائیهای شما را تا کور گردید وَ خَتَم َ عَلی قُلُوبِکُم و مهر نهد بر دلهای شما تا فهم و هوش درو نماند مَن إِله ٌ غَیرُ اللّه ِ کدام خداایست غیر اللّه که بقدرت و کرم خود یَأتِیکُم بِه ِ بیارد برای شما آنچه گرفته است انظُر کَیف َ نُصَرِّف ُ الآیات ِ نگاه کن و در نگر که ما چگونه میگردانیم

آیتها را از اسلوبی باسلوبی یعنی گاهی در ترهیب و ترغیب سخن میگوئیم و وقتی در تذکیر و تنبیه ثُم َّ هُم یَصدِفُون َ پس کافران اعراض کنند از ان و حق را انقیاد نه کنند قُل أَ رَأَیتَکُم بگو ای محمّد ص کافران را که چه بینید و چه کنید إِن أَتاکُم عَذاب ُ اللّه ِ اگر بیاید بشما عذاب خدای بَغتَهً ناگهان بی مقدمه که تنبیه کند بر آن أَو جَهرَهً یا آشکارا که علامت حلول و نزول آن ظاهر گردد و گفته اند بغته آنست که بشب فرود آید و جهره عذابی است که در روز واقع شود و بر هر تقدیر هَل یُهلَک ُ آیا هلاک شوند یعنی هلاک نشوند بدان عذاب إِلَّا القَوم ُ الظّالِمُون َ مگر گروه ظالمان یعنی مشرکان وَ ما نُرسِل ُ المُرسَلِین َ و نه می فرستیم پیغمبران را إِلّا مُبَشِّرِین َ وَ مُنذِرِین َ مگر بشارت دهندگان اهل ایمان را به بهشت و بیم کنندگان کافران را بدوزخ فَمَن آمَن َ پس هر که ایمان آرد وَ أَصلَح َ و اصلاح کار خود کند به تقوی و طاعت فَلا خَوف ٌ عَلَیهِم پس هیچ ترسی نیست ایشان را از عذاب جاودانی وَ لا هُم یَحزَنُون َ و نه ایشان اندوهگین شوند از فوت ثواب آنجهان وَ الَّذِین َ کَذَّبُوا بِآیاتِنا و آنها که تکذیب کرده اند آیتهای ما را یَمَسُّهُم ُ العَذاب ُ برسد ایشانرا عذاب بِما کانُوا یَفسُقُون َ بسبب آنکه بودند که از دائره تصدیق بیرون می رفتند.

صفحه : 281

قُل لا أَقُول ُ لَکُم بگو نمی گویم شما را عِندِی خَزائِن ُ اللّه ِ که نزدیک من ست خزینهای روزی خدا تا هر چه خواهید بیارم وَ لا أَعلَم ُ الغَیب َ و من نمیدانم غیب را مادامیکه وحی بمن نیاید تا

هر چه پرسید جواب گویم وَ لا أَقُول ُ لَکُم إِنِّی مَلَک ٌ و نمیگویم شما را که من از جنس فرشته ام تا هر چه خواهم بقوّت ملکی بکنم بلکه من همچون شما بشرم إِن أَتَّبِع ُ متابعت نمیکنم إِلّا ما یُوحی إِلَی َّ مگر آن چیزیرا که وحی میکند بمن قُل بگو از روی تمثیل هَل یَستَوِی الأَعمی آیا یکسان باشد نابینا وَ البَصِیرُ و بینا یعنی برابر نباشد گمراه با راه یافته و جاهل با عالم أَ فَلا تَتَفَکَّرُون َ آیا هیچ فکر نمی کنید تا تمییز توانید کرد میان حق و باطل وَ أَنذِر بِه ِ و بیم کن بآن چیزی که بتو وحی میکنند الَّذِین َ یَخافُون َ آنکسانرا که می ترسند از بسیاری زلل و تقصیر در عمل أَن یُحشَرُوا از ان که حشر کنند ایشانرا إِلی رَبِّهِم بجزای خداوند ایشان اگر چه پند قرآن همه را عام ست امّا اینجا تخصیص کرد بترسندگان زیرا که دلی پندپذیر و گوش نصیحت شنوا ایشان راست لَیس َ لَهُم نیست مر ایشان را مِن دُونِه ِ بجز خدای وَلِی ٌّ دوستی که متولی امور ایشان باشد در دنیا وَ لا شَفِیع ٌ و نه شفیعی که ایشانرا از عذاب برهاند در عقبی پس ایشانرا بیم کن لَعَلَّهُم یَتَّقُون َ تا باشد که بپرهیزند از گناه آورده اند که صنادید قریش با حضرت رسالت پناه ص گفتند که همواره در مجلس تو درویشان و غلامانند چون إبن مسعود و بلال و مقداد و عمار و صهیب و امثال ایشان اگر اینکه بندگان و مفلسان را از مجلس خود دور کنی ما با تو نشست و برخاست کنیم و سخنان در باب دین و قرآن بگوئیم و بشنویم حضرت رسالت پناه ص فرمود که

من راندن مومنانرا از صحبت خود نه توانم گفتند پس مجالست ما بایشان عیب و عارست اگر بوقت حضور ما ایشانرا عذرخواهی تا بروند شاید که ما انقیاد امر تو کنیم نقل ست که فاروق رض گفت یا رسول اللّه ص چنین میتوان کرد تا بینیم که مهم رؤسای عرب بچه میکشد حضرت ص درخواست اشراف را قبول کرد و ایشان برین وعده وثیقه التماس نمودند پس حضرت ص فرمود تا اسباب کتابت حاضر کردند و مرتضی علی رض را امر کرد تا اینکه صورت را در حیّز کتابت آرد آیت آمد وَ لا تَطرُدِ الَّذِین َ یَدعُون َ و مران از مجلس خود آنانرا که می خوانند رَبَّهُم پروردگار خود را و ذکر او می گویند بِالغَداهِ وَ العَشِی ِّ بامداد و شبانگاه یا میگذارند نماز بامداد و صلاه عصر یُرِیدُون َ وَجهَه ُ میخواهند بدان دعای و ذکر رضای خدای را و گفته اند وجهه صله است یعنی میخواهند خدای را و بس شیخ ابو یعقوب نهر جوری را قدس سره پرسیدند که صفت مرید چیست اینکه آیت برخواند که یدعون ربهم بالغداه و العشی یریدون وجهه و در کشف الاسرار آورده که ارادت بر سه وجه است اوّل ارادت دنیای محض کما قال اللّه تعالی تریدون عرض الحیوه الدنیا و نشان آن دو چیزست در زیادتی دنیا و نقصان دین راضی بودن و از درویشان و مسلمانان اعراض نمودن دوّم ارادت آخرت محض کما قال اللّه تعالی و من اراد الآخره و سعی لها سعیها و اینکه نیز دو علامت دارد در سلامتی دین بنقصان دنیا رضا دادن و در موانست و الفت بر روی درویشان گشادن سوّم ارادت

حق محض کما قال اللّه تعالی یریدون وجهه و نشان آن پای بر سر کونین نهادنست و از خود و از خلق آزاد گشتن بیت اگر ما را خواهی خطی بعالم درکش وز بحر فنا غرق شود دم درکش ما عَلَیک َ نیست بر تو مِن حِسابِهِم مِن شَی ءٍ از حساب اعمال ایشان چیزی وَ ما مِن حِسابِک َ و نیست از حساب عمل تو عَلَیهِم مِن شَی ءٍ بر ایشان چیزی فَتَطرُدَهُم تا تو برانی ایشانرا پس به هیچ وجه مران فَتَکُون َ مِن َ الظّالِمِین َ پس تو باشی از ظالمان اگر برانی.

صفحه : 282

وَ کَذلِک َ فَتَنّا و چنانچه پیش از تو آزموده ایم فقرا را باغنیا همچنان آزمودیم بَعضَهُم بِبَعض ٍ برخی از اشراف را به بعضی از ضعفا در امور دین و مقدم ساختیم اینکه ضعیفان را بر اقویای عرب در سبقت با ایمان لِیَقُولُوا تا گویند بزرگان أَ هؤُلاءِ مَن َّ اللّه ُ عَلَیهِم آیا اینکه گروه اند که بنعمت ایمان و احسان یا توفیق و هدایت منت نهاد خدای بر ایشان مِن بَینِنا از میان أَ لَیس َ اللّه ُ آیا نیست خدای بِأَعلَم َ داناتر یعنی هست بِالشّاکِرِین َ به شکرگویندگان بر نعمت اسلام وَ إِذا جاءَک َ الَّذِین َ و چون بیایند بتو آنانکه یُؤمِنُون َ بِآیاتِنا ایمان دارند بآیتهای ما فَقُل سَلام ٌ عَلَیکُم پس بگو سلام بر شما باد مراد همان درویشانند حق سبحانه از دور کردن ایشان نهی فرمود بعد از ان هر کدام که بحضرت مصطفی آمدی آنحضرت بسلام بر وی پیش دستی کردی و در بعضی تفاسیر آورده اند که قومی بخدمت سیّد کائنات علیه افضل الصلوت آمده گفتند یا رسول اللّه ص گناهان بزرگ کردیم و

جرائم بیشمار ارتکاب نموده تدبیر اعتذار و چاره استغفار بر چه وجه کنیم آن حضرت بجواب ایشان ملتفت نه گشت و ایشان ناامید از عتبه نبوّت بازگشتند فی الحال اینکه آیت نازل شد که چون مومنان گنهکاران که بوحدانیت من و رسالت تو و حقیت قرآن گرویده اند بسوی تو آیند بر ایشان سلام گوئی که بشارت است بسلامتی در دنیا و رحمت در عقبی و بگو بعد از سلام کَتَب َ رَبُّکُم نوشت پروردگار شما عَلی نَفسِه ِ الرَّحمَهَ بر نفس خود بخشش و بخشایش را یعنی وعده داد برحمت یعنی وعده که از شائبه خلف مبرا بود أَنَّه ُ مَن عَمِل َ مِنکُم بدرستیکه هر که بکند از شما سُوءاً کاری بد بِجَهالَهٍ بنادانی یعنی بدی کند در حالتی که جاهل باشد به تبعه آن و نداند عقوبتی را که بدان متفرع است ثُم َّ تاب َ مِن بَعدِه ِ پس توبه کند بعد از ان عمل وَ أَصلَح َ و باصلاح آرد کار خود را بآنکه عزم کند بر عدم عود آن گناه فَأَنَّه ُ غَفُورٌ پس بدرستی که خدا آمرزنده است تائبان را رَحِیم ٌ مهربان ست بر ایشان امام قشیری رح فرموده که اگر ملک بر تو ذلّت مینویسد ملک برای تو بر خود رحمت مینویسد پس ترا دو کتابت است یکی ازلی و یکی وقتی و مقرر است که کتاب وقتی کتاب ازلی را باطل نمی تواند ساخت مضمون اینکه آیت شربت شفاست مر بیماران گناه را و شفا بشرط پرهیزست یعنی توبه و استغفار قطعه دردمندان گنه را روز و شب شربتی بهتر ز استغفار نیست آرزومندان وصل یار را چاره غیر از نالهای زار نیست وَ کَذلِک َ و هم چنانکه تفصیل

کردیم درین سوره دلائل توحید و نبوّت را همچنین نُفَصِّل ُ الآیات ِ تفصیل می کنیم آیات قرآن را در وصف مطیعان و عاصیان تا حق ظاهر گردد وَ لِتَستَبِین َ و تا روشن شود سَبِیل ُ المُجرِمِین َ راه گناهکاران یعنی حق از باطل امتیاز یابد نقل است که چون قریش آن حضرت را بدین آباء دعوت کردند اینکه آیت نازل شد که.

صفحه : 283

قُل إِنِّی نُهِیت ُ بگو بدرستی که مرا نهی کرده اند أَن أَعبُدَ الَّذِین َ از انکه بپرستم آنرا که شما تَدعُون َ مِن دُون ِ اللّه ِ می پرستید بدون خدا یعنی بتان را که آرزوی شما آن است که من پرستش ایشان نمایم قُل لا أَتَّبِع ُ بگو من پیروی نمی کنم أَهواءَکُم آرزوهای شما را قَد ضَلَلت ُ إِذاً بدرستی که گمراه شوم چون متابعت هوای شما کنم وَ ما أَنَا مِن َ المُهتَدِین َ و نباشم از جمله راه یافتگان آورده اند که نضر بن حارث و رؤسای قریش گفتند ای محمّد ص چند ما را بعذاب الهی تخویف و تهدید نمائی آنچه از عقوبت میتوانی بما رسان و پیش ازین ما را مترسان اینکه آیت آمد قُل إِنِّی عَلی بَیِّنَهٍ بگو بدرستی که من بر حجتی و دلیلی روشنم مِن رَبِّی از پروردگار من که آن قرآن ست و وحی یا حجج عقلیه یا آنچه فاصل باشد میان حق و باطل وَ کَذَّبتُم بِه ِ و شما تکذیب میکنید آن دلیل را ما عِندِی نیست نزدیک من ما تَستَعجِلُون َ بِه ِ آنچه شتاب می نمائید بر ان یعنی عذاب إِن ِ الحُکم ُ نیست حکم در تاخیر و تعجیل عذاب إِلّا لِلّه ِ مگر خدا را یَقُص ُّ الحَق َّ میگوید خدا خبرهای درست را وَ هُوَ خَیرُ

الفاصِلِین َ و او بهترین کارگذاران ست یا بیان کنندگان قُل لَو أَن َّ عِندِی بگو اگر نزدیک من بودی ما تَستَعجِلُون َ بِه ِ آنچه شما بر ان شتاب میکنید یعنی عذاب لَقُضِی َ الأَمرُ هر آئینه گذارده شده بودی کار بَینِی وَ بَینَکُم میان ما و شما یعنی شما را هلاک کرده بودمی بتعجیل و میان من و شما انقطاع شده بودی وَ اللّه ُ أَعلَم ُ و خدای داناتر است بِالظّالِمِین َ به ستمکاران و وقت عذاب کردن ایشان وَ عِندَه ُ و نزدیک اوست مَفاتِح ُ الغَیب ِ خزینهای غیب یعنی آنچه پوشیده است از خلق چون ثواب و عقاب و انقضای آجال و خواتیم اعمال لا یَعلَمُها نمیداند آنرا إِلّا هُوَ مگر او پس تعجیل و تاخیر عذاب وابسته بحکمت اوست و متعلق به مشیّت او و از سید عالم مروی است که مفاتح غیب پنج چیز است که کسی آنرا نداند مگر خدای تعالی بعد از ان اینکه آیت برخواند که ان اللّه عنده علم الساعه تا آخر و معنی اینکه آیت در سوره لقمان مذکور خواهد شد انشاء اللّه تعالی وَ یَعلَم ُ و میداند خدای ما فِی البَرِّ آنچه در بیابان ست از نباتات و حیوانات وَ البَحرِ و آنچه در دریاست از جواهر و جانوران آبی یا آنچه در بر عالم شهادت و بحر عالم غیب ست وَ ما تَسقُطُ مِن وَرَقَهٍ و نیفتد هیچ برگ از درخت إِلّا یَعلَمُها مگر بداند خدای آنرا که چند برگ از درخت افتاده و چند برگ برو باقی ماند و آن برگ افتاده از درخت تا زمین چند نوبت بر پشت و رو منقلب گشت اینکه مبالغه است در احاطه علم

حق بجزئیات وَ لا حَبَّهٍ و نیفتد دانه فِی ظُلُمات ِ الأَرض ِ در تاریکی زمین مراد تخمی ست که در زیر زمین افتد وَ لا رَطب ٍ و نه تری ست وَ لا یابِس ٍ و نه خشکی ست إِلّا فِی کِتاب ٍ مُبِین ٍ مگر در کتاب روشن مثبت شده یعنی لوح محفوظ گفته اند مراد از رطب و یابس همه چیزهاست از جسمانیات زیرا که هیچ جسم از صفت رطوبت یا یبوست خالی نیست و بعضی برانند که رطب اشارت بعالم روحانیات و یابس عبارت از عالم جسمانیات و همه در لوح محفوظ رقم ثبت یافته.

صفحه : 284

وَ هُوَ الَّذِی یَتَوَفّاکُم و اوست آن خداوندی که میخواباند شما را و متوفی میگرداند بِاللَّیل ِ بشب توفی فرا گرفتن چیزی ست بتمام لا جرم اینجا استعاره کرد توفی را از مرگ برای خواب چه میان ایشان مشارکت ست در زوال احساس و تمیز و امتناع بدن از عمل و سر النوم اخو الموت اشارت بدین است وَ یَعلَم ُ و میداند خدای ما جَرَحتُم آنچه کسب کنید بِالنَّهارِ و روز ثُم َّ یَبعَثُکُم پس برانگیزاند شما را از خواب فِیه ِ در روز اطلاق بعث بر یقظه برای ترشیح ست در توفی لِیُقضی أَجَل ٌ مُسَمًّی تا تمام کرده شود اجل نام برده یعنی مرگ برسد ثُم َّ إِلَیه ِ مَرجِعُکُم پس بسوی اوست بازگشت شما از مرگ ثُم َّ یُنَبِّئُکُم پس خبر کند شما را در قیامت بِما کُنتُم تَعمَلُون َ بآنچه بودید که عمل میکردید و خبر کردن بآنکه جزا دهد بر کردارهای شما وَ هُوَ القاهِرُ و اوست غالب فَوق َ عِبادِه ِ بر بندگان خود وَ یُرسِل ُ عَلَیکُم و می فرستد بر شما حَفَظَهً فرشتگان که نگاهبانند مر اعمال شما

را یعنی مینویسند عملها را تا روز قیامت علی رءوس الاشهاد بخوانند پس حکمت در ارسال حفظه آن است که بنده از فضیحت روز رستخیز اندیشه نموده بر ارتکاب معاصی دلیری نه کند و از هیبت خطاب اقرا کتابک عمل خیر بجا آورد که در وقت نامه خواندن خجل و شرمنده نگردد نظم نیندیشی از ان روز که در وی جگرها خون و دلها ریش بینی دهندت نامه اعمال و گویند بخوان تا کردهای خویش بینی مکن بدور کنی باری در ان کوش که اندر نامه نیکی بیش بینی و اینکه کرام کاتبین مشرف حال بندگان خواهند بود حَتّی إِذا جاءَ تا وقتی که بیاید أَحَدَکُم ُ المَوت ُ به یکی از شما مرگ تَوَفَّته ُ رُسُلُنا جان او را بردارند فرشتگان ما یعنی ملک الموت و اعوان او که چهارده فرشته اند هفت از ایشان ملائکه رحمت است و هفت دیگر از ایشان ملائکه عذاب چون ملک الموت روح مومن قبض کند بفرشتگان رحمت بسپارد و چون جان کافر بردارد بملائکه عذاب دهد وَ هُم لا یُفَرِّطُون َ و ایشان یعنی فرشتگان تقصیر نمیکنند در قیض ارواح تاخیر نمی نمایند چون وقت رسد ثُم َّ رُدُّوا پس بازگردانیده شوند مردمان بعد از موت إِلَی اللّه ِ بحکم و جزای خدای مَولاهُم ُ الحَق ِّ آنکه خداوند ایشان ست حق یعنی درست کار و راست گو أَلا لَه ُ الحُکم ُ بدانید که مر اوراست حکم در ان روز که هیچ حاکمی را مجال حکم نباشد وَ هُوَ أَسرَع ُ الحاسِبِین َ و اوست شتاب کننده ترین حساب کنندگان گفته اند که حق سبحانه بمقدار دوشیدن گوسفندی شمار همه مکلفان خواهد کرد با وجود کثرت عدد جن و انس و بسیاری اعمال ایشان و اینکه دلیل کمال

قدرت است قُل مَن یُنَجِّیکُم بگو کیست که میرهاند شما را مِن ظُلُمات ِ البَرِّ از تاریکیهای بیابان یعنی ظلمت لیل و بخار و غبار وَ البَحرِ و از ظلمات دریا که تیرگی شب و سحاب و بخار است مراد درماندگی و سختی دشتها و کشتیهاست تَدعُونَه ُ میخوانید نجات دهنده خود را تَضَرُّعاً از روی زاری بآشکارا وَ خُفیَهً و به پنهانی لَئِن أَنجانا و میگوئید اگر نجات دهد خدا ما را مِن هذِه ِ ازین شدّت و محنت لَنَکُونَن َّ هر آئینه باشیم ما مِن َ الشّاکِرِین َ از شکرگویندگان بر نعمت نجات.

صفحه : 285

قُل ِ اللّه ُ یُنَجِّیکُم بگو ای محمّد ص که خدا نجات میدهد شما را مِنها از ظلمات بر و بحر وَ مِن کُل ِّ کَرب ٍ و از هر اندوهی و غمی که باشد ثُم َّ أَنتُم تُشرِکُون َ پس آنگه شما باز رجوع بشرک میکنید و بعهدیکه کرده اید وفا نمی نمائید قُل هُوَ القادِرُ بگو اوست توانا عَلی أَن یَبعَث َ عَلَیکُم بر آنکه فرستد بر شما عَذاباً مِن فَوقِکُم عذابی از زبر شما چون طوفان که بقوم نوح علیه السلام آمد و حجاره که بر سر قوم لوط بارید أَو مِن تَحت ِ أَرجُلِکُم یا عذابی از زیر قدم شما چون آل فرعون که در آب غرق شدند یا قارون که بزمین فرو رفت و گفته اند عذاب من فوق حکّام ظالم اند و من تحت ارجل بندگان و خدمتگاران بد معاش یا من فوق کبار قوم اند و من تحت صغار ایشان أَو یَلبِسَکُم شِیَعاً یا درآمیزد شما را با همدیگر گروه گروه و هر گروهی را سودای و تمنای و آرزوی و مدّعای بخلاف

آن دیگر تا آن مخالفت بمقاتله انجامد وَ یُذِیق َ بَعضَکُم و بچشاند خدا بعضی را از شما بَأس َ بَعض ٍ رنج و سختی از بعضی مرا و سیوف مختلفه است که همدیگر را کشته سازند انظُر کَیف َ بنگر که چگونه نُصَرِّف ُ الآیات ِ می گردانیم آیتها را بوعده و وعید لَعَلَّهُم یَفقَهُون َ تا باشد که ایشان بدانند وَ کَذَّب َ بِه ِ و دروغ میدارند عذاب یا قرآن را قَومُک َ قوم تو که کفار قریش اند وَ هُوَ الحَق ُّ و آن عذاب یا کتاب حق و صدق است قُل لَست ُ عَلَیکُم بگو من نیستم بر شما بِوَکِیل ٍ نگاهبان که مهم شما را بمن بازگذاشته باشند تا شما را از تکذیب منع کنم یا بتعذیب جزا دهم لِکُل ِّ نَبَإٍ مُستَقَرٌّ مر هر چیزی را از وعده و وعید وقتی است که در آن وقت قرار یابد یعنی واقع شود یا هر عملی را جزای است وَ سَوف َ تَعلَمُون َ و زود باشد که بدانید آنرا وَ إِذا رَأَیت َ الَّذِین َ و چون بینی تو آن کسان را که بتکذیب و استهزا یَخُوضُون َ بحث میکنند و گفتگو می نمایند فِی آیاتِنا در آیتهای ما که قرآن ست و در ان طعن میکنند فَأَعرِض عَنهُم پس اعراض کن و منشین با ایشان حَتّی یَخُوضُوا تا وقتی که درآیند فِی حَدِیث ٍ غَیرِه ِ در سخنی دیگر غیر قرآن وَ إِمّا یُنسِیَنَّک َ الشَّیطان ُ و اگر فراموش گرداند بر تو شیطان اعراض کردن را از ایشان خطاب بآنحضرت ست ص و مراد امت اند فَلا تَقعُد پس منشین بَعدَ الذِّکری بعد آنکه یاد کنی سخن خدای را مَع َ القَوم ِ الظّالِمِین َ با گروهی ستمکاران که وضع تکذیب

و استهزا کنند در موضع تصدیق و تعظیم سبب نزول آیه اینکه بود که هرگاه مسلمانان با مشرکان نشستندی ایشان فی الحال خوض نمودندی در تکذیب قرآن و استهزا کردندی با بعضی از کلمات آن حق سبحانه و تعالی حکم فرمود چون به بینید که کفار تکذیب قرآن شروع کردند برخیزید و از ایشان دوری جوئید اهل اسلام گفتند یا رسول اللّه ص ما را از طواف خانه و قعود در مسجد الحرام چاره نیست و کافران نیز در مسجد آیند و همواره سخریه میکنند با قرآن و اهل ایمان و ما نمی توانیم که ترک مجلس ایشان کنیم و ایشانرا نیز از خوض منع نه میتوانیم کرد آیا آثم باشیم یا نی اینکه آیت آمد که.

صفحه : 286

وَ ما عَلَی الَّذِین َ و نیست بر آنانکه یَتَّقُون َ به پرهیزند از خوض کردن مِن حِسابِهِم از شمار اهل خوض یعنی از جرائم و آثام ایشان مِن شَی ءٍ از چیزی وَ لکِن ذِکری و لیکن بر ایشان هست که پند دهند ایشانرا پند دادنی و مانع شوند از خوض و سائر قبائح یا اظهار کراهیت کنند از افعال و اقول ایشان لَعَلَّهُم یَتَّقُون َ تا باشد که پرهیز کنند ازین عمل و شرم دارند وَ ذَرِ الَّذِین َ اتَّخَذُوا و بگذار یعنی اعراض کن از آنانکه فرا گرفتند دِینَهُم لَعِباً وَ لَهواً دین خود را بازی و مشغولی طرب و فسوس یعنی بنای دین خود را بر لهو و بازی نهاده اند چون عبادت اصنام و تحریم بحائر و سوائب یا دینی که پیغمبر ایشان را بدان دعوت میکند بآن سخریه میکنند و استهزا

یا عید خود را که میقات عبادت است بلهو و لعب میگذرانند وَ غَرَّتهُم ُ الحَیاهُ الدُّنیا و فریب داده است ایشانرا زندگانی دنیا تا بدان سبب انکار حشر و بعث میکنند وَ ذَکِّر بِه ِ و پند داده ایشان را بقرآن أَن تُبسَل َ تا تسلیم کرده نشود بهلاک یا رسوا نگردد و بازگرفته نشود و نَفس ٌ بِما کَسَبَت نفس کافری بآنچه کرده است از بدیها لَیس َ لَها نیست مر آن نفس گرفتار شده را مِن دُون ِ اللّه ِ جز خدای وَلِی ٌّ دوستی که مدد تواند کرد وَ لا شَفِیع ٌ و نه خواهنده که او را از عذاب خلاصی تواند داد وَ إِن تَعدِل کُل َّ عَدل ٍ و اگر فدا دهد آن نفس هر فدائی که باشد تا خود را از عذاب باز خرد لا یُؤخَذ مِنها آن فدا نگیرند ازو أُولئِک َ الَّذِین َ آن گروه آن کسانند که أُبسِلُوا سپرده شده اند بملائکه عذاب بِما کَسَبُوا بسبب آنچه کرده از قبائح افعال لَهُم مر ایشانراست در دوزخ شَراب ٌ مِن حَمِیم ٍ آشامیدنی از آب جوشانیده که درون ایشان را بسوزاند وَ عَذاب ٌ أَلِیم ٌ و عذابی دردناک که بیرون ایشان را محرق سازد بِما کانُوا یَکفُرُون َ بجهت آنکه ایشان بودند که کافر میشدند قُل أَ نَدعُوا مِن دُون ِ اللّه ِ بگو ای محمّد ص آیا می پرستیم بدون خدای یعنی نمی پرستیم ما لا یَنفَعُنا آنچه ما را سود نکند اگر طاعت آریمش وَ لا یَضُرُّنا و زیان نه رساند اگر فرو گذاریمش یعنی قادر نیست بر نفع و ضرر وَ نُرَدُّ و آیا بازگردیم عَلی أَعقابِنا بر پاشنهای خود یعنی مرتد شویم و رجوع بشرک کنیم بَعدَ إِذ هَدانَا اللّه ُ پس

از ان که ما را راه نمود خدای باسلام و از مضیق کفر و ضلالت خلاص داد و اگر از دین حق برگردیم باشد مثل ما.

صفحه : 287

کَالَّذِی استَهوَته ُ الشَّیاطِین ُ مانند کسیکه ببرده باشند او را دیوان فِی الأَرض ِ در زمین یعنی در بیابان دور از راه راست بیفگنده حَیران َ متحیر مانده نه راه میداند و نه چاره کار خود میتواند لَه ُ أَصحاب ٌ مر او را یاران و مصاحبان اند از روی شفقت یَدعُونَه ُ میخوانند او را إِلَی الهُدَی ائتِنا بسوی راه راست و میگویند بیا بجانب ما و دیوان او را بطرف خود دعوت می کنند و او مترددست در رفتن و بازگشتن اگر اجابت شیاطین میکند در ورطه هلاکت می افتد و اگر سخن اصحاب می شنود بسرمنزل نجات میرسد وجه تمثیل آنست که هر که مرتد شد مشابه است به کسیکه او را غولان و دیوان از میان کاروان که مومنان اند بربوده در بیابان خطرناک برده اند رفیقان کاروان که مومنان اند او را براه شارع که منهاج شرع است میخوانند دیو فریبنده او را به بیابان ضلالت میکشد اگر برگردد و خود را بکاروان رساند در زمره ایشان داخل شود و اگر با دیوان بماند در کفر و زندقه بمیرد قُل إِن َّ هُدَی اللّه ِ بگو بدرستی که دین خدا یعنی اسلام هُوَ الهُدی اوست دین درست و راه راست وَ أُمِرنا و ما را فرموده اند لِنُسلِم َ تا گردن نهیم لِرَب ِّ العالَمِین َ مر پروردگار عالمیان را وَ أَن أَقِیمُوا الصَّلاهَ و دیگر فرموده اند آن که بپای دارید نماز را وَ اتَّقُوه ُ و بترسید از خدا در اهمال آن وَ هُوَ الَّذِی إِلَیه ِ و اوست آن خدا که

بسوی او تُحشَرُون َ جمع کرده خواهید شد بروز قیامت وَ هُوَ الَّذِی خَلَق َ السَّماوات ِ وَ الأَرض َ و اوست آنکس که بیافرید آسمانها و زمین را بِالحَق ِّ برای اظهار حق چه مصنوعات او دلائل قدرت و وحدانیت اویند وَ یَوم َ یَقُول ُ و یاد کن روزی را که خدای گوید یعنی هر چیزیرا که تکوین او خواهد امر فرماید کُن فَیَکُون ُ بباش پس بباشد آن چیز مراد از روز قیامت است و تکوین حشر اموات و احیاء ایشان قَولُه ُ الحَق ُّ سخن او راست ست وَ لَه ُ المُلک ُ و مر او را است پادشاهی یَوم َ یُنفَخ ُ فِی الصُّورِ در ان روز که دردمند در صور و آن شاخیست که در ان خواهد دمید سه دمیدن و ذکر آن بیاید انشا اللّه تعالی عالِم ُ الغَیب ِ اوست یعنی خدا داننده غیب که عالم ملکوت ست وَ الشَّهادَهِ دانای شهادت که عالم ملک است وَ هُوَ الحَکِیم ُ و اوست خداوند حکمت در بعث و حشر خلائق الخَبِیرُ دانا بآنکه کی برانگیزد و بر چه وجه حشر کند وَ إِذ قال َ إِبراهِیم ُ و یاد کن برای اهل مکه قصّه ابراهیم ع را که ایشان دعوی فرزندی او میکنند پس اولی آنکه بدو اقتدا کنند در توحید و پرستش واجب الوجود و قصّه او آنست که گفت لِأَبِیه ِ آزَرَ مر پدر خود آزر را و در کتب تواریخ نام او تاراخت ست و آزر لقب اوست و معنی آزر پرستنده بت و بر هر تقدیر گفت مر او را که ای پدر أَ تَتَّخِذُ أَصناماً آلِهَهً آیا فرا میگیری بتان را که خود تراشیده بخدائی إِنِّی أَراک َ بدرستی که من می بینم ترا وَ قَومَک َ و گروهی

را که متابع الثلثه تواند فِی ضَلال ٍ مُبِین ٍ در گمراهی هویدا.

صفحه : 288

وَ کَذلِک َ و چنانکه بدو نموده بودیم گمراهی قوم او را همچنان نُرِی إِبراهِیم َ بنمودیم ابراهیم را مَلَکُوت َ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ عجائب و بدائع آسمانها و زمینها را و گفته اند ملکوت آسمان شمس و قمر و ملکوت زمین شجر و حجر حق سبحانه و تعالی ابراهیم را بر صخره برآورد و آسمانها و زمینها از ذروه عرش تا تحت الثری برو منکشف ساخت تا استدلال کند بدان بر قدرت کامله حق تعالی وَ لِیَکُون َ مِن َ المُوقِنِین َ و تا باشد از بیگمانان یا موقن بود در علم استدلالی در معالم آورده که نمرود بن کنعان که پادشاه روی زمین بوده در بابل نشستی شبی در واقعه دید که کوکبی از افق آن بلده طلوع نموده که در شعشعه جمال او نور آفتاب و ماهتاب نابود گشت از غایت فزع بیدار شد و کاهنان و منجمان مملکت تعبیر اینکه واقعه را بر آن وجه کردند که درین سال بولایت تو مولودی خجسته طالع از خلوتخانه عدم بفضای صحرای وجود خرامد که هلاک تو و اهل مملکت تو بدست او باشد و هنوز اینکه مولود از مستقر صلب بمستودع رحم نه پیوسته نمرود بفرمود تا میان زنان و شوهران تفریق کردند و بر هر دیهه از ایشان یکی را موکل ساخت و آزر را که یکی از مقربان و محرمان نمرود بود شبی با زن او که ادنی بنت تمز بود پنهان از موکلان خلوتی دست داد و او حامله شد و بامدادش کاهنان با نمرود گفتند که امشب آن کودک برحم مادر

پیوسته است نمرود خشم گرفته بفرمود تا بر هر حامله یکی موکل ساختند تا اگر پسر زاید فی الحال بکشند زنانی که در تفحص احوال حوامل بودند چون بر مادر ابراهیم ع اثر حمل ظاهر نبود ازو درگذشتند و دیگر کسی بدو التفات نکرد تا وقتی که وضع حمل نزدیک رسید ادنی بترسید که اگر پسر بزاید و ناگاه خبر وی بکسان نمرود رسد فی الحال او را بکشتند ببهانه از شهر بیرون رفت و غاری در میان دو کوه نشان داشت در آن غار ابراهیم را بزاد و در خرقه پیچیده همانجا گذاشته در غار بسنگ استوار کرده آزر را که از قصّه حمل خبر نداشت گفت ای آزر از ترس گماشتگان نمرود بصحرا رفتم و پسری بزادم فی الحال بمرد در خاک دفن کردم و بازگشتم آزر باور کرد ادنی روز دیگر بغار آمده دید که ابراهیم انگشتان خود را می مکد از یکی شیر و از دیگری عسل بیرون می آید خوشدل شده بشهر مراجعت نمود القصه ابراهیم ع چون شیر تربیت از پستان عنایت الهی مینوشید بروز چندان میبالید که کودکی دیگر بر ماهی و بماهی چندان بزرگ می شد که دیگری در سالی بیت چو ماه نو که با روی دل افروز بود زاینده نورش روز تا روز چون پانزده ماه شد با جوانانی پانزده ساله مقابل گشت و از غار بیرون آمد و گفته اند هفت یا یا سیزده یا هفده سال در غار بود و بر هر تقدیر چون ابراهیم بزرگ شد ادنی گفت به آزر پسر تو که آنروز خبر مرگ او بدروغ دادم بجوانی

رسیده است در غایت خوبروئی و نیکوخوئی پس آزر را در غار درآورد و ابراهیم ع را بوی نمود آزر بجمال پسر خویش خوش برآمد و مادرش را گفت اینکه پسر را از غار بخانه درآر که بملازمت نمرود بریم آزر برفت و ادنی ابراهیم ع را از غار بدر آورد و نماز شام بود که بیرون آورده و در بیابان نزدیک شهر بیامدند گلّه های اسپان و شتران و رمه های گوسفندان جمع بودند ابراهیم ع از مادر پرسید این ها چه چیزست و چه نام دارد مادر او را خبر داد ابراهیم ع گفت هرآئینه اینها را پروردگاری باشد که آفریده است و حالا روزی میدهد پس مادر را گفت هیچ مخلوقی را از خالقی که آفریدگار او باشد و بمدد تربیت او پرورش یابد چاره نیست پس گفت پروردگار من کیست مادرش گفت من پروردگار توام گفت پروردگار تو کیست گفت پدر تو گفت خدای او کیست گفت نمرود- ابراهیم ع پرسید که خدای نمرود کیست مادرش بانگ برو زد که مثل اینکه سخنان مگو که خطر کلی دارد و در زمان نمرود بعضی ستاره و آفتاب و ماه را می پرستیدند و برخی بت پرست بودند و جمعی پرستش نمرود میکردند ابراهیم ع با مادر بجانب شهر روان شد فَلَمّا جَن َّ عَلَیه ِ اللَّیل ُ پس چون شب برو درآمد و تاریک شد کَوکَباً دید ستاره درخشان یعنی زهره و بعضی مشتری گفته اند نزدیک بافق مغرب طلوع کرده پس بعضی که ستاره پرست بودند روی بوی سجده کردند قال َ گفت ابراهیم هذا رَبِّی آیا این ست پروردگار من بر سبیل استفهام یا بزعم آن قوم فَلَمّا أَفَل َ پس

آنهنگام که آن ستاره فرو رفت قال َ لا أُحِب ُّ الآفِلِین َ گفت دوست نمیدارم فرو روندگان را زیرا که زوال و انتقال به پروردگار عالم روا نباشد پس قدری راه دیگر برفتند و شب چهاردهم بود بر طبق یمین ماه بر کناره خوان سبز فلک نمودار گشت فَلَمّا رَأَی القَمَرَ پس چون دید ماه را بازِغاً برآینده و تابنده و جمعی از ماه پرستان پیش وی بسجده در افتاده قال َ هذا رَبِّی گفت آیا اینست پروردگار من فَلَمّا أَفَل َ پس آنوقت که روی بغروب نهاد یعنی از خط نصف النهار بجانب مغرب میل کرد قال َ گفت ابراهیم ع لَئِن لَم یَهدِنِی رَبِّی اگر راه نه نماید مرا پروردگار من بمعرفت و شناخت خود لَأَکُونَن َّ هرآئینه باشم مِن َ القَوم ِ الضّالِّین َ از گروه گمراهان پس از آنجا درگذشتند و به نزدیک شهر رسیدند آفتاب تابان ابتدای طلوع کرد و جمعی متواجه او شده عزم سجود کردند.

صفحه : 289

فَلَمّا رَأَی الشَّمس َ پس چون دید ابراهیم ع آفتاب را بازِغَهً برآینده و جهان را بنور خود آرانیده قال َ هذا رَبِّی گفت این ست که میگویند آفتاب پرستان که پروردگار من ست هذا أَکبَرُ اینکه کوکب بزرگترست در جرم و بیشتر است در روشنائی فَلَمّا أَفَلَت پس چون نشان زوال و انتقال برو ظاهر شد قال َ یا قَوم ِ گفت ای قوم من إِنِّی بَرِی ءٌ بدرستی که من بیزارم مِمّا تُشرِکُون َ از آنچه شما انبازی بگیرید بخدای إِنِّی وَجَّهت ُ وَجهِی َ بدرستی که من خالص کردم دین خود را یا روی دل خود را متوجه ساختم لِلَّذِی مر آن کسی را که از محض قدرت فَطَرَ السَّماوات ِ وَ الأَرض َ بیافرید آسمانها و زمینها را حَنِیفاً

در حالتی که من مایلم از همه ادیان باطله بدین توحید وَ ما أَنَا مِن َ المُشرِکِین َ و نیستم من از شرک آرندگان در تفسیر منیر مذکورست که چون ابراهیم بشهر آمد او را بدیدن نمرود بردند و او مردی کریه منظر بود ابراهیم ع او را بدید بر تخت نشسته و غلامان ماه منظر و کنیزان پری پیکر گرد تخت او صف زده از مادر پرسید که اینکه چه کس ست که مرا بدیدن او آورده اید گفت خدای همه است پرسید که اینکه ملازمان بر حولی تخت کیانند گفت آفریدگان اویند ابراهیم ع تبسمی فرمود و گفت ای مادر چگونه است که اینکه خدای شما دیگران را از خود خوبتر آفریده است بایستی که او از ایشان خوبتر بودی القصه ابراهیم پیوسته مذمت بتان کردی و پرستندگان ایشانرا دشنام دادی و قوم او با او مجادله میکردند چنانچه حق سبحانه خبر داد وَ حاجَّه ُ قَومُه ُ و حجت جستند بر وی قوم وی و مخاصمه کردند در توحید قال َ أَ تُحاجُّونِّی گفت آیا با من حجت باطل میگوئید فِی اللّه ِ در وحدانیت خدا و میخواهید که بر من غلبه کنید وَ قَد هَدان ِ و حال آنکه خدای تعالی مرا راه نموده است بتوحید خود ایشان او را تخویف کردند که با معبودان ما استهزا میکنی ایشان بلاها بتو خواهند رسانید ابراهیم ع فرمود وَ لا أَخاف ُ و نمیترسم ما تُشرِکُون َ بِه ِ از آنچه شما شرک آورده اید بدان یعنی از بتان شما باک ندارم که بکسی ضرری نتوانند رسانید إِلّا أَن یَشاءَ مگر آنکه خواهد رَبِّی شَیئاً پروردگار من چیزی را از مکاره از جهت ایشان بمن رسد وَسِع َ رَبِّی و

رسیده است پروردگار من و احاطه کرده کُل َّ شَی ءٍ همه چیزها را عِلماً از جهت علم أَ فَلا تَتَذَکَّرُون َ آیا یاد نمیکنید و پند نمیگیرید و میان عاجز و قادر و عالم و جاهل تمیز نمی نمائید وَ کَیف َ أَخاف ُ ما أَشرَکتُم و چگونه ترسم از انکه شما بانبازی گرفتید وَ لا تَخافُون َ و نمی ترسید شما أَنَّکُم أَشرَکتُم بِاللّه ِ از انکه شرک می آرید بخدا و شریک او میدارید ما لَم یُنَزِّل بِه ِ آن چیزی را که فرو نه فرستاده است خدای بشریک کردن او عَلَیکُم بر شما سُلطاناً کتابی و حجتی فَأَی ُّ الفَرِیقَین ِ پس کدام ازین دو گروه موحدان و مشرکان أَحَق ُّ بِالأَمن ِ سزاوارتراند با ایمن بودن از عذاب خدای تعالی پس مرا جواب دهید إِن کُنتُم تَعلَمُون َ اگر هستید که بدانید آنرا که ازو باید ترسید که قادر است بر ایصال نفع و ضرر آنگه حق سبحانه و تعالی از سؤال ابراهیم ع جواب میدهد که سزاوارتر بایمنی.

صفحه : 290 الَّذِین َ آمَنُوا آن کسانیکه ایمان آوردند وَ لَم یَلبِسُوا نیامیختند إِیمانَهُم بِظُلم ٍ ایمان خود را بشرک یعنی از شرک جلی ایمان خود را خالص کرده بشرک خفی نیز نیامیختند أُولئِک َ آنگروه لَهُم ُ الأَمن ُ مر ایشانراست ایمنی از خلود در دوزخ وَ هُم و ایشانند مُهتَدُون َ راه یافتگان وَ تِلک َ و آنچه گذشت از استدلال ابراهیم ع بافول کواکب تا اینجا حُجَّتُنا حجت و برهان ما بود که از روی درستی آتَیناها إِبراهِیم َ دادیم آنرا بابراهیم تا حجت گرفت بدان عَلی قَومِه ِ بر قوم خود نَرفَع ُ دَرَجات ٍ برمیداریم پایای بلند مَن نَشاءُ هرکرا خواهیم در علم و حکمت إِن َّ رَبَّک َ بدرستی که پروردگار تو حَکِیم ٌ خداوند

حکمت است در برداشتن و فروگذاشتن بندگان عَلِیم ٌ دانا با استحقاق هر کس در رفع و خفض او وَ وَهَبنا لَه ُ و بخشیدیم مر ابراهیم ع را إِسحاق َ پسر او اسحق که پدر پیغمبران بنی اسرائیل است وَ یَعقُوب َ و نبیره او که اسرائیل است کُلًّا هَدَینا هر یکی را ازین هر دو راه نمودیم وَ نُوحاً هَدَینا مِن قَبل ُ و راه نموده بودیم نوح را پیش از ابراهیم وَ مِن ذُرِّیَّتِه ِ و هدایت دادیم از ذریت نوح و بعضی گفته اند از ذریت ابراهیم ع مراد است و اصح آنست زیرا که یونس و لوط که درین آیت مذکوراند از ذریت ابراهیم ع نبوده اند و باقی که از ذریت ابراهیم اند ع از ذریت نوح اند زیرا که ابراهیم علیه السلام از ذرّیت نوح ع است باتفاق پس حق سبحانه میگوید که از ذریت نوح راه نمودیم داوُدَ داود را که پسر ایشان است از اولاد یهودا وَ سُلَیمان َ و پسر او را سلیمان وَ أَیُّوب َ و ایوب را که پسر اموض بود از اسباط عیص بن اسحاق وَ یُوسُف َ و یوسف پسر یعقوب را وَ مُوسی وَ هارُون َ و موسی و برادر او هارون را که پسران عمران اند از اولاد لاوی بن یعقوب اند وَ کَذلِک َ و همچنانکه ابراهیم را جزا دادیم برفعت درجات نَجزِی المُحسِنِین َ جزا میدهیم نیکوکاران را فراخور استحقاق ایشان وَ زَکَرِیّا و دیگر راه نمودیم زکریا را و او پسر آذر بن مسلم است از اولاد رجعیم بن سلیمان وَ یَحیی و پسر او یحیی را وَ عِیسی و عیسی را که پسر مریم است و مریم دختر عمران از بنی ماثان که

ملوک بنی اسرائیل ع بوده اند و گفته اند عمران پسر اشهم بن امون است از اولاد سلیمان ع و ازینجا معلوم میشود که نسب از طرف مادر صحیح است که عیسی ع را در ذریت نوح ع یا ابراهیم ع یاد کرده و حال آنکه نسب او از مادرست نه از پدر پس حسن و حسین رض از اولاد رسول ع باید دانست و بنو امیه درین باب مضائقه می کردند وَ إِلیاس َ و دیگر الیاس را که بقول اصح پسر بشیر بن فخاص بن عبرص بن هارون ست و آنکه گفته اند که مراد ادریس ع است دور مینماید چه ادریس ع از آبای نوح ع است نه از اولاد او کُل ٌّ مِن َ الصّالِحِین َ همه اینکه پیغمبران علی نبینا و علیهم الصلوه و السلام از پسندیدگانند.

صفحه : 291

وَ إِسماعِیل َ و دیگر راه نمودیم اسمعیل را که پسر ابراهیم ع است وَ الیَسَع َ و یسع را که پسر اخطور است و بابن العجوز مشهور وَ یُونُس َ و یونس بن متی را وَ لُوطاً و لوط را که پسر هاران بوده و هاران برادر حضرت ابراهیم است ع و علی نبینا و علی جمیع الانبیاء و المرسلین وَ کلًّا فَضَّلنا و همه را فضیلت دادیم به نبوت عَلَی العالَمِین َ بر ملائکه و جن و انس وَ مِن آبائِهِم و هدایت دادیم بعضی را از پدران اینکه پیغمبران وَ ذُرِّیّاتِهِم و برخی را از فرزندان ایشان وَ إِخوانِهِم و بعضی را از برادران ایشان وَ اجتَبَیناهُم و برگزیدیم اینکه پیغمبران را وَ هَدَیناهُم إِلی صِراطٍ مُستَقِیم ٍ و راه نمودیم ایشانرا یعنی ثابت داشتیم بر راه راست ذلِک َ

آن دین که اینکه انبیاء بدان متدین بودند هُدَی اللّه ِ دین خداست یَهدِی بِه ِ راه می نماید بدان دین بفضل خود مَن یَشاءُ هرکرا میخواهد مِن عِبادِه ِ از بندگان خود وَ لَو أَشرَکُوا و اگر اینکه پیغمبران شرک آرند بخدای با وجود اینکه همه فضل و کمال لَحَبِطَ عَنهُم هر آئینه باطل گردد و نیست شود از ایشان ما کانُوا یَعمَلُون َ آنچه ایشان عمل کرده باشند زیرا که کفر محبط اعمال است درین آیه تهدید عظیم است مشرکان را أُولئِک َ آن گروه انبیاء الَّذِین َ آتَیناهُم ُ الکِتاب َ آنانند که دادیم ایشانرا کتاب وَ الحُکم َ و دادیم حکمت در فیصل دادن امور وَ النُّبُوَّهَ و پیغمبری فَإِن یَکفُر بِها پس اگر کافر شوند بکتاب و حکم و نبوت هؤُلاءِ اینکه گروه معاندان از قریش فَقَد وَکَّلنا بِها پس بدرستی که ما برگماشتیم و مهیّا کردیم برای ایمان بدینها قَوماً گروهی را که از روی صدق لَیسُوا بِها بِکافِرِین َ نیستند بدین چیزها کافر، مراد پیغمبران و متابعان ایشانند و گفته اند که اینکه قوم اشارت بانصارست و اهل مدینه و چون در وقت نزول اینکه سوره ایشان هنوز ایمان نیاورده بودند پس اینکه صورت بشارتست بایمان ایشان أُولئِک َ الَّذِین َ آنگروه انبیا آنانند که هَدَی اللّه ُ راه نمود خدا ایشانرا بدین خود که اسلام است فَبِهُداهُم ُ اقتَدِه پس بطریقه ایشان اقتدا کن مراد آن چیزست که بدان متفق بودند از توحید و اصول دین نه فروع مختلف فیها در مفاتیح الغیب آورده که آنچه حق سبحانه و تعالی حضرت محمّد ص را فرموده فبهدیهم اقتده یعنی به سیر انبیا اقتدا کن و احوال ایشانرا پیروی نما اشارتست بر آنکه بوصف و

سیرت هر یکی مطلع شده اجود و احسن آنرا اختیار فرماید زیرا که اقتدای پیغمبر بدیشان در اصول دین نشاید چه در ان تقلید روا نیست و در فروع نیز نباشد چه شریعت او ناسخ شرایع ایشان ست پس مراد محاسن اخلاق و مکارم اوصاف خواهد بود و از صفات سنیّه و خصال مرضیه هر چه با همه ایشان متفرق بوده نزد آن حضرت ص تنها مجتمع است پس از همه افضل و اکمل باشد نظم هر چه بخوبان جهان داده اند قسم تو نیکوتر از ان داده اند هر چه بنازند از ان دلبران جمله ترا هست و زیادت بر آن قُل بگو ای محمّد ص با کافران که لا أَسئَلُکُم نه میخواهم از شما عَلَیه ِ بر پیغام رسانیدن از خدای أَجراً مزدی چنانچه پیش از من هیچ پیغمبری از امت خود مزد دعوت نه طلبیده إِن هُوَ نیست اینکه تبلیغ من إِلّا ذِکری لِلعالَمِین َ مگر پندی مر عالمیان را.

صفحه : 292

وَ ما قَدَرُوا اللّه َ و تعظیم نه کردند جهودان خدای را حَق َّ قَدرِه ِ چنانچه سزای تعظیم او باشد و در کشف الاسرار گوید خدایرا نه شناختند چنانچه حق شناختن او باشد آری قدم را با حدوث چه نسبت خاک و آب را با رب الارباب چه مناسبت بزرگی را از شناخت الهی سؤال کردند فرمود که کل ما خطر ببالک فهو علی خلاف ذلک بیت هر چه آن بر هم نهاده دست عقل و حس و فهم کبریایش سنگ بطلان اندر ان انداخته و حضرت حقایق پناهی خلدت ظلال کماله بالفیض الالهی در شرح رباعیات فرموده اند که معرفت و ادراک حق سبحانه و تعالی باعتبار کنه ذات و

تجرد او از تعیّنات اسماء و صفات ممتنع ست مر غیر حق سبحانه را زیرا که ازین حیثیت بحجاب عزت محتجب است و بردای کبریا مختفی هیچ نسبت نیست میان او و ما سوای او پس شروع در طریق معرفت او ازین وجه اضاعت بضاعت وقت ست مصرعه خیال در نگنجد تو خیال خود مرنجان و امام علّامه قدس اللّه روحه در اسرار التنزیل فرموده که ای آنکه اشارت بتو محال و عبارت از تو وبال قطعه کنه، خردم در خور اثبات تو نیست مفهوم دلم از تو جز آیات تو نیست من ذات ترا بواجبی کی دانم داننده ذات تو بجز ذات تو نیست و گفته اند معنی اینکه آیت اینست که ما وصفوا اللّه حق وصفه آورده اند که مالک بن الضیف که سر حلقه احبار یهود بود بخدمت سید عالم آمد آنحضرت ص با وی گفت سوگند میدهم ترا بدان خدای که توریت را بر موسی نازل گردانید که تو در توریت دیده که خدای تعالی دانشمند فربه را دشمن میدارد گفت آری اینکه خبر در توریت هست حضرت فرمود که آن حبر تن پرور خودپرست توئی او در غضب شده و گفت خدای هیچ کتاب بر هیچکس نازل نه ساخته است آیت آمد که اینها خدایرا چنانچه می باید وصف نکردند إِذ قالُوا چون گفتند ما أَنزَل َ اللّه ُ نه فرستاده است خدا عَلی بَشَرٍ مِن شَی ءٍ بر هیچ بشری چیز از وحی و احکام شرع همچنین صفتی را که انزال کتب و ارسال رسل است از حق سبحانه سلب کردند قُل بگو مَن أَنزَل َ الکِتاب َ الَّذِی که فرستاده آن کتاب را که جاءَ بِه ِ مُوسی آمد بوی موسی

یعنی توریت نُوراً در حالتی که بود روشنائی دهنده وَ هُدی ً لِلنّاس ِ و راه نماینده مر مردمان را تَجعَلُونَه ُ شما گردانیده اید آنرا قَراطِیس َ صحیفها و طومارها و ورقهای پراگنده تُبدُونَها آشکارا میکنید آنچه میخواهید وَ تُخفُون َ کَثِیراً و پنهان می سازید بسیاری را از ان چون نعت مصطفی و آیت رجم و غیر آن وَ عُلِّمتُم و آموخته شده اید ای اهل اسلام بزبان محمّد ص مصطفی ما لَم تَعلَمُوا آنچه ندانستید أَنتُم وَ لا آباؤُکُم نه شما و نه پدران شما از امر و نهی و حلال و حرام قُل ِ اللّه ُ بگو ای محمّد ص که خدای فرستاده است و اینکه جواب آنست که فرستاد توریت را ثُم َّ ذَرهُم پس از یهود دست بدار و بگذار ایشانرا تا پیوسته فِی خَوضِهِم یَلعَبُون َ در اباطیل و خرافات خود بازی میکنند شیخ ابو سعید ابو الخیر قدس اللّه روحه در کلمه قل اللّه ثم ذرهم فرموده که اللّه بس و ما سواه هوس و انقطع النفس حضرت شیخ الاسلام قدس روحه فرموده که قل اللّه دل بسوی او دار ثم ذرهم غیر او را فرو گذار شبلی قدس سره با بعضی از اصحاب خود میگفت علیک باللّه و دع ما سواه شعر چون تفرقه دل است حاصل ز همه دل را بیکی سپار و بگسل از همه .

صفحه : 293

وَ هذا کِتاب ٌ أَنزَلناه ُ و اینکه قرآن کتابی ست که فرستادیم او را مُبارَک ٌ بسیار فائده و با برکت مُصَدِّق ُ الَّذِی بَین َ یَدَیه ِ باوردارنده آنچه پیش از وی بوده از کتب وَ لِتُنذِرَ و تا بیم کند اینکه کتاب و حفص بتا میخواند یعنی تا تو بیم کنی

أُم َّ القُری اهل مکه را وَ مَن و هر که حَولَها گرداگرد مکّه است یعنی مجموع اهل مشرق و مغرب را قری جمع قریه است او را از قری گرفته اند که بمعنی جمع است پس هرکجا مجتمع باشد از شهر و دیهه آنرا قریه توان گفت مکه را ام القری گفت بجهت آنکه تمام زمین را از تحت او بسط کرده اند یا آنکه قبله اهل قری ست و مجتمع ایشان در وقت حج وَ الَّذِین َ یُؤمِنُون َ بِالآخِرَهِ و آن کسانیکه ایمان آورده اند بآخرت یُؤمِنُون َ بِه ِ ایمان می آرند بکتاب یا پیغمبر چه تصدیق آخرت موجب خوف عاقبت ست و خوف سبب تدبر و تفکّر در آنکه نجات بمتابعت پیغمبر علیه الصلوه و السلام و قرآن دست دهد وَ هُم و ایشان که به نبی و کتاب میگروند عَلی صَلاتِهِم یُحافِظُون َ بر نمازهای خود محافظت می نمایند زیرا که نشانه ایمان و ستون دین نمازست آورده اند که مسیلمه کذّاب و اسود بن عنسی دعوی نبوت کردند و حضرت رسول علیه الصلوه را از سبب دعوی دروغ ایشان غبار ملال بر صفحه خاطر عاطر نشسته حضرت عزت ستمکاری ایشانرا شرح داد که وَ مَن أَظلَم ُ و کیست ستمکارتر مِمَّن ِ افتَری از آن کس که افتری کرد و به بست عَلَی اللّه ِ کَذِباً بر خدا دروغی و گفت که من پیغمبر اویم أَو قال َ یا گفت أُوحِی َ إِلَی َّ وحی میکنند بمن وَ لَم یُوح َ إِلَیه ِ شَی ءٌ و حال آنکه وحی نه کرده اند بدو چیزی مسیلمه اباطیل و مفتریات بر هم می بست و میگفت اینکه وحی است که بمن فرود آمده و اسود بن عنسی نیز میگفت که شخصی

بر من ظاهر میشود بر حماری نشسته و سخنان بر من القا میکند وَ مَن قال َ و کیست ظالم تر از ان کس که گفت سَأُنزِل ُ زود باشد که نازل گردانم مِثل َ ما أَنزَل َ اللّه ُ مانند آنچه خدا نازل گردانیده گوینده اینکه سخن عبد اللّه بن سعد است که کاتب دیوان نبوت بود روزی که آیت وَ لَقَد خَلَقنَا الإِنسان َ مِن سُلالَهٍ مِن طِین ٍ مینوشت و تقلب اطوار او از علقه و مضغه و عظم و لحم ملاحظه کرد و بعد از آنکه کلمات ثم انشاناه خلقا آخر شنید از روی تعجب بر زبانش جاری شد که فتبارک اللّه احسن الخالقین حضرت رسالت پناه ص گفت بنویس که همچنین نازل شده عبد اللّه در شک افتاد مرتد گشت گفت اگر محمّد ص صادق ست پس بر من وحی فرود می آید چنانچه برو می آید و اگر کاذب ست من هم گفتم چنانچه او میگوید وَ لَو تَری و اگر به بینی تو إِذِ الظّالِمُون َ چون باشند ظالمان یعنی کافران فِی غَمَرات ِ المَوت ِ در سکرات و شدتهای مرگ وَ المَلائِکَهُ و فرشتگان عذاب باسِطُوا أَیدِیهِم گسترانندگان دستهای خود را برای قبض ارواح ایشان در ینابیع گفته که دستها گشاده باشند بعذاب ایشان و عمود آتشین بر ایشان میزنند و میگویند أَخرِجُوا أَنفُسَکُم ُ بیرون آرید روحهای خود را از جسدهای خود همچون متقاضی مسلّط که از روی غلظت و عنف به چیزی میطلبد یا میگویند فرشتگان بدر آرید روحهای خود را از عذاب اگر میتوانید الیَوم َ امروز که وقت مردن شماست تا ابد الابدین تُجزَون َ جزا داده خواهید شد عَذاب َ الهُون ِ بعذاب خوارکننده بِما کُنتُم تَقُولُون َ بسبب آنکه بودید که

میگفتید عَلَی اللّه ِ غَیرَ الحَق ِّ بر خدا چیزیکه نه راست بود وَ کُنتُم عَن آیاتِه ِ و بودید که از آیات او تَستَکبِرُون َ گردن کشی میکردید و تعظیم نمی نمودید و در ان تامل و تدبر نداشتید.

صفحه : 294

وَ لَقَد جِئتُمُونا و بدرستی که آمدید برای حساب و جزا بسوی ما فُرادی تنها نه مال با شماست و نه فرزندان و نه خدم و حشم و نه یار و نه مددگار کَما خَلَقناکُم آمدید چنانکه شما را آفریده بودیم أَوَّل َ مَرَّهٍ نخستین بار و رحم مادر سر و پای برهنه وَ تَرَکتُم و بگذاشتید ما خَوَّلناکُم آنچه عطا کرده بودیم شما را در دنیا یعنی آنچه بدان مینازیدید و بر دیگران بسبب آن مفاخرت میکردید بگذاشتید وَراءَ ظُهُورِکُم از پس پشت خود نه از پیش فرستادید و نه با خود برداشتید وَ ما نَری مَعَکُم و نمی بینیم با شما شُفَعاءَکُم ُ شفیعان شما را الَّذِین َ زَعَمتُم آنانیکه گمان بردید از روی جهالت أَنَّهُم فِیکُم شُرَکاءُ بدرستی که ایشان در تربیت شما شریکان خدااند لَقَد تَقَطَّع َ بَینَکُم بدرستی که بریده شد پیوند شما و حفص نصب نون خواند یعنی منقطع گشت آنچه میان شما بود از مواصلت و مودت وَ ضَل َّ عَنکُم و گم شد از شما ما کُنتُم آنچه بودید تَزعُمُون َ که گمان می بردید که بتان شما شفیعان شمااند إِن َّ بدرستیکه اللّه َ خدای فالِق ُ الحَب ِّ شکافنده تخم است یا از وی نبات روید وَ النَّوی و شکافنده دانه است تا نهال از ان برآید یُخرِج ُ الحَی َّ بیرون می آرد زنده یعنی نبات را که به نشو و نما حیاتی دارد مِن َ المَیِّت ِ از مرده که تخم

و دانه است یا بیرون آرد ولد را از نطفه و مرغ را از بیضه مومن را از کافر و عاقل را از جاهل وَ مُخرِج ُ المَیِّت ِ و بیرون آرنده مرده است چون تخم یا نطفه یا بیضه مِن َ الحَی ِّ از زنده که نبات و آدمی و مرغ است ذلِکُم ُ اللّه ُ اینکه زنده کننده و میراننده اللّه است فَأَنّی تُؤفَکُون َ پس کجا گردانیده میشوید ازو فالِق ُ الإِصباح ِ شکافنده عمود صبح است از ظلمت شب یعنی تاریکی برد و روشنائی آورد وَ جَعَل َ اللَّیل َ و گردانید شب را سَکَناً آرام گاه خلق تا از تعب حرکات روز برآسانید وَ الشَّمس َ وَ القَمَرَ و ساخت آفتاب و ماه را حُسباناً نشانهای شمار یعنی ایشان را ادوار مختلف و سیرهای متنوع داد تا شهور و سنین بدیشان متعین گردد ذلِک َ اینکه کار که تیسیر و تدویر شمس و قمر است برای حساب تَقدِیرُ العَزِیزِ تقدیر خداوندی است غالب که حکم او بر همه جاری است العَلِیم ِ دانا به تدبیر مملکت خود وَ هُوَ الَّذِی و اوست آن خداوندی که بقدرت کامله و حکمت بالغه جَعَل َ لَکُم ُ النُّجُوم َ بیافرید برای شما ستارها لِتَهتَدُوا بِها تا راه بیابید بسبب آنها فِی ظُلُمات ِ البَرِّ در تاریکیهای شب در بیابان وَ البَحرِ و در تاریکیهای دریا و نجوم را بجز اینکه منافع دیگر هم هست چون زینت سما و رمی شیطان و غیر آن و در تیسیر گفته که ذکر اینکه منفعت کرد چه درینجا دلیل قدرت ظاهر ترست زیرا که نجوم را بر فلک دلیل معرفت طرق زمین ساخته با وجود بعد مسافت میان آسمان و زمین

قَد فَصَّلنَا الآیات ِ بدرستیکه روشن و مبین ساختیم نشانهای قدرت را لِقَوم ٍ یَعلَمُون َ برای گروهی که داننده و بدان استدلال کنند.

صفحه : 295

الله به وَ هُوَ الَّذِی أَنشَأَکُم و اوست آنکس که بیافرید شما را الله به مِن نَفس ٍ واحِدَهٍ از یک تن که آدم است الله به فَمُستَقَرٌّ پس شما را قرارگاهی است در صلب پدر یا روی زمین الله به وَ مُستَودَع ٌ و جای ودیعتی مستقر رحم ست و مستودع صلب و برعکس نیز گفته اند یا مستقر قبرست و مستودع دنیا و حقیقت آنست که هر جا که آدمی قرار ندارد مستودع اوست چون صلب و رحم و قبر و موضع قرار او که بهشت است یا دوزخ مستقر اوست و ازین جهت آخرت را دار القرار گفته است و محققان را درین آیت اشارتست که زبان قلم از تقریر و قلم زبان از تحریر آن معذوراند رباعی قومیکه حقایق و معانی گویند با خلق خدا سرّ نهانی گویند اسرار غم عشق تو دلها با هم هر دم بزبان بی زبانی گویند الله به قَد فَصَّلنَا الآیات ِ بدرستیکه ما بیان کردیم علامات وحدانیت خود را الله به لِقَوم ٍ یَفقَهُون َ برای گروهی که فهم کنند وَ هُوَ الَّذِی و اوست آنکه أَنزَل َ مِن َ السَّماءِ فرو فرستاد از ابر یا از جانب آسمان ماءً آبی فَأَخرَجنا بِه ِ پس بیرون آوردیم بآن نبات کُل ِّ شَی ءٍ رستنیهای هر چیزی مجمل ذکر کرد انگه مفصل میگوید فَأَخرَجنا مِنه ُ پس بیرون آوردیم ازین آب خَضِراً چیزی سبز یعنی گیاهی که از تخم رسته است و بیخ و شاخ پیدا کرده نُخرِج ُ مِنه ُ

بیرون آوردیم ازین گیاه سبز حَبًّا مُتَراکِباً دانه بر یکدیگر مرکب شده یعنی خوشها وَ مِن َ النَّخل ِ و بیرون آوردیم از خرمابنان مِن طَلعِها از شکوفه و غنچه وی قِنوان ٌ دانِیَهٌ شاخها به یکدیگر نزدیک یعنی بر هم پیچیده یا بزمین نزدیک از بسیاری بار وَ جَنّات ٍ مِن أَعناب ٍ و دیگر بیرون آریم بوستانها از انگور وَ الزَّیتُون َ و بیرون آریم بآب باران درخت زیتون را وَ الرُّمّان َ و درخت انار را مُشتَبِهاً در حالتی که آن درختان بعضی به بعضی ماننداند در برگ وَ غَیرَ مُتَشابِه ٍ و نه مانند یکدیگراند در طعم میوه چه بعضی بغایت ترش می باشد و برخی شیرین و بعضی ترش و شیرین- انظُرُوا إِلی ثَمَرِه ِ بنگرید بمیوه هر درختی إِذا أَثمَرَ چون بیرون آرد ثمر خود را و بغایت خرد و بی مزه در حی خامی وَ یَنعِه ِ و بنگرید، در رسیدگی و پختگی او که چگونه شکل و بوی و مزه و نفعی و لذّتی درو پدید آید إِن َّ فِی ذلِکُم بدرستیکه درینها که یاد کردیم لَآیات ٍ نشانهاست بر وجود قادر حکیم لِقَوم ٍ یُؤمِنُون َ مر گروهی را که بگروند.

صفحه : 296

وَ جَعَلُوا و ساختند کافران و اصح آنست که مراد زنادقه اند یعنی مجوس که ساخته اند یعنی پیدا کرده اند بزعم خود لِلّه ِ برای خدا شُرَکاءَ الجِن َّ انبازان جن را یعنی دیوان را گفتند که شیطان شریک خداست هر چه خیرست خدا می آفریند و آنرا یزدان میگویند و هر چه شرست شیطان خلق میکند و او را اهرمن میخوانند وَ خَلَقَهُم و حال آنست که او آفریده است مر اینکه گبران را نه شیطان بلکه شیطان نیز مخلوق اوست

و اینان مخلوق را شریک خالق میگویند وَ خَرَقُوا لَه ُ و برمی بافتند بعضی کافران برای او بَنِین َ پسران چون عزیر و عیسی ع وَ بَنات ٍ و دختران چون ملائکه بِغَیرِ عِلم ٍ بی آنکه علم باشد ایشان را بحقیقت آنچه میگویند سُبحانَه ُ پاکست خدا وَ تَعالی و برترست عَمّا یَصِفُون َ از آنچه صفت میکنند که او را شریک و فرزندست و حاشا و کلا تعالی عن ذلک علوا کبیرا بَدِیع ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ اوست پدید آرنده آسمانها و زمینها أَنّی یَکُون ُ از کجا باشد و چگونه بود لَه ُ وَلَدٌ مر او را فرزندی وَ لَم تَکُن لَه ُ صاحِبَهٌ و حال آنکه نیست مر او را زنی و فرزند از زن و شوهر پدید آید و چگونه او را زن باشد که در زنان و شوهری کفاءت و جنسیت شرطست و او را کفو نیست و میان او و ماسوای مجانست نی وَ خَلَق َ کُل َّ شَی ءٍ و بیافرید همه چیزیرا و خالق را مانند نیست وَ هُوَ بِکُل ِّ شَی ءٍ عَلِیم ٌ و او بهمه چیزهاست دانا و غیر او را اینکه دانائی نیست پس او را مثل نیست و نه بود و چون کسی مثل و مانند او نباشد پس اسناد صاحبه و ولد بر وی محال بود ذلِکُم ُ اینکه بدین صفتها موصوفست اللّه ُ خداوند مستحق عبادت اوست رَبُّکُم پروردگار شما لا إِله َ إِلّا هُوَ هیچ معبودی سزاوار پرستش نیست مگر او خالِق ُ کُل ِّ شَی ءٍ آفریننده همه چیزها فَاعبُدُوه ُ پس او را بپرستید وَ هُوَ و اوست با وجود اینکه همه صفات عَلی کُل ِّ شَی ءٍ بر همه چیزها وَکِیل ٌ نگهبان و متولی امور بندگان لا تُدرِکُه ُ الأَبصارُ درنیابد او

را دیدها وَ هُوَ یُدرِک ُ الأَبصارَ و او دریابد خداوندان دیدها را اینکه آیه دلالتی بر نفی ادراک دارد که وقوف ست بر کنه شی و احاطه بدو نه بر نفی رویت چه رویت بی ادراک ممکن ست و اگر ادراک را بمعنی رویت دارند تقریر باید کرد که نه بیند بصرها او را در دنیا چه رویت در عقبی بنص قرآن و حدیث ثابت شده وَ هُوَ اللَّطِیف ُ و اوست نیکوکار الخَبِیرُ و دانا باسرار در ینابیع گفته که اوست باریک بین و نهان دان کسی نه بیند آنچه وی بیند و کسی نداند آنچه وی داند.

صفحه : 297

قَد جاءَکُم بَصائِرُ بدرستیکه آمد بشما نشانهای روشن مِن رَبِّکُم از پروردگار شما فَمَن أَبصَرَ فَلِنَفسِه ِ پس هر که به بیند منفعت او مر او راست وَ مَن عَمِی َ فَعَلَیها و هر که نابینا شود یعنی نه بیند آن حجتهای ظاهر را پس ضرر آن بر اوست وَ ما أَنَا عَلَیکُم و نیستم من بر شما بِحَفِیظٍ نگاهبان که محافظت اعمال شما کنم و بر ان شما را جزا دهم بر من همین تبلیغ است و بس وَ کَذلِک َ و مثل اینکه تصریف که در آیتهای گذشته کردیم نُصَرِّف ُ الآیات ِ دیگر میگردانیم آیتهای قرآن را از خوف برجا و از وعده بوعید تا سامعان متنبه شوند وَ لِیَقُولُوا و تا نگویند اهل مکه که تو درست خوانده و تعلیم گرفته از دیگری زعم کفّار قریش آن بود که حضرت رسالت پناه ص از جبیر و یسار که دو بنده بودند از سبی روم تعلیم می گیرد و میگوید خدا بمن وحی میکند حق سبحانه میفرماید که ما تصریف آیات می کنیم تا

نگویند که تو از بشری تعلیم گرفته زیرا که اینکه نوع کلام مقدور هیچ بشر نیست وَ لِنُبَیِّنَه ُ و دیگر تصریف برای آنست که بیان می کنیم قرآن را لِقَوم ٍ یَعلَمُون َ برای گروهی که میدانند اینکه کلام خدا است نقل ست که در محلی که کفار عرب آنحضرت ص را بدین آباء دعوت می کردند اینکه آیت نازل شد اتَّبِع ما أُوحِی َ إِلَیک َ بر پی آن رو که وحی کرده شد بر تو مِن رَبِّک َ از پروردگار تو یعنی طریقه توحید و بدانکه لا إِله َ إِلّا هُوَ هیچ معبودی سزاوار پرستش نیست مگر او وَ أَعرِض و روی بگردان عَن ِ المُشرِکِین َ از شرک آرندگان و باقوال ایشان التفات منمای وَ لَو شاءَ اللّه ُ و اگر خواستی خدا که ایشان موحد بودندی ما أَشرَکُوا هرگز شرک نمی آوردندی وَ ما جَعَلناک َ و نگردانیدیم ترا عَلَیهِم حَفِیظاً بر اینکه کافران نگاهبان وَ ما أَنت َ عَلَیهِم بِوَکِیل ٍ و نیستی تو بر ایشان و کیل یعنی کار ایشان بتو بازگذاشته نیست آورده اند که چون آیت إِنَّکُم وَ ما تَعبُدُون َ مِن دُون ِ اللّه ِ حَصَب ُ جَهَنَّم َ نازل شد مشرکان قریش گفتند ای محمّد ص زبان از دشنام بتان ما بربند و گر نه ما نیز خدای ترا که بصفات کمال یاد میکنی هجا گوئیم آیت آمد.

صفحه : 298

وَ لا تَسُبُّوا الَّذِین َ یَدعُون َ و دشنام مدهید آنان را که می پرستند مِن دُون ِ اللّه ِ بجز خدا و قبایح ایشان یاد مکنید فَیَسُبُّوا اللّه َ پس ایشان در مقابله آن ناسزا گویند خدای را عَدواً از روی ظلم و تجاوز از حق بِغَیرِ عِلم ٍ به بیدانشی یعنی اینکه عمل بکنند از روی نادانی حق سبحانه نهی کرد از دشنام

کسیکه مستحق دشنام ست تا در برابر آن سب واقع نشود کسی را که مستحق سب نیست کَذلِک َ همچنانکه بیاراستیم اعمال کفار را در نظر ایشان زَیَّنّا لِکُل ِّ أُمَّهٍ بیاراستیم برای هر گروهی عَمَلَهُم کردار ایشان از نیک و بد در نظر ایشان کل حزب بما لدیهم فرحون ثُم َّ إِلی رَبِّهِم پس بسوی آفریدگار ایشان ست مَرجِعُهُم بازگشت ایشان فَیُنَبِّئُهُم پس خبر دهد ایشان را در وقت مکافات بِما کانُوا یَعمَلُون َ بآنچه بودند که عمل میکردند آورده اند که اکابر قریش با حضرت رسالت پناه ص گفتند که ای محمّد ص تو ما را خبر میدهی که موسی عصا بر سنگ زد دوازده چشمه جاری شده و عیسی ع مرده را بدم زنده کرد ازین نوع آیتی بما بنمای تا بتو ایمان آریم حضرت فرمود که چه میخواهید گفتند میخواهیم که کوه صفا بدعای تو زر گردد حضرت ص فرمود که اگر اینکه معجزه بتحقیق پیوند مرا تصدیق خواهید نمود جمله بر قبول دعوت عهد کردند و بسوگندان غلاظ شداد تاکید نمودند که اگر اینکه معجزه بنمائی در موافق اهل توحید متابعت تو کنیم در معالم فرمود که حضرت ص بدعای اشتغال نمود مقارن آن جبرئیل ع نزول فرمود پیغام آورد که من بدعای تو اینکه کوه را زر سازم اما سنت ما بر آن جاری شده که چون امم از انبیاء ع بر نبوّت ایشان نشانی خواهند و آن آیت بظهور رسد اگر از عهده عهد بیرون نیایند عذاب استیصال بر ایشان فرستیم اگر میخواهی اینکه معجزه ظاهر سازیم اما عذاب در پی دارد و اگر خواهی بگذار تا توبه کنند حضرت ص قسم ثانی اختیار فرمود آیت

آمد وَ أَقسَمُوا بِاللّه ِ و سوگند خوردند بخدا جَهدَ أَیمانِهِم سخت ترین سوگندان ایشان لَئِن جاءَتهُم آیَهٌ اگر بیاید بدیشان نشانه از آنچه طلب میکنند لَیُؤمِنُن َّ بِها هر آئینه ایمان آرند بدان قُل إِنَّمَا الآیات ُ بگو جز اینکه نیست که آیتها یعنی نشانهای نبوّت که معجزات است عِندَ اللّه ِ نزدیک خداست و او بر اظهار کردن آنچه خواهد قادرست وَ ما یُشعِرُکُم و چه چیز دانا گرداند شما را ای مومنان بآنچه از کافران صادر گردد أَنَّها إِذا جاءَت بدرستیکه چون معجزه ها بیاید بدیشان و مشاهده کنند لا یُؤمِنُون َ نخواهند گروید وَ نُقَلِّب ُ أَفئِدَتَهُم و میگردانیم دلهای ایشان را از تصدیق وَ أَبصارَهُم و دیدهای ایشانرا از دیدن راه حق پس ایشان ایمان نمی آرند در آخرت کَما لَم یُؤمِنُوا بِه ِ همچنانکه ایمان نیاوردند بآنچه از آیات ظاهر شد أَوَّل َ مَرَّهٍ نخستین بار چون شق قمر و غیر آن وَ نَذَرُهُم فِی طُغیانِهِم یَعمَهُون َ و میگذاریم ایشانرا تا در بیراهی خود سرگشته میروند.

صفحه : 299

وَ لَو أَنَّنا نَزَّلنا و اگر بتحقیق ما فرو فرستادیم إِلَیهِم ُ المَلائِکَهَ بسوی اینکه کافران فرشتگان را چنانچه میگویند لو لا انزل علینا الملائکته وَ کَلَّمَهُم ُ المَوتی و اگر سخن میگفتند بایشان مردگان چنانچه اقتراح می کنند که فاتوا بآبائنا وَ حَشَرنا عَلَیهِم و اگر جمع میکردیم برای ایشان کُل َّ شَی ءٍ همه چیز را که در دنیاست قُبُلًا گروه گروه تا گواهی دهند بر وحدت الهی و نبوّت حضرت رسالت پناهی ما کانُوا لِیُؤمِنُوا نه بودند و نیستند ایشان که ایمان آرند إِلّا أَن یَشاءَ اللّه ُ مگر آنکه خواهد خدا وَ لکِن َّ أَکثَرَهُم و لیکن بیشتر کفّار یَجهَلُون َ نمی دانند که اگر همه معجزات بر

ایشان نمایند ایمان نخواهند آورد وَ کَذلِک َ و چنانکه ترا ای محمّد ص دشمنان هستند جَعَلنا ما گردانیدیم لِکُل ِّ نَبِی ٍّ برای هر پیغمبری عَدُوًّا دشمنی شَیاطِین َ الإِنس ِ وَ الجِن ِّ گردن کشان از جن و انس و شیاطین الانس کافرانند که مثل شیطان دور انداز رحمت رحمن یُوحِی بَعضُهُم وسوسه میکنند بعضی از ایشان یعنی شیاطین جن إِلی بَعض ٍ برای برخی از شیاطین انس را یا وسوسه میکنند و خبر میدهند بعضی از جن جن را و برخی از انس انس را زُخرُف َ القَول ِ سخنان دروغ آراسته را غُرُوراً از برای قریب وَ لَو شاءَ رَبُّک َ و اگر خواستی آفریدگار تو ایمان ایشانرا ما فَعَلُوه ُ نمی کردند دشمنی با پیغمبران فَذَرهُم وَ ما یَفتَرُون َ پس بگذار ایشانرا و آن دروغها که بر می بافند و ازینجا معلوم شده که وسوسه شیطان در سخنان رنگین بی اصل برای فریب خلق است وَ لِتَصغی إِلَیه ِ و برای آنکه میل کنند بآن أَفئِدَهُ الَّذِین َ دلهای آن کسانی که لا یُؤمِنُون َ بِالآخِرَهِ نمی گروند بآخرت وَ لِیَرضَوه ُ و برای آنکه پسندند آنرا وَ لِیَقتَرِفُوا و برای آنکه کسب کنند ما هُم مُقتَرِفُون َ آنچه ایشان کسب کننده آنند از گناهان أَ فَغَیرَ اللّه ِ بگو ای محمّد ص که آیا بغیر خدا أَبتَغِی حَکَماً می طلبم کسی را که حکم کند میان من و شما وَ هُوَ الَّذِی و اوست آنکه أَنزَل َ إِلَیکُم ُ الکِتاب َ فرو فرستاد بشما قرآن را مُفَصَّلًا بیان کرده شد درو حق و باطل وَ الَّذِین َ آتَیناهُم ُ الکِتاب َ و آنانکه داده ایم ایشان را کتاب چون علمای یهود و نصاری یَعلَمُون َ میدانند أَنَّه ُ مُنَزَّل ٌ آنکه قرآن فرو فرستاده شده است مِن رَبِّک َ از

پروردگار تو بِالحَق ِّ براستی و درستی فَلا تَکُونَن َّ پس مباش الجزء الثامن تو مخاطب پیغمبر علیه السّلام ست و مراد امت اند یا هر احدی یعنی چون ادلّه بر حقّیّت قرآن ظاهر شد مباشید مِن َ المُمتَرِین َ از شک کنندگان.

صفحه : 300 وَ تَمَّت و تمام شد کَلِمَهُ حجت رَبِّک َ آفریدگار تو در بیان توحید و نبوت صِدقاً از روی راستی در اخبار و مواعید وَ عَدلًا و از روی عدالت در اقضیه و احکام لا مُبَدِّل َ هیچکس نیست تبدیل دهنده لِکَلِماتِه ِ مر اخبار و احکام آنرا چنانچه تبدیل دادند آیات توریت را زیرا که حق سبحانه وعده محافظت قرآن کرده از تبدیل که انا له لحافظون وَ هُوَ السَّمِیع ُ و اوست شنوا گفتار همه العَلِیم ُ دانا باسرار همه وَ إِن تُطِع و اگر فرمان بری أَکثَرَ مَن فِی الأَرض ِ بیشتر کسانی را که بر روی زمین اند یعنی کفار و جهلا و گویند مراد ارض مکه است یعنی اگر مطیع شوی اکثر اهل مکه را یُضِلُّوک َ عَن سَبِیل ِ اللّه ِ گمراه گردانند ترا از راهی که بخدا میرسد إِن یَتَّبِعُون َ پیروی نمی کنند اینکه گروه إِلَّا الظَّن َّ مگر گمان خود را و گمان ایشان آن بود که پدران ایشان بر حق اند وَ إِن هُم إِلّا یَخرُصُون َ و نیستند ایشان الا که دروغ می گویند بر خدا در تحلیل مردار و تحریم بحائر و انتساب فرزند بوی و اتخاذ شریک در عبادت وی إِن َّ رَبَّک َ هُوَ أَعلَم ُ بدرستیکه آفریدگار تو داناترست مَن یَضِل ُّ عَن سَبِیلِه ِ بآنکس که گم میشود از راه وی وَ هُوَ أَعلَم ُ و اوست داناتر بِالمُهتَدِین َ براه یافتگان فَکُلُوا پس بخورید مِمّا ذُکِرَ اسم ُ اللّه ِ از ان چیزیکه

یاد کرده شده است نام خدای عَلَیه ِ برو در زمان ذبح او إِن کُنتُم اگر هستید شما بِآیاتِه ِ مُؤمِنِین َ بآیتهای خدا و سخنان او در حلال و حرام گرویدگان وَ ما لَکُم و چیست شما را أَلّا تَأکُلُوا آنکه نخورید مِمّا ذُکِرَ اسم ُ اللّه ِ عَلَیه ِ از آنچه یاد کرده اند نام خدای برو در زمان ذبح کردن وَ قَد فَصَّل َ لَکُم و بدرستیکه تفصیل کرد در ان خدای تعالی و بیان فرمود برای شما ما حَرَّم َ عَلَیکُم آنچه حرام کرده اند بر شما و تفصیل در اینکه آیت است که حرمت علیکم المیته الآیه و حفص حرم فعل معلوم میخواند یعنی بیان کرده خدای آنچه حرام ساخته بر شما إِلّا مَا اضطُرِرتُم مگر آنچه بیچاره شده باشید و محتاج گشته إِلَیه ِ بسوی آن از محرمات که آن نیز حلال ست عند الضروره وَ إِن َّ کَثِیراً و بدرستیکه بسیاری از مردمان لَیُضِلُّون َ هرآئینه گمراه می کنند خلق را در تحلیل حرام و تحریم حلال بِأَهوائِهِم به آرزوهای خویش بِغَیرِ عِلم ٍ به بی دانشی یعنی بی دلیلی و حجتی بر آن إِن َّ رَبَّک َ بدرستیکه پروردگار تو هُوَ أَعلَم ُ اوست داناتر بِالمُعتَدِین َ بدانها که از حد درگذشتگانند.

صفحه : 301

وَ ذَرُوا دوست بدارید ظاهِرَ الإِثم ِ آشکارای گناه وَ باطِنَه ُ و پنهان آنرا یعنی ترک کنید همه گناهان را زیرا که گناه آشکارا باشد یا پنهان گفته اند نکاح محارم مکنید و بزنا مائل مشوید و بعضی برآنند که گناه ظاهر آنست که بجوارح می کنند و باطن آنکه بدل می اندیشند در حقایق سلمی آورده که ظاهر اثم طلب نعمتهای دنیاست و باطن اثم میل بنعمتهای عقبی چه هر دو سبب مشغولی

می شود از حضرت مولی یا ظاهر حظوظ نفس است و باطن حظوظ قلب یا گناه ظاهر میل ست بمشتهیات نفس بجوارح و گناه باطن محبت آرزوهای نفس است در دل یا ظاهر آنست که خلق را بدان اطلاع افتد و باطن آنکه میان بنده و خدا بود و حقیقت آنست که گناه ظاهر اقوال و افعال سببیه است که بجوارح و اعضا ارتکاب آن دست میدهد و گناه باطن عقائد فاسده و عزائم باطله است و در بحر الحقایق فرموده که همچنانکه انسان را ظاهری ست یعنی بدن جسمانی و باطنی ست یعنی دل روحانی گنه را نیز ظاهری است و آن قول و فعل باشد موافق طبع و مخالف شرع و باطنی که صفات حیوانی ست و اوصاف سبعی و شیطانی پس حق سبحانه و تعالی میفرماید که ترک کنید افعال طبع را باستعمال اعمال شرع و دست بدارید از اخلاق ذمیمه نفسانی به تخلّق باخلاق ملکی و ربانی و امام قشیری قدس سره میگوید که چون حق تعالی نعمت ظاهر و باطن بتو ارزانی داشته که و اسبغ علیکم نعمه ظاهره و باطنه اینجا میگوید ذروا ظاهر الاثم و باطنه یعنی شکر نعمت ظاهر و باطن ترک گناه ظاهر و باطن ست و ترک گناه ظاهر نجات نفوس است از عذاب نیران و ترک گناه باطن خلاصی قلوب است از عقوبت حرمان بیت ظاهر و باطن خود پاک کن از لوث گناه تا از ان صورت و معنی تو پاکیزه شود إِن َّ الَّذِین َ یَکسِبُون َ الإِثم َ بدرستیکه آنانکه کسب میکنند گناه را ظاهرا و باطنا سَیُجزَون َ زود باشد که جزا داده شوند بِما

کانُوا یَقتَرِفُون َ بآنچه هستند که کسب میکنند آورده اند که مشرکان عرب که مردار را حلال دانستندی گفتند ای محمّد ص گوسفندی که میرد کشنده او کیست فرمود که آفریننده او گفتند وا عجبا چیزیکه یاران تو می کشند و سگ و چرغ هلاک میکنند حلال و پاک است و هر چه خدا می کشد حرام و ناپاک ست ازین سخن وسوسه در خواطر ضعفای اهل اسلام افتاد آیت آمد وَ لا تَأکُلُوا و مخورید مِمّا لَم یُذکَرِ اسم ُ اللّه ِ عَلَیه ِ از آنچه یاد نکرده اند نام خدا را بذبح آن و امام احمد حنبل رح حرام داند لحم متروک التسمیه را خواه بعمد و خواه بسهو و امام مالک رح و امام شافعی رح بخلاف اینکه میگویند که ذبیحه مسلمان حلال ست اگر چه تسمیه نگفته باشد و امام ابو حنیفه رح میان عمد و نسیان فرق میکند اگر ترک تسمیه بعمد کرد حرام است و الا حلال وَ إِنَّه ُ لَفِسق ٌ و بدرستیکه خوردن آن فسق ست وَ إِن َّ الشَّیاطِین َ و بدرستیکه دیوان لَیُوحُون َ هر آئینه وسوسه میکنند إِلی أَولِیائِهِم بدوستان خود از کافران لِیُجادِلُوکُم تا با شما خصومت کنند که هرچه خود می کشید میخورید و آنچه خدا کشته می گذارید وَ إِن أَطَعتُمُوهُم و اگر شما ای مومنان فرمان برید ایشان را در استحلال آنچه حرام ست إِنَّکُم لَمُشرِکُون َ بدرستیکه شما مشرکان باشید زیرا که ترک فرمان خدا بفرمان برداری غیر او شرک ست أَ وَ مَن کان َ مَیتاً آیا آنکس که بود مرده بکفر یا جهل یا ضلالت فَأَحیَیناه ُ پس زنده گردانیدیم او را باسلام یا علم یا هدایت وَ جَعَلنا لَه ُ نُوراً و دادیم

مر او را نوری از حجج و براهین تا تمییز کند میان حق و باطل یَمشِی بِه ِ فِی النّاس ِ میرود بآن نور در میان مردمان براه راست پس اینکه چنین کس باشد یعنی نباشد کَمَن مَثَلُه ُ فِی الظُّلُمات ِ مانند کسی که صفت او آن ست که در تاریکیها مانده لَیس َ بِخارِج ٍ مِنها نیست بیرون آینده از ان.

صفحه : 302

کَذلِک َ همچنانکه آراسته اند ایمان را در دل مومنان زُیِّن َ لِلکافِرِین َ زینت داده اند برای کافران ما کانُوا یَعمَلُون َ آنچه میکنند از عبادت اصنام اینکه آیت در شان حمزه رض و ابو جهل لعنه اللّه نازل شده در وقتی که ابو جهل از روی جهل و جرأت بی ادبی نسبت با حضرت رسالت پناه ص کرده بود که ذکر آن لائق حال نبوت و موافق استماع مخلصان امت نیست و حمزه رض در ان روز در شکار بود و چون بازآمد و شکایت بیحرمتی ابو جهل باو حکایت کردند حمزه رض خشمناک بر سر آن ناپاک بیباک رفت و کمان بر سر آن زد و کلمه شهادت بر زبان راند پس زنده بنور اسلام حمزه رض است و گرفتار ظلمات کفر و آثام ابو جهل و گفته اند در باره عمر بن الخطاب رض و ابو جهل فرود آمده که هر دو در مقام آزار سیّد مختار بودند و آنحضرت دعا کرد که یا رب اسلام را بیکی ازین دو تن عزیز گردان و دعای آنحضرت ص در باره فاروق رض سمت استجابت یافت پس صاحب نور عمر رض است و مقید ظلمت ابو جهل و محققان گفته اند که موت بهوای نفس ست و حیات بمحبت حق یا

موت بنکرتست و حیات بمعرفت و در کشف الاسرار آورده که حیات معرفت دیگر است و حیات بشریت دیگر عالمیان بحیات بشریت زنده اند و دوستان بحیات معرفت روزی باشد که حیات بشریت بسرآید کل نفس ذائقه الموت و هرگز حیات معرفت بسر نیاید فَلَنُحیِیَنَّه ُ حَیاهً طَیِّبَهً و ازینجاست که المومن حی فی الدارین بیت نمیرد هرکرا که جانش تو باشی خوشا جانی که جانانش تو باشی شاه کرمانی قدس سره اینکه آیت خواند که ا و من کان میتا فاحییناه گفت نشان اینکه حیات سه چیزست از خلق عزلت و با حق خلوت و دوام ذکر بزبان و دل و بزرگی اینکه معنی را نظم فرمود رباعی بر روی خلایق در صحبت مگشای میباش بکلی متوجه بخدای غافل مشو از ذوق دل و ذکر زبان تا زنده جاوید شوی در دو سرای وَ کَذلِک َ و همچنانکه در مکه بزرگان گنهکاران هستند جَعَلنا آفریدیم فِی کُل ِّ قَریَهٍ در هر دیهی أَکابِرَ مُجرِمِیها بزرگان که گنهکاران آن موضع اند یا گردانیده ایم بزرگان هر دیهی و شهری را مجرمان آن مقام لِیَمکُرُوا فِیها تا مکر کنند در ان موضع و مردم را از ایمان بازدارند چنانچه رؤساء مکه بر سر چهار راه کسان بازداشته اند که در موسم حج هر که بیاید و از حال پیغمبر ص سؤال کند گویند ساحرست و شاعر و کاهن و امثال آن وَ ما یَمکُرُون َ و مکر نمی کنند اینکه کافران إِلّا بِأَنفُسِهِم مگر با نفسهای خود چه وبال مکر ایشان راجع است بدیشان وَ ما یَشعُرُون َ و نمیدانند ایشان که تبعه مکر بصاحب او میرسد و لا یحیق المکر السی الا

باهله آورده اند که ابو جهل و متابعان او می گفتند که ما با بنی عبد مناف در هر شرفی که دارند شرکتی داریم اکنون که میگویند در میان ما پیغمبریست که برو وحی فرود می آید راضی نمی شویم تا بما وحی نیز فرود نمی آید چنانچه برو نازل میشود حق سبحانه آیت فرستاد وَ إِذا جاءَتهُم آیَهٌ و چون بیاید بکفار قریش آیتی از قرآن یا معجزه در اثبات نبوّت سید آخر الزمان علیه السلام قالُوا لَن نُؤمِن َ گویند ایمان نمی آریم برین آیت یا معجزه حَتّی تا وقتی که نُؤتی بدهند ما را مِثل َ ما أُوتِی َ مانند آنچه داده شده اند رُسُل ُ اللّه ِ پیغمبران خدا یعنی وحی و کتاب بما فرود آید چنانچه بدیشان فرود می آید امام ثعلبی رح گوید که مراد از رسل اللّه پیغمبر ص است چنانچه در آیت یا أَیُّهَا الرُّسُل ُ مخاطب همه اوست و اینکه بر سبیل تعظیم باشد در شرح معارف آورده که تا حق سبحانه و تعالی شمایل همه انبیا با وی جمع نه کرد او را به آیت یا أَیُّهَا الرُّسُل ُ خطاب نفرمود مصرعه هر چه خوبان همه دارند تو تنها داری در تبیان آورده که ولید مغیره با حضرت رسالت پناه ص گفت که اگر نبوّت حق است من از تو بآن سزاوارترم بجهت آنکه بسن از تو اکبرم و بمال از تو بیشتر حق سبحانه فرمود که نبوت بعمر و مال نیست بفضل و کمال ست اللّه ُ أَعلَم ُ خدا داناترست حَیث ُ یَجعَل ُ رِسالَتَه ُ آنجا که می نهد پیغامهای خویش را سَیُصِیب ُ صفحه : 303

فَمَن یُرِدِ اللّه ُ پس هر کرا خواهد خدا أَن یَهدِیَه ُ آنکه او را راه نماید و

بطریق حق شناسا گرداند یَشرَح صَدرَه ُ بگشاید دل او را لِلإِسلام ِ برای قبول کردن اسلام وَ مَن یُرِد و هر کرا خواهد أَن یُضِلَّه ُ آنکه فرو گذارد او را و از طریق ایمان بگرداند یَجعَل صَدرَه ُ گرداند دل او را ضَیِّقاً تنگ حَرَجاً سخت بمثابه که سرباز زند از سخن حق و ابا کند کَأَنَّما یَصَّعَّدُ گویا که بالا میرود فِی السَّماءِ در آسمان یعنی میگریزد از قبول حق و میخواهد که بآسمان رود اینکه غایت تباعد است در گریختن کَذلِک َ همچنانکه تنگ می گرداند دل کافران را یَجعَل ُ اللّه ُ می گمارد خدا الرِّجس َ عذاب یا لعنت را عَلَی الَّذِین َ لا یُؤمِنُون َ بر دلهای آنانکه نمی گروند و توحید را تصدیق نمی کنند وَ هذا و اینکه اسلام صِراطُ رَبِّک َ راهیست پسندیده پروردگار تو مُستَقِیماً در حالتی که راست است و درو کجی نیست قَد فَصَّلنَا الآیات ِ بدرستیکه بیان کردیم آیات قرآن را لِقَوم ٍ یَذَّکَّرُون َ برای گروهی که پند می پذیرند لَهُم دارُ السَّلام ِ مر اینکه پندپذیران راست بهشت عِندَ رَبِّهِم ذخیره نزدیک خدای وَ هُوَ وَلِیُّهُم و او ناصر ایشانست در دنیا و متولی ثواب ایشان در عقبی بِما کانُوا یَعمَلُون َ بسبب آنچه کردند از تصدیق کتاب و پیغمبر ص وَ یَوم َ یَحشُرُهُم و یاد کن روزی را که حشر کنیم ایشانرا و حفص یحشرهم خواند یعنی خدا جمع کند جن و انس را جَمِیعاً همه ایشانرا پس گوید یا مَعشَرَ الجِن ِّ ای گروه دیوان قَدِ استَکثَرتُم بدرستیکه بسیار یافتید مِن َ الإِنس ِ از آدمیان که باغوا تابع خود ساختید وَ قال َ أَولِیاؤُهُم و گویند دوستان شیاطین مِن َ الإِنس ِ از آدمیان یعنی آنها که فرمان ایشان بردند رَبَّنَا

استَمتَع َ ای پروردگار ما برخورداری یافت بَعضُنا بِبَعض ٍ بعضی از ما به بعضی دیگر، برخورداری انس از جن آنست که ایشانرا به آرزوهای نفس راهها نمودند و تمتع جن بانس آنکه مطیع و منقاد ایشان شدند امام ابو منصور ما تریدی رحمه اللّه فرمود که استمتاع ایشان آنست که در معصیت معاون یکدیگراند دیوان آدمیان را بگناه می خوانند و آدمیان دعوت دیوان را اجابت میکنند وَ بَلَغنا و دیگر گویند که الهی باستمتاع رسیدیم أَجَلَنَا الَّذِی أَجَّلت َ لَنا بدان وقتی که برای ما مقرر کرده بودی مراد برانگیختن ست از قبور یعنی مبعوث شدیم اکنون حال ما چگونه خواهد بود قال َ گوید خدای النّارُ مَثواکُم آتش است آرامگاه شما خالِدِین َ فِیها در حالتی که جاوید باشید در آتش إِلّا ما شاءَ اللّه ُ مگر آنچه خواهد خدای که شما را از آتش بزمهریر نقل کند إِن َّ رَبَّک َ بدرستیکه پروردگار تو حَکِیم ٌ خداوند حکمت ست در آنچه کند با جن و انس عَلِیم ٌ داناست باعمال و احوال ایشان.

صفحه : 304

وَ کَذلِک َ و همچنانکه فرو میگزاریم کفار جن و انس را نُوَلِّی مسلّط میگردانیم بَعض َ الظّالِمِین َ بَعضاً بعضی از ظالمان را بر بعضی در دنیا ودا می گذاریم برخی را بر برخی مالک إبن دینار رحمه اللّه فرموده که در یکی از کتب الهی خوانده ام که حق سبحانه فرموده که نیست میگردانیم دشمنان خود را بدشمنان خود و باز ایشان را بدوستان خود و اشهر آن ست که تولیت در آخرت خواهد بود یعنی ظلمه جن و انس را با هم گذاریم تا دانند که هیچ یک نفع بدیگری نمی تواند رسانید و اینکه صورت واقع می شود بِما کانُوا یَکسِبُون َ بآنچه

ایشان کسب می کنند از معاصی و مناهی بار دیگر حق تعالی خطاب میکند از روی توبیخ که یا مَعشَرَ الجِن ِّ وَ الإِنس ِ ای گروه دیوان و آدمیان أَ لَم یَأتِکُم آیا بشما نیامد یعنی آمد رُسُل ٌ مِنکُم پیغمبران از شما اگرچه پیغمبر جز از آدمیان نبوده امان چون انس را با جن جمع کرد خطاب صحیح است و گفته اند از جنس جن رسل بدیشان مبعوث بوده و جمهور برآنند که رسل جن را نذر گویند و ایشان رسل رسولان اند بجن همچنانکه هفت نفر از جن پیغام حضرت ع بقوم خود رسانیدند قال اللّه تعالی و لوالی قومهم منذرین و بر هر تقدیری حق سبحانه می گوید آیا نیامدند بشما رسولان برای دعوت شما یَقُصُّون َ عَلَیکُم بخواندند بر شما آیاتِی آیتهای کتاب مرا وَ یُنذِرُونَکُم و بیم کردند شما را لِقاءَ یَومِکُم هذا دیدن اینکه روز که قیامت ست قالُوا گویند در جواب که شَهِدنا عَلی أَنفُسِنا گواهی میدهیم بر نفسهای خود یعنی اعتراف می کنیم بکفر و استحقاق عذاب وَ غَرَّتهُم ُ الحَیاهُ الدُّنیا و حال آنست که فریفته کرده بود ایشانرا زندگانی دنیا تا از بعث و نشر فراموش کردند و چون بعرصه محشر آمدند بگناه خود معترف شدند وَ شَهِدُوا عَلی أَنفُسِهِم و گواهی دادند بر نفسهای خود أَنَّهُم کانُوا کافِرِین َ آنکه ایشان بودند کافران ذلِک َ اینکه فرستادن رسولان أَن لَم یَکُن رَبُّک َ برای آنست که نیست آفریدگار تو مُهلِک َ القُری هلاک کننده ساکنان دیهها و شهرها بِظُلم ٍ به سبب ظلمی که کنند وَ أَهلُها غافِلُون َ و حال آنکه اهل دیهها و شهرها غافلان باشند یعنی پیغمبری بدیشان نیامده باشد و ایشانرا از خدا و قیامت خبر نداده

و بزرگان گفته اند که استیصال هیچ قوم نباشد الا بعد از تقدیم وعید و اگرنه ایشان را بر حق حجت رسد که لو لا ارسلت الینا رسولا فنتبع ایاتک چرا رسولی نفرستادی بسوی ما تا پیروی میکردیم وَ لِکُل ٍّ دَرَجات ٌ و مر هر عمل کننده را مراتب است در ثواب و عقاب مِمّا عَمِلُوا از برای عملهای که کرده اند وَ ما رَبُّک َ و نیست پروردگار تو بِغافِل ٍ عَمّا یَعمَلُون َ بی خبر از آنچه مردمان می کنند از خیر و شر.

صفحه : 305

وَ رَبُّک َ الغَنِی ُّ و پروردگار تو بی نیاز است از عبادت بندگان ذُو الرَّحمَهِ خداوند رحمت ست بر ایشان و تکلیف طاعت جهت تکمیل ایشان ست و گفته اند بی نیاز است از طاعت مطیعان و ذو الرحمه است بر مجرمان و عاصیان إِن یَشَأ یُذهِبکُم اگر خواهد ببرد شما را وعید اهل مکه است وَ یَستَخلِف و خلیفه و جانشین شما سازد مِن بَعدِکُم از پس شما ما یَشاءُ هر کرا خواهد از آفریدگان خود کَما أَنشَأَکُم همچنانکه شما را پیدا کرد مِن ذُرِّیَّهِ قَوم ٍ آخَرِین َ از ذریت قوم دیگر که پدران شما بودند إِن َّ ما تُوعَدُون َ بدرستیکه آنچه وعده داده اند شما را از قیامت و متعلقات آن لَآت ٍ هر آئینه بودنی و آمدنی ست بیشک وَ ما أَنتُم بِمُعجِزِین َ و نیستید شما عاجزکنندگان مر خدا را در بعث و حشر شما قُل یا قَوم ِ اعمَلُوا بگو ای محمّد ص ای قوم من مراد کفار قریش اند عمل کنید عَلی مَکانَتِکُم هر یک بحالت خود آنچه نهایت تمکن و استطاعت شما باشد یعنی بر کفر و عداوت خود مستمر باشید امر تهدید است میگوید شما بر حالت خود باشید که إِنِّی عامِل ٌ

بدرستیکه من نیز عمل کننده ام بر شکیبائی و بردباری فَسَوف َ تَعلَمُون َ پس زود باشد که بدانید مَن تَکُون ُ آنکس را که باشد لَه ُ عاقِبَهُ الدّارِ مر او را عاقبت پسندیده در سرای آخرت إِنَّه ُ لا یُفلِح ُ الظّالِمُون َ بدرستیکه فیروزی و رستگاری نیابند ستمکاران یعنی کفار صاحب کشف الاسرار آورده که همدرین زودی بدانید که حال دنیا کجا رسد و دولت فلاح کرا رسد به بینید که درویشان شکسته بال را بسرای کرامت چون خوانند و خواجگان صاحب اقبال را سوی زندان ندامت چون رانند قطعه باش تا کل یابی آنها را که امروزاند جزو باش تا گل بینی آنها را که امروزاند خار تا کی از دار الغروری ساختن دار السرور تا کی از دار الفراری ساختن دار القرار آورده اند که مشرکان عرب در میان کشت زار خود خطی کشیدندی و یک نیمه برای خدا و یک نیمه برای بتان نشان کردندی و همچنین چهارپایان را نیز قسمت نمودندی بعضی برای اللّه و برخی برای بت آنچه نصیب خدا بودی بدرویشان و مهمانان دادندی و آنچه بهره بتان بودی بر خادمان بتخانه قسمت کردندی پس اگر حصّه خدا بهتر بودی بدل کردندی آنرا بحصّه آلهه خود و اگر حصّه آلهه نیکوتر بودی بر حال خود بگذاشتندی و اگر چیزی از نصیب خدا در میان نصیب بتان افتادی بگذاشتندی و گفتندی خدای توانگر است بدین احتیاج ندارد و اگر نصیب بتان به نصیب خدا مختلط شدی برداشتندی و با نصیب بتان ضم کردندی و گفتندی اینان فقیر و محتاج اند حق سبحانه ازین حال خبر میدهد و میفرماید که وَ جَعَلُوا لِلّه ِ و مقرر گردانیدند برای خدای مِمّا ذَرَأَ از

آنچه خدای آفریده است مِن َ الحَرث ِ از کشت زارها وَ الأَنعام ِ و از چهارپایان نَصِیباً بهره و برای بتان بهره فَقالُوا پس گفتند هذا لِلّه ِ اینکه نصیب مر خدای راست بِزَعمِهِم با دعای باطل و گفتار دروغ ایشان وَ هذا لِشُرَکائِنا و اینکه دیگر نصیب برای شریکان ما یعنی شرکائی که برای خدا پیدا کرده ایم فَما کان َ پس آن نصیب که باشد لِشُرَکائِهِم برای بتان ایشان بزعم ایشان فَلا یَصِل ُ إِلَی اللّه ِ پس نمی رسد بخدای و در ان تصرّف نمیکنند وَ ما کان َ لِلّه ِ و آن نصیبی که مر خدای راست فَهُوَ یَصِل ُ پس آن میرسد إِلی شُرَکائِهِم به بتان ایشان یعنی بهتر را از نصیب خدا برمیدارند و نامزد بتان میکنند ساءَ ما یَحکُمُون َ بدحکمی است که ایشان میکنند.

صفحه : 306

وَ کَذلِک َ و مانند اینکه آرایش که شیطان کرده است در قسمت قربان زَیَّن َ می آرانید لِکَثِیرٍ برای بسیاری مِن َ المُشرِکِین َ از مشرکان قَتل َ أَولادِهِم کشتن فرزندان ایشان را شُرَکاؤُهُم شریکان ایشان یعنی دیوان یا خادمان بت خانه آرایش میدهند کشتن فرزندان ایشان را در چشم مشرکان لِیُردُوهُم تا هلاک کنند ایشان را یعنی گمراه ساز وَ لِیَلبِسُوا عَلَیهِم و تا پوشیده گردانند بر ایشان دِینَهُم دین ایشانرا یعنی آنچه بر آن بودند از کیش اسماعیل علیه السّلام وَ لَو شاءَ اللّه ُ و اگر خواستی خدای ما فَعَلُوه ُ نکردندی مشرکان آنچه ایشان آرایش میدهند فَذَرهُم وَ ما یَفتَرُون َ پس بگذار ایشان را بافترا و دروغی که میگویند وَ قالُوا هذِه ِ و گویند اینکه نصیب الهه ما أَنعام ٌ وَ حَرث ٌ حِجرٌ چهارپایان و کشت حرام است لا یَطعَمُها نخورد و نچشد آنرا إِلّا مَن نَشاءُ

مگر آنکه ما خواهیم یعنی خادمان بتخانه و مردان و مطلق زنان را دخل نمی دهند بِزَعمِهِم بگمان خود بی حجتی و برهانی وَ أَنعام ٌ حُرِّمَت ظُهُورُها و می گفتند اینکه چهارپایان است که حرام کرده شده است پشت ایشان برای بار و سواری یعنی بحائر و سوائب و حوامی وَ أَنعام ٌ و دیگر چهارپایان اند که برای قربانی بتان لا یَذکُرُون َ اسم َ اللّه ِ یاد نمی کنند نام خدا را عَلَیهَا بر ذبح آن بلکه بنام بتان ذبح می کردند افتِراءً عَلَیه ِ و درینها افترا میکردند افترا کردنی بر خدائی که می گفتند اینها خدای فرموده سَیَجزِیهِم زود باشد که خدا جزا دهد ایشان را بِما کانُوا یَفتَرُون َ بسبب آنچه افترا می کنند وَ قالُوا و گفتند ما فِی بُطُون ِ هذِه ِ الأَنعام ِ آنچه در شکمهای اینکه چهارپایان است یعنی در شکم بحیره و سائبه از بچگان خالِصَهٌ لِذُکُورِنا پاک است و حلال مر مردان ما را وَ مُحَرَّم ٌ عَلی أَزواجِنا و حرام کرده شده است بر زنان ما اگر زنده متولد شود وَ إِن یَکُن مَیتَهً و اگر باشد مردار یعنی مرده متولد شود فَهُم فِیه ِ شُرَکاءُ پس ایشان همه یعنی زن و مرد در خوردن آن شریک باشند سَیَجزِیهِم زود باشد که پاداش دهد خدای وَصفَهُم وصف ایشانرا که دروغ بر خدا می بندند در تحلیل و تحریم إِنَّه ُ حَکِیم ٌ بدرستیکه خدا حکیم است در آنچه حلال و حرام می کند عَلِیم ٌ داناست بمصالح بندگان در حل و حرمت.

صفحه : 307

قَد خَسِرَ الَّذِین َ بدرستیکه زیان کردند آنانکه قَتَلُوا أَولادَهُم بکشتند فرزندان خود را سَفَهاً از روی بیخردی بِغَیرِ عِلم ٍ بیدانشی در معالم آورده که ربیعه و مضر و بعضی دیگر از عرب

دختران خود را زنده در گور میکردند که نباید که در صغر سن باسیری افتند چه قتل و غارت در قبائل عرب عام بود یا اگر بزرگ شوند جهاز فراوان و ما یحتاج عروسی باید حق تعالی میفرماید که ایشان قتل اولاد کردند از روی جهل وَ حَرَّمُوا و حرام ساختند ما رَزَقَهُم ُ اللّه ُ آنچه روزی داده است ایشان را خدای یعنی بحائر و سوائب و غیر آن افتِراءً عَلَی اللّه ِ بربافته اند افترا بر خدای قَد ضَلُّوا بدرستیکه گم شده اند در راه ضلالت وَ ما کانُوا مُهتَدِین َ و نیستند ایشان راه یافتگان بطریق حق وَ هُوَ الَّذِی و اوست آنکس که برای شما أَنشَأَ پیدا کرد جَنّات ٍ بوستانها از انگور مَعرُوشات ٍ برداشته و جفته بسته وَ غَیرَ مَعرُوشات ٍ و بر زمین افتاده بی جفته و گفته اند معروشات آنست که مردمان بدست خود نشانده باشند و غیر معروشات آنکه در کوه و بیشه رسته باشند وَ النَّخل َ و بیافرید درخت خرما را وَ الزَّرع َ و کشتها را از آنچه ساق ندارد و ثمره او حبوب ست مُختَلِفاً أُکُلُه ُ در حالتی که مختلف است ثمره هر یک ازینها در هیئت و کیفیت وَ الزَّیتُون َ و دیگر پیدا کرد درخت زیتون را وَ الرُّمّان َ و انار را مُتَشابِهاً در حالتی که مانند یکدیگرست برگهای او وَ غَیرَ مُتَشابِه ٍ و مانند نیست مزه میوه او یعنی بعضی ترش ست و برخی شیرین و بعضی میان و اینکه کُلُوا مِن ثَمَرِه ِ بخورید از میوهای هر یک إِذا أَثمَرَ چون میوه پیدا کند و اگرچه نارسیده و خام باشد وَ آتُوا حَقَّه ُ و بدهید حق آن میوه را یعنی تصدق کنید یَوم َ

حَصادِه ِ در روز درود کردن زرع و بریدن نخل و چیدن میوها مبالغه است در اهتمام بصدقه و عدم تاخیر در ادای آن اشهر اقوال آنست که مراد اینکه صدقه هست نه زکوه مفروضه چه زکوه در مدینه فرض شده و اینکه آیت مکی است و بعضی گفته اند مراد زکاتست و اینکه آیت مدنی ست آورده اند که ثابت بن قیس رض را قریب پانصد نخل بود که خرماهای آنرا برید و تصدق کرد تا وقتی که هیچ نمانده آیت آمد وَ لا تُسرِفُوا و از حد مگذرید در صدقه دادن یعنی هر چه هست یکبار تصدق مکنید و در معالم آورده که منع صدقه مکنید یعنی از حد تجاوز منمائید در بخل و امساک امام قشیری قدس سره فرموده که هر چه در حظ نفس خود نفقه کنی اسراف است اگرچه یک کنجد دانه بود و هرچه برای خدا دهی اسراف نیست اگرچه هزار خزانه بود إِنَّه ُ بدرستی که خدا لا یُحِب ُّ المُسرِفِین َ دوست نمیدارد مسرفان را یعنی نمی پسندد عمل ایشانرا وَ مِن َ الأَنعام ِ و اوست که بیافرید از چهارپایان حَمُولَهً آنرا که بار کنند چون شتر و گاو و غیر آن وَ فَرشاً و آنرا که بر زمین افگنند برای ذبح چون گوسفند و گفته اند حموله کبار انعام ست و فرش صغار آن که از خردی بزمین نزدیک است مانند فرش کُلُوا بخورید مِمّا رَزَقَکُم ُ اللّه ُ از آنچه شما را روزی داد خدا و حلال کرد بر شما وَ لا تَتَّبِعُوا و پیروی مکنید خُطُوات ِ الشَّیطان ِ گامهای شیطان را یعنی بر راه او مروید و حلال را حرام مسازید بقول او إِنَّه ُ لَکُم بدرستیکه او مر

شما را عَدُوٌّ مُبِین ٌ دشمنی است آشکارا.

صفحه : 308

ثَمانِیَهَ أَزواج ٍ و از چهارپایان بیافرید هشت زوج را و زوج آنرا گویند که با جنس خود مزاوجت کند پس ذکر زوج انثی بود و انثی زوج ذکر و هر دو را نیز زوج میگویند اما مراد آنست که گفتیم و اینکه هشت زوج هشت فرداند هر یکی زوج دیگری مِن َ الضَّأن ِ از آنچه پشم دارند و ایشان را میش خوانند اثنَین ِ دو زوج یکی نر و دیگری جفت او وَ مِن َ المَعزِ و از آنها که موی دارند و ایشان را بز گویند اثنَین ِ دو زوج یکی نر و دیگری ماده قُل بگو ای محمّد آلذَّکَرَین ِ حَرَّم َ آیا دو نر را حرام کرد خدای أَم ِ الأُنثَیَین ِ یا دو ماده را از ایشان أَمَّا اشتَمَلَت عَلَیه ِ یا آن را حرام کرد که مشتمل است برو أَرحام ُ الأُنثَیَین ِ رحمهای دو ماده خواه آنچه در رحم است ماده باشد و خواه نر نَبِّئُونِی خبر دهید مرا بِعِلم ٍ بامری معلوم که دلالت کند بر آنکه خدای کدام را حرام کرده است إِن کُنتُم صادِقِین َ اگر هستید شما راست گویان که تحریم از نزدیک اوست وَ مِن َ الإِبِل ِ اثنَین ِ و از شتر دو زوج نر و ماده وَ مِن َ البَقَرِ اثنَین ِ و از گاو نیز بهمه منوال دو زوج قُل بگو ای محمّد ص آلذَّکَرَین ِ حَرَّم َ آیا هر دو ذکر را از شتر و گاو حرام کرد أَم ِ الأُنثَیَین ِ یا دو ماده را از ایشان أَمَّا اشتَمَلَت عَلَیه ِ یا آنرا حرام ساخته که گرفته است آنرا أَرحام ُ الأُنثَیَین ِ رحمهای هر دو ماده أَم

کُنتُم شُهَداءَ یا بودید شما حاضران و مشاهده کنندگان إِذ وَصّاکُم ُ اللّه ُ بِهذا آن هنگام که وصیّت کرد خدا شما را بدان تحریم سبب نزول اینکه آیت آن بود که عوف بن مالک بحضرت رسالت ص پناه آمد و گفت ای محمّد ص حلال کردی آنچه پدران ما حرام کرده بودند حضرت فرمود آنچه پدران شما حرام کرده اند حرام نمی شود عوف گفت خدا حرام کرده است اینکه آیت نازل شد و حضرت رسالت پناه ص فرمود که خدا ازواج ثمانیه را برای اکل و انتفاع آفریده است پس شما بعضی را چون بحیره و سائبه و وصیله و حام حرام میگوئید اینکه تحریم از قبل ذکر است یا از قبل انثی عوف ساکت شد پس فرمود اگر میگوئید تحریم بسبب ذکورت است پس جمیع ذکور باید که حرام بود و اگر باعتبار انوثت است پس تمام اناث باید که در حرمت داخل باشند و اگر بواسطه اشتمال رحم است بر جنین پس باید که همه حرام باشند چه در رحم یا ذکر است یا انثی پس حضرت ص فرمود که ای عوف چرا سخن نمیگوئی گفت تو سخن گوئی تا من بشنوم حضرت اینکه آیت برو خواند فَمَن أَظلَم ُ پس کیست ستمکارتر مِمَّن ِ افتَری از ان کس که افترا کند عَلَی اللّه ِ کَذِباً بر خدای دروغ را و نسبت دهد برو تحلیل و تحریم اشیا را لِیُضِل َّ النّاس َ تا گمراه گرداند مردمانرا بِغَیرِ عِلم ٍ به بیدانشی مراد اکابر ایشانند که قرار اینکه مهم متعلق بایشان است یا عمرو بن یحیی که موسس اینکه قاعده بود حضرت رسالت پناه

می فرماید که من او را دیدم در آتش دوزخ و اهل دوزخ از متن امعای او در رنج بودند إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای لا یَهدِی القَوم َ الظّالِمِین َ راه نمی نماید گروه ظالمان را که متدین بدین جاهلیّت اند مشرکان چون اینکه آیت شنیدند گفتند همه انعام حلال شد پس حرام کدام است آیت آمد.

صفحه : 309

قُل بگو ای محمّد لا أَجِدُ نمی یابم فِی ما أُوحِی َ إِلَی َّ در آنچه بمن وحی کرده اند مُحَرَّماً چیزیکه حرام کرده شد عَلی طاعِم ٍ یَطعَمُه ُ برخورنده که بخورد آنرا إِلّا أَن یَکُون َ مَیتَهً مگر آنکه باشد آن چیز مردا أَو دَماً مَسفُوحاً یا خون ریخته شده مراد خونی است که در وقت ذبح از اوداج مذبوح رود یا در زندگی ازو بیرون آید و جگر و سپرز درین داخل نیست أَو لَحم َ خِنزِیرٍ یا گوشت خوک و آنچه ازو توان خورد فَإِنَّه ُ رِجس ٌ پس بدرستیکه او نجس است أَو فِسقاً یا کشته شد بفسق و آن چهارپایه است که أُهِل َّ آواز برداشته شده است لِغَیرِ اللّه ِ بِه ِ برای غیر خدای بوقت کشتن او یعنی آنچه بر نام غیر خدای کشته باشند و آنرا فسق گفت زیرا که بدان عمل فاسق میشوند فَمَن ِ اضطُرَّ پس هر که به بیچارگی درمانده شود غَیرَ باغ ٍ نه ستمکار بود بر بیچاره مثل خود وَ لا عادٍ و نه از حد درگذشته در خوردن زیادت از ضرورت فَإِن َّ رَبَّک َ غَفُورٌ پس بدرستیکه پروردگار تو آمرزگار است مواخذه نه کند آنرا که بضرورت از محرمات تناول کند رَحِیم ٌ مهربان است که بیچارگان را در ان رخصت دهد وَ عَلَی الَّذِین َ

هادُوا و بر آن کسانیکه یهوداند حَرَّمنا حرام کردیم کُل َّ ذِی ظُفُرٍ هر جانوری که ناخن دارد چون شیر و سباع و طیور و گفته اند هر چه منقار و سم دارد درین داخل است و در معالم آورده که مراد شتر است و شترمرغ و بط که بر ایشان حرام بود وَ مِن َ البَقَرِ وَ الغَنَم ِ و از گاو و گوسفند حَرَّمنا عَلَیهِم حرام کردیم بر ایشان شُحُومَهُما پیهای که در درون ایشان بود چون پیه گرده و غیر آن إِلّا ما حَمَلَت مگر آنچه برداشته بودی ظُهُورُهُما پشتهای ایشان یعنی چسپیده بود بر پشت و پهلوی ایشان از درون و بیرون أَوِ الحَوایا یا آن چربی که متعلق بودی برودهای ایشان أَو مَا اختَلَطَ بِعَظم ٍ یا آنچه آمیخته بودی با استخوان چون ذنب و پیه بناگوش و مغز استخوان ذلِک َ تحریم اینکه چیزها جَزَیناهُم پاداش داده بودیم جهودان را بِبَغیِهِم بسبب ظلم ایشان وَ إِنّا لَصادِقُون َ و بدرستیکه ما راست گویانیم در خبر دادن از همه چیز.

صفحه : 310 فَإِن کَذَّبُوک َ پس اگر ایشان تکذیب تو کنند ای محمّد ص در چیزی که من بتو وحی کرده ام فَقُل پس بگو ای محمّد رَبُّکُم پروردگار شما ذُو رَحمَهٍ واسِعَهٍ خداوند بخشایش بسیار است که مهلت میدهد شما را با وجود اینکه تکذیب و تعجیل عذاب نمی کند وَ لا یُرَدُّ بَأسُه ُ و بازداشته نخواهد شد عذاب او عَن ِ القَوم ِ المُجرِمِین َ از گروه مجرمان که مکذبانند حاصل سخن آنست که اگرچه امهال است اما اهمال نخواهد بود سَیَقُول ُ الَّذِین َ أَشرَکُوا زود باشد که بگویند آنانکه شرک آورده اند درین آیت اعجاز قرآن ظاهر است

که از ناآمده خبر داده و بعد از نزول آیت مشرکان گفتند لَو شاءَ اللّه ُ اگر خواستی خدای ما أَشرَکنا شرک نمی آوردیم ما وَ لا آباؤُنا و نه پدران ما سخن درست است اما نه بطریق اعتذار میگفتند که ارتکاب اینکه قبایح بمشیت اوست بلکه استهزاء میکردند و اعتقاد ایشان آن بود که حق مشروع و مرضی عند اللّه اینست که ما می گوئیم و می کنیم یعنی بفرموده اوست و اگر نه ما شرک نمی آوردیم وَ لا حَرَّمنا مِن شَی ءٍ و نه حرام می کردیم هیچ چیز را یعنی او امر فرموده به تحریم اینها کَذلِک َ همچون اینکه تکذیب که قوم تو میکنند کَذَّب َ الَّذِین َ مِن قَبلِهِم تکذیب کرده اند آنانکه پیش از ایشان بودند حَتّی ذاقُوا بَأسَنا تا آنوقت که بچشیدند یعنی دریافتند عذاب ما را قُل هَل عِندَکُم بگو آیا هست نزدیک شما مِن عِلم ٍ هیچ امری معلوم که بدان حجت آرید بر سخنان خود فَتُخرِجُوه ُ لَنا پس بیرون آرید و ظاهر کنید آنرا برای ما إِن تَتَّبِعُون َ شما پیروی نمی کنید در مقالات خود إِلَّا الظَّن َّ مگر گمان و پندار خود را وَ إِن أَنتُم إِلّا تَخرُصُون َ و نیستید شما مگر قومیکه دروغ میگویند قُل بگو ای محمّد ص اگر شما را هیچ حجتی نیست بر قول خود فَلِلّه ِ الحُجَّهُ البالِغَهُ پس مر خدای راست حجتی رسیده بنهایت صحت فَلَو شاءَ پس اگر خواستی خدای لَهَداکُم أَجمَعِین َ هر آئینه راه نمودی همه شما را.

صفحه : 311

قُل هَلُم َّ بگو بیارید شُهَداءَکُم ُ الَّذِین َ یَشهَدُون َ گواهان خود را آنانکه گواهی دهند که أَن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای حَرَّم َ هذا حرام کرده است اینکه محرمات شما را از انعام

و حرث و غیر آن فَإِن شَهِدُوا پس اگر گواهی دهند خود برای خود فَلا تَشهَد مَعَهُم پس تو گواهی مده با ایشان یعنی تصدیق مکن ایشانرا در ان وَ لا تَتَّبِع و پیروی مکن أَهواءَ الَّذِین َ آرزوهای آن کسان را که از روی عناد کَذَّبُوا بِآیاتِنا تکذیب کرده اند آیت های ما را در حلال و حرام وَ الَّذِین َ لا یُؤمِنُون َ و دیگر پیروی مکن آنان را که نمی گروند بِالآخِرَهِ بدان سرای دیگر یعنی بت پرستان وَ هُم بِرَبِّهِم و ایشان به پروردگار خود یَعدِلُون َ برابر میکنند بتان را قُل تَعالَوا بگو بیائید ای مردمان و بشنوید تا من أَتل ُ بخوانم ما حَرَّم َ رَبُّکُم عَلَیکُم آنچه حرام کرده است آفریدگار شما بر شما اینکه آیت باد و آیت که تالی اوست از محکمات کتاب است که احکام آن در هیچ شریعتی منسوخ نه بوده و اینکه ده حکم است از اوامر و نواهی و از جمله آن أَلّا تُشرِکُوا آن است که شریک مسازید بِه ِ شَیئاً بخدای چیزی را وَ بِالوالِدَین ِ و نیکوئی کنید با پدر و مادر إِحساناً نیکوئی کردنی در تاویلات فرموده که توحید و احسان والدین را در یک سلک انتظام داده بجهت آنکه ایشان سبب قریب اند در وجود و تربیت دو واسطه اند که حق تعالی ایشان را مظهر آثار و انوار صفت ایجاد و ربوبیت خود ساخت وَ لا تَقتُلُوا أَولادَکُم و مکشید فرزندان خود را مِن إِملاق ٍ از جهت ترس درویشی و احتیاج نَحن ُ نَرزُقُکُم ما روزی می دهیم شما را وَ إِیّاهُم و ایشان را چون رزق اولاد بر ما است نه بر شما چرا مرتکب قتل بناحق می شوید وَ لا تَقرَبُوا الفَواحِش َ

و نزدیکی مکنید یعنی مرتکب مشوید زشتیها و ناپسندیده ها را و گفته اند فواحش زنا است و مقدمات آن اکابر عرب پنهان از مردمان زنا کردندی و اوباشان و بی باکان آشکارا بدان اقدام نمودندی حق سبحانه فرمود که گرد زنا مگردید ما ظَهَرَ مِنها آنچه آشکارا باشد از ان وَ ما بَطَن َ و آنچه پنهان بود گفته اند ما ظهر منها خمر است و ما بطن زنا و محققان گویند ما ظهر فعل است و ما بطن نیت وَ لا تَقتُلُوا النَّفس َ الَّتِی و مکشید آن نفسی را که حَرَّم َ اللّه ُ حرام کرد خدای کشتن او را إِلّا بِالحَق ِّ مگر بحق که آن قصاص است یا قتل مرتد یا رجم زانی محصن ذلِکُم اینکه چهار نهی است و یک امر وَصّاکُم بِه ِ امر کرد خدای شما را به نگاه داشت آن لَعَلَّکُم تَعقِلُون َ تا مگر دریابید و بدانید که راه راست آنست.

صفحه : 312

وَ لا تَقرَبُوا و نزدیک مشوید مال َ الیَتِیم ِ بمال یتیم و در ان تصرف مکنید إِلّا بِالَّتِی هِی َ أَحسَن ُ مگر بعملی که آن نیکوتر باشد یعنی از تلف نگاه دارید و در آن تجارت کنید تا بیشتر شود و از ان مخورید و بکسی مدهید حَتّی یَبلُغ َ أَشُدَّه ُ تا برسد یتیم بقوت خود یعنی بالغ شود وَ أَوفُوا الکَیل َ و تمام پیمائید کیل را در مکیلات وَ المِیزان َ و ترازو در موزونات بِالقِسطِ بعدل و مساوات یعنی کم مدهید و زیاده مستانید در ینابیع آورده که بعد از نزول اینکه آیت صحابه رض گفتند یا رسول اللّه ص ما قادر نیستیم در آنکه در وزن زبانه

ترازوی ما با دو پله چنان برابر باشد که بیک موی میل نه کند حق سبحانه آیت فرستاد که لا نُکَلِّف ُ نَفساً ما تکلیف نمی کنیم کسی را إِلّا وُسعَها مگر آنچه گنجایش او باشد یعنی اگر تقصیر در کیل و وزن بی قصد شما واقع شود و شما را عزیمت مراعات عدل بود آنرا عفو کنیم وَ إِذا قُلتُم و یکی دیگر از احکام آنست که چون سخن گوئید در حکومت یا گواهی دهید فَاعدِلُوا پس راستی کنید در آن وَ لَو کان َ ذا قُربی و اگرچه باشد محکوم له و محکوم علیه یا مشهود له و مشهود علیه خداوند خویشی نزدیک وَ بِعَهدِ اللّه ِ و بعهد خدای که تادیه احکام شرع است یا بنذریکه کنید أَوفُوا وفا نمائید ذلِکُم اینکه سه امر و یک نهی وَصّاکُم بِه ِ وصیّت کرد خدای شما را بدان لَعَلَّکُم تَذَکَّرُون َ شاید که شما پندپذیر شوید وَ أَن َّ هذا و بر شما میخوانم حکم دهم را و آن آنست که آنچه مذکور شده است درین سوره از دلائل توحید و اثبات نبوّت و بیان شریعت صِراطِی مُستَقِیماً راه منست راه راست فَاتَّبِعُوه ُ پس متابعت کنید و پیروی نمائید اینکه راه را وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُل َ و از پی مروید راههای پراگنده و ادیان مختلفه را فَتَفَرَّق َ بِکُم پس آن راه ها جدا گرداند شما را و دور سازد عَن سَبِیلِه ِ از راه حق ذلِکُم اینکه اتباع شما وَصّاکُم بِه ِ فرموده است خدای بحفظ آن لَعَلَّکُم تَتَّقُون َ شاید که شما بپرهیزید از ضلالت و دوری از حق عبد اللّه إبن مسعود رض نقل میکند که حضرت

رسالت پناه ص بکشید خطی از برای ما پس گفت هذا سبیل اللّه اینکه خط راست راه خداست پس بکشید خطها از راست و چپ آن خط و فرمود که اینکه راهها است که بر هر راهی از ان دیوی موکل است که میخواند مردمان را بآن راه پس اینکه آیت برخواند وَ أَن َّ هذا صِراطِی مُستَقِیماً محققان برآنند که صراط متعین نه گردد الا میان بدایتی و نهایتی و عارف داند که بدایت همه از کیست و نهایت همه به کیست و حضرت شیخ صدر الدین قونوی قدس سره در اعجاز البیان فرموده اند که احاطه حق بهمه اشیاء ثابت است و اللّه بکل شی ء محیط و آن احاطه حق وجودی یا علمی باختلاف اقوال منتهای هر صراط و غایت هر سالک خواهد بود چنانچه فرموده صراط اللّه الذی له ما فی السموات و ما فی الارض الا الی اللّه تصیر الامور رباعی هر جا قدمی زدیم در کوی تو بود هر گوشه که رفتیم هیاهوی تو بود گفتیم مگر سوی دگر راهی هست هر راه که دیدیم همه سوی تو بود.

صفحه : 313

ثُم َّ پس بخوان بر ایشان آنکه آتَینا مُوسَی الکِتاب َ دادیم موسی را کتاب یعنی تورات تَماماً برای تمامی کرامت و نعمت عَلَی الَّذِی أَحسَن َ بر کسیکه نیکو قیام نماید باحکام وی وَ تَفصِیلًا لِکُل ِّ شَی ءٍ و برای بیان هر چیزی که بکار آید در دین بر سبیل تفصیل وَ هُدی ً وَ رَحمَهً و خداوند هدایت و بخشش لَعَلَّهُم شاید که بنی اسرائیل بِلِقاءِ رَبِّهِم بلقاء پروردگار خود یا ملاقات جزای او یُؤمِنُون َ ایمان آرند وَ هذا کِتاب ٌ و

اینکه قرآن کتابی است أَنزَلناه ُ که فرستاده ایم او را مُبارَک ٌ بسیار نفع فَاتَّبِعُوه ُ پس پیروی کنید آنرا وَ اتَّقُوا و به پرهیزید از مخالفت او لَعَلَّکُم تُرحَمُون َ شاید که بر شما رحمت کنند بسبب متابعت وی أَن تَقُولُوا و فرو فرستادیم اینکه کتاب را تا نگوئید شما ای زمره عرب که إِنَّما أُنزِل َ الکِتاب ُ جز اینکه نیست که فرستاده شده است کتاب عَلی طائِفَتَین ِ بر دو گروه مِن قَبلِنا پیش از ما یعنی یهود و نصاری وَ إِن کُنّا و بدرستیکه ما هستیم عَن دِراسَتِهِم از قراءت ایشان مر کتاب خود را لَغافِلِین َ بیخبران یعنی نمی دانیم که ایشان چه میخوانند زیرا که بلغت ما نیست أَو تَقُولُوا و برای آنکه تا نگوئید آنکه لَو أَنّا أُنزِل َ اگر فرستاده بودندی عَلَینَا الکِتاب ُ بر ما کتابی چنانچه بر جهودان و ترسایان لَکُنّا أَهدی هر آئینه ما می بودیم راه یافته تر مِنهُم از ایشان فَقَد جاءَکُم پس بدرستیکه آمد بشما بَیِّنَهٌ مِن رَبِّکُم حجتی روشن از پروردگار شما یعنی قرآن که بلغت شما فرود آمده وَ هُدی ً و راه نمائی که هر که متابعت او کند بمقصد و مقصود رسد وَ رَحمَهٌ و بخشایش مر مومنان را و اینکه هر سه صفت قرآن است و بعضی بینه را بمعنی گواه گیرند و گویند مراد از ان حضرت رسالت پناه ص که گواه امت است و هدی و رحمه نیز اوست یعنی خداوند هدایت و رحمت است مر اهل ایمان را فَمَن أَظلَم ُ پس کیست ستمکارتر مِمَّن کَذَّب َ بِآیات ِ اللّه ِ از آنکس که دروغ شمرد آیتهای خدای را وَ صَدَف َ عَنها و اعراض کند از ان سَنَجزِی الَّذِین َ زود باشد که جزا دهیم آنانرا

که یَصدِفُون َ عَن آیاتِنا برمیگردند از آیات ما سُوءَ العَذاب ِ بشدت عذابی که بدترین عذابها باشد بِما کانُوا یَصدِفُون َ بسبب آنکه بودند که اعراض میکردند از آیات ما.

صفحه : 314

هَل یَنظُرُون َ آیا انتظار میبرند اهل مکه یعنی منتظر نیستند بعد از تکذیب پیغمبر و قرآن إِلّا أَن تَأتِیَهُم ُ المَلائِکَهُ مگر آن را که بیایند فرشتگان بقبض ارواح ایشان یا فرود آیند ملائکه عذاب بر ایشان أَو یَأتِی َ رَبُّک َ یا بیاید امر پروردگار تو بعذاب ایشان یا تمامی آیات او مراد ازین آیات علامات قیامت باشد و آن بسیار است و از جمله وقائع عظام خروج دجال و دابه الارض و نزول عیسی و ظهور مهدی و پدید آمدن یأجوج و مأجوج و طلوع آفتاب از مغرب أَو یَأتِی َ یا آنکه بیاید بَعض ُ آیات ِ رَبِّک َ بعض از آیتهای پروردگار تو که برای قیام قیامت نصیب کرده یَوم َ یَأتِی بَعض ُ آیات ِ رَبِّک َ روز که بیاید بعضی از آیتهای پروردگار تو که بقول اکثر مفسران طلوع شمس است از جانب مغرب و شبی که آفتاب در صبحش از مغرب برآید آن شب دراز باشد و درازی آنرا متهجدان و اهل اوراد دریابند چون از اوراد فارغ شوند انتظار صبح برند و صبح برنیاید در گمان افتند و دیگر باره ورد از سرگیرند و چون تمام شود و اثر صبح پدید نباشد دانند که کاری عظیم از خلوتخانه غیب بعرصه گاه شهادت می آید بتضرع و زاری و توبه و استغفار مشغول شوند تا صبح از جهت مغرب اثر کند و آفتاب از افق غربی برآید او را نوری نه بود

و همه خلق آن را مشاهده کنند و چون اینکه آیتی عظیم ظاهر گردد غیب عین شود و ایمان اضطراری باشد پس بسبب آن لا یَنفَع ُ سود نکند نَفساً هیچ نفسی را إِیمانُها ایمان آن نفسی که لَم تَکُن آمَنَت نبوده است که ایمان آورده باشد مِن قَبل ُ پیش ازین و ایمان امروز آرد أَو کَسَبَت یا نبوده که کسب کرده باشد فِی إِیمانِها خَیراً در ایمان خود نیکوئی یعنی عمل پسندیده اینکه دلیل کسی است که ایمان را مجرد از عمل اعتبار نمی کند و آنکه ایمان را بی عمل معتبر میداند تخصیص میکند اینکه حکم را بدین روز بعضی میگویند مراد از خیر اخلاص است یعنی چنانچه ایمان کافر درین روز سود نکند ایمان بی اخلاص یعنی ایمان منافق نیز سودمند نباشد امام حسن بصری رح فرموده که هر که پیش از طلوع آفتاب از مغرب ایمان داشته شد اما امرها را فروگذاشته باشد و خیر ناکرده چون اینکه آیت معاینه بیند آنگاه خیر کند آن خیر پذیرفته نباشد در معالم التنزیل فرموده که در ان روز ایمان کافر و توبه فاسق مقبول نیست و مؤید اینکه قول ست آنچه در حدیث آمده که توبه منقطع نه شود تا وقتی که آفتاب از مغرب طلوع کند قُل ِ بگو ای محمّد انتَظِرُوا انتظار برید اینکه آیتها را إِنّا مُنتَظِرُون َ بدرستیکه ما نیز منتظر اینکه علامتیم و چون ظاهر شود وای بر شما و خوشا حالی بر ما إِن َّ بدرستیکه الَّذِین َ فَرَّقُوا آنانکه پراکنده کردند دِینَهُم دین خود را که به بعضی از انبیاء ع و کتب ایمان آوردند و با بعضی کافر شدند وَ کانُوا شِیَعاً و

گشتند گروه گروه چون یهود که هفتاد و یک فرقه و نصاری که هفتاد و دو فرقه شدند لَست َ مِنهُم نیستی تو در قتال ایشان فِی شَی ءٍ در چیزی یعنی وقت محاربه با ایشان نیست اینکه حکم بآیت سیف منسوخست و گفته اند مراد ازین قوم اهل بدعت اند و معنی لست منهم فی شی ء آنست که تو از ایشان بیزاری إِنَّما أَمرُهُم جز اینکه نیست که کار ایشان إِلَی اللّه ِ با خداست اگر خواهد ایشان را عقوبت کند و اگر خواهد ایشان را درین سرای مهلت دهد و در آخرت عتاب کند و اگر خواهد توفیق توبه دهد ثُم َّ یُنَبِّئُهُم پس خبر دهد ایشانرا بروز قیامت بِما کانُوا یَفعَلُون َ بآنچه کردند در دنیا.

صفحه : 315

مَن جاءَ هر که بیاید بِالحَسَنَهِ به نیکوئی فَلَه ُ عَشرُ أَمثالِها پس مر اوراست ده باره مانند آن یعنی ده نیکوئی امام ماتریدی رح گفته اند که مراد تعیین عدد نیست بلکه اظهار تفضیل ست به تضعیف و در بحر الحقایق آورده که هر که بیاید بحسنه پس مر اوراست ده حسنه قبل از ان تا بآن حسنه میتواند رسید حسنه ایجاد از عدم و آفرینش در احسن تقویم و تربیت و رزق و بعث رسل و انزال کتب و تبیین حسنات و سیئات و توفیق و اخلاص و قبول حسنه و تا اینکه ده حسنه وجود نه گیرد بنده نتواند که حسنه بجا آرد وَ مَن جاءَ بِالسَّیِّئَهِ و هر که بیاید بسیئه یعنی فعل بد فَلا یُجزی پس جزا داده نه شود إِلّا مِثلَها مگر بمانند آن یعنی یکی به یکی وَ هُم لا یُظلَمُون َ و ایشان که اهل حسنه و سیئه اند ستم

دیده نخواهند شد به نقصان ثواب و زیادتی عقاب قُل بگو ای محمّد ص مر اینکه قوم را که تفرقه در دین خود افگنده اند که إِنَّنِی هَدانِی رَبِّی بدرستیکه راه نموده است مرا پروردگار من إِلی صِراطٍ مُستَقِیم ٍ براه راست دِیناً قِیَماً یعنی دینی پاینده درست مِلَّهَ إِبراهِیم َ که آن ملّت ابراهیم است حَنِیفاً در حالتی که ابراهیم از همه دین ها بدین اسلام مائل بوده که آن توحید خداست وَ ما کان َ و نبود ابراهیم مِن َ المُشرِکِین َ از مشرکان یعنی از عبده اصنام و از یهود و نصاری قُل إِن َّ صَلاتِی بگو بدرستیکه نماز من وَ نُسُکِی و قربانی من یا حج من وَ مَحیای َ و زندگانی من یعنی آنچه من برآنم در زندگانی وَ مَماتِی و آنچه بر آن می میرم از ایمان و اطاعت لِلّه ِ همه مر خداراست رَب ِّ العالَمِین َ آفریدگار عالمیان لا شَرِیک َ لَه ُ هیچ انبازی نیست مر او را یعنی من در عبادت خود کسی را شریک او نمیسازم چون بت پرستان و قربانی بنام او میکنم نه بنام غیر او در حج بوقت تلبیه دیگری را با او یاد نه میکنم بخلاف اهل جاهلیت که میگفتند لبیک لا شریک لک الا شریکا هو لک و گفته اند مراد ازین کلمات تفویض خود و امور خود است به حق سبحانه و تعالی یعنی هر چه کنم و گویم و دارم همه برای خداست وَ بِذلِک َ أُمِرت ُ و بدین مأمور شده ام وَ أَنَا أَوَّل ُ المُسلِمِین َ و من اوّل مسلمانانم برای آنکه اسلام نبی مقدم باید بر اسلام امت آورده اند که در وقت مبالغه کفّار مر آنحضرت را در رجوع با دین ایشان اینکه آیت

نازل شد که قُل أَ غَیرَ اللّه ِ بگو ای محمّد ص آیا بدون خدا أَبغِی رَبًّا طلبم پروردگاری و در عبادت او را شریک سازم وَ هُوَ رَب ُّ کُل ِّ شَی ءٍ و حال آنکه خدای است آفریدگار همه چیزهای پس ما سوای او مربوب و مخلوق او باشد و مربوب برای ربوبیت سزاوار نه بود.

صفحه : 316

وَ لا تَکسِب ُ کُل ُّ نَفس ٍ و کسب نه کند هیچ نفسی از بدیها إِلّا عَلَیها مگر وبال آن بر آن باشد ولید بن مغیره میگفت ای صنادید عرب متابعت من کنید و گناهان شما در گردن من حق سبحانه فرمود وَ لا تَزِرُ وازِرَهٌ و برندارد هیچ بردارنده وِزرَ أُخری بار گناه دیگری را یعنی هر کس عذاب گناه خود خواهد کشید ثُم َّ إِلی رَبِّکُم پس بسوی پروردگار شما هست مَرجِعُکُم بازگشت شما فَیُنَبِّئُکُم پس خبر خواهد داد شما را در آخرت بِما کُنتُم فِیه ِ بآنچه بودید که در آن تَختَلِفُون َ اختلاف میکردید در دنیا از امور دینیه و حق و باطل آن بر شما ظاهر خواهد ساخت وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَکُم و اوست آنکس که گردانید شما را ای آدمیان خَلائِف َ الأَرض ِ خلیفهای زمین بعد از قوم بنی الجان یا شما را ای امت محمّد ص خلیفه امم گذشته ساخت وَ رَفَع َ بَعضَکُم و برداشت بعضی را از شما فَوق َ بَعض ٍ زبر برخی دیگر دَرَجات ٍ پایهای بلند در بزرگی و توانگری و امثال آن لِیَبلُوَکُم تا بیازماید شما را فِی ما آتاکُم در آنچه بشما داد از مال و جاه تا ظاهر شود شکر اغنیا و صبر فقرا إِن َّ رَبَّک َ بدرستیکه پروردگار تو سَرِیع ُ العِقاب ِ زود عقوبت کننده

است ناسپاسان و ناشکیبانرا وَ إِنَّه ُ و بدرستیکه او لَغَفُورٌ رَحِیم ٌ هر آئینه آمرزنده مهربان است بر شاکران و صابران

گم گشت در وی فکر و فهم چون بکلی روی گفت و گوی نیست هیچکس را جز خموشی روی نیست کِتاب ٌ أُنزِل َ اینکه کتابی ست فرو فرستاده إِلَیک َ بسوی تو فَلا یَکُن پس باید که نباشد فِی صَدرِک َ در سینه تو حَرَج ٌ مِنه ُ تنگی از تبلیغ او یعنی باید که دل تنگ نباشی از رسانیدن پیغام الهی و از تکذیب قوم اندوهناک نباشی که اینکه کتاب بر تو فرود آمده است لِتُنذِرَ بِه ِ تا بیم کنی بدو کافرانرا وَ ذِکری و تا پند دهی پنددادنی لِلمُؤمِنِین َ مر مومنان را.

صفحه : 317

اتَّبِعُوا پیروی کنید ای مکلفان ما أُنزِل َ إِلَیکُم آن چیزی را که فرستاده شده بشما مِن رَبِّکُم از پروردگار شما یعنی متابعت قرآن کنید بنگاه داشت اوامر و نواهی او وَ لا تَتَّبِعُوا و پیروی مکنید مِن دُونِه ِ بجز کتاب خدا أَولِیاءَ دوستان را مراد اصنام اند که کفّار ایشان را دوست میگرفتند یا شیاطین الانس و الجن که خلق را در گمراهی می افگنند قَلِیلًا ما تَذَکَّرُون َ اندکی پند میگیرید وقتی که متابعت غیر حق کنید وَ کَم مِن قَریَهٍ و بسیار اهل ده ها و شهرها از کفار و فجار که أَهلَکناها حکم کردیم ما بهلاک ایشان فَجاءَها پس آمد باهل آن ده و شهر بَأسُنا عذاب ما بَیاتاً در شب که هنگام غفلت و خواب است مانند قوم لوط ع أَو هُم قائِلُون َ یا فرود آمد عقوبت بایشان و بودند ایشان خفتگان در نیم روز چون قوم شعیب ع تخصیص اینکه دو وقت بجهت آنست که زمان آسایش و استراحت اند و تصوّر و توقع عذاب درین نیست پس بلیّه غیر منتظره صعب تر

و سخت تر است چنانچه نعمت غیر مترقب خوب تر و لذیذترست فَما کان َ پس نبود دَعواهُم درخواست ایشان إِذ جاءَهُم وقتی که آمد بدیشان بَأسُنا بلا و عذاب ما إِلّا أَن قالُوا مگر آنکه گفتند إِنّا کُنّا بدرستیکه بودیم ما ظالِمِین َ ستمکاران بر نفس خود که تکذیب رسل کردیم اعتراف نمایند بگناه خود و مظنه ایشان آنکه اعتراف بجرایم سبب خلاصی باشد از عذاب و حال آنکه نزول عذاب و ارتفاع تکلیف مقارن یکدیگراند پس در وقت نزول عذاب توبه و استغفار مفید نباشد و قوم یونس ع ازین حکم مستثنی اند چنانچه رقم ذکر خواهد یافت ان شاء اللّه تعالی فَلَنَسئَلَن َّ پس هر آئینه خواهیم پرسید روز قیامت الَّذِین َ أُرسِل َ إِلَیهِم آن کسانی را که فرستاده شده اند بدیشان پیغمبران و سؤال ایشان از قبول رسالت و اجابت رسل خواهد بود و اینکه سؤال تعنیف و تعذیب است وَ لَنَسئَلَن َّ المُرسَلِین َ و هر آئینه خواهیم پرسید فرستاده شدگان را یعنی پیغمبران را از ادای رسالت و تبلیغ احکام و اینکه سؤال تشریف و تکریم است و گفته اند امم از فرمانبرداری انبیا ع پرسند و انبیا ع را از مهربانی بر امم فَلَنَقُصَّن َّ پس هر آئینه بخوانیم عَلَیهِم بر رسل و امم ایشان گفتار و کردار ایشانرا بِعِلم ٍ بدانش خویش که دانسته بودیم که هر یک چه کرده اند و گفت و شنود ایشان چه بود وَ ما کُنّا غائِبِین َ و نه بودیم ما پنهان و دور و بیخبر از اقوال و افعال ایشان وَ الوَزن ُ و سنجیدن اعمال هر کس یَومَئِذٍ الحَق ُّ آن روز یعنی روز قیامت درست است و بودنی و گفته اند صحایف اعمال را وزن کنند

بمیزانی که او را عمودی و دو کفه باشد و همه خلایق در ان نگرند و اینکه صورت برای اظهار معدلت است و در تبیان از إبن عباس رض نقل میکند درازی عمود و میزان پنجاه هزار ساله راه است و کفتین او یکی از نور است و یکی از ظلمت حسنات را در پله نور نهند و سیئات را در کفه ظلمت و کفتین همچو آسمان و زمین است فَمَن ثَقُلَت پس هر کرا گران بود مَوازِینُه ُ اعمال سنجیده او برین تقدیر موازین جمع موزون است و اگر جمع میزان دارند نظر بر تعدد وزن و اختلاف موزونات باشد و بهر حال گرانی میزان بطاعت است و آنرا که میزان ایشان گران بود فَأُولئِک َ پس آن گروه هُم ُ المُفلِحُون َ ایشانند رستگاران و رسیدگان بنجات.

صفحه : 318

وَ مَن خَفَّت و هر کرا سبک باشد مَوازِینُه ُ عملهای وزن کرده او و آن سبکی بمعصیت خواهد بود فَأُولئِک َ پس آن گروه الَّذِین َ خَسِرُوا أَنفُسَهُم آنانند که زیان کردند بهرهای نفسهای خود را یعنی فطرت سلیم را ضایع ساختند بِما کانُوا بسبب آنکه بودند که بِآیاتِنا بآیات ما یَظلِمُون َ ستم کردند یعنی وضع مینمودند تکذیب را در موضع تصدیق وَ لَقَد مَکَّنّاکُم و بدرستیکه ما ممکّن گردانیدیم شما را ای آدمیان فِی الأَرض ِ در زمین جهت سکنی و زرع و گفته اند خطاب با قریش است میگوید شما را دستگاه دادیم در زمین تا سیر میکنید بشام و یمن در تابستان و زمستان وَ جَعَلنا لَکُم و آفریدیم برای شما فِیها در زمین مَعایِش َ اسباب زندگانی از مکاسب و تجارات و آنچه سبب وسعت معیشت باشد قَلِیلًا ما

تَشکُرُون َ اندکی شکر میگوئید با وجود تخصیص بچنین نعمتی یا از شما اندکی است بمراسم شکرگزاری و سپاسداری قیام مینماید بیت نعمت بسی و شکرگزارنده اندکی است گوینده سپاس الهی ز صد یکی است وَ لَقَد خَلَقناکُم و هرآئینه بتحقیق بیافریدیم شما را در اصلاب پدران شما ثُم َّ صَوَّرناکُم پس صورت کردیم شما را در رحم مادران یا بیافریدیم ارواح شما را پس تصویر اجساد شما کردیم یا آفریدیم پدر شما آدم را پس تصویر کردیم شما را در ظهر او ثُم َّ قُلنا پس گفتیم ما لِلمَلائِکَهِ مر فرشتگان را اسجُدُوا سجده کنید سجده تعظیم و تحیت لِآدَم َ مر آدم را فَسَجَدُوا پس سجده کردند ملائکه آدم را از روی فرمانبرداری إِلّا إِبلِیس َ مگر ابلیس که او از راه عجب و حسد لَم یَکُن نبود مِن َ السّاجِدِین َ از سجده کنندگان مر آدم را قال َ گفت خدای مر ابلیس را ما مَنَعَک َ چه چیز بازداشت ترا أَلّا تَسجُدَ آنکه سجده نکردی آدم را إِذ أَمَرتُک َ چون فرمودم ترا بسجده او قال َ گفت ابلیس أَنَا خَیرٌ مِنه ُ من بهترم از آدم ع اینکه جواب از حیثیت معنی یعنی استبعاد مینماید از آنکه مثل منی را بسجود و چون او کسی فرماید پس مانع آنست که من ازو بهترم خَلَقتَنِی آفریدی مرا مِن نارٍ از آتش و آن جوهر لطیف علوی نورانی است وَ خَلَقتَه ُ مِن طِین ٍ و آفریدی آدم ع را از گل که جسمی کثیف سفلی ظلمانی است ابلیس درین صورت مغالطه خورد که فضیلت را باعتبار عنصر ملاحظه کرد و اگر باعتبار فاعل که لما خلقت بیدی عبارت است از

ان به نسبت حقیقت که نفخت فیه من روحی اشارت است بدان در نگریستی دانستی که خیریت و فضیلت آدم ع راست نه او را نظم ز آدمی ابلیس صورت دید و بس غافل از معنی شد آن مردود خس که چرا من خدمت اینکه طین کنم صورتی را من لقب چون جان کنم نیست صورت چشم را نیکو بمال تا به بینی شعشعه نور جلال و قیاس نیز در افضلیت نار از خاک نامستقیم بود زیرا که آتش خائن است هر چه بدو دهند نیست گرداند و خاک امین است هر چه بدو سپارند نگاهدارد و امین نیک از خاین باشد و آتش متکبرست و خاک متواضع و تواضع از تکبر نیکوتر بود خاک نقش پذیرد چنانچه آدم ع نقش معرفت پذیرفت کتب فی قلوبهم الایمان و آتش نقش را سوزاند چنانچه نقش معرفت ابلیس بسوخت ففسق عن امر ربه و وجوه تفضیل خاک بر آتش در جواهر التفسیر بطریق تفصیل مذکورست قطعه صورت خاک ارچه دارد تیرگی در ذات خود نیک بنگر کز ره معنی صفا اندر صفاست اینکه همه خاکست کاندر وصف او صاحب دلی نکته گفته است کز وی دیده جانرا جلاست جستن گو گرد احمر عمر ضایع کردنست روی بر خاک سیاه آور که یکسر کیمیاست.

صفحه : 319

قال َ گفت خدای مر ابلیس را فَاهبِط مِنها پس فرو رو از آسمان یا از بهشت و اینکه امر عقوبت بود بر معصیت او و گفته اند نزول کن از مرتبه رفیعه که داشتی بسبب طاعتی که کرده بودی بمنزله و مرتبه دنیه بواسطه معصیتی که مرتکب آن شدی فَما یَکُون ُ

لَک َ پس نرسد و روا نباشد ترا أَن تَتَکَبَّرَ آنکه گردن کشی کنی فِیها در آسمان و تعظیم نمائی بفرشتگان که همه خاشعان و مطیعان اند یا نشاید که معصیت کنی در بهشت که جای طاعت کنندگان است فَاخرُج پس بیرون رو از بهشت یا از آسمان إِنَّک َ بدرستیکه تو مِن َ الصّاغِرِین َ از خوارشدگانی و در ینابیع آورده که بیرون رو از صورت فرشتگی و مباش در میان فرشتگان حق سبحانه تبدیل کرد صورت او را بزشت ترین صورتها قال َ گفت ابلیس وقتی که ممسوخ شد و از رحمت ناامید گشت أَنظِرنِی مهلت ده مرا إِلی یَوم ِ یُبعَثُون َ تا روز که برانگیخته شوند آدمیان از قبرها یعنی تا روز قیامت قال َ گفت خدای إِنَّک َ بدرستیکه تو مِن َ المُنظَرِین َ از مهلت دادگانی ابلیس داعیه مهلت داشت تا روز قیامت یعنی نمیخواست که بمیرد و حق تعالی درخواست او قبول کرد تا نفخه صعقه او را امان داد چنانچه جای دیگر فرمود که انک من المنظرین الی یوم الوقت المعلوم یعنی تو از مهلت دادگانی تا روز وقت معلوم که زمان دمیدن نفخه صعقه است یعنی تو داعیه اضلال آدمیان داری پس تا فرزندان آدم زنده اند ترا مهلت دادم قال َ گفت ابلیس فَبِما أَغوَیتَنِی پس بسبب آنکه مرا بی بهره گردانیدی از رحمت خود لَأَقعُدَن َّ لَهُم هرآئینه بنشینیم برای بازداشتن فرزندان آدم صِراطَک َ المُستَقِیم َ براه تو که آن راه راست است و درست یعنی دین اسلام و مترصد آن باشم که ایشان را راه زنم و بر صراط مستقیم نگذارم ثُم َّ لَآتِیَنَّهُم پس هر آئینه بیایم بدیشان مِن بَین ِ أَیدِیهِم از پیش ایشان یعنی در امر آخرت و گویم بعث

و حشر و بهشت و دوزخ نیست وَ مِن خَلفِهِم و از پس ایشان یعنی از قبل دنیا و آنرا در پیش چشم ایشان بیارایم وَ عَن أَیمانِهِم و درآیم از دست راست ایشان یعنی از جهت حسنات و ایشانرا در عجب دریا اندازم وَ عَن شَمائِلِهِم و از چپ ایشان یعنی از جهت سیئات و آنرا در دل ایشان شیرین گردانم وَ لا تَجِدُ و نیابی تو که خداوندی أَکثَرَهُم بیشتر فرزندان آدم را شاکِرِین َ شکرگویندگان یعنی کافران باشند که منعم را نشناسند قال َ گفت خدای ابلیس را اخرُج مِنها بیرون رو از بهشت یا از آسمان مَذؤُماً مَدحُوراً در حالتی که نکوهیده باشی و عیب ناک رانده دور کرده از رحمت لَمَن تَبِعَک َ بخدای که هر که بر پی تو بیاید مِنهُم از اولاد آدم لَأَملَأَن َّ جَهَنَّم َ هر آئینه پر کنم دوزخ را مِنکُم أَجمَعِین َ از همه شما یعنی از تو و متابعان تو.

صفحه : 320 وَ یا آدَم ُ اسکُن و گفتیم بعد از اخراج ابلیس از بهشت که ای آدم ساکن شو أَنت َ وَ زَوجُک َ تو و جفت تو که حوا است الجَنَّهَ در بهشت فَکُلا پس بخورید از میوها و نعمتهای بهشت مِن حَیث ُ شِئتُما از هر کجا که خواهید یا هر چه خواهید وَ لا تَقرَبا و نزدیک مشوید هذِه ِ الشَّجَرَهَ اینکه جنس را از درخت که گندم است یا انگور و مخورید از ان که اگر بخورید فَتَکُونا پس باشید مِن َ الظّالِمِین َ از ستمکاران بر نفس خویش فَوَسوَس َ پس وسوسه کرد لَهُمَا الشَّیطان ُ مر آدم و حوا را شیطان لِیُبدِی َ لَهُما تا عاقبت

آشکارا گرداند برای ایشان ما وُورِی َ عَنهُما آنچه پوشیده کرده بودند از ایشان مِن سَوآتِهِما از عورت ایشان و آنچنان بود که اهل بهشت عورات ایشان را نمیدیدند و هیچیک از آدم و حوا علیه السّلام نیز عورت یکدیگر را مشاهده نمی کردند و گفته اند که حق سبحانه ایشانرا جامها برای ستر عورت پوشانیده بود ابلیس دانست که بنافرمانی آن لباس از تن ایشان دور میشود پس خواست که ایشانرا در معصیت اندازد تا لباس از ایشان فرو ریزد و بجهت کشف عورت در میان ملائکه رسوا شوند آغاز وسوسه کرد بعد از آن که پنهان بدستیاری مار و طاوس به بهشت درآمده بود و یا بصورت دیگر برآمده چنانچه در قصص و کتب مطوله مذکور است وَ قال َ و گفت شیطان مر آدم و حوا را علیهما السلام ما نَهاکُما بازنداشت و منع نکرد شما را رَبُّکُما آفریدگار شما عَن هذِه ِ الشَّجَرَهِ از خوردن اینکه درخت إِلّا أَن تَکُونا مگر آنکه بگردید شما مَلَکَین ِ دو فرشته در علو منزلت یا حسن صورت یا استغنای از غذا أَو تَکُونا یا باشید شما مِن َ الخالِدِین َ از جاوید ماندگان در بهشت یا از زندگان که مرگ را بدیشان راه نبود چنانچه ملائکه خزینه بهشت اند و اینکه از ان گفت که در دل آدم ع گذشته بود که بهشت خوش آرامگاهی است که درو جاودان میتوان بود هم در ان خطره وسوسه کرد و هم ازینجا است که محققان گفته اند که هر آرزو که بی ذات خداوند است خالی از وسوسه شیطان نبود و چون با وجود اینکه وسوسه آدم

علیه السلام در خوردن آن تامل می نمود ابلیس تدبیر دیگر کرد وَ قاسَمَهُما و سوگند خورد ابلیس برای آدم و حوا و گفت إِنِّی لَکُما بدرستیکه من مر شما را لَمِن َ النّاصِحِین َ از نصیحت کنندگانم و از روی شفقت میگویم که ازین درخت بخورید تا نمیرید آدم علیه السلام گمان برد که کسی بخداوند تعالی سوگند بدروغ نخورند و بدان سوگند فریفته شد.

صفحه : 321

فَدَلّاهُما پس ابلیس تنزل کرد بدین سوگند ایشان را از درجه عالیه بمرتبه سافله افکند بِغُرُورٍ بفریب و وسوسه فَلَمّا ذاقَا الشَّجَرَهَ پس آن هنگام که بچشیدند از میوه آن درخت منهی عنه فی الحال بعقوبت آن بَدَت لَهُما ظاهر شد مر ایشانرا سَوآتُهُما عورات ایشان یعنی لباس از تن ایشان بریخت تا عورت یکدیگر دیدند در اخبار آمده که کسی دیگر جز ایشان عورت ایشان را ندید و ایشان ازین صورت منفعل شدند وَ طَفِقا و در استادند و قصد کردند ببرگهای اشجار یَخصِفان ِ می چسبانیدند برگی بر بالای برگی و می نهادند عَلَیهِما بر عورات خویش مِن وَرَق ِ الجَنَّهِ از برگ درختان بهشت و اشهر آنست که برگ انجیر بر هم بستند تا چون هیئت ازاری شد و عورات خود را بدان برگ بپوشیدند و ازین طرف بدان طرف میگریختند وَ ناداهُما رَبُّهُما و ندا کرد ایشانرا آفریدگار ایشان که أَ لَم أَنهَکُما آیا نه شما را نهی کرده بودیم عَن تِلکُمَا الشَّجَرَهِ از خوردن اینکه درخت وَ أَقُل لَکُما و نه گفته بودیم شما را و تحذیر نکرده بودیم که إِن َّ الشَّیطان َ لَکُما بدرستیکه شیطان هست شما را عَدُوٌّ مُبِین ٌ دشمنی است آشکارا و عداوت او در وقت ابا

از سجود آدم بر همه ملائکه روشن شده بود آورده اند که در وقت گریختن ایشان حق سبحانه گفت أ فررت منی یا آدم از من میگریزی آدم گفت لا یا رب بل حیاء منک اینکه گریختن من بجهت حیا است از حضرت تو پس بگناه خود اعتراف نمودند و با حق سبحانه و تعالی از روی نیاز گفتند قالا رَبَّنا گفتند ای پروردگار ما ظَلَمنا أَنفُسَنا ستم کردیم بر نفسهای خود بدین نافرمانی وَ إِن لَم تَغفِر لَنا و اگر نیامرزی تو گناهان ما را وَ تَرحَمنا و نه بخشانی بر ما لَنَکُونَن َّ هر آئینه ما باشیم مِن َ الخاسِرِین َ از زیان کاران قال َ گفت خدای مر آدم و حوّا را و مار و طاوس و ابلیس را اهبِطُوا فرو روید در زمین بَعضُکُم برخی از شما لِبَعض ٍ عَدُوٌّ مر برخی دیگر را دشمن اند چنانچه آدمی و شیطان و مار و طاوس همه دشمن یکدیگراند وَ لَکُم و مر شما را است فِی الأَرض ِ در زمین مُستَقَرٌّ قرارگاهی و آرام جائی وَ مَتاع ٌ و برخورداری إِلی حِین ٍ تا هنگام رسیدن مرگ آدم ع غمناک شد و پنداشت که دیگر بار به بهشت نخواهد رسید قال َ گفت خدای فِیها تَحیَون َ در زمین میزئید وَ فِیها تَمُوتُون َ و در زمین می میرید وَ مِنها تُخرَجُون َ و از زمین بیرون آورده میشوید برای حساب و جزا آدم ع از مضمون اینکه خطاب معلوم کرد که باز به بهشت خواهد آمد.

صفحه : 322

یا بَنِی آدَم َ خطاب عام است مر همه فرزندان آدم ع را میگوید قَد أَنزَلنا بدرستیکه ما فرستادیم عَلَیکُم بر شما لِباساً پوششی یعنی بیافریدیم برای

شما لباسها بتدبیرات سماوی و اسباب نازله از آسمان و ازین قبیل است و انزل لکم من الانعام پس بیان فائده لباس میکند و میفرماید یُوارِی میپوشد آن لباس سَوآتِکُم عورات شما را وَ رِیشاً و دیگر فرستادیم لباسیکه بدان آرایش کنید خود را گفته اند لباس آنست که عورت را بپوشد آنچه ورای آنست از جامها آنرا ریش گویند و در تفسیر امام زاهد رح فرمود که لباس آنست که از پنبه باشد و ریش از ابریشم و پشم و کتان بود و گفته اند ریش امتعه خانه بود وَ لِباس ُ التَّقوی و پوشش تقوی یعنی لباسی که برای تواضع پوشند چون پشمینها و جامهای درشت ذلِک َ خَیرٌ آن بهترست از لباسهای نرم و متکلف که متجبران میپوشند و گفته اند لباس پرهیز جامهای حرب ست چون زره و خفتان که وقایه محارب باشد از اثر تیغ و نیزه و تیر و نزد محققان لباس التقوی اطاعت است که عیب آدمی بدان پوشیده میشود چنانچه عورت شخص بدان مستور میگردد و گفته اند که لباس التقوی عفت است که آن فرو فرستادن لباس است یا حیا یا ترس الهی یا التزام طریقه، خیر و در بحر الحقایق آمده که لباس بر دو گونه است لباس فتوی و آن مفوض بامر شریعت است و لباس تقوی و آن متعلق بحکم حقیقت است از لباس فتوی همین بدن بهره مند است که ستر سوءت او میشود و از لباس تقوی هر یک را از دل و روح و سر و خفی بهره دارند و بهر یکی چیزی پوشیده میگردد و بهره دل از لباس تقوی صدق

است در طلب مولی و بدان پوشیده میشود سوءت طمع دنیا و ما فیها و حظّ روح از لباس تقوی محبت حق است سبحانه و تعالی و بدان مستور گردد سوءت تعلق بغیر مولی و نصیب سر ازین لباس نیست الا شهود انوار لقا و بدان پوشیده شود سوءت رویت ما سوا اللّه و بهره خفی از لباس تقوی بقای او است به هویت حق و بدان پوشیده میگردد سوءت هویت خلق یعنی همه تعیّنات مضمحل و متلاشی گردد و حجاب پندار از سر وجودات متکثره در کشیده آید و سر لمن الملک الیوم بر غرفه وحدت قهاری جلوه نماید مثنوی مالک ملک او است او خود مالک است غیر ذاتش کل شی ء هالک است کل شی ء ما خلا اللّه باطل ان ّ فضل اللّه علیهم باطل هالک آید پیش وجهش هست و نیست هستی اندر نیستی خود طرفه ایست ذلِک َ مِن آیات ِ اللّه ِ آن فرو فرستادن لباسهای فضل و رحمت خداوند است که بدان سوءات آدمیان را بپوشید و ایشانرا از خصف برگ درخت مستغنی گردانید لَعَلَّهُم یَذَّکَّرُون َ تا باشد که ایشان پند گیرند و قدر اینکه نعمت بشناسند یا بَنِی آدَم َ ای فرزندان آدم لا یَفتِنَنَّکُم ُ الشَّیطان ُ پر حذر باشید که شما را در فتنه نیندازد شیطان و با شما مکر نه کند و شما را از راه حق بیرون نبرد کَما أَخرَج َ چنانکه بیرون آورد أَبَوَیکُم پدر و مادر شما را مِن َ الجَنَّهِ از بهشت یَنزِع ُ عَنهُما برمیکشید از ایشان لِباسَهُما جامه ایشانرا لِیُرِیَهُما تا بنماید، هر یک از ایشان سَوآتِهِما عورات ایشانرا یعنی سبب آن شد که ابوین شما مکشوف العورت گشتند و

از بهشت بیفتادند پس شما نیز از مکر او حذر کنید إِنَّه ُ یَراکُم بدرستیکه ابلیس می بیند شما را هُوَ وَ قَبِیلُه ُ او و لشکر او مِن حَیث ُ لا تَرَونَهُم از جائیکه شما ایشانرا نه می بینید یعنی اجسام ایشان از غایت رقت و لطافت در نظر شما نمی آید و ایشان اجسام شما را بواسطه غلظت و کثافت می بینند پس حذر از چنین دشمن لازم ترست إِنّا جَعَلنَا الشَّیاطِین َ بدرستیکه ما گردانیده ایم دیوان را أَولِیاءَ دوستان لِلَّذِین َ لا یُؤمِنُون َ مر آنان را که ایمان نمی آرند یعنی بواسطه جنسیت و مناسبت دیوان را دوست کافران ساخته ایم.

صفحه : 323

وَ إِذا فَعَلُوا و چون بکنند کفار و مرتکب شوند فاحِشَهً عمل زشت را چون بت پرستی و تحریم بحیره و سائبه و امثال آن و چون کسیکه ایشانرا از ان نهی کند قالُوا گویند از روی تقلید وَجَدنا عَلَیها یافته ایم برین عمل زشت آباءَنا پدران خود را وَ اللّه ُ أَمَرَنا بِها و خدای فرموده است ما را باین فاحشه پس تقلید را بافترا جمع کنند قُل بگو ای محمّد ص إِن َّ اللّه َ بتحقیق که خدای لا یَأمُرُ بِالفَحشاءِ نمی فرماید بزشتی و ناپسندی در قول و فعل چه سنت الهی بر آن جاری شده که امر میکند بمکارم خصال و محاسن اخلاق أَ تَقُولُون َ آیا میگوئید شما عَلَی اللّه ِ بر خدای از راه افترا ما لا تَعلَمُون َ آنچه نمیدانید که او فرموده است قُل بگو أَمَرَ رَبِّی فرمود آفریدگار من بِالقِسطِ بعدل و راستی یا بتوحید که سر همه راستیهاست وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُم و راست کنید رویهای خود را بقبله عِندَ کُل ِّ مَسجِدٍ نزدیک هر زمان سجودی یا

مکان سجودی و مراد از سجود نماز است یا توجه کنید بعبادت خدای چون وقت نماز در رسد نزدیک هر مسجدی که باشید و تاخیر مکنید بآن جهت که در مساجد خویش گذارید وَ ادعُوه ُ و به پرستید خدای را مُخلِصِین َ در حالتی که پاک کنندگان باشید لَه ُ الدِّین َ برای خدا اطاعت را کَما بَدَأَکُم همچنانکه بیافرید شما را در ابتدای خلق تَعُودُون َ باز خواهید گشت بوی یا جزا دهد شما را بر عملها یا چنانکه شما را از خاک بیافرید باز بخاک عود خواهید کرد فَرِیقاً هَدی گروهی را راه راست نمود بآنکه توفیق داد بایمان وَ فَرِیقاً و گمراه کرد گروهی را بخذلان و چنان کرد حَق َّ عَلَیهِم ُ الضَّلالَهُ سزاوار گشت بر ایشان گمراهی بمقتضای قضای سابق یفعل اللّه ما یشاء إِنَّهُم ُ بدرستیکه اینکه گمراهان اتَّخَذُوا الشَّیاطِین َ فراگرفتند دیوان را أَولِیاءَ دوستان خود که فرمان ایشان بردند مِن دُون ِ اللّه ِ بدون خدای وَ یَحسَبُون َ و گمان بردند و پنداشتند أَنَّهُم مُهتَدُون َ که ایشان راه یافتگان اند و فی نفس الامر نه چنان اند.

صفحه : 324

یا بَنِی آدَم َ بعضی برانند که اینکه خطاب عام است و اکثر مفسران گویند که خاص است به مسلمانان چه بنو ثقیف و جماعتی دیگر از مشرکان عرب بودند که مرد و زن ایشان برهنه طواف میکردندی و بدان تجرید تبری از ذنوب تفاول نمودندی و بنی عامر از ایام احرام از خوردن حیوان مجتنب بوده و باندکی از طعام قناعت کرده آنرا اطاعت دانستندی و تعظیم کعبه خیال بستندی اهل اسلام گفتند ما باحیاء اینکه تعظیم و تکریم سزاوارتریم حق تعالی ایشانرا تحذیر

فرمود و گفت خُذُوا فراگیرید زِینَتَکُم جامهای خود را که بدان آراسته اید عِندَ کُل ِّ مَسجِدٍ نزدیک هر مسجدی که آنرا طواف میکنید یا در ان نماز میگزارید و مراد ازین جامه نیکوترین و پاک ترین لباسها است که در وقت نماز پوشند و گفته اند زینت شانه کردن محاسن است و امام قشیری قدس سرّه میگوید مراد زینت سرایر است نه آرائش ظواهر یعنی خشوع و اخلاص مخصوص بیک محل نیست بلکه در همه اماکن و مساجد باید و در کشف الاسرار آورده که زینت بزبان علم ستر عورت است برای نماز و بجنان کشف حضور دل است برای عرض راز و نیاز بیت ذوق طاعت بیحضور دل نیابد هیچکس طالب حق را دل حاضر درین درگاه بس وَ کُلُوا و بخورید یعنی در ایام احرام گوشت و چربی و غیره آن از ماکولات وَ اشرَبُوا و بیاشامید شیر و سائر مشروبات طیبات بخورید و بیاشامید وَ لا تُسرِفُوا و از حد مگذرید به تحریم طعام حلال یا بافراط طعام و مشروبات و حرص در خوردن آن إِنَّه ُ بدرستیکه خدای لا یُحِب ُّ المُسرِفِین َ دوست نمیدارد اسراف کنندگانرا یعنی آنها که زیاده از سیری بخورند و در کتاب قوت القلوب فرموده که دوبار خوردن در روز اسراف است و از بعضی سلف نقل میفرماید که اسراف آنست که هر چه آنرا دل او آرزو کند بخورد و ذلیل و ذمیم ترین مردمان آنست که همّت او تمام مصروف باشد بفکر طعام و شراب و در ابیات حقایق سمات سلسله الذهب مذکور است نظم خواجه را بین که از سحر تا شام دارد اندیشه شراب و طعام

شکم از خوشدلی و خوشحالی گاه پر میکند گهی خالی فارغ از خلد و ایمن از دوزخ جای او مزبله است یا مطبخ شیخ الاسلام عبد اللّه انصاری قدس سره فرموده که اگر همه دنیا را لقمه سازی و در دهان درویشی نهی اسراف نباشد و اسراف آن باشد که بی رضای حق سبحانه صرف کنی قطعه یک جوانی که خیر دایم داشت پند میداد راهبی در دیر کای پسر خیر نیست در اسراف گفت اسراف نیست اندر خیر قُل بگو مَن حَرَّم َ که حرام کرده است زِینَهَ اللّه ِ آرایشی که خدای مقرر فرمود یعنی جامهای متنوع الَّتِی آن زینتی که بمحض قدرت خود أَخرَج َ بیرون آورد لِعِبادِه ِ برای بندگان خود از نباتات چون پنبه و کتان و از حیوانات چون پشم و حریر و از معادن چون زره و خود وَ الطَّیِّبات ِ و دیگر که حرام کرده است از پاکیزه ها مِن َ الرِّزق ِ از روزی یعنی متلذذات ماکل و مشارب از لحوم و دسوم و البان یا حلالات آن چون بحیره و سائبه و جز آن قُل هِی َ بگو اینکه زینت و طیبات لِلَّذِین َ آمَنُوا برای کسانی است که ایمان آورده اند یعنی اینها باصالت برای مومنان است فِی الحَیاهِ الدُّنیا در زندگانی دنیا اما کفار و فجّار به تبعیت شریک ایشان اند در آن لیکن نعیم جاودانی اهل ایمان را خواهد بود خالِصَهً پاکیزه و بی شریک یَوم َ القِیامَهِ روز رستخیز کَذلِک َ همچنانکه تفصیل کردیم اینکه حکمها را نُفَصِّل ُ الآیات ِ تفصیل میکنیم نشانهای احکام دیگر یا دلائل توحید را مبین میسازیم لِقَوم ٍ یَعلَمُون َ برای گروهی که فهم دارند و میدانند.

صفحه

: 325

قُل بگو ای محمّد ص إِنَّما جزین نیست حَرَّم َ که حرام کرد رَبِّی َ آفریدگار من الفَواحِش َ گناهان کبیره را که موجب عقوبت عظیم است ما ظَهَرَ مِنها آنچه پیداست از ان چون کفر وَ ما بَطَن َ و آنچه نهان است چون نفاق وَ الإِثم َ و حرام کرد گناهی را که بر آن حد مقرر نیست چون صغایر وَ البَغی َ و حرام ساخت ستمکاری یا کبر را بِغَیرِ الحَق ِّ بناحق و اینکه تاکیدست چه ظلم و کبر بحق نخواهد بود وَ أَن تُشرِکُوا و دیگر حرام کرد آنرا که شرک آرید بِاللّه ِ بخدا و شریک گیرید در عبادت او ما لَم یُنَزِّل آن چیزیرا که خدا نفرستاده است بِه ِ بپرستش او سُلطاناً حجتی و برهانی وَ أَن تَقُولُوا و آنرا نیز حرام کرده است که بگوئید به دروغ و افترا کنید عَلَی اللّه ِ بر خدای ما لا تَعلَمُون َ آنچه نمیدانید از تحریم حرث و انعام و برهنه شدن در طواف بیت الحرام وَ لِکُل ِّ أُمَّهٍ و مر هر گروهی راست أَجَل ٌ مدتی که خدای تعالی تقدیر کرده است مر حیات ایشانرا و گفته اند هر امتی را غیر از مومنان وقتی است که در ان عذاب استیصال بر ایشان فرود آید فَإِذا جاءَ پس چون بیاید أَجَلُهُم وقت عذاب و هلاک ایشان یا چون آن مدتی مقرر بسرآید لا یَستَأخِرُون َ ساعَهً واپس نیایند از ان اجل ساعتی و ساعت در عرف اقصر اوقات را گویند و مراد از ساعت منجمان است وَ لا یَستَقدِمُون َ و پیشی نگیرند بر آن اجل بیت اجل چون فرود آید از پیش و پس پس نمودند پیش

نگذاردت یک نفس یا بَنِی آدَم َ خطاب با مشرکان عرب ست إِمّا یَأتِیَنَّکُم چون بیایند بشما رُسُل ٌ مِنکُم پیغمبران از شما بزبان شما و اصح آنست که خطاب عام دارند یعنی ای فرزندان آدم چون بیایند فرستادگان بشما از انواع شما یَقُصُّون َ عَلَیکُم بخوانند بر شما آیاتِی آیتهای کتاب مرا یا خبر دهند شما را باحکام شریعت فَمَن ِ اتَّقی پس هر که بپرهیزد از شرک و تکذیب وَ أَصلَح َ و باصلاح آرد عمل خود را فَلا خَوف ٌ عَلَیهِم پس هیچ ترسی نیست بر ایشان یعنی از هر چه می ترسند از ان ایمن شوند وَ لا هُم یَحزَنُون َ و نه ایشان اندوهناک گردند بلکه بهر چه امید میدارند بهمان برسند وَ الَّذِین َ کَذَّبُوا و آنانکه دروغ شمردند بِآیاتِنا آیتهای ما را یعنی تکذیب رسل کردند بردّ آیات ما وَ استَکبَرُوا و کبر آوردند و تعظیم نمودند یعنی سرکشی کردند عَنها از ایمان بدلایل وحدت ما أُولئِک َ آن گروه أَصحاب ُ النّارِ ملازمان آتش اند هُم فِیها خالِدُون َ ایشان در ان آتش باقی اند ببقای ابدی.

صفحه : 326

فَمَن أَظلَم ُ پس کیست ستمکارتر یعنی کافرتر مِمَّن ِ افتَری از کسیکه بربندد عَلَی اللّه ِ کَذِباً بر خدا دروغی بآنکه گوید زن و فرزند و شریک دارد أَو کَذَّب َ بِآیاتِه ِ یا به دروغ شمرد آیات منزله او را و اینکه نیز انکار نبوت ست أُولئِک َ آن گروه مفتریان و مکذبان یَنالُهُم برسد بدیشان نَصِیبُهُم بهره ایشان مِن َ الکِتاب ِ از لوح محفوظ یعنی آنچه بقلم تقدیر نوشته شده از عذاب و نکال ایشان بدیشان رسد یا بیابند جزای آنچه نوشته شده در دفتر عمل ایشان یا بهره گیرند

از روزی که نوشته شده برای ایشان حَتّی إِذا جاءَتهُم تا وقتی که بیایند بایشان رُسُلُنا فرستادگان ما که ملک الموت و اعوان اویند یَتَوَفَّونَهُم فرا گیرند یعنی قبض کنند ارواح ایشان را قالُوا گویند فرشتگان با ایشان از روی توبیخ و تقریع أَین َ ما کجااند آن بتان که پیوسته کُنتُم تَدعُون َ بودید که میخوانید و می پرستید ایشان را مِن دُون ِ اللّه ِ بدون خدای تا امروز منع کنند عذاب خدای را از شما قالُوا گویند کافران که آنها ضَلُّوا عَنّا گم شدند از ما یعنی غایب گشتند و هیچ مددی از ایشان بما نرسید وَ شَهِدُوا و گواهی دهند عَلی أَنفُسِهِم بر نفسهای خود أَنَّهُم کانُوا بآنکه ایشان بودند کافِرِین َ ناگرویدگان قال َ گوید خدای یا یکی از ملائکه روز قیامت ایشان را ادخُلُوا درآیید فِی أُمَم ٍ قَد خَلَت در میان امتان که درگذشته اند مِن قَبلِکُم پیش از شما هم بر دین و آئین شما مِن َ الجِن ِّ وَ الإِنس ِ از پری و آدمی مراد کافران گذشته اند ازین دو طائفه که حق سبحانه و تعالی گوید در آئید با هم فِی النّارِ در آتش دوزخ هرکرا از ایشان عناد و تکبّر بیشتر باشد او را بیشتر باشد او را بیشتر بآتش درآرند کُلَّما دَخَلَت هرگاه درآیند أُمَّهٌ گروهی بدوزخ لَعَنَت أُختَها لعنت کنند گروهی دیگر را که همدینان ایشان باشند و بر یک کیش و ملّت مرده باشند چنانچه جهودان جهودان را لعنت می کنند و ترسایان ترسایانرا و گبران گبرانرا و علی هذا القیاس حَتّی إِذَا ادّارَکُوا تا وقتی که بیکدیگر رسند فِیها جَمِیعاً همه ایشان در آتش قالَت أُخراهُم گویند آنها که پس روانند

و از پی درآمدگان لِأُولاهُم برای آنها که پیشوایانند یعنی در باره ایشان گویند رَبَّنا ای پروردگار ما هؤُلاءِ اینکه گروه أَضَلُّونا گمراه کرده اند ما را فَآتِهِم پس بده ایشانرا عَذاباً ضِعفاً عذاب دو چندان که ما را هست مِن َ النّارِ از آتش دوزخ یک قسم برای گمراهی ایشان و یک قسم برای گمراه ساختن دیگران قال َ فرماید خدای تعالی لِکُل ٍّ ضِعف ٌ مر همه را عذاب دوباره است پیشوایان را بجهت ضلال و اضلال و پس روان را بواسطه کفر و تقلید وَ لکِن لا تَعلَمُون َ و لیکن ایشان نمی دانند حفص بخطاب میخواند یعنی شما نمیدانید و از عذاب یکدیگر خبر ندارید.

صفحه : 327

وَ قالَت أُولاهُم و گویند پیش روان لِأُخراهُم مر پی روان را فَما کان َ لَکُم پس نیست شما را عَلَینا مِن فَضل ٍ بر ما افزونی که بدان استحقاق تخفیف عذاب داشته باشید بلکه ما و شما در کفر برابریم فَذُوقُوا العَذاب َ پس بچشید عذاب را بِما کُنتُم تَکسِبُون َ به سبب آنکه بودید که کسب می کردید از کفر و اضلال اکنون حواله عذاب بدیگری مکنید إِن َّ الَّذِین َ کَذَّبُوا بدرستی و راستی آنها که بدروغ داشتند بِآیاتِنا آیتهای ما را از قرآن و دلائل قدرت وَ استَکبَرُوا عَنها و سرکشی کردند از گرویدن بآن و فرمانبرداری آن لا تُفَتَّح ُ گشوده نشود لَهُم برای دعای ایشان یا بجهت نزول رحمت بدیشان أَبواب ُ السَّماءِ درهای آسمان یا برای اعمال و ارواح ایشان در آسمان نکشایند بلکه آنها را بسجین برند که در زیر زمین هفتم است و برای روح و عمل مومنان بگشایند و آنرا بعلیین برند که بالای آسمان هفتم است

وَ لا یَدخُلُون َ الجَنَّهَ و درنیایند اینکه مکذبان و متکبران در بهشت حَتّی یَلِج َ الجَمَل ُ تا وقتی که که درآید شتر فِی سَم ِّ الخِیاطِ در سوراخ سوزن و اینکه صورت هرگز وجود نگیرد پس کافر هرگز در بهشت نرود وَ کَذلِک َ و مانند اینکه پاداش منکر نَجزِی المُجرِمِین َ جزا دهیم مجرمانرا یعنی کافران را لَهُم مر ایشان را باشد مِن جَهَنَّم َ از آتش دوزخ مِهادٌ فراشی که بر آن نشینند وَ مِن فَوقِهِم و از زبر ایشان غَواش ٍ پوششها باشد هم از ان یعنی زیر و زبر ایشان آتش باشد وَ کَذلِک َ و مثل جزای اینکه گروه نَجزِی الظّالِمِین َ پاداش دهیم جمیع کافران را وَ الَّذِین َ آمَنُوا و آنانکه گرویده اند بخدای وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ و عملهای شایسته کردند چون تصدیق رسل و فرمانبرداری کتاب و چون اعمال صالحه بسیار است و ارتکاب تمام آن فوق طاقت بشر است می فرماید لا نُکَلِّف ُ تکلیف نمی کنیم و نمی فرمائیم نَفساً هیچ تنی را إِلّا وُسعَها مگر آنچه قادر باشد بر آن و تواند بجا آوردن آن و اینکه جمله معترضه بود میان مبتدا و خبر مبتدا آنست آنها که ایمان آوردند و عمل صالح کردند و خبر اینکه أُولئِک َ آن گروه أَصحاب ُ الجَنَّهِ ملازمان بهشت اند هُم فِیها خالِدُون َ ایشان در بهشت باقی و دایم اند.

صفحه : 328

وَ نَزَعنا و بیرون بریم ما فِی صُدُورِهِم آنچه در سینهای بهشتیان بود مِن غِل ٍّ از کینه و حسد و آنچه اسباب عداوت باشد تَجرِی میرود مِن تَحتِهِم ُ الأَنهارُ از زیر مساکن ایشان جوئیها برای زیادتی لذت سرور ایشان وَ قالُوا و گویند اهل بهشت چون منازل خود را به بینند الحَمدُ لِلّه ِ الَّذِی

حمد و ثنا مر آن خدای را که بفضل خود هَدانا راه نمود ما را لِهذا بدین مقام یا بعملی که اینکه منزل جزای آن است وَ ما کُنّا لِنَهتَدِی َ و نبودیم ما که بقوت خود راه می توانستیم یافت لَو لا أَن هَدانَا اللّه ُ اگر نه خدای ما را راه نمودی و اینکه شکری است که بهشتیان به نعمت هدایت ادا کنند زیرا که بی توفیق رفیق الهی سلوک اینکه طریقه میسر نشود و بی بدرقه عنایت نامتناهی هیچ سالک بمقصود مراد نرسد رباعی گر بدرقه لطف تو ننماید راه از راه تو هیچ کس نگردد آگاه و آنانکه بره رسند و باید رفتن توفیق رفیق ار نشود واویلاه لَقَد جاءَت دیگر میگویند بهشتیان بدرستی که آمدند رُسُل ُ رَبِّنا فرستادگان پروردگار ما بِالحَق ِّ براستی و ما بمدد ایشان راه بتوحید یافتیم وَ نُودُوا و ندا کرده شوند ای اهل بهشت أَن تِلکُم ُ الجَنَّهُ اینکه آن بهشت است که وعده داده شده بودید أُورِثتُمُوها میراث داده شدید آنرا بِما کُنتُم تَعمَلُون َ بآنچه بودید که عمل می کردید بر طریق شریعت و موافق سنت بهشت را میراث گفت زیرا که عطای بیرنج است و دیگر آنکه میراث گرفتگانند از کافران چنانچه در خبر آمده که هیچکس نباشد الا که مر او را منزلی باشد در بهشت و منزلی در دوزخ پس کافران منازل مومنان را میراث گیرند در دوزخ و منازل کافران بمؤمنان رسد در بهشت وَ نادی أَصحاب ُ الجَنَّهِ و ندا کنند اهل بهشت أَصحاب َ النّارِ اهل دوزخ را و از روی شماتت گویند أَن قَد وَجَدنا بدرستی که ما یافتیم ما وَعَدَنا رَبُّنا آنچه وعده کرد

بود ما را پروردگار ما از مثوبتها حَقًّا راست و بی شبه فَهَل وَجَدتُم پس آیا شما یافتید ما وَعَدَ رَبُّکُم آنچه وعده کرد بود شما را آفریدگار شما را عقوبتها حَقًّا راست و درست و بی شبه قالُوا نَعَم گویند دوزخیان که آری یافتیم آنرا چنانچه خدای گفته بود فَأَذَّن َ پس آواز دهد مُؤَذِّن ٌ آواز دهنده گویند اسرافیل باشد که ندا کند بَینَهُم میان بهشتیان و دوزخیان أَن لَعنَهُ اللّه ِ بدرستیکه لعنت خدای عَلَی الظّالِمِین َ بر کافران است که وضع عبادت کرده اند در غیر موضعش.

صفحه : 329 الَّذِین َ یَصُدُّون َ آنانکه بازمیداشتند مردمانرا عَن سَبِیل ِ اللّه ِ از راه خدا وَ یَبغُونَها و می طلبیدند از برای حق عِوَجاً کجی و ناراستی یعنی عیب می جستند در دین خدا وَ هُم بِالآخِرَهِ و ایشان بسرای آخرت کافِرُون َ ناگرویدگان بودند وَ بَینَهُما و میان بهشت و دوزخ حِجاب ٌ راه پرده ایست با میان اهل بهشت و دوزخ حاجزی است چون باره شهر که اهل دوزخ به بهشت نخواهند رفت کما قال فضرب بینهم بسور و آن حجاب را اعراف گویند امام زاهد فرموده که اعراف تلی باشد از مشک سفید وَ عَلَی الأَعراف ِ رِجال ٌ و بر اعراف مردمان باشند مشرف بر بهشت و دوزخ یَعرِفُون َ بشناسند اینکه رجال کُلًّا همه اهل بهشت و دوزخ را بِسِیماهُم بعلامتهای ایشان چه بهشتیان سفید رو و دوزخیان سیاه رو باشند و اینکه موضع را بجهت آن اعراف گویند که ساکنان آن عارفند باحوال فریقین و اینها انبیاء ع باشند یا شهدا یا افاضل مومنان یا ملائکه بر صورت رجال و بودن ایشان بر اعراف دلیل فضل و

کرامت ایشان باشد چه از آنجا منازل خود را در بهشت می بینند و از ان متلذذ می گردند و عذاب دوزخ را مشاهده می کنند و بخلاصی از ان مبتهج و مسرور می باشند و در تفسیر امام ثعلبی رح منقول ست از إبن عباس رض که اعراف موضعی بلند از صراط که عباس و حمزه و علی و جعفر طیار رض بر آنجا باشند و دوستان خدا را بشناسند بتازگی و سفید روی و دشمنان خدا را دانند به تیرکی و سیاه روئی و گویند بر اعراف کسانی باشند که حسنات و سیئات ایشان مساوی باشند یا یکی از ابوین ایشان راضی بود و یکی نه و یا موحدان باشند مقصر در عمل و بدین قول بودن ایشان بر اعراف بجهت نقص ثواب ایشان باشد از استحقاق دخول بهشت وَ نادَوا و ندا می کنند اصحاب اعراف أَصحاب َ الجَنَّهِ اهل بهشت را یعنی چون در بهشت نگرند اهل بهشت را بر سبیل تهنیت گویند أَن سَلام ٌ عَلَیکُم و تحیت خدای بر شما باد یا خوش حالی شما که بدار السلام بسلامت رسیدید لَم یَدخُلُوها هنوز اهل اعراف در بهشت درنیامده باشند وَ هُم یَطمَعُون َ و ایشان طمع میدارند که درآیند قولی آنست که آخرین کسان که به بهشت درآیند ایشان باشند و در سفر رابع از فتوحات مکیه مذکورست که میزان حساب و سیئات اهل اعراف مساوی باشد و ایشان هم در بهشت می نگرند و هم در دوزخ دخول هیچ کدام را مرجحی نبود پس چون خلق را بسجود خوانند و آن آخرین تکلیفی ست روز قیامت اهل اعراف سجده کنند و میزان حسنات

ایشان را حج گردد و به بهشت درآیند وَ إِذا صُرِفَت أَبصارُهُم و هرگاه که چشمهای ایشان را بگردانند و در تفسیر زاهدی فرموده که حق سبحانه و تعالی فرشته را فرماید تا روی ایشان بگرداند تِلقاءَ أَصحاب ِ النّارِ بسوی دوزخیان قالُوا ایشان پناه گیرند بخدا و گویند رَبَّنا ای آفریدگار ما لا تَجعَلنا مَع َ القَوم ِ الظّالِمِین َ مدار ما را با گروه ظالمان یعنی میان ما و ایشان در دوزخ جمع مکن.

صفحه : 330 وَ نادی أَصحاب ُ الأَعراف ِ و آواز دهند اصحاب اعراف رِجالًا یَعرِفُونَهُم مردانی را که بشناسند ایشان را بِسِیماهُم بعلامات ایشان از سواد وجه و زرقه عین و آن شناختگان رؤسای کفره باشند چون ولید مغیره و ابو جهل و عاص بن وائل و امثال ایشان از مشرکان که در دنیا می گفتند که خدا امثال بلال و عمار و صهیب که فقرای صحابه اند رض به بهشت برد و ما را بدوزخ هرگز چنین نباشد و سوگند می خورند که خدای بندگان و شبانان ما را بر تفضیل نکند قالُوا گویند ایشانرا اهل اعراف که شما در عذابید ما أَغنی عَنکُم دفع نه کرد از شما عذاب را جَمعُکُم مالی که جمع می کردید یا کثرت انصار و اعوان شما وَ ما کُنتُم تَستَکبِرُون َ و آنچه بودید که گردن کشی می کردید از سخن حق یعنی استکبار شما مانع عذاب شما نشد پس اهل اعراف اشارت کنند بسوی بلال و عمار و سلمان و خباب و صهیب و امثال ایشان رض و کافران را گویند أَ هؤُلاءِ نه اینکه گروه الَّذِین َ آنانند که در دنیا أَقسَمتُم سوگند میخوردید که البته لا یَنالُهُم ُ اللّه ُ بِرَحمَهٍ خدای

هرگز نرساند بدیشان بخشایش خود را حالا برحمت حق ایشان در بهشت اند و چون اصحاب اعراف ازین سخن فارغ گردند حق سبحانه بکرم خود ایشان را گوید ادخُلُوا الجَنَّهَ درآیید به بهشت لا خَوف ٌ عَلَیکُم هیچ ترسی نیست بر شما از مخاوف و شداید وَ لا أَنتُم و نه شما تَحزَنُون َ اندوهناک شوید از فوت مطالب و مقاصد إبن عباس رض فرمود که چون اهل اعراف به بهشت درآیند دوزخیان را طمع فرح بعد الیاس پدید آید گویند خدایا ما را خویشانند در بهشت دستوری ده تا بایشان سخن گوئیم حق سبحانه اذن فرماید تا بهشتیان در دوزخیان نگرند و خویشان خود را نشناسند چه خلقت ایشان متغیر شده باشد اما دوزخیان ایشان را بشناسند و بنام و کنیت ایشان را بخوانند از ایشان شراب و طعام بهشت خواهند چنانچه میفرماید وَ نادی أَصحاب ُ النّارِ و آواز دهند دوزخیان أَصحاب َ الجَنَّهِ بهشتیان را و توقع کنند أَن أَفِیضُوا عَلَینا آنکه بریزید بر ما مِن َ الماءِ از آب بهشت بدان مقدار که تشنگی ما را ببرد أَو مِمّا رَزَقَکُم ُ اللّه ُ یا بدهید ما را از آنچه روزی کرده است شما را خدای از سایر اشربه یا انواع طعام تا بخوریم قالُوا گویند بهشتیان در جواب ایشان إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای حَرَّمَهُما حرام کرده است طعام و شراب بهشت عَلَی الکافِرِین َ بر ناگرویدگان.

صفحه : 331

الَّذِین َ اتَّخَذُوا آنانی که فراگرفته اند دِینَهُم دین خود را لَهواً وَ لَعِباً مشغولی و بازی چه ایشان در عید خود بحوالی کعبه می آمدند و دست میزدند و بازی می کردند وَ غَرَّتهُم ُ الحَیاهُ الدُّنیا و بفریفت مر ایشانرا

زندگانی دنیا و طول مهلت تا از حق فراموش کردند و ندانستند که دنیا غداری است فریبنده و مکاری است بازی دهنده مثنوی در دیده اعتبار خوابی است در رهگذر اجل سرابیست مشغول مشو بسرخ و زردش اندیشه مکن ز گرم و سردش سرمایه آفت است زنهار خود را ز فریب او نگهدار فَالیَوم َ نَنساهُم پس امروز فروگذاریم ایشان را در آتش کَما نَسُوا چنانچه ایشان فروگذاشتند و بر خاطر نه گذرانیدند لِقاءَ یَومِهِم هذا دیدن اینکه روز را وَ ما کانُوا و چنان بودند که از روی عناد بِآیاتِنا یَجحَدُون َ انکار میکردند علامات ربوبیت را یا آیات کتب ما را وَ لَقَد جِئناهُم و هر آئینه آوردیم ما برای اینکه گروه کفار بِکِتاب ٍ فَصَّلناه ُ بکتابیکه بیان کردیم و معانی او مفصل ساختیم هر چه بکار آید در او عَلی عِلم ٍ و اینکه بیان بر علم کردیم یعنی عالم بودیم بوجه تفصیل هُدی ً و آوردیم اینکه کتاب را راه نماینده وَ رَحمَهً و خداوند بخشش لِقَوم ٍ یُؤمِنُون َ برای گروهی که میگروند هَل یَنظُرُون َ آیا انتظار می برند کافران یعنی نمی برند و منتظر نیستند إِلّا تَأوِیلَه ُ مگر عاقبت کتاب و حقیت آن را از وعده و وعید یعنی منتظراند آنچه خدای تعالی وعده کرده است درین کتاب از ثواب و عقاب تا به بینند که راست میشود یا نی یَوم َ یَأتِی تَأوِیلُه ُ روزی که بیاید عاقبت کار یعنی ظاهر شود آثار وعده و وعید و آن روز قیامت باشد یَقُول ُ الَّذِین َ گویند آنانکه نَسُوه ُ ترک کردند کتاب مفصل را مِن قَبل ُ پیش ازین در دنیا یعنی چون کافران که بقرآن نگرویدند در آن روز ظاهر گردد

صدق سخن خدای تعالی گویند قَد جاءَت بدرستی که آمده بودند رُسُل ُ رَبِّنا فرستادگان آفریدگار ما بِالحَق ِّ براستی و درستی و ما تکذیب کردیم و آن خطای عظیم بود فَهَل لَنا پس آیا هستند ما را مِن شُفَعاءَ درخواست کنندگان فَیَشفَعُوا لَنا تا شفاعت کنند برای ما امروز أَو نُرَدُّ یا بازگردانیده شویم ما بدنیا فَنَعمَل َ پس ما بکنیم غَیرَ الَّذِی جز آنکه کُنّا نَعمَل ُ بودیم که عمل میکردیم یعنی تصدیق کنیم نه تکذیب و بوحدت قائل شویم نه بشرک پس نه کسی ایشانرا شفاعت کند و نه بدنیا ایشانرا باز آرد قَد خَسِرُوا بدرستیکه زیان کردند أَنفُسَهُم در نفسهای خویش که سرمایه عمر را صرف پرستش بتان کردند وَ ضَل َّ عَنهُم و گم شد از ایشان ما کانُوا یَفتَرُون َ آنچه بودند که افترا میکردند و دروغ می گفتند که بتان شفیعان مااند نزدیک خدای بیت دیروز بدو دلم امیدی میداشت امروز برفت و ناامیدم بگذاشت.

صفحه : 332

إِن َّ رَبَّکُم ُ بدرستی که پروردگار شما علی التحقیق اللّه ُ خداوندی است جامع جمیع صفات کمال الَّذِی خَلَق َ السَّماوات ِ او است آنکس که بیافرید آسمانها وَ الأَرض َ و زمین را فِی سِتَّهِ أَیّام ٍ در مقدار شش شبان روز از روزهای دنیا چه قبل از خلق آسمان و زمین روزی که عبارت از مدتیست معین از زمان طلوع شمس تا زمان غروب او نبوده در تبیان گوید که در شش روز از ایام آخرت که هر روز هزار سال دنیا است و ان یوما عند ربک کالف سنه مما تعدون و قول اوّل اصح و اشهر است و در آفرینش اشیا بتدریج با وجود قدرت بر ایجاد آن

بکلمه کن دلیلی است بر اختیار قادر مختار و اشارتی است برعایت تانّی در امور و ترک عجلت و اضطراب و نکته العجله من الشیطان و التانی من الرحمن مؤید اینکه سخن است و فی المثنوی المعنوی مثنوی مگر شیطان است تعجیل و شتاب خوی رحمن است صبر و احتساب با تانی گشت موجود از خدا تا به شش روز اینکه زمین و چرخها ورنه قادر بود کز کن فیکون صد زمین و چرخ آوردی برون اینکه تانی از پی تعلیم تست صبر کن در کار دیر آید درست ثُم َّ استَوی پس قصد کرد عَلَی العَرش ِ بر آفریدن عرش یا مستولی شد امر او بدان یا مستولی گشت بر آن و تخصص عرش باستیلای حق برو بجهت آن باشد که عرش اعظم مخلوقات است و حقیقت آنست که استواء بر عرش صفتی است مر خدای را بلا کیف و بلا وصف و اینکه از جمله متشابهات قرآن است ما بدو ایمان داریم و تاویل آن بحق بازمیگذاریم یُغشِی اللَّیل َ در میکشد خدای شب تاریک را النَّهارَ در روز روشن یعنی پوشیده میگرداند روشنی روز را بتاریکی شب و عکس اینکه را نگفت اکتفاء باحد الضدین یَطلُبُه ُ میجوید شب روز را یعنی از پی او درمی آید حَثِیثاً شتاب کننده و روز نیز بسرعت طالب شب است وَ الشَّمس َ وَ القَمَرَ و بیافرید آفتاب و ماه را وَ النُّجُوم َ و ستارگان را مُسَخَّرات ٍ بِأَمرِه ِ رام شدگان بفرمان او أَلا لَه ُ الخَلق ُ وَ الأَمرُ بدانید که خدای راست آفریدن بدائع مخلوقات و فرمان نافذ یا مر او راست هرچه آفریده شد و تصرف در

آنها داشت تَبارَک َ اللّه ُ بزرگ است خدای بوحدانیت در الوهیت و فردانیت در ربوبیت رَب ُّ العالَمِین َ آفریدگار همه عالمیان است ادعُوا رَبَّکُم بخوانید پروردگار خود را تَضَرُّعاً بزاری وَ خُفیَهً و پوشیدگی یعنی هم بظاهر و هم بباطن او را بشناسید و او را پرستید تضرع نشانه احتیاج انسان است و نهان داشتن دلیل از اخلاص و محتاج مخلص را روی ناامیدی نیست مصرعه نومید نیم که ناامیدی کفر است إِنَّه ُ بدرستی که خدای لا یُحِب ُّ المُعتَدِین َ دوست نمیدارد از حد درگذرندگان را یعنی آنها که دعای بد کنند در حق نامستحق یا در دعا فریاد کنند تا بر یا آمیخته شود یا چیزی طلبند از خدای که لائق آن نباشد چون رتبه انبیا و صعود بر مدارج سما وَ لا تُفسِدُوا و فساد مکنید فِی الأَرض ِ در زمین بکفر یا ظلم بَعدَ إِصلاحِها بعد از اصلاح آن بایمان یا بعدل وَ ادعُوه ُ و بخوانید خدایرا خَوفاً از بیم عقاب او وَ طَمَعاً و بامید ثواب او إِن َّ رَحمَت َ اللّه ِ بدرستیکه رحمت خدای قَرِیب ٌ مِن َ المُحسِنِین َ نزدیک است به نیکوکاران و ایشان یا محسن العمل اند چون عابدان یا محسن الامل چون عاصیان که امید همه برحمت بی غایت و فضل بی نهایت او است در مناجات شیخ الاسلام است که خدایا اگر وفاداران بتو امید دارند جفاکاران نیز بغیر از تو پناهی ندارند بیت من اگر جفاست کارم بتو بس امیدوارم بجز از تو کس ندارم که تو منبع وفائی.

صفحه : 333

وَ هُوَ الَّذِی و اوست آنکه یُرسِل ُ الرِّیاح َ میفرستد بادهای

چهارگانه را بُشراً مژده دهندگان بَین َ یَدَی رَحمَتِه ِ پیش از آمدن باران حَتّی إِذا أَقَلَّت تا چون بردارند بادها سَحاباً ثِقالًا ابرهای گران بار را گفته اند که باد صبا ابر را از زمین برانگیزد و باد شمال همه را جمع کند و باد جنوب بباریدن قطرات درآرد و باد دبور بعد از باریدن همه را متفرق سازد و بر هر تقدیر چون ابر را بردارند سُقناه ُ برانیم ما آن ابر را لِبَلَدٍ مَیِّت ٍ برای احیاء زمین مرده فَأَنزَلنا پس فرو فرستیم بِه ِ الماءَ بدین ابر آب را بر آن زمین فَأَخرَجنا بِه ِ پس بیرون آریم بدان آب مِن کُل ِّ الثَّمَرات ِ از هر نوع میوها کَذلِک َ همچنانکه زمین مرده را به نبات زنده کردیم نُخرِج ُ المَوتی زنده کنیم و بیرون آریم بدان آب مردگان را از قبرهای ایشان و احیاء ارض که نمود را احیاء اموات است بیان کردیم لَعَلَّکُم تَذَکَّرُون َ تا شاید که شما دریابید و بقیامت بگروید و بدین صورت بدان معنی استدلال کنید وَ البَلَدُ الطَّیِّب ُ و زمین پاک از سنگ و ریگ که شایسته و صالح زراعت باشد یَخرُج ُ نَباتُه ُ بیرون می آید رستنی او بِإِذن ِ رَبِّه ِ بفرمان خدای و مشیت او که بیرون می آرد بآسانی و خوبی وَ الَّذِی خَبُث َ و آن زمین که ناپاک بود و شوره ناک لا یَخرُج ُ بیرون نیاید گیاه او إِلّا نَکِداً مگر اندکی که در ان هیچ نفعی نباشد اینکه مثلی ست که حق سبحانه و تعالی ایراد فرمود در شان مومن و کافر تشبیه کرده است دل مومن را بزمین پاکیزه و دل کافر را بزمین شوره زار پس هرگاه که باران مواعظ از سحاب کلام رب ّ الارباب بر دل

مؤمن بارد انوار طاعات و عبادات بر جوارح او ظاهر گردد و چون کافر استماع سخن حق کند زمین دلش تخم نصیحت قبول نکند و ازو هیچ صفتی که بکار آید بظهور نیاید بیت زمین شوره سنبل بر نیارد درو تخم عمل ضائع مگردان کَذلِک َ همچنانکه اینکه مثل بیان کردیم نُصَرِّف ُ الآیات ِ میگردانیم اینکه آیت ها و ضرب امثال در فنون احوال می کنیم لِقَوم ٍ یَشکُرُون َ برای گروهی که شکر نعمت فهم و ادراک بجا آرند و درین مثلها تفکر فرموده بهره اعتبار بردارند لَقَد أَرسَلنا بدرستی که ما فرستادیم نُوحاً نوح بن ملک إبن متوشلخ بن ادریس ع را وقتی که پنجاه ساله بود إِلی قَومِه ِ بسوی قوم او که اکثر اولاد قابیل بودند و بت می پرستیدند فَقال َ یا قَوم ِ پس گفت نوح ع ای گروه من اعبُدُوا اللّه َ بپرستید خدای را بیگانگی ما لَکُم نیست مر شما را مِن إِله ٍ غَیرُه ُ هیچ معبودی بجز او پس فرمان وی برید و در عبادت او دیگری را شریک مسازید إِنِّی أَخاف ُ بدرستیکه من میترسم عَلَیکُم بر شما اگر ایمان نیارید عَذاب َ یَوم ٍ عَظِیم ٍ عذاب روزی بزرگ را که یوم الطوفان است یا روز قیامت.

صفحه : 334

قال َ المَلَأُ گفتند بزرگان مِن قَومِه ِ از قوم او إِنّا لَنَراک َ بدرستیکه ما می بینیم ترا ای نوح فِی ضَلال ٍ مُبِین ٍ در گمراهی روشن که ما را از پرستش چندین خدایان بعبادت یک خدای دلالت میکنی قال َ گفت نوح علیه السلام در جواب ایشان یا قَوم ِ ای گروه من لَیس َ بِی ضَلالَهٌ نیست بمن هیچ گمراهی و دوری از طریق حق و صواب وَ لکِنِّی رَسُول ٌ و لیکن من

رسولم مِن رَب ِّ العالَمِین َ از پروردگار عالمیان أُبَلِّغُکُم میرسانم بشما رِسالات ِ رَبِّی پیغامهای پروردگار خویش وَ أَنصَح ُ لَکُم و نصیحت میکنم شما را جهت صلاح شما وَ أَعلَم ُ و میدانم مِن َ اللّه ِ از وحی خدای که بمن آمده ما لا تَعلَمُون َ آنچه شما نمیدانید قوم نوح علیه السّلام عذاب قومی که تکذیب پیغمبر کنند نشنیده بودند و نمیدانستند چون نام پیغام و وحی شنیدند متعجب گشتند نوح ع گفت أَ وَ عَجِبتُم آیا شگفت می دارید و عجب می نمائید أَن جاءَکُم از آنکه بیاید بشما ذِکرٌ پیغامی و وحی مِن رَبِّکُم از پروردگار شما عَلی رَجُل ٍ بر زبان مردی مِنکُم از جنس شما یعنی آدمی همزبان شما لِیُنذِرَکُم تا بیم کند و ترساند شما را از عاقبت کفر و معصیت وَ لِتَتَّقُوا و تا بپرهیزید شما از خشم خدای وَ لَعَلَّکُم تُرحَمُون َ و تا شاید که شما را ببخشند بسبب آن پرهیز کردن از شرک فَکَذَّبُوه ُ پس دروغ داشتند قوم نوح ع او را و نوح ع دعا کرد بهلاکت قوم خود خدای حکم فرمود تا کشتی بساخت و با مؤمنان بکشتی درآمد حق تعالی طوفان فرستاد و همه کافران را هلاک کرد و نوح ع باهل سفینه سالم ماندند چنانچه حق تعالی میفرماید فَأَنجَیناه ُ پس نجات دادیم نوح علیه السلام را از غرق شدن وَ الَّذِین َ مَعَه ُ و آنانرا نیز که با وی بودند فِی الفُلک ِ در کشتی و مجموع ایشان هشتاد تن بودند چهل مرد و چهل زن وَ أَغرَقنَا و غرق ساختیم بطوفان الَّذِین َ کَذَّبُوا بِآیاتِنا آنانرا که بدروغ داشته بودند دلالت وحدانیت ما یا معجزات نوح ع بر نبوّت إِنَّهُم

کانُوا بدرستیکه قوم نوح ع بودند قَوماً عَمِین َ گروهی کوران که از نشانهای وحدانیت نابینا شدند و باقی قصّه نوح علیه السّلام در بعضی آیات و سور خواهد آمد انشاء اللّه تعالی وَ إِلی عادٍ و فرستادیم بسوی عاد أَخاهُم هُوداً برادر ایشان در نسب یعنی خویشاوند ایشان هود ع را و عاد که قبیله باز را بدو باز خوانند چهارم پدر هود اوست و عاد پسر عوض بن ارم بن سام بن نوح است و نزد اهل سیر نام هود عابر است و او پسر صالح بن ارفحشد بن سام بن نوح است و برین قول از ابنای عم عاد باشد و قبیله عاد باشد و قبیله عاد مردم بلندبالا و تناور بودند و از ایشان در تمام روی زمین در آنزمان قبیله عظیم تر نبود و مردم بسیار بودند و مال وافر داشتند و عمر خود را در پرستش بتان میگذرانیدند حق تعالی هود علیه السلام را بر ایشان فرستاد تا بمیان قبیله آمد و ایشانرا بحق دعوت کرد قال َ یا قَوم ِ گفت ای قوم من اعبُدُوا اللّه َ بپرستید خدای را و به یگانگی او قایل شوید ما لَکُم مِن إِله ٍ نیست شما را معبودی غَیرُه ُ بجز وی و بتان مستحق عبادت نیستند أَ فَلا تَتَّقُون َ آیا نمی پرهیزید از عذاب خدای صفحه : 335

قال َ المَلَأُ گفتند گروهی از بزرگان و پیشوایان الَّذِین َ کَفَرُوا آنانکه کافر بودند مِن قَومِه ِ از گروه او چه بعضی از اشراف قوم او مسلمان بودند چون مرثد بن عاد و متابعان و اما کافران گفتند ای هود إِنّا لَنَراک َ بدرستیکه ما ترا می بینیم متمکّن فِی سَفاهَهٍ در بیخردی که دین

قدیم را میگذاری و دین محدث می آری وَ إِنّا لَنَظُنُّک َ و به تحقیق ما گمان می بریم ترا مِن َ الکاذِبِین َ از دروغ گویان در آنچه میگوئی قال َ یا قَوم ِ گفت هود علیه السلام که ای گروه من لَیس َ بِی سَفاهَهٌ نیست مرا خفت عقل و حماقت وَ لکِنِّی رَسُول ٌ و لیکن من فرستاده ام مِن رَب ِّ العالَمِین َ از پروردگار عالمیان أُبَلِّغُکُم میرسانم بشما رِسالات ِ رَبِّی پیغامهای آفریدگار خود را وَ أَنَا لَکُم و من مر شما را ناصِح ٌ أَمِین ٌ نصیحت کننده ام راست گوئی و بی خیانت أَ وَ عَجِبتُم آیا عجب می آید شما را أَن جاءَکُم آنکه بیاید به شما ذِکرٌ پندی یا بیانی مِن رَبِّکُم از پروردگار شما عَلی رَجُل ٍ بر زبان مردی مِنکُم از جنس شما یعنی هم نسب شما که او را دانید و او شما را داند و سبب فرود آمدن ذکر برو آنکه لِیُنذِرَکُم تا بیم کند از عقوبت الهی وَ اذکُرُوا و یاد کنید نعمت خدا را إِذ جَعَلَکُم خُلَفاءَ چون گردانید شما را پس نشینان و ساکنان زمین احقاف از حضرموت تا عمان مِن بَعدِ قَوم ِ نُوح ٍ از پس هلاک قوم نوح ع وَ زادَکُم فِی الخَلق ِ و بیفزود شما را در آفرینش بَصطَهً قوتی یا زیادت داد شما را بر آفریدگان غلبه و گفته اند مراد از بصطه طول قامت است که مقدار کوتاه ترین قدهای ایشان شصت گز بوده درازترین صد گز فَاذکُرُوا پس یاد کنید آلاءَ اللّه ِ نعمتهای خدا را لَعَلَّکُم تُفلِحُون َ تا شاید که شما رستگار شوید قالُوا گفتند آن گروه مر هود ع را أَ جِئتَنا آیا آمده بما لِنَعبُدَ اللّه َ تا بفرمائی ما را که

بپرستیم ما خدا را وَحدَه ُ یگانه و یکتا وَ نَذَرَ و دست بداریم و پرستش فروگذاریم ما کان َ یَعبُدُ آباؤُنا آن چیز را که بودند که می پرستیدند پدران ما از بتان و با هیچ وجه ترک عبادت ایشان نمی کنیم و تو ما را از عذاب میترسانی فَأتِنا بِما تَعِدُنا پس بیار آنچه ما را بوی وعید میکنی إِن کُنت َ مِن َ الصّادِقِین َ اگر هستی تو از راست گویان در نزول عذاب.

صفحه : 336

قال َ گفت هود قَد وَقَع َ بدرستیکه واجب شد عَلَیکُم مِن رَبِّکُم رِجس ٌ وَ غَضَب ٌ بر شما یا فرود آید بشما از پروردگار شما عذابی و خشمی أَ تُجادِلُونَنِی آیا مجادله میکنید با من فِی أَسماءٍ در کار اینکه نامها یعنی اینکه بتان که هر یک را نامی نهاده اید بعضی را ساقیه میگفتند و گمان ایشان آن بود که باران از ایشان میبارد و برخی را حافظه میخواندند بمظنه آنکه در سفر نگاهبان ایشانند و همچنین رازقه و سالمه و گمان ایشان آن بود که ارزاق و سلامتی احوال از ایشان ست و اینکه الفاظ اسما بودند بی مسمی چه اصنام را که جمادات بودند قدرت بر این ها نه بود پس هود ع فرمود که شما جدال میکنید درین چیزها که از روی جهالت سَمَّیتُمُوها أَنتُم شما نام نهاده اید ایشانرا وَ آباؤُکُم و پدران شما ما نَزَّل َ اللّه ُ بِها نه فرستاده است خدا بجواز عبادت ایشان مِن سُلطان ٍ هیچ حجتی و برهانی و چون حق ظاهر شد و شما بر عناد و مکابره اصرار مینمائید فَانتَظِرُوا پس چشم دارید و منتظر باشید نزول عذاب را إِنِّی مَعَکُم بدرستیکه من نیز بشما مِن َ المُنتَظِرِین َ از منتظرانم

مر او را آورده اند که خدای تعالی سه سال باران از ایشان بازداشت تا بقحط مبتلا شدند و در ان زمان هرگاه بلیّه نازل شدی توجه بموضعی نمودندی که حالا خانه کعبه است و آنجا پشته از ریگ سرخ رنگ بود که مسلم و مشرک رجوع بدانجا کردندی بعد از عرض حاجات و طلب دفع آفات بمطالب فائز شدندی و از مخاوف خلاص یافتندی پس قوم عاد تجهیز آن سفر نموده قیل بن عزه و مرثد بن عاد با هفتاد نفر از اعیان قبیله خود بمکه رفتند و بر معاویه بن بکر از اولاد عملیق بن لاذر که در ان وقت حاکم مکه بوده نزول کردند و بعد از اقامت و وظائف ضیافت اجازت طلبیده خواستند که بجهت دعا و طلب باران بموضع معین روند مرثد که یکی از رؤسای عاد بود و به هود ایمان داشت فرمود که بدعای شما باران نخواهد آمد مگر که اطاعت هود نمائید و از در توبه و استغفار درائید تا حق تعالی از سحاب عنایت بر شما باران رحمت باراند پس قیل و اصحابش از معاویه درخواستند تا او را بند کرده نگهداشت و نگذاشت که بموضع دعا رود و قیل با قوم خود بدانجا رفته گفت بده قوم عاد را از باران آنچه میخواهند فی الحال سه پاره ابر برآمد یکی سفید و یکی سرخ و یکی سیاه و منادی ندا کرد که ای قیل ازین سه ابر آنچه میخواهی یکی برای قوم خود اختیار کن قیل از سیاه اختیار کرد که باران او بیشتر میباشد و از مکه بیرون آمده با قوم خود روی ببلاد قوم

خود نهاد و چون بوادی مغیث که از مساکن ایشان بود رسید و بشارت ابر بمردم قبیله رسانید عادیان خوشدل شده بتفرح ابر از منازل خود بیرون آمدند عذاب الهی بر ایشان نازل شد چه در ان ابر ریح عاصف بود که آنرا باد صرصر گویند و در هفت شب و هشت روز تمام عادیان را هلاک کرد و هود با قوم خود بسلامت ماندند و تفاصیل اینکه قصّه در اثنای آیات مذکور خواهد شد انشاء اللّه تعالی و حق تعالی از نجات مومنان و هلاک کافران خبر میدهد فَأَنجَیناه ُ پس نجات دادیم ما هود را وَ الَّذِین َ مَعَه ُ و آنانکه با وی بودند یعنی در دین متابعت او مینمودند بِرَحمَهٍ مِنّا آن رهانیدن به بخششی و بخشایشی بود از ما بر ایشان وَ قَطَعنا و ببریدیم دابِرَ الَّذِین َ کَذَّبُوا بنیاد آنان را که تکذیب کردند و نگرویدند بِآیاتِنا به نشانهای قدرت ما یعنی ایشانرا مستاصل ساختیم و از بیخ و بنیاد برانداختیم وَ ما کانُوا مُؤمِنِین َ و نه بودند قوم عاد گرویدگان بوحدت معبود و برسالت هود علیه السلام.

صفحه : 337

وَ إِلی ثَمُودَ و فرستادیم بقبیله ثمود و ایشان قبیله دیگر بودند از عرب که نسب ایشان به ثمود بن عابر بن ارم بن سام بن نوح منتهی میشد و مساکن ایشان در زمینی بود که آنرا حجر میگفتند ما بین ولایت حجاز و شام و اینکه مردم بت میپرستیدند حق سبحانه تعالی بدیشان فرستاد أَخاهُم صالِحاً برادر ایشان در نسب که صالح بود و صالح به پنج پشت به ثمود میرسید قال َ گفت صالح چون برسالت بر ایشان آمد یا قَوم ِ اعبُدُوا

ای گروه من بپرستید اللّه َ خدایرا بی شریک ما لَکُم مِن إِله ٍ غَیرُه ُ نیست شما را معبودیکه استحقاق الوهیت داشته باشد بجز وی قوم ثمود بسبب کثرت عدد و بسیاری مال و توانائی جثه تکذیب صالح کردند و گفتند که ما را آیتی بنما که بدان استدلال کنیم برسالت تو صالح فرمود چه آیت می طلبید گفتند با ما بصحرا بیرون آئی که فردا عید ماست و بتانرا آرایش داده بجلوه خواهیم آورد و تو از خدای خود چیزی درخواه ما نیز از خدایان خود چیزی در خواهیم پس دعای هر که بمحل اجابت رسد دیگر آن را متابعت او باید کرد و برین صورت قرار داده روز دیگر بیرون رفتند و هر نوع حاجتیکه از بتان طلبیدند اثر نجاح بظهور نیامد پس خجلت زده و رسوا شده سرهای ملال در پیش افگندند جندع بن عمرو که یکی از اشراف قبیله ثمود بود اشارت بسنگی کرد که منفرد در صحرا افتاده بود و آنرا کاتبه میگفتند و گفت ای صالح بیرون آر ازین سنگ از برای ما ناقه مشابه شتری بختی بسیار موی و بستن باشد صالح ع فرمود که اگر خدای من بقدرت کامله خود که عجز را بدان راه نیست چنین شتری از سنگ بیرون آرد شما چه میکنید گفتند میگرویم و پرستش خدای تو میکنیم و برین شرط سوگند یاد کردند صالح دو رکعت نماز بگذارد و بدعا از حضرت عزت جل و علا اظهار اینکه معجزه طلب نمود فی الحال صخره در حرکت آمد چون ماده شتری که بوقت زادن ناله کند بنالید و بشگافت و ناقه بدان وجه که مدعای قوم

بود بیرون آمد در غایت بزرگی چنانچه از یک پهلو تا پهلوی دیگر صد و بست گز بود و در عظمت جثه چون کوه مینمود و فی الحال بزاد بچه مانند خود و مردمان در ان می نگریستند جندع را مدد توفیق رفیق شده فی الحال ایمان آورد و بواقی اشراف قبیله ثمود در بادیه خذلان سرگردان مانده دست انکار از آستین استکبار بیرون کردند قطعه یکی بنور عنایت ره هدایت یافت یکی بوادی خذلان بماند سرگردان یکی بوسوسه دیو رفت سوی سقر یکی ز پیروی حق گرفت و ملک جنان القصه آن شتر میان قوم بماند و در مرعای ایشان میچرید و آب چاههای ایشان بطریق غب او را میرسید و صالح بعد از ظهور اینکه معجزه گفت ای قوم قَد جاءَتکُم بدرستیکه آمد بشما بَیِّنَهٌ مِن رَبِّکُم معجزه روشن از پروردگار شما که دلیل است بر کمال قدرت او و صحت نبوت من هذِه ِ ناقَهُ اللّه ِ اینکه شتر خداست اضافت از جهت تخصیص خواهد بود یعنی خدا بیرون آورد اینکه ناقه را از صخره کاثبه تا باشد لَکُم آیَهً مر شما را برهانی بر پیغمبری من فَذَرُوها پس بگذارید اینکه ناقه را تَأکُل فِی أَرض ِ اللّه ِ تا بخورد گیاه در زمین خدا و شما را در خوردن او هیچ مونتی نباشد وَ لا تَمَسُّوها بِسُوءٍ و مرسانید بوی هیچ بدی فَیَأخُذَکُم پس فراگیرد شما را عَذاب ٌ أَلِیم ٌ عذابی دردناک استحقاق عذاب نه بواسطه ضرر ناقه است بلکه باقامت ایشان بر کفر بعد از شهود معجزه و عقر ناقه دلیل عتو ایشان است در کفر وَ اذکُرُوا و یاد کنید نعمت خدا را إِذ جَعَلَکُم

چون گردانید شما را خُلَفاءَ جانشینان در زمین مِن بَعدِ عادٍ از پس هلاک قوم عاد وَ بَوَّأَکُم و جای داد شما را فِی الأَرض ِ در زمین حجر تَتَّخِذُون َ فرامیگیرید مِن سُهُولِها از زمینهای نرم قُصُوراً کوشکها برای تابستان وَ تَنحِتُون َ الجِبال َ و سوراخ میکنید در کوهها یعنی میسازید در سنگ بُیُوتاً خانها برای زمستان فَاذکُرُوا پس یاد کنید آلاءَ اللّه ِ نعمتهای خدا را از تمکن در زمین و قوت کندن کوهها وَ لا تَعثَوا و در تباهی غایت مجوئید فِی الأَرض ِ در زمین حجر مُفسِدِین َ در حالتی که قاصد آن فساد باشید ایشان از جواب صالح ع اعراض نمودند و متعرض مومنان شدند چنانچه میفرماید.

صفحه : 338

قال َ المَلَأُ گفتند گروه بزرگان الَّذِین َ استَکبَرُوا آنانکه تکبر و سرکشی میکردند مِن قَومِه ِ از قوم صالح ع لِلَّذِین َ استُضعِفُوا مر آنکسانرا که از ضعیفان شمرده بودند یعنی بیچارگان لِمَن آمَن َ مِنهُم مر آنکسانرا که گرویده بودند از ضعیفان و فقیران أَ تَعلَمُون َ آیا شما میدانید أَن َّ صالِحاً مُرسَل ٌ آنرا که صالح فرستاده شده است مِن رَبِّه ِ از نزد پروردگار او و اینکه سخن از قبیل استهزا میگفتند قالُوا گفتند آن ضعفا إِنّا بدرستیکه ما بِما أُرسِل َ بِه ِ بر آن چیز که صالح را بدان فرستاده اند یعنی توحید و عبادت مُؤمِنُون َ گرویدگانیم قال َ الَّذِین َ استَکبَرُوا گفتند آنانکه سرکشی میکردند از ایمان بخدا و پیغمبر او إِنّا به تحقیق که ما بِالَّذِی آمَنتُم بِه ِ بآن چیزی که شما گرویده اید بدان کافِرُون َ ناگرویدگان و منکرانیم آورده اند که قوم ثمود از ناقه بتنگ آمدند چه در روز که نوبت شرب او بودی تمام آب چاههای ایشانرا می آشامید و در روز

که نوبت قوم او بودی آب چاهها بچهارپایان ایشان وفا نمی کرد و دیگر بتابستان بظهر وادی میرفت چه ظهر وادی سردتر بود و انعام قوم ازو هراسان شده ببطن وادی میرفتند و زمستان ببطن وادی توجه مینمود و بطن وادی گرم تر بود و چهارپایان بظهر وادی میرفتند و ازین جهت ضرر بدیشان میرسید و دو زن که ایشان را عنیزه و صدوقه میگفتند و مواشی بسیار داشتند اینکه صورت بدیشان شاق بود قدار بن سالف و مصارع بن دهر را بر آن آوردند که ناقه را پی کردند چنانچه تفاصیل آن مذکور خواهد شد انشاء اللّه العزیز و کشتن ناقه سبب نزول عذاب شد بدیشان چنانچه حق سبحانه و تعالی میفرماید فَعَقَرُوا النّاقَهَ پس پی کردند و بکشتند ناقه را وَ عَتَوا و سرکشی کردند عَن أَمرِ رَبِّهِم از امتثال فرمان پروردگار خویش وَ قالُوا و گفتند از روی استهزا یا صالِح ُ ائتِنا ای صالح بیار آن چیزی را که بِما تَعِدُنا وعده میکنی ما را از عذاب إِن کُنت َ مِن َ المُرسَلِین َ اگر هستی تو از فرستادگان براستی فَأَخَذَتهُم ُ الرَّجفَهُ پس فرا گرفت ایشان را بسبب کشتن ناقه زلزله بعد از شنیدن صیحه عظیمه فَأَصبَحُوا پس بامداد کردند یعنی گشتند فِی دارِهِم در سراهای خویش جاثِمِین َ بر روی در افتادگان و بر جای مردگان.

صفحه : 339

فَتَوَلّی عَنهُم پس رو بگردانید صالح ع از ایشان وقتی که ناقه را بکشتند خدای تعالی فرمود که من قوم ثمود را بصیحه جبرئیل و بزلزله هلاک خواهم کرد وَ قال َ و گفت صالح ع از روی تحسر یا قَوم ِ ای گروه من لَقَد أَبلَغتُکُم بخدائیکه برسانیدم بشما رِسالَهَ

رَبِّی پیغام پروردگار من که بادای آن مأمور بودم وَ نَصَحت ُ لَکُم و نصیحت کردم شما را بوقت دعوت وَ لکِن لا تُحِبُّون َ و لیکن دوست نمیدارید شما و پیروی نمی کنید النّاصِحِین َ نصیحت کنندگان را که از راه مهربانی شما را بایمان خوانده و از اتباع نفس و شیطان منع کنند وَ لُوطاً و یاد کن ای محمّد ص لوط بن هاران بن آزر بن ناخور که برادرزاده ابراهیم بود آورده اند چون ابراهیم از بابل متوجه شام شد برادرزاده او یعنی لوط با وی بود خدای تعالی ویرا پیغمبری داد و باهل مؤتفکات فرستاد و آن پنج شهر بوده است سدوما و آن اعظم مدائن بود و دیگر عامورا و داد ما و صابورا و سعود او گویند صعود در هر شهری چهار چهار هزار آدمی بودند لوط بسدوم آمد و خلق را بخدا دعوت کرد و بست و نه سال در میان ایشان بود و بخیرات امر میفرمود و از فواحش نهی میکرد و یکی از فواحش ایشان لواطت بود حق سبحانه تعالی اینکه امت را از عاقبت امر ایشان خبر داد و فرمود ای محمّد یاد کن قصّه لوط را إِذ قال َ چون گفت لِقَومِه ِ مر اهل سدوما را که لوط میان ایشان بود أَ تَأتُون َ آیا می آئید شما الفاحِشَهَ بدین عمل زشت یعنی لواطت ما سَبَقَکُم بِها کسی پیشی نه گرفت بر شما بدین فاحشه یعنی پیش از شما اینکه کار نه کرده اند مِن أَحَدٍ هیچ یک مِن َ العالَمِین َ از عالمیان إِنَّکُم آیا شما و حفص انکم بطریق خبر خواند یعنی بدرستیکه شما ای قوم لَتَأتُون َ الرِّجال َ می آئید بمردان شَهوَهً از روی مباشرت مِن دُون ِ

النِّساءِ بدون زنان که مباح کرده شده اند بر شما پس شما بطریق حق نیستید بَل أَنتُم بلکه هستید شما قَوم ٌ مُسرِفُون َ گروهی اسراف کنندگان و از حد درگذشتگان وَ ما کان َ و نه بود جَواب َ قَومِه ِ جواب قوم لوط بازای اینکه کلام إِلّا أَن قالُوا مگر آنکه گفتند بعضی از مردم سدوما مر بعضی را أَخرِجُوهُم بیرون کنید لوط را و دختران او را و آنها را که ایمان آورده اند مِن قَریَتِکُم از دیه شما یعنی سدوما إِنَّهُم بدرستیکه لوط و متابعان او أُناس ٌ یَتَطَهَّرُون َ مردمانند که طلب پاکیزگی میکنند از فواحش یعنی درین عمل با ما متفق نیستند حق سبحانه و تعالی اینکه جواب از ایشان نه پسندیده عذاب برایشان فرود آمد چنانچه تفصیل آن بیاید انشا اللّه تعالی و چون عذاب نازل شد فَأَنجَیناه ُ پس نجات دادیم لوط را از ان وَ أَهلَه ُ و کسان او را از اهل بیت و مومنان إِلَّا امرَأَتَه ُ مگر زن او را که واعله نام داشت و کفر خود را پنهان میداشت و کفّار را بانکار لوط ع اغوا مینمود کانَت مِن َ الغابِرِین َ بود آن زن از باقی ماندگان در دیار خود یعنی در رفتن با لوط اتفاق نه کرد و در میان قوم لوط هلاک شد وَ أَمطَرنا و بارانیدیم عَلَیهِم بر کفار قوم لوط مَطَراً بارانی و چه بارانی یعنی عجب آن سنگ بوده که بر سر قوم لوط بارانید فَانظُر پس بنگر ای بیننده که کَیف َ کان َ چگونه بود عاقِبَهُ المُجرِمِین َ آخر کار گناهکاران- صفحه : 340 وَ إِلی مَدیَن َ و فرستادیم بسوی اولاد مدین که پسر ابراهیم بود أَخاهُم شُعَیباً برادر ایشان شعیب بن مکیل بن یسخر بن

مدین را قال َ گفت یا قَوم ِ ای گروه من اعبُدُوا اللّه َ به پرستید خدا را ما لَکُم نیست مر شما را مِن إِله ٍ غَیرُه ُ هیچ معبودی بحق جز وی قَد جاءَتکُم بدرستیکه آمد بشما بَیِّنَهٌ مِن رَبِّکُم معجزه روشن از پروردگار شما در قرآن معجزه شعیب ع مذکور نیست و در احادیث نیز بنظر فقیر نرسیده اما در آیات باهرات که ذکر معجزات انبیاء میکند میگوید که معجزه شعیب ع آن بود که چون خواستی که بکوهی بلند برآمدی کوه سر خود را فرود آوردی تا شعیب ع علیه السلام بآسانی برو صعود کردی و هر یک از قوم او را دو مکیال و دو میزان بودی یکی از دیگری بزرگتر بدان بزرگ خریدندی و بدان خرد فروختندی و با وجود کفر در کیل و وزن خیانت کردندی شعیب ع ایشان را گفت که من شما بخدای میخوانم و آیتی روشن بشما مینمایم فَأَوفُوا الکَیل َ پس تمام و راست سازید آله کیل را وَ المِیزان َ و آله وزن را یا در کیل و وزن راستی کنید وَ لا تَبخَسُوا النّاس َ و کم مکنید مردمانرا أَشیاءَهُم در چیزهای ایشان یعنی در خرید و فروخت خیانت مکنید وَ لا تُفسِدُوا و فساد مکنید بکفر و خیانت فِی الأَرض ِ در زمین بَعدَ إِصلاحِها بعد از اصلاح آن زمین ببعث انبیاء و انزال کتب ذلِکُم اینکه عمل که میفرمایم خَیرٌ لَکُم بهتر است مر شما را إِن کُنتُم مُؤمِنِین َ اگر هستید شما گرویدگان چون قوم شعیب علیه السلام در شهر بوقت کیل و وزن خیانت کردی و در صحراها راه زدندی پس ایشان را چنانچه از نجس منع

کرد از قطع طریق نیز نهی فرمود و گفت وَ لا تَقعُدُوا و منشینید بِکُل ِّ صِراطٍ بهر راهی که بجهت اخذ اموال تُوعِدُون َ بترسانید مردمانرا و گفته اند ایشان بر سر راهها نشستندی هر که خواستی که بملازمت شعیب ع رود او را تخویف کردندی پس شعیب ع فرمود که بر سر راه ها منشینید که تخویف کنید طالبان حق را وَ تَصُدُّون َ و بازدارید عَن سَبِیل ِ اللّه ِ از راه خدا مَن آمَن َ آنکس را که ایمان آورده است بِه ِ بخدا وَ تَبغُونَها و بجوئید برای راه خدا عِوَجاً کجی یعنی طلب بطلان آن کنید وَ اذکُرُوا و یاد کنید منت خدای را بر خود إِذ کُنتُم چون بودید قَلِیلًا اندکی از جهت عدد و عد فَکَثَّرَکُم پس بسیار گردانید خدا شما را بآنکه برکت کرد در اموال و اولاد شما آورده اند که مدین بن ابراهیم دختر لوط را بخواست و خدا ایشانرا فرزند بسیار داد و توانگر گردانید پس شعیب اینکه نعمت را بیاد ایشان داد و گفت وَ انظُرُوا و بنگرید کَیف َ کان َ چگونه بود عاقِبَهُ المُفسِدِین َ آخر کار تباه کاران از امم گذشته که قوم نوح ع و عاد ع و ثمود ع و قوم لوط ع بودند پس شعیب ع روی بمومنان کرد و گفت. وَ إِن کان َ طائِفَهٌ و اگر باشد گروهی مِنکُم از شما آمَنُوا بگرویدند بِالَّذِی بآنچیزیکه براستی أُرسِلت ُ بِه ِ فرستاده شده ام بآن وَ طائِفَهٌ و گروهی دیگر از معاندان لَم یُؤمِنُوا نگرویدند قومی از مدین شعیب ع ایمان آوردند و جمعی دیگر انکار نموده گفتند قوت و ثروت ما راست نه مؤمنان را پس حق با ما باشد و اگر

حق با ایشان بودی بایستی که توانگری و وسعت معاش ایشانرا بودی شعیب ع فرمود اگرچه شما دو گروه شده اید فَاصبِرُوا پس صبر و شکیبائی کنید حَتّی یَحکُم َ اللّه ُ تا وقتی که حکم کند خدا بَینَنا میان ما دو گروه وَ هُوَ خَیرُ الحاکِمِین َ و خدا بهترین حکم کنندگان ست که در حکم او میل و مداهنت نیست.

صفحه : 341

قال َ المَلَأُ گفتند بزرگان الَّذِین َ استَکبَرُوا آنانی که گردن کشی کردند در پرستش خدا مِن قَومِه ِ از قوم شعیب بعد از انکار دعوت او لَنُخرِجَنَّک َ یا شُعَیب ُ هر آئینه بیرون می کنیم ترا ای شعیب ع وَ الَّذِین َ آمَنُوا مَعَک َ و آنانرا نیز که گرویده اند بیرون می کنیم با تو مِن قَریَتِنا از دیه خویش أَو لَتَعُودُن َّ یا بازگردید شما فِی مِلَّتِنا در کیش ما که!!! صاحب کشاف فرموده که چون کافران گفتند ترا با آنها که ایمان آورده اند بیرون میکنیم جمع کردند همه را با یکدیگر و شعیب ع هرگز کافر نبوده و آن مومنان بوده اند پس بر سبیل تغلیب گفتند یا عود کنید به ملت ما و لهذا شعیب جواب بر همین و تیره داد قال َ گفت شعیب ع اجبار می کنید ما را بعود أَ وَ لَو کُنّا و اگرچه باشیم ما کارِهِین َ ناخواهان یعنی چگونه درآییم بدین شما و ما آنرا کارهیم پس اگر عود کنیم به ملت شما و گوئیم مر خدا را شریک هست و فی الواقع نیست قَدِ افتَرَینا بدرستیکه افترا کرده باشیم و بربسته عَلَی اللّه ِ کَذِباً بر خدا دروغی در وسیط آورده که ادّعای قوم شعیب ع آن بود که حق سبحانه ایشانرا امر کرده است که

بر آن طریق باشید و بدین سبب آنرا ملّت می گفتند پس شعیب ع فرمود که عود به ملت شما و اعتقاد کردن که اینکه ملت مأمور بها است افترا باشد بر خدا إِن عُدنا اگر ما بازگردیم یعنی قوم من از مومنان بازگردند و بیابند فِی مِلَّتِکُم در کیش شما بَعدَ إِذ نَجّانَا اللّه ُ مِنها بعد از انکه برهانید خدا ما را از ملت شما پس ما مفتریان باشیم وَ ما یَکُون ُ لَنا و نشاید و روا نباشد ما را أَن نَعُودَ فِیها آنکه بازگردیم بملت کفر إِلّا أَن یَشاءَ اللّه ُ مگر آنکه خواهد خدا رَبُّنا آفریدگار ما ارتداد و عود ما را بآن و حکم ازلی و مشیت لم یزلی بدان متعلق شده باشد وَسِع َ رَبُّنا و رسنده است پروردگار ما کُل َّ شَی ءٍ بهمه چیزها عِلماً از روی دانش قدیم یعنی علم او احاطه کرده است بهمه چیزها و داناست بعاقبت کار همه کس از ایمان و کفر و ارتداد و نفاق و جز آن و شما در تهدیدی که مینمائید از اخراج مؤمنان ما اضطراب نمی کنیم بلکه عَلَی اللّه ِ تَوَکَّلنا بر خدا توکل کردیم و کار خود را بوی بازگذاشتیم پس شعیب ع رو از معاندان برتافت و بمناجات حضرت مجیب الدعوات توجه فرموده گفت رَبَّنَا افتَح خدایا حکم کن بَینَنا میان ما وَ بَین َ قَومِنا و میان قوم ما بِالحَق ِّ براستی وَ أَنت َ خَیرُ الفاتِحِین َ و تو بهترین حکم کنندگانی وَ قال َ المَلَأُ و گفتند گروهی از اشراف قبیله الَّذِین َ کَفَرُوا آنانکه کافر بودند بخدا مِن قَومِه ِ از قوم شعیب ع با گروهی دیگر از مردم خود که ایمان آورده بودند لَئِن ِ اتَّبَعتُم

اگر شما متابعت کنید شُعَیباً شعیب ع را در سلوک طریق او و دین خود را بگذارید إِنَّکُم بدرستیکه باشید شما إِذاً لَخاسِرُون َ آن هنگام زیان زدگان که آئین قدیم را گذاشته بدین محدث بگروید و از روش پدران بگذرید یا بزرگان کفره همه با کفار قوم خود گفتند که اگر دین خود را ترک کنید در زیان افتید زیرا که مدار نفع شما بر کم فروشی است داد شما را از ان منع الجزء التاسع 9

میکنید پس پند شعیب ع نشنیدند و از کفر و خیانت بازنگشتند.

صفحه : 342

فَأَخَذَتهُم ُ الرَّجفَهُ پس فراگرفت ایشانرا زلزله و در سوره هود مذکور است که اهل مدین بصیحه هلاک شدند علماء گفته اند که صیحه منکره درآمد که زمین را بلرزانید یا آنکه صیحه مقدمه زلزله است چه مقرر شد که زلزله بی صیاح و ریاح نمی باشد و در خبر آمده که جبرئیل ع نعره زد که زلزله در شهر ایشان افتاد و همه بلرزه درآمدند فَأَصبَحُوا پس گشتند فِی دارِهِم در شهر و منزل خود جاثِمِین َ بر روی افتادگان یعنی بر زمین افتادند جسدهای بی ارواح الَّذِین َ کَذَّبُوا شُعَیباً آنانی که تکذیب کردند شعیب ع را هلاک شدند کَأَن لَم یَغنَوا فِیهَا گویا هرگز نه بوده اند در ان شهر الَّذِین َ کَذَّبُوا شُعَیباً آنانی که بدروغ داشتند شعیب ع را کانُوا هُم ُ الخاسِرِین َ بودند ایشان زیان زدگان در دنیا و عقبی بفوت مثوبت و لزوم عقوبت آورده اند که چون شعیب ع مبادی عذاب مشاهده کرد از ان بلده عزم خروج نموده فَتَوَلّی عَنهُم پس روی بگردانید از کافران وَ قال َ یا قَوم ِ و گفت از روی تحسر

که ای قوم من لَقَد أَبلَغتُکُم بدرستیکه برسانیدم بشما رِسالات ِ رَبِّی پیغامهای پروردگار خود وَ نَصَحت ُ لَکُم و نصیحت کردم شما را از روی مهربانی و گفته اند اینکه خطاب بایشان بعد از هلاک ایشان بود چنانچه حضرت پیغمبر ص ما بکفار قریش خطاب کردند بعد از قتل ایشان دربدر و شعیب ع بعد از اظهار تاسف و تحسر بر قوم خود خود را تسلیه داد و گفت فَکَیف َ آسی پس چگونه تاسف و اندوه خورم و غمناک شوم عَلی قَوم ٍ کافِرِین َ بر هلاک قومی از کافران که مرا تصدیق نه کردند پس بعد از قصص بعضی از امم ماضیه و هلاک ایشان بتکذیب پیغمبران تهدید مینماید کفار قریش را و میفرماید وَ ما أَرسَلنا و نه فرستادیم ما فِی قَریَهٍ در شهری و دیهی مِن نَبِی ٍّ هیچ پیغمبری که او را تکذیب کردند إِلّا أَخَذنا مگر آنکه بگرفتیم أَهلَها اهل آن شهر و دیه را بِالبَأساءِ بسختی و تنگی وَ الضَّرّاءِ و برنج و بیماری لَعَلَّهُم یَضَّرَّعُون َ تا شاید که ایشان زاری کنند و پندپذیر شده تصدیق نبی خود نمایند تا بلا مندفع گردد و چون ببلا و زحمت متنبه نشدند ایشانرا بغنا و راحت مبتلا کردیم ثُم َّ بَدَّلنا پس بدل کردیم ما مَکان َ السَّیِّئَهِ الحَسَنَهَ بجای بلا و مرض و شدت سلامت و صحت و راحت حَتّی عَفَوا تا وقتی که بسیار شدند هم بمال و هم بر حال اینجا نیز آغاز کفران کردند وَ قالُوا و گفتند اینکه ایمنی و نعمت بجای محنت و مضرت از عادت دهر و طبیعت روزگار است قَد مَس َّ بدرستیکه رسید آباءَنَا پدران ما را نیز الضَّرّاءُ وَ السَّرّاءُ

سختی و شادی یعنی در زمان گذشته گاهی قحط بودی و گاهی فراخی و وقتی صحت بودی و وقتی بیماری زمانی غم بودی و زمانی شادمانی اینکه نه بسبب کفر و ایمان است پس ما بر همان. طریق میباشیم که می بودیم چون اینکه قوم بر ناسپاسی و کفر رسوخ ورزیدند فَأَخَذناهُم پس ما فراگرفتیم ایشان را بَغتَهً ناگهان یعنی در حالتی که ایمن بودند وَ هُم لا یَشعُرُون َ و ایشان نمیدانستند که عذاب برایشان نازل خواهد شد و اینکه حسرت عظیم ترست از آنکه!!! عذاب را دیده باشند و نزول آنرا دانسته.

صفحه : 343

وَ لَو أَن َّ أَهل َ القُری و اگر چنانچه اهل آن دیهها که بدین عذاب مبتلا شدند یا اهل مکه و ما حول او آمَنُوا بگرویدندی بخدا وَ اتَّقَوا و پرهیز کردندی از شرک و مخالفت پیغمبر ص لَفَتَحنا هر آئینه می کشادیم ما عَلَیهِم بر ایشان و می دادیم ایشانرا بَرَکات ٍ برکتها و زیادتها مِن َ السَّماءِ از آسمان بقبول دعوات ایشان یا بباریدن باران وَ الأَرض ِ و از زمین بروا شدن حاجات یا رستن نباتات وَ لکِن کَذَّبُوا و لیکن ایشان تکذیب کردند رسولان ما را فَأَخَذناهُم پس بگرفتیم ما ایشانرا بِما کانُوا یَکسِبُون َ بآنچه بودند که کسب میکردند از کفر و معاصی در حقائق سلمی فرموده که اگر بندگان بگرویدندی بمواعید من و حذر کردندی از مخالفت امر من یا بترسیدندی از تهدید من دلهای ایشان را بنور مشاهده خود روشنی دادمی که برکت سماء اشارت بدانست و جوارح و اعضای ایشانرا بخدمت خود بیاراستمی که برکت ارض عبارت از ان ست مثنوی در زمین

و آسمان درهای جود میکشانید از پی اهل سجود از زمین پر عبادت باز کن بر سمای معرفت پرواز کن أَ فَأَمِن َ آیا ایمن شدند أَهل ُ القُری اهل مکه و حوالی آن بعد از ان که بیان عذاب کافران کردیم أَن یَأتِیَهُم بَأسُنا از انکه بیاید بدیشان عذاب ما بَیاتاً در شب وَ هُم نائِمُون َ و حال آنکه ایشان خفته باشند یعنی شبخون عذاب بیاید بدیشان در وقت غفلت ایشان أَ وَ أَمِن َ أَهل ُ القُری آیا ایمن شدند اهل آن شهرها أَن یَأتِیَهُم از آنکه بیاید بدیشان بَأسُنا عذاب ما ضُحًی در وقت چاشت وَ هُم یَلعَبُون َ و حال آنکه ایشان بازی میکنند یعنی بتصرف در مهمات دنیا که بازیچه گاه غافلانست مشغول باشند ملخص سخن آنست که بعد از تکذیب رسل از عذاب الهی ایمن نتوان بود نه بروز و نه بشب أَ فَأَمِنُوا آیا ایمن شدند اهل تکذیب مَکرَ اللّه ِ از ناگاه گرفتن خدا مکر استعاره است از استدراج بنده و گرفتن او بر وجهی که نداند فَلا یَأمَن ُ پس ایمن نشوند مَکرَ اللّه ِ از مکر خدا إِلَّا القَوم ُ الخاسِرُون َ مگر گروه زیانکاران که بکفر و نفاق زیان زده هر دو جهان باشند أَ وَ لَم یَهدِ آیا بیان نکرد و راه نه نمود خدا لِلَّذِین َ یَرِثُون َ الأَرض َ برای آن کسانی که میراث گرفته اند زمین را یعنی متمکن شده اند در ان مِن بَعدِ أَهلِها از پس هلاک اهل آن مراد کفار زمان حضرت رسالت پناه اند ص که دیار امم ماضیه گرفته اند و خدا بر ایشان بیان کرده أَن لَو نَشاءُ آنرا که اگر خواهیم أَصَبناهُم بگیریم ایشانرا بِذُنُوبِهِم بجزای گناهان ایشان یعنی عقوبت کنیم ایشانرا چنانچه

پیشینیان ایشانرا کردیم وَ نَطبَع ُ و ما مهر می نهیم عَلی قُلُوبِهِم بر دلهای ایشان فَهُم لا یَسمَعُون َ پس ایشان نمی شنوند از روی فهم و عبرت بجهت ختم قلب چه اگر دل منشرح است آنچه میشنود درمی یابد پس گوش دل از استماع کلام حق فائده دارد نه گوش آب و گل مثنوی اینکه سخن از گوش دل باید شنود گوش گل اینجا ندارد هیچ سود گوش سر با جمله حیوان همدم است گوش دل مخصوص نسل آدم است گوش سر چون جانب گوینده است گوش سر سهل است گر آگنده است پس بجهت تسلیه حضرت رسالت پناه ص میفرماید.

صفحه : 344

تِلک َ القُری آن شهرها که نسبت بامم مذکوره داشت چون احقاف و حجر و موتفکات و غیر آن نَقُص ُّ عَلَیک َ خواندیم بر تو مِن أَنبائِها بعضی از خبرهای آن وَ لَقَد جاءَتهُم و بدرستیکه آمدند باهالی آن رُسُلُهُم پیغامبران ایشان چون هود و صالح و لوط و شعیب ع بِالبَیِّنات ِ به معجزات روشن یا دلائل واضح فَما کانُوا لِیُؤمِنُوا پس نبودند که ایمان آورند بعد از آمدن رسل بِما کَذَّبُوا مِن قَبل ُ بآنچه تکذیب میکردند قبل از آمدن یعنی مستمر بودند بر تکذیب و صلاحیّت قبول ایمان نداشتند بسبب رسوخ در کفر و بودن مهر بر دلهای ایشان کَذلِک َ مانند آن مهرها سخت که بر دلهای کفّار گذاشته بوده یَطبَع ُ اللّه ُ مهر می نهد خدا عَلی قُلُوب ِ الکافِرِین َ بر دلهای ناگرویدگان مر او از آنها کفار قریش اند که خدای تعالی دانسته که ایمان نیارند وَ ما وَجَدنا و نیافتیم لِأَکثَرِهِم مر بیشتر امم مذکوره را مِن عَهدٍ از وفای عهدی که در روز که

میثاق بسته بودند یا عهد که در زمان خوف و مضرت میکردند که اگر نجات یابیم ایمان آریم وَ إِن وَجَدنا و بدرستیکه یافتیم ما أَکثَرَهُم بیشتر ایشانرا لَفاسِقِین َ شکنندگان عهد و پیمان ثُم َّ بَعَثنا پس برانگیختیم و فرستادیم مِن بَعدِهِم بعد ازین پیغمبران مذکور مُوسی موسی بن عمران را بِآیاتِنا بمعجزاتی که او را عطا کرده بودیم إِلی فِرعَون َ بسوی فرعون که نام او قابوس بود یا ولید بن مصعب بن ریان و فرعون لقب ملوک مصر بوده چون قیصر و کسری و خاقان و تبّع که القاب سلاطین فارس و روم و چین و یمن است وَ مَلَائِه ِ و بسوی اکابر قوم او فَظَلَمُوا بِها پس ستم کردند یعنی کافر شدند فرعون و قوم او بآن آیات و وضع کردند کفر را در مکان ایمان چه حق آن آیتها از غایت وضوح آن بود که بدان بگروند فَانظُر پس بنگر بدیده بصیرت که بعد از انکار حق کَیف َ کان َ چگونه بود عاقِبَهُ المُفسِدِین َ آخر کار تباه کاران که غرق شدند حضرت موسی ع چون از مصر فرار نموده در مدین بصحبت شعیب ع رسید و دختر او صفورا را بعقد نکاح درآورده باز عزم مراجعت بمصر فرمود و در اثنای طریق بوادی ایمن رسیده خلعت پیغمبری یافت و بمعجزه عصا ید بیضا اختصاص یافت چنانچه تفاصیل اینکه قصص در اثنای سور آینده مذکورست حق سبحانه حکم فرمود که بمصر رود و فرعون را بخدا دعوت کند و از طغیان و سرکشی و دعوی ربوبیت منع فرماید موسی ع بیامد و بعد از مدتی که ملاقات فرعون دست داد آغاز دعوت

کرد وَ قال َ مُوسی و گفت موسی ع یا فِرعَون ُ ای فرعون إِنِّی رَسُول ٌ بدرستیکه من فرستاده ام مِن رَب ِّ العالَمِین َ از نزد پروردگار عالمیان بسوی تو و قوم تو.

صفحه : 345

حَقِیق ٌ سزاوارم برسالت یا بآنکه تصدیق من کنی و مستقر و راسخم عَلی أَن لا أَقُول َ بر آنکه نه گویم عَلَی اللّه ِ بر خدا إِلَّا الحَق َّ مگر سخن راست قَد جِئتُکُم بدرستیکه آمده ام بشما بِبَیِّنَهٍ بحجتی روشن مِن رَبِّکُم از پروردگار شما یا آورده ام معجزه پیدا و هویدا که بر صحت رسالت من گواه است فَأَرسِل پس بفرست مَعِی َ با من بَنِی إِسرائِیل َ فرزندان یعقوب را و دست از استخدام ایشان کوتاه کن تا بارض مقدسه که موطن آباء ایشان بوده بازگردند آورده اند که فرعون بنی اسرائیل را به بندگی میگرفت و سبب آن بود که چون یعقوب ع با اولاد و احفاد خود بمصر آمده همانجا قرار گرفتند و نسل ایشان بسیار شده و یعقوب ع و یوسف ع با برادران درگذشتند و ملک ریان که فرعون زمان یوسف ع بوده بمرد پسرش مصعب بنی اسرائیل را حرمت میداشت و متعرض ایشان نمی شد چون او بمرد ولید که فرعون زمان موسی ع بود بر تخت سلطنت نشست و زبان بلاف انا ربکم الاعلی برکشاد و بنی اسرائیل دعوی او را قبول نه کردند او گفت پدران شما بندگان درم خریده کسان ما بوده اند شما بنده زادگان مائید پس ایشانرا به بندگی گرفت تا وقتی که موسی ع مبعوث شده و گفت ای فرعون دست از بنی اسرائیل بدار تا باوطان آبای خویش بروند قال َ گفت فرعون إِن کُنت َ اگر هستی تو که

در دعوی خود جِئت َ بِآیَهٍ آورده معجزه و حجتی فَأت ِ بِها پس بیار آنرا إِن کُنت َ مِن َ الصّادِقِین َ اگر هستی از راست گویان بنما معجزه خود را فَأَلقی عَصاه ُ پس بیفگند موسی ع عصا را از دست خود فَإِذا هِی َ پس ناگاه آن عصا بعد از القاء ثُعبان ٌ مُبِین ٌ اژدهای شد ظاهر الامر که هیچکس را شک نمانده در ان که آن اژدها نیست در روایت آمده که آن عصا اژدها شد دهن گشاده، ما بین لحیین او هشتاد ذراع بود و فک اسفل بزمین نهاد و فک اعلی بر کنگره قصر فرعون و روی بجانب تخت او آورده ملازمان بارگاه بهزیمت رفتند و فرعون نیز بگریخت و در ازدحام خلایق بهنگام فرار بست و پنج هزار آدمی هلاک شدند و فرعون نعره زد که ای موسی ع سوگند میدهم ترا بدان خدائی که فرستاده اوئی که عصای خود را بگیر که من بتو ایمان می آرم و بنی اسرائیل را بتو میگذارم موسی قفای ثعبان را گرفت همان عصا شد فرعون آمده باز بر سریر خود نشست و گفت هیچ معجزه دیگر داری موسی ع گفت آری پس دست راست بگریبان بزیر بغل چپ درآورده وَ نَزَع َ یَدَه ُ و بیرون کشید دست خود را فَإِذا هِی َ پس ناگاه بود دست او بَیضاءُ سفیدی که بیاض او در غایت سفیدی بود و کمال نورانیت لِلنّاظِرِین َ مر نگرندگان و نظاره کنندگان را آورده اند که موسی ع مردی گندم گون بوده چون دست در گریبان کشیدی و بیرون آوردی نورانیت آن بمثابه بودی که شعاعش بر نور آفتاب غلبه کردی در مدارک آورده که موسی ع دست راست خود بفرعون نمود

و بعد از ان در گریبان کرد و بیرون آورد بیضا نورانی که میان آسمان و زمین را روشن ساخت و باز بگریبان برد و بیرون آورد بهمان حالت اول شد القصه فرعون بعد از مشاهده اینکه دو معجزه اشراف قوم را طلبید در باب موسی ع بایشان مشاورت کرد قال َ المَلَأُ گفتند بزرگان مِن قَوم ِ فِرعَون َ از گروه فرعون إِن َّ هذا بدرستیکه اینکه موسی ع لَساحِرٌ هر آئینه جادوگری است عَلِیم ٌ دانا بفن سحر و ماهر دران که چوب را اژدها میسازد و دست گندم گون را ید بیضا بیرون می آرد.

صفحه : 346

یُرِیدُ میخواهد اینکه ساحر أَن یُخرِجَکُم آنکه بیرون کند شما را ای قبطیان مِن أَرضِکُم از زمین شما که ولایت مصر است و حکومت به بنی اسرائیل دهد فرعون چون اینکه سخن بشنید گفت فَما ذا تَأمُرُون َ پس چه چیز میفرمائید مرا و تدبیر اینکه چیست قالُوا گفتند أَرجِه حبس کن او را وَ أَخاه ُ و برادر او هارون ع را یا تاخیر کن مهم او را و شتاب زدگی منما وَ أَرسِل فِی المَدائِن ِ و بفرست در شهرها که تعلق بصعید مصر دارد حاشِرِین َ گروه فراهم آرندگان و جمع کنندگان را که ایشان یَأتُوک َ بِکُل ِّ ساحِرٍ بیارند بتو هر ساحری که باشد عَلِیم ٍ دانا و حاذق در فن خود آورده اند که در هیچ قرن چندین ساحر نه بوده که در قرن موسی علیه السلام بود و رؤسای سحره باقصی مداین صعید بودند و در تفسیر دمیاطی آورده که در مداین صعید دو برادر بودند که ایشانرا در فن سحر مهارتی تمام بود چون فرستاده فرعون بدیشان رسید مادر خود را گفتند ما را

بسر قبر پدر خود ببر مادرشان همچنان کرد و ایشان پدر خود را آواز دادند جواب ایشان باز داد گفتند یا ابتاه ملک مصر ما را طلبیده بجهت آنکه دو کس آمده اند بی لشکر و بی سپاه و سلاح و کار بر ملک تنگ آورده و ایشانرا عصای است که چون می افگند اژدها میشود هر چه پیش او می آید میخورد و فرعون داعیه کرده که ما را با او معارضه فرماید صاحب قبر جواب داد که چون بمصر رسید به پرسید که وقتی که ایشان در خواب روند آن عصا همان اژدها میگردد یا نه اگر میگردد بدانید که آن جادو نیست چه سحر ساحر وقتی که در خواب باشد اثری ندارد و چون حال بدین منوال باشد نه شما را بلکه هیچکس از عالمیان را قوّت معارضه با ایشان نخواهد بود القصه هر دو برادران با شاگردان و مصاحبان که دوازده هزار بودند و در زاد المسیر گوید که هفتاد هزار بمصر آمدند و بدرگاه فرعون جمع شدند چنانچه حق سبحانه و تعالی میفرماید وَ جاءَ السَّحَرَهُ و آمدند جاودان فِرعَون َ بسوی فرعون بعد از انکه ایشانرا طلبیده بود چون چشم ایشان بر فرعون افتاد قالُوا گفتند إِن َّ لَنا آیا باشد ما را لَأَجراً مزدی إِن کُنّا اگر باشیم نَحن ُ الغالِبِین َ ما غلبه کنندگان بر موسی قال َ نَعَم گفت فرعون آری مزد باشد وَ إِنَّکُم و بدرستیکه شما باشید لَمِن َ المُقَرَّبِین َ از نزدیکان من هرگاه که خواهید نزد من درآیید آورده اند که مهتر اینکه جماعت چهار تن بودند آن دو برادر که سابور و عاذور میگفتند و دیگر حطحط و مصفی و در

شرح لباب آورده که اینکه چهار تن را نیز مهتری بود شمعون نام چون به مصر آمدند و سابور و عاذور واقعه سؤال و جواب پدر خود با قوم گفتند ایشان از قصّه خواب و بیداری موسی ع و اژدها شدن عصا استفسار بلیغ نمودند معلوم شد که هرگاه که موسی ع در خواب می باشد عصا اژدها شده پاسبانی میکند ایشان را تردی پدید آمد و دغدغه در خاطر خطور کرد و پنهان داشتند تا وقتی که فرعون لعین موسی ع را طلبید و مقرر شد که با جادوان مناظره کند و مجلس مناظره انتظام یافت ساحران عصا و رسنی چند در میدان آوردند و فرعون بالای تخت خود بتفرج به نشست و مردم مصر بنظاره حاضر شدند هفتاد هزار ساحران یک طرف صف برکشیدند و موسی ع و هارون ع بیک جانب بایستادند جادوان بطریق ادب پیش آمدند قالُوا یا مُوسی گفتند ای موسی ع إِمّا أَن تُلقِی َ یا آن است که تو می افگنی عصای خود را وَ إِمّا أَن نَکُون َ و یا آنکه باشیم نَحن ُ المُلقِین َ ما افگنندگان حبال و عصای خود را.

صفحه : 347

قال َ گفت موسی ع از روی کرم و تسامح و تخلقی که انبیاء ع را می باشد أَلقُوا شما بیفگنید فَلَمّا أَلقَوا پس آنهنگام که بیفگندند جادوان آنچه ساخته بودند سَحَرُوا أَعیُن َ النّاس ِ جادوی کردند بر چشمهای مردمان یعنی بنمودند بدیشان چیزی مخیّل که حقیقتی نداشت وَ استَرهَبُوهُم و بترسانیدند مردمان را وَ جاؤُ بِسِحرٍ عَظِیم ٍ و آوردند جادوی بزرگ آورده اند که رسنهای بزرگ را مجوّف ساخته و بافته بودند و بقیر مطلی کرده و چوبهای

دراز میان تهی ساخته و اجواف همه را پر سیماب کرده چون حرارت آفتاب بدانجا رسید زیبق در حرکت آمد و آن رسنها و چوبها به شکل ماران بیکدگر پیچیدن گرفت و در تفسیر عین المعانی آورده که زیر زمین را تهی کرده بودند و آتش برافروخته چون حرارت آتش از تحت و گرمی آفتاب از فوق اثر کرد و آن اشکال در حرکت آمده چنان نمودند که همه میدان پر از مارانند وَ أَوحَینا و ما وحی کردیم إِلی مُوسی بسوی موسی ع أَن أَلق ِ عَصاک َ آنکه بیفگن عصای خود را پس موسی ع عصا بیفگند اژدها شد دهان گشاده فَإِذا هِی َ پس ناگاه آن عصا که اژدها شده بود تَلقَف ُ فرو میبرد ما یَأفِکُون َ آنچه تزویر میکردند و بدروغ بخلق مینمودند و آن چهل خروار رسن و چوب بود راوی گوید که چون چوبها و رسنهای ایشان را فرو برد روی بنظارگیان آورد و مردم بگریختند و خلق عظیم در ان انبوهی هلاک گشتند پس موسی ع او را بگرفت همان عصا شد و حق سبحانه آن حبال و عصا را معدوم گردانید فَوَقَع َ الحَق ُّ پس ثابت شد و پیدا آمد راستی موسی وَ بَطَل َ و زایل شد ما کانُوا یَعمَلُون َ آنچه بودند که عمل میکردند از سحر و جادوان با یکدیگر گفتند که اگر اینکه سحر بودی بایستی که جادوهای ما را باطل نکردی فَغُلِبُوا پس مغلوب شدند جادوان هُنالِک َ آنجا که موسی ع غالب شد یا فرعون و قوم او مغلوب و منکوب شدند وَ انقَلَبُوا و بازگشتند از ان موضع صاغِرِین َ خوارشدگان و ناامیدان و بی مرادان وَ أُلقِی َ السَّحَرَهُ

و افگنده شدند جادوان بر رویهای خود ساجِدِین َ سجده کنندگان مر خدای را که قالُوا آمَنّا گفتند ایمان آوردیم ما بِرَب ِّ العالَمِین َ به پروردگار عالمیان فرعون گفت بدین پروردگار مرا میخواهید ایشان گفتند تو کی باشی رب العالمین رَب ِّ مُوسی وَ هارُون َ پروردگار موسی ع و هارون علیها السلام است قال َ فِرعَون ُ گفت فرعون با جادوان آمَنتُم بِه ِ آیا ایمان آوردید بموسی ع و تصدیق نمودید او را قَبل َ أَن آذَن َ لَکُم پیش از انکه دستوری دهم شما را در ان إِن َّ هذا بدرستیکه اینکه عمل لَمَکرٌ تدبیر خفی است که شما مَکَرتُمُوه ُ ساخته اید آنرا فِی المَدِینَهِ در شهر مصر پیش از بیرون آمدن بوعده گاه یعنی شما با موسی ع موافقت کرده اید و اینکه حیله ساخته لِتُخرِجُوا تا بیرون کنید مِنها ازین شهر أَهلَها اهل آنرا که قبطیانند و اینکه ملک شما را و بنی اسرائیل را خالص شود فَسَوف َ تَعلَمُون َ پس زود باشد که بدانید نتیجه اینکه مقدمه که ترتیب داده اید اینکه تهدیدی بود مجمل بآنکه تفصیل کرد و گفت.

صفحه : 348

لَأُقَطِّعَن َّ هر آئینه ببرم أَیدِیَکُم دستهای راست شما را وَ أَرجُلَکُم و پایهای چپ شما را مِن خِلاف ٍ بخلاف یکدیگر یعنی از هر شقی عضوی ثُم َّ لَأُصَلِّبَنَّکُم پس بر دار کشم أَجمَعِین َ همه شما را برای تفضیح شما و عبرت گرفتن دیگران قالُوا گفتند جادوان که ما را از مرگ چه ترسانی و وعید کشتن چه دهی که ما بمرگ مشتاق تریم از تشنه بآب زلال زیرا که بسبب موت إِنّا إِلی رَبِّنا مُنقَلِبُون َ بدرستیکه ما بسوی پروردگار خود بازگردندگانیم پس چرا خواهان او نباشیم و فی المثنوی المعنوی مثنوی جانهای بسته اندر آب

و گل چون رهند از آب و گلها شاد دل در هوای مهر حق رقصان شوند همچو قرص بدر بی نقصان شوند چون نقاب تن برفت از روی روح از لقای دوست یابد صد فتوح میزند جان در جهان آبگون نعره یا لیت قومی یعلمون وَ ما تَنقِم ُ و تو که فرعونی منکر نمیشوی مِنّا از ما و عیب نه نمیکنی ما را إِلّا أَن آمَنّا مگر آنکه ما بگرویدیم بِآیات ِ رَبِّنا بنشانهای قدرت آفریدگار ما لَمّا جاءَتنا آنهنگام که آمد بما و مشاهده کردیم بر دست موسی علیه السلام پس روی از فرعون بگردانیده متوجه حق شده گفتند رَبِّنا ای پروردگار ما أَفرِغ عَلَینا بریز بر ما و افاضت کن صَبراً شکیبائی درین بلا تا جزع نکنیم وَ تَوَفَّنا مُسلِمِین َ و بمیران ما را به مسلمانی و ثابت قدم دار بر ایمان وَ قال َ المَلَأُ و گفتند مهتران مِن قَوم ِ فِرعَون َ از گروه ملازمان فرعون أَ تَذَرُ مُوسی وَ قَومَه ُ آیا میگذاری و دست بازمیداری موسی ع و قوم او را لِیُفسِدُوا فِی الأَرض ِ تا تباهی کنند در زمین مصر و مردم را بر تو متغیر گردانند وَ یَذَرَک َ و پرستش ترا بگذارند وَ آلِهَتَک َ و از عبادت معبودان و خدایان تو دست باز دارند گفته اند که فرعون خلق را به پرستش خود میفرمود و خود پرستنده کواکب بود و اصح آنست که بر صورت خود بتان ساخته بود و هر یک از قوم را بتی داده بود که اینکه را به پرستید تا او شما را بمن نزدیک گرداند و ازین سبب میگفت أَنَا رَبُّکُم ُ الأَعلی اینها خدایان خوردترند و من خدای بزرگترم

القصه اعیان تختگاه فرعون او را تحریص و ترغیب کردند بر قتل موسی علیه السلام و قوم او فرعون دانست که او بر قتل موسی ع قادر نیست قال َ گفت فرعون سَنُقَتِّل ُ أَبناءَهُم زود باشد که بکشیم پسران ایشانرا چنانچه پیش ازین میکردیم تا نسل ایشان منقطع گردد وَ نَستَحیِی نِساءَهُم و زنده بگذاریم دختران ایشانرا تا خدمت ما کنند وَ إِنّا فَوقَهُم قاهِرُون َ و ما بر ایشان غالبانیم و ایشان مقهور زیر حکم مااند چون اینکه تهدید بسمع بنی اسرائیل رسیده مضطرب شده بطریق استغاثه بموسی ع روی آوردند بعد از اضطراب ایشان قال َ مُوسی لِقَومِه ِ گفت موسی ع مر گروه خود را استَعِینُوا بِاللّه ِ یاری خواهید از خدای وَ اصبِرُوا و صبر کنید بر آنچه با شما کند إِن َّ الأَرض َ لِلّه ِ بدرستیکه زمین مر خدائراست یُورِثُها. میراث میدهد آنرا مَن یَشاءُ هر کرا میخواهد مِن عِبادِه ِ از بندگان خود درین سخن وعده اهلاک قبطیان است و در آمدن ولایت ایشان بتصرف بنی اسرائیل وَ العاقِبَهُ و عاقبت نکو یا ظفر و نصرت یا بهشت لِلمُتَّقِین َ مر پرهیزگاران راست بنی اسرائیل اینکه کنایت را که مشتملبر بشارت ایشان بود درنیافتند و باز آغاز شکایت فرموده صفحه : 349

قالُوا گفتند أُوذِینا ما را میرنجانیدند یعنی قبطیان ما را ایذا میکردند مِن قَبل ِ أَن تَأتِیَنا پیش از انکه تو بیائی از مدین نیمی از روز ما را خدمت خود میفرمودند و نیم روز دیگر ما را آزاد میکردند وَ مِن بَعدِ ما جِئتَنا و ایذا میکنند ما را پس از انکه تو آمدی و تمام روز ما را کار میفرمایند یا

پیش ازین ابناء ما را میکشتند و حالا نیز میخواهند که بهمان طریق اشتغال نمایند قال َ گفت موسی ع از روی تصریح عَسی رَبُّکُم شاید که پروردگار شما و عسی برای اطماع است یعنی طمع میدارم از خدای أَن یُهلِک َ عَدُوَّکُم آنکه هلاک کند دشمن شما را که فرعون است با قوم او وَ یَستَخلِفَکُم و خلیفه گرداند شما را بعد از هلاک ایشان فِی الأَرض ِ در زمین مصر یا در ارض مقدّسه فَیَنظُرَ پس به بیند خدای که بوقت رحمت و دولت و راحت کَیف َ تَعمَلُون َ چگونه عمل میکنید و چه چیز بجا می آرید از کفر و شکر و طاعت و معصیت تا شما را بران جزا دهد آنگه حق تعالی بعد از وعده هلاک دشمنان مقدمات آن را بیان میکند وَ لَقَد أَخَذنا و هر آئینه که ما گرفتیم آل َ فِرعَون َ تبعه و خدم فرعون را بِالسِّنِین َ بقحط و تنگی و خشک سالی وَ نَقص ٍ مِن َ الثَّمَرات ِ و بنقصان بعضی از میوهای ایشان لَعَلَّهُم یَذَّکَّرُون َ تا باشد که ایشان پند گیرند و از کفر باز ایستند ایشان متنبه نشدند فَإِذا جاءَتهُم ُ پس چون آمد بدیشان الحَسَنَهُ نیکئی از فراخی و ارزانی قالُوا لَنا هذِه ِ میگفتند برای ماست اینکه نیکوئی و ما مستحق آنیم وَ إِن تُصِبهُم و اگر رسیدی بدیشان سَیِّئَهٌ بدی چون قحط و بلا یَطَّیَّرُوا فال بد گرفتندی بِمُوسی وَ مَن مَعَه ُ بموسی ع و آنانکه با وی بودند از مؤمنان و میگفتند اینکه رنج و محنت و شامت ایشان بما میرسد أَلا بدانید إِنَّما طائِرُهُم جز اینکه نیست که سبب خیر و شر ایشان عِندَ اللّه ِ نزدیک خدا است و

آن اعمال بد ایشان است که کرام کاتبین نوشته بحضرت برده اند و شامت آن عملها بدیشان رسیده وَ لکِن َّ أَکثَرَهُم و لیکن بیشتر ایشان یعنی قبطیان لا یَعلَمُون َ نمیدانند که آنچه بدیشان از مکاره و اهوال میرسد بواسطه شومی اعمال است وَ قالُوا و گفتند فرعونیان موسی ع را مَهما تَأتِنا بِه ِ هرگاه که بیاری یا هر چیزیکه بیاری بما مِن آیَهٍ از نشانه که زعم تو آنست که معجزه تست مثل قحط و مرض و امثال آن لِتَسحَرَنا بِها تا سحر کنی ما را بآن فَما نَحن ُ لَک َ پس نیستیم ما مر ترا بِمُؤمِنِین َ از گرویدگان و باوردارندگان چون قبطیان بنهایت انکار پیش آمدند.

صفحه : 350 فَأَرسَلنا پس فرستادیم عَلَیهِم ُ الطُّوفان َ بر ایشان طوفان و آن چیزی باشد که طواف کند بر اماکن و فراگیرد همه آنرا چون باران و سیل وَ الجَرادَ و فرستادیم ملخ پرنده وَ القُمَّل َ و ملخ پیاده یا کنه یا سبوسه (شپش) وَ الضَّفادِع َ و بزغ وَ الدَّم َ و خون آیات ٍ مُفَصَّلات ٍ در حالتی که اینکه اشیا آیتهای قدرت ما بودند از یکدیگر جدا شده یعنی مدت میان هر دو آیت یک ماه و امتداد هر آیتی یک هفته فَاستَکبَرُوا پس ایشان گردن کشی کردند از فرمان برداری وَ کانُوا و بودند قَوماً مُجرِمِین َ گروهی مجرم یعنی معاند در کفر که با وجود تظاهر آیات و تتابع آن ایمان نیاوردند وَ لَمّا وَقَع َ و هرگاه که واقع شد و فرود آمد عَلَیهِم ُ الرِّجزُ بر فرعونیان عذابی ازینها که مذکور شد قالُوا گفتند از روی تضرع یا مُوسَی ادع ُ لَنا ای موسی بخوان برای ما

رَبَّک َ آفریدگار خود را بِما عَهِدَ عِندَک َ بآنچه عهد کرده است و آن عهد نزدیک تست یعنی خدای با تو وعده کرده که چون او را بخوانی اجابت کند لَئِن کَشَفت َ اگر برداری و زائل گردانی عَنَّا الرِّجزَ از ما اینکه عذاب را لَنُؤمِنَن َّ لَک َ هرآئینه ما ایمان آریم و تصدیق کنیم مر ترا وَ لَنُرسِلَن َّ و هر آئینه بفرستیم مَعَک َ بَنِی إِسرائِیل َ با تو بنی اسرائیل را تا هر جا که خواهی ببری فَلَمّا کَشَفنا پس آنوقت که ما ببردیم بدعای موسی ع و دفع کردیم عَنهُم ُ الرِّجزَ از ایشان آن عذاب را و تاخیر کردیم إِلی أَجَل ٍ تا مدتی از زمان که بی شبهه هُم بالِغُوه ُ ایشان رسندگانند بدان تا معذب گردند در آن إِذا هُم یَنکُثُون َ پس ایشان عهد را می شکنند در تفاسیر آمده که در مصر هفت شبانروز باران بارید و به ظلمت ابرهای متراکم درماندند و آب بخانهای قبطیان درآمده مردان و زنان برپا ایستادند کودکان را بر بلندیها نشاندند و هر قبطی که در خانه بنشستی غرق شدی و با آنکه بیوت بنی اسرائیل بمنازل ایشان متصل بود قطره آب بدان خانها در نیامد القصه به تنگ آمده رجوع بفرعون کردند و ازو ناامید شده روی بموسی ع آوردند که از خدای خود در خواه تا اینکه عذاب از ما دفع کند و ما ایمان آریم چون آن طوفان بدعای موسی ع مندفع شد و آب از روی زمین برفت مزروعات ایشان ظاهر گشت بمثابه نیکو که هرگز نه دیده بودند باز کفران نعمت ورزیده ایمان نیاورند و گفتند اینکه خود چنین می بایست حق تعالی ملخ سواره بر ایشان گماشت

تا اکثر مزروعات ایشانرا بخورد دیگر باره پناه بموسی ع آوردند و سوگند خوردند که اگر اینکه بلا منکشف گردد بخدای تو بگروند حضرت موسی ع بصحرا بیرون آمد و بعصای خود اشاره بمشرق و مغرب نمود جمیع ملخها بدان دو طرف متفرق شدند ایشان دیدند که مقداری از مزروعات مانده گفتند که اینکه مایه محصول ما را بس است و تصدیق نه کردند حق تعالی ملخ پیاده فرستاد تا آنچه از زرع باقی مانده بود بخوردند دیگر باره التجا بکلیم اللّه کرده آغاز تضرّع نمودند و بشرط ایمان آن عذاب نیز آخر شد گفتند ای موسی ع ما را متحقق گشته که تو در فن سحر از جمله ماهرانی دیگر باره حق سبحانه و تعالی لشکر بزغ را بدیشان فرستاد تا بجامه خواب ایشان درمی آمدند و در دیگهای ایشان می افتادند و چون کسی سخن گفتی بدهن وی درآمدندی باز تضرع نموده و شرط کرده اینکه بلا مندفع شد دیگر باره با سر تمرد و عناد رفتند و حق تعالی آب نیل را خون گردانید همین که سبطی میخورد آب صافی بود و همین که قبطی میل کرد خون ناب میشد و اگر یک طرف خوردندی به نسبت هر یک همین حال واقع بودی اینجا نیز عهد کردند و بعد از کشف بلا شرط متابعت بجا نیاوردند.

صفحه : 351

فَانتَقَمنا مِنهُم پس انصاف ستدیم و اراده انتقام کردیم از ایشان فَأَغرَقناهُم پس غرق ساختیم ایشانرا فِی الیَم ِّ در دریای قلزم که نزدیک مصر است بِأَنَّهُم بسبب آنکه کَذَّبُوا بِآیاتِنا ایشان بدروغ داشتند آیات قدرت ما را وَ کانُوا عَنها غافِلِین َ و بودند از تامل در

ان بیخبران وَ أَورَثنَا القَوم َ و میراث دادیم ما قوم را الَّذِین َ کانُوا یُستَضعَفُون َ آنانی که بودند ضعیف و زبون گرفته شده بدست فرعونیان یعنی بنی اسرائیل را که بدست قبطیان درمانده بودند بعد از هلاک فرعون و اتباع او میراث دادیم مَشارِق َ الأَرض ِ جهات شرقی از زمین شام وَ مَغارِبَهَا و جهات غربی از ان زمین الَّتِی بارَکنا فِیها آن زمینی که برکت پیدا کردیم در ان با ارزانی و بسیاری محصولات یا باقدام انبیاء عظام علی نبینا و علیهم السلام وَ تَمَّت کَلِمَت ُ رَبِّک َ و تمام شد و بوفا رسید وعده پروردگار تو الحُسنی وعده نیکو عَلی بَنِی إِسرائِیل َ بر بنی اسرائیل که ان نصرت بود بر اعدا و تسخیر دیار ایشان بِما صَبَرُوا وفای اینکه وعده بسبب آن بود که صبر کردند بر شداید و مکاره وَ دَمَّرنا و خراب کردیم ما کان َ یَصنَع ُ فِرعَون ُ آنچه بود که ساخته و راست کرده بود فرعون وَ قَومَه ُ و گروه او از کوشکها و حصارها و منزلهای نیکو وَ ما کانُوا یَعرِشُون َ و آنچه بودند که برافراشته بودند از بناها چون صرح هامان وَ جاوَزنا بِبَنِی إِسرائِیل َ و بگذرانیدیم بنی اسرائیل را البَحرَ از دریا بسلامت فَأَتَوا پس بیامدند و بگذشتند عَلی قَوم ٍ بر گروهی از قبیله لخم که در ولایت رقه یَعکُفُون َ اقامت میکردند عَلی أَصنام ٍ لَهُم بر پرستش بتان که مر ایشان را بود و چون بنی اسرائیل قومی را مجاور بتکده دیدند قالُوا گفتند یا مُوسَی اجعَل لَنا ای موسی بساز از برای ما را إِلهاً خدا یعنی تمثالی بساز که آنرا پرستیم کَما لَهُم آلِهَهٌ چنانچه ایشانرا خدایان

هستند که می پرستند قال َ إِنَّکُم گفت موسی بدرستیکه هستید شما قَوم ٌ تَجهَلُون َ گروهی که نادانی میکنید و جهل میورزید درین که توهم جواز عبادت غیر خدا دارید.

صفحه : 352

إِن َّ هؤُلاءِ بدرستیکه اینکه گروه بت پرستان مُتَبَّرٌ هلاک شده اند ما هُم فِیه ِ بآنچه ایشان در آنند یعنی خدا دین و آئین ایشانرا در هم خواهد شکست و بتان ایشان را بر دست ما پاره پاره خواهد کرد وَ باطِل ٌ و زائل و مضمحل است ما کانُوا یَعمَلُون َ آنچه هستند ایشان که میکنند از عبادت اصنام قال َ أَ غَیرَ اللّه ِ گفت موسی ع آیا جز خدا أَبغِیکُم إِلهاً طلب کنم برای شما معبودی وَ هُوَ فَضَّلَکُم و حال آنکه او فضل داد شما را عَلَی العالَمِین َ بر عالمیان زمان شما و بانواع نعم تخصیص فرمود وَ إِذ أَنجَیناکُم و یاد کنید چون برهانیدیم شما را مِن آل ِ فِرعَون َ از تبعه فرعون یَسُومُونَکُم می چشانیدند شما را سُوءَ العَذاب ِ سختی عذاب یُقَتِّلُون َ أَبناءَکُم میکشتند پسران شما را بجهت انقطاع نسل شما وَ یَستَحیُون َ نِساءَکُم و زنده می گذاشتند زنان شما را بجهت خدمتگاری و بندگی خود وَ فِی ذلِکُم و درین رهانیدن بَلاءٌ نعمتی بود یا در ان عذاب محنتی بود شما را مِن رَبِّکُم عَظِیم ٌ از پروردگار شما محنتی بزرگ آورده اند که موسی وعده کرده بود بنی اسرائیل را که بعد از هلاک فرعون کتابی بیارم بشما از نزدیک حق تعالی که هر چه شما را باید در ان مبیّن و مفصّل باشد پس چون از دریا نجات یافتند و فرعون غرق شد طلب آن کتاب نمودند و موسی ع از خدا درخواست تا آن کتاب

بدو فرستد حکم شد که سی روز بروزه باش پس از ان بطور آئی تا با تو سخن گویم موسی سی روز روزه داشت و روز سی و یکم بطور توجه نمود و کراهت داشت از انکه با حق سبحانه سخن گوید و از دهن او بوی روزه آید پس برای دفع آن رائحه مسواک کرد ملائکه گفتند ما از تو بوی مشک می شمیدیم آنرا بمسواک دفع کردی حق سبحانه فرمود تا جرمانه آن را ده روز دیگر روزه دارد چنانچه میفرماید وَ واعَدنا مُوسی و وعده داده بودیم موسی ع را برای دادن کتاب ثَلاثِین َ لَیلَهً سی شبان روز از ماه ذو القعده و چون مدار حساب شهور عرب برویت هلال است و آن بشب مرئی میشود تاریخ را بشب مقید کرد وَ أَتمَمناها و تمام کردیم آن سی را بِعَشرٍ بده دیگر از ماه ذی الحجه فَتَم َّ پس تمام شد مِیقات ُ رَبِّه ِ وقتی که پروردگار او مقرر فرموده بود أَربَعِین َ لَیلَهً بچهل شبانه روز وَ قال َ مُوسی و گفت موسی لِأَخِیه ِ هارُون َ مر برادرش!!! هارون را که من بطلب کتاب بجانب طور سینا میروم اخلُفنِی تو خلیفه من باش فِی قَومِی در میان قوم من وَ أَصلِح و بصلاح آر هر کاریرا که شایسته صلاح باشد از امور ایشان وَ لا تَتَّبِع و پیروی مکن سَبِیل َ المُفسِدِین َ راه تباه کاران را.

صفحه : 353

وَ لَمّا جاءَ مُوسی و آنهنگام که آمد موسی ع لِمِیقاتِنا بوقتی که ما مقرر و معیّن کرده بودیم وَ کَلَّمَه ُ رَبُّه ُ و سخن گفت با وی پروردگار وی یعنی بشنوانید او را کلام خود بیواسطه در تبیان آورده اند که چون

حق سبحانه خواست که با موسی سخن گوید بفرمود تا هفت فرسخ گرداگرد طور ظلمت فروگرفت و چون موسی قدم در ظلمت نهاد شیطان او را از وی براندند و ملکین کاتبین را ازو دور کردند و آسمان بنظر وی درآوردند ملائکه را دید در هوا ایستاده و عرش عظیم بر وی ظاهر گشت پس حق سبحانه با وی سخن گفت و در ینابیع آورده که او را بیست و چهار هزار کلمه بشنوانید و بروایتی هفت صد هزار و اصح نود و چهار هزار است و در کشاف گفته که حق تعالی چهل شبان روز با موسی سخن گفت چون موسی سخن حق را شنید و از جام کلام بی ملام ربانی جرعه ذوق محبت چشید فراموش کرد که او در دنیاست خیال بست که در فردوس اعلی ست و چون جنت جای مشاهده لقاست قال َ گفت موسی رَب ِّ أَرِنِی ای پروردگار من بنمای مرا نفس خود یعنی مرا متمکن ساز از رویت خود تا بدیده سر أَنظُر إِلَیک َ نظر کنم بسوی تو قال َ گفت خدا لَن تَرانِی نتوانی دید مرا در دنیا چه حکم ازلی بدان وجه واقع شده که هر بشری که در دنیا بمن نظر کند بمیرد و در مدارک آورده که بعین فانی مرا نه بینی بلکه جمال باقی بدیده باقی مشاهده باید کرد و آن دیده در بهشت خواهد بود بدانکه طلب موسی ع رؤیت را دلیل جواز رویت ست چرا که اگر رویت محال بودی موسی اینکه سؤال نکردی چه طلب مستحیل از انبیا روا نیست بیت ای بسا بلبل که پیش از نوبهار میسراید بهر گل بر شاخسار صاحب کشف الاسرار

گوید که مقام موسی در آن ساعت که خطاب لن ترانی شنید عالی تر بود از انوقت که ارنی زیرا که اینکه ساعت در عین مراد حق بود و آنوقت در قید مراد خود و قائم بمراد حق بودن کاملتر است از قیام بمراد خود نمودن بیت لن ترانی میرسد از طور موسی ع را جواب هر چه آن از دوست آید سر بنه گردن متاب اگر چه زخم لن ترانی رسید فی الحال مرهم راحت فرستاد که تو با ضعف بشریت طاقت دیدار نداری از ان گفتم که لن ترانی وَ لکِن ِ انظُر و لیکن نگاه کن إِلَی الجَبَل ِ بکوه زبیر که بلندترین جبال ولایت مدین است و قوت تحمل او از تو بیشترست فَإِن ِ استَقَرَّ پس اگر کوه قرار گیرد و ثابت ماند مَکانَه ُ در جای خود بهنگام تجلّی من برو فَسَوف َ تَرانِی پس زود باشد که تو نیز به بینی مراد طاقت دیدار من باشد و اگر کوه را طاقت دیدار نباشد تو هم در دنیا از تمنای اینکه کار درگذر فَلَمّا تَجَلّی پس آنهنگام که تجلّی کرد رَبُّه ُ پروردگار موسی یعنی ظاهر گردانید از نور خود یا از نور عرش بمقدار سوفار سوزنی لِلجَبَل ِ برای آن کوه بعد از ان که حیات و علم و رویت در وی آفریده بود تا نور حق سبحانه را دید در عین المعانی از سهل ساعدی نقل میکند که حق سبحانه نور خود را از ورای هفتاد هزار حجاب بمقدار درهمی ظاهر کرد در آنساعت هر دیوانه که بر روی زمین بود بهوش آمد و هر بیماری که سر ببالین مرض داشت شفا یافت

عرصه زمین رقم سرسبزی پذیرفت و آبهای شور بعذوبت و حلاوت متصف گشت بتان بروی درافتادند و نیران مجوس فرو مرد و بسبب آن تجلّی جَعَلَه ُ گردانید خدای مر آن کوه را دَکًّا ریزه ریزه و در تبیان آورده که کوه بدان عظمت پاره پاره گشت و شش کوه دیگر ازو جدا شد سه کوه که احد است و ورقان و رضوی بمدینه افتاد و سه کوه دیگر که ثور و ثبیر و حراست بمکه وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً و بیفتاد موسی ع بیهوش از هول آنچه بدو مشاهده کرد از پاره پاره شدن کوه و از عشیه خمیس یوم عرفه تا عشیه روز جمعه بیهوش ماند فَلَمّا أَفاق َ پس آنوقت که بهوش آمد قال َ سُبحانَک َ گفت تنزیه میکنم ترا از هر چه نه لایق حضرت تست یا پاک میدانم ترا از آنچه مرئی شوی در دنیا تُبت ُ إِلَیک َ بازگشتم بسوی تو از اقدام برسوائی که بغیر اذن تو باشد وَ أَنَا أَوَّل ُ المُؤمِنِین َ و من اول گرویدگانم بعظمت و جلال تو بآنکه هیچ بشری را در دنیا طاقت دیدن تو نیست بیت که ای ز یک لمعه تو کوه بصد پاره شود چه عجب گر مشت گلی عاجز و بیچاره شود عجب سری ست که کوه بدان عظمت تحمل دیدار نداشت و دل انسان را بحکم و لکن ینظر الی قلوبکم طاقت آن نظر هست نکته درین آنست که تجلی بر کوه بنظر هیبت بوده و تجلی بر دل بنظر رحمت است آن نظر کوه را ویران ساخت و اینکه نظر دل را معمور میسازد بیت دل پذیرفت آنچه گردون برنتافت دل بدانست

آنچه عرش اندر نیافت پس حق سبحانه جهت تسلّی دل موسی و تدارک المی که از حرمان مقصود یافته بود.

صفحه : 354

قال َ گفت خدا یا مُوسی ای موسی اگر ترا منع کردم از رویت بجهت صلاح حال و بقای ذات تو اندوهناک مباش إِنِّی اصطَفَیتُک َ بدرستیکه من ترا برگزیدم عَلَی النّاس ِ بر بنی اسرائیل یا بر آدمیان که در زمان تو موجوداند بِرِسالاتِی به پیغامهای من که بخلق رسانی وَ بِکَلامِی و دیگر ترا اختصاص دادم بسخن گفتن من با تو بی واسطه فَخُذ پس فراگیر ما آتَیتُک َ و آنچه عطا کردم ترا از امر و نهی و بدان عمل کن وَ کُن مِن َ الشّاکِرِین َ و باش از شکرگویندگان برای عطا وَ کَتَبنا لَه ُ و نوشتیم ما یعنی قلم اعلی را امر فرمودیم که کتابت کرد و یا جبرئیل را گفتیم که بقلم ذکر و مداد نهر النور نوشت برای موسی ع فِی الأَلواح ِ در لوحهای که هفت یا نه یا ده بوده و در زاد المسیر آورده که ده بود و اینکه موافق قول اهل کتاب ست و طول هر لوحی دوازده یا ده ذراع بوده و لوح از یاقوت احمر بود یا از چوب سدره بهشت یا از سنگ سخت که ارقام در وی کنده بودند چون نقش و رنگین و اصح آنست که از زمرد سبز بوده و بر وی نوشته بودند مِن کُل ِّ شَی ءٍ از هر چیزیکه در باب دین محتاج الیه باشد مَوعِظَهً پندی وَ تَفصِیلًا و بیان کردنی لِکُل ِّ شَی ءٍ مر هر چیزی را از

اوامر و نواهی فَخُذها پس گفتیم بموسی که فراگیر الواح را بِقُوَّهٍ بجد تمام و عزم درست وَ أمُر و بفرما قَومَک َ گروه خود را تا بصدق و عزیمت یَأخُذُوا فراگیرند بِأَحسَنِها به نیکوترین آنچه در الواح است گفته اند احسن بمعنی حسن است و مکتوبات الواح همه حسن بود و قولی آنست که احسن عزائم بوده و حسن رخصتها یعنی بفرما تا بعزیمت عمل کنند نه برخصت و در زاد المسیر فرموده که احسن جمع است بین الفرائض و النوافل سَأُرِیکُم زود باشد که بنمایم شما را ای بنی اسرائیل دارَ الفاسِقِین َ سرای فاسقان یعنی آرامگاه ایشان که دوزخست یا شما را بولایت شام درآرم و منازل قرون ماضیه که از دئره فرمان من بیرون رفته اند بشما نمایم یا بنمایم شما را منازل فرعون و قبطیان که در مصر همه خراب شده و از خداوندان خالی مانده تا عبرت گیرید بدان قطعه چشم عبرت بین چرا در قصر شاهان ننگرد تا چه سان از حادثات دور گردون شد خراب پرده داری میکند بر طاق کسری عنکبوت چند نوبت میزند بر قلعه افراسیاب سَأَصرِف ُ زود باشد که بگردانم عَن آیاتِی َ از قبول آیتهای من که قرآن است یا از فهم دلائل قدرت که در آفاق و انفس ودیعت نهاده ام الَّذِین َ یَتَکَبَّرُون َ آنانرا که تکبر میکنند فِی الأَرض ِ در زمین بِغَیرِ الحَق ِّ بی استحقاق یعنی مهر بر دلهای متکبران نهیم تا فهم سخن ما نکنند از ذو النون مصری قدس سره منقول است که خدا نمیخواهد که گرامی سازد دلهای مدعیان باطل را بمکنون حکمتهای قرآنی لا جرم از دلهای ایشان قابلیت

قبول آن سلب کرده بیت حیف است چنین گنج در ان ویرانه حکمت نکند فهم یقین دیوانه وَ إِن یَرَوا و اگر به بینند اینکه سرکشان کُل َّ آیَهٍ هر نشانیکه ما بنمائیم بر صدق نبوت محمّد ص یعنی معجزات آنحضرت ص یا بدانند هر پیغامی که. فرستیم لا یُؤمِنُوا بِها نمیگروند بدان از جهت ستیزه و عناد وَ إِن یَرَوا و اگر به بینند اینکه سرکشان سَبِیل َ الرُّشدِ راه راست و طریق هدایت لا یَتَّخِذُوه ُ سَبِیلًا آن راه راست نگیرند یعنی متابعت نه کنند وَ إِن یَرَوا و اگر به بینند اینکه سرکشان سَبِیل َ الغَی ِّ راه بیراهی و گمراهی یَتَّخِذُوه ُ سَبِیلًا آنرا راه گیرند و پیروی کنند ذلِک َ اینکه گردانیدن دلهای ایشان را از فهم آیات بِأَنَّهُم بسبب آنست که ایشان کَذَّبُوا بِآیاتِنا دروغ شمردند سخنان ما را وَ کانُوا و بودند عَنها از نظر در آن و اعتبار بدان غافِلِین َ ناآگاهان و بیخبران گفته اند مراد غفلت اعراض و عناد است نه غفلت سهو و جهل یعنی میدانستند و تصدیق نمیکردند.

صفحه : 355

وَ الَّذِین َ کَذَّبُوا و آنانی که تکذیب کردند بِآیاتِنا آیتهای ما را که قرآن است یا دلائل قدرت وَ لِقاءِ الآخِرَهِ و بدروغ داشتند دیدن سرای آخرت را حَبِطَت أَعمالُهُم باطل و تباه گشت عملهای ایشان که درین جهان کردند هَل یُجزَون َ آیا جزا داده شوند یعنی نه شوند إِلّا ما کانُوا مگر جزای آنچه که بودند در دنیا یَعمَلُون َ عمل می کردند وَ اتَّخَذَ قَوم ُ مُوسی و فرا گرفتند قوم موسی یعنی بساخت سامری و متابعان او مِن بَعدِه ِ از پس رفتن موسی بطور مِن حُلِیِّهِم از پیرایهای ایشان که از قبطیان عاریت

گرفته بودند عِجلًا گوساله یعنی هیئت گوساله جَسَداً بدنی بی روح لَه ُ خُوارٌ مر او را آوازی بود چون آواز گاو آورده اند که بنی اسرائیل شبی که از مصر بیرون می آمدند بجهت آنکه قوم فرعون از حال ایشان خبر نیابند بهانه انگیختند که ما عروسیها داریم و بدان اشتغال مینمائیم و هر یک از دوستان خود که در میان فرعونیان داشتند پیرایه بعاریت به بستدند و بعد از عبور بر دریا و غرق شدن قبطیان آن حلیها در دست ایشان مانده بود چون موسی عزیمت طور فرمود سامری بخدمت هارون آمد و گفت اینکه پیرایهای عاریت که در دست بنی اسرائیل مانده میخرند و میفروشند و تصرف در آن بر ایشان حرام است هارون ع بفرمود تا تمام آن را جمع کردند و سامری را گفت که تو اینها را بامانت نگاهدار سامری پیرایهای زر و نقره را در تصرف آورده و زرگری ماهر بود همه را بگداخته در قالب بریخت و چیزی بهیئت گوساله بساخت اما بدنی بی روح بوده پس عملی کرد که ازو آوازی برآمد چون آواز گاو آورده اند که سامری در وقت غرق شدن فرعون جبرائیل ع را دیده بود بر اسپی سوار و از زیر سم اسپش قبضه خاک برگرفته با خود میداشت همین که شکل گوساله از قالب بیرون آمد قدری ازین خاک در دهنش ریخت خدای تعالی آن گوساله را زنده گردانید و بفریاد آمد إبن عباس رض میفرماید که چون آواز گوساله بگوش جمعی از بنی اسرائیل رسیده بسجده درافتادند أَ لَم یَرَوا آیا ندیدند و ندانستند أَنَّه ُ لا یُکَلِّمُهُم آنکه گوساله با ایشان سخن نگوید وَ لا یَهدِیهِم

سَبِیلًا و نه بنماید ایشانرا راهی که بجای رسند اتَّخَذُوه ُ فراگرفتند او را بخدائی وَ کانُوا ظالِمِین َ و بودند ستمکاران که وضع عبادت کردند در غیر موضعش در لطائف امام قشیری رحمه اللّه علیه مذکور است که چه دورست میان امتی که مصنوع خود را پرستند و میان امتی که عبادت صانع خود کنند بیت آنرا که تو ساختی نسازد کارت سازنده تو است در دو عالم یارت وَ لَمّا سُقِطَ و آنهنگام که افگنده شدند امت و پشیمانی فِی أَیدِیهِم در دستهای ایشان یعنی یافتند پشیمانی را همچون یافتن کسیکه چیزی در دست خود درآرد و اینکه لفظ در کلام عرب کنایت است از پشیمان شدن حاصل معنی آنکه چون پشیمان شدند عبده عجل از عبادت او وَ رَأَوا أَنَّهُم و دیدند آنکه ایشان قَد ضَلُّوا به تحقیق گمراه شدند قالُوا گفتند از روی ندامت لَئِن لَم یَرحَمنا اگر رحمت نکند بر ما رَبُّنا پروردگار ما بقبول توبه ما وَ یَغفِر لَنا و اگر نیامرزد ما را لَنَکُونَن َّ بخدای که باشیم مِن َ الخاسِرِین َ از زیان کاران و هلاک شدگان.

صفحه : 356

وَ لَمّا رَجَع َ مُوسی و آنهنگام که بازگشت موسی از طور إِلی قَومِه ِ بسوی قوم خود غَضبان َ خشمگین أَسِفاً بغایت اندوهناک یا جزع کننده آورده اند که موسی ع در محل رجعت ازین قصّه خبر یافت و اصح آنست که حق سبحانه ویرا اخبار کرده بود در طور و او خشمناک باندوه تمام در میان قوم آمده و از غایت غضب قال َ گفت بِئسَما خَلَفتُمُونِی بد نیابت کردید از من مِن بَعدِی از پس مفارقت من أَ عَجِلتُم آیا تعجیل کردید و پیشی گرفتید بعبادت

عجل أَمرَ رَبِّکُم بر فرمان پروردگار خود و صبر نه کردید تا من بیایم و حکم خدا بشما رسانم وَ أَلقَی الأَلواح َ و بیفگند موسی لوح ها را که احکام الهی را بر ان نوشته بود و آن غضب نیز برای خدا بود در ینابیع آورده اند که الواح را نیفگند اما زود از دست بنهاد چنانکه کسی چیزی بیفگند و جمهور برانند که الواح را بیفگند و شکسته شد و شش سبع و هر چه بر آن مکتوب بود بآسمان بردند و آن تفاصیل اشیاء بود و یک سبع ماند که هدی و رحمت بود پس موسی ع بعد از معاتبه با قوم الواح را القا کرد وَ أَخَذَ و بگرفت بِرَأس ِ أَخِیه ِ موی سر برادر خود را یعنی هارون ع را یَجُرُّه ُ إِلَیه ِ بطرف خود میکشد او را بطریق معاتبت نه از روی اهانت گمان موسی ع آن بود که هارون ع در منع ایشان تقصیر فرموده قال َ ابن َ أُم َّ گفت هارون ع که ای پسر مادر من اگرچه ایشان برادر پدری و مادری بودند اما بجهت ترقیق قلب موسی ع مادر را یاد کرد پس گفت إِن َّ القَوم َ استَضعَفُونِی من تقصیر نکرده ام اما بدرستیکه قوم تو مرا بیچاره دیدند و تنها یافته زبون گرفتند وَ کادُوا یَقتُلُونَنِی و نزدیک بودند که مرا بکشند از بسیاری مبالغه من در منع ایشان فَلا تُشمِت پس شادمان مگردان بِی َ الأَعداءَ بمن دشمنان را و چنان مکن که آرزوی ایشان حاصل شود از اهانت من وَ لا تَجعَلنِی و مدار مرا مَع َ القَوم ِ الظّالِمِین َ با گروه ظالمان یعنی مرا در عدد گوساله پرستان میار قال َ گفت موسی ع بعد

از استماع اینکه سخن رَب ِّ اغفِر لِی ای پروردگار من بیامرز مرا درین عمل که با برادر بزرگ تر کردم یا در آنکه الواح را بیفگندم وَ لِأَخِی و بیامرز برادر مرا اگر تقصیری کرده باشد در منع ظلم وَ أَدخِلنا و درآر ما را فِی رَحمَتِک َ در بخشایش خود و گفته اند در پناه عصمت خود در دنیا و در ریاض جنت خود در آخرت وَ أَنت َ أَرحَم ُ الرّاحِمِین َ و تو بهترین بخشایندگانی چه بخشش همه از اثر بخشایش تو است و بخشایش مجموع از نظر بخشش تو قطعه تو بر اهل سخا انعام کردی که بر بیچارگان انعام کردند بهر جا جوی از رحمت روان ست ز دریاهای جودت وام کردند إِن َّ الَّذِین َ بدرستیکه آنانکه از روی جهالت اتَّخَذُوا العِجل َ فرا گرفتند گوساله را بخدای سَیَنالُهُم زود باشد که برسد. ایشان را غَضَب ٌ خشمی مِن رَبِّهِم از پروردگار ایشان و آن خشم همان بود که حق تعالی امر فرمود که مکشید یکدیگر را وَ ذِلَّهٌ و دیگر برسد ایشانرا خواری فِی الحَیاهِ الدُّنیا در زندگانی دنیا که آن جزیه است یا اجلا از دیار ایشان وَ کَذلِک َ و همچنین که پاداش داده ایم گوساله پرستان را نَجزِی المُفتَرِین َ جزا میدهیم دروغ گویان و مبتدعان را.

صفحه : 357

وَ الَّذِین َ و آنانکه عَمِلُوا السَّیِّئات ِ بدیها کردند از صغائر و کبائر و شریک آوردند ثُم َّ تابُوا پس بازگشتند بخدا مِن بَعدِها از پس وقوع آن عملها وَ آمِنُوا و بگرویدند یعنی تصدیق کردند خدا را به یگانگی و رسول را به پیغمبری و اگر مراد از سیئات غیر شرک باشد معنی آمنوا آنست که تصدیق کردند آن

را که حق تعالی توبه گناهکار قبول میکند إِن َّ رَبَّک َ بدرستیکه پروردگار تو مِن بَعدِها از پس توبه لَغَفُورٌ هر آئینه آمرزنده است مر گناهان ایشانرا رَحِیم ٌ مهربان است بر ایشان بقبول توبه از ایشان وَ لَمّا سَکَت َ و چون خاموش شد یعنی ساکت گشت عَن مُوسَی الغَضَب ُ از موسی ع خشم او تشبیه کرد غضبی را که حامل موسی ع بوده بران فعل بکسیکه آمر باشد بچیزی و بران اغراء کند و از سکون آن بسکوت تعبیر فرمود یا آنکه غضب دلالت میکند بر آنچه در نفس خشم گیرنده است برای مغضوب علیه پس گویا که آن بمنزله نطق است و سکون آن بمثابه سکوت القصه چون خشم موسی ع فرو نشست أَخَذَ الأَلواح َ فراگرفت بقیه الواح را که بیفگنده بود وَ فِی نُسخَتِها و در آنچه مکتوب بود در ان هُدی ً راه نمودن بود از گمراهی وَ رَحمَهٌ و بخشایش یعنی پاک شدن از گناه لِلَّذِین َ هُم برای کسانیکه ایشان لِرَبِّهِم مر عقاب پروردگار خود را یَرهَبُون َ ترس گاری میکنند یعنی از عذاب خدا میترسند آورده اند که از حضرت عزّت عزّ شانه خطاب رسید بموسی ع که جمعی از اخیار بنی اسرائیل با خود بطور برد تا از عبادت عجل اعتذار کنند موسی ع با قوم گفت و قبول کردند وَ اختارَ مُوسی و برگزید موسی ع قَومَه ُ از قوم خود سَبعِین َ رَجُلًا هفتاد مرد لِمِیقاتِنا از برای میعاد ما یعنی وقتی که وعده داده بودیم و قولی آنست که طائفه از بنی اسرائیل گفتند که خدا با موسی سخن نکرده و آنچه بر الواح است کلام موسی است حق تعالی فرمود که

ای موسی قومی از بزرگان اولاد یعقوب را با خود بیار تا کلام من بشنوند و بر آن گواه باشند موسی ع هفتاد تن را با خود برد و چون بطور رسیدند ابری پدید آمد و میان موسی و ایشان حایل شد و موسی ع بپرده غمام درآمد و اخیار قوم او بسجده درافتادند و حق سبحانه با موسی ع سخن گفت و اوامر و نواهی و وعده وعید فرمود پس چون ابر منکشف گشت موسی ع بیرون آمد و گفت شنیدید کلام پروردگار من گفتند کلامی شنیدیم انا تکلّم معلوم نبود ما وقتی ایمان آریم که خدا را آشکارا بینیم مقارن اینکه سخن صاعقه پدید آمد و همه را بسوخت موسی علیه السلام مضطرب شده آغاز نیاز کرد چنانچه حق سبحانه خبر میدهد فَلَمّا أَخَذَتهُم ُ پس آنهنگام که بگرفت آن هفتاد تن را الرَّجفَهُ صاعقه و بسوختند و قولی آنست که فراگرفت ایشان را آوازی مهیب و همه از هول آن بمردند و گفته اند که لرزه بر اندام ایشان افتاد بمثابه که مفاصل و اوصال ایشان بانقطاع نزدیک رسید موسی ترسید که بمیرند و او نزد بنی اسرائیل بقتل ایشان متهم گردد قال َ رَب ِّ گفت ای پروردگار من لَو شِئت َ اگر میخواستی أَهلَکتَهُم هلاک میکردی ایشانرا مِن قَبل ُ پیش از بیرون آمدن ما از میان قوم وَ إِیّای َ و مرا نیز هلاک میکردی در عین المعانی فرمود که ایشانرا هلاک میکردی بعبادت عجل و مرا بقتل قبطی أَ تُهلِکُنا آیا هلاک کنی ما را بِما فَعَل َ السُّفَهاءُ بسبب آنچه کردند بی خردان مِنّا از قوم ما یعنی بعبادت عجل یا جرأت اینکه قوم

در طلب رویت.

صفحه : 358

إِن هِی َ نیست اینکه کردار ایشان إِلّا فِتنَتُک َ مگر آزمایش و ابتلای تو مر بندگانرا یعنی اینانرا کلام خود شنوانیدی تا طمع در رویت کردند و از گوساله آوازی پدید ساختی تا رو بوی آوردند در کتاب فصل الخطاب خواجه محمّد ص پارسا مذکور است که حق سبحانه موسی ع را در مقام بسط بداشت تا بکمال حال انس رسیده از روی دلال برین جرأت اقدام فرمود و دلال در مرتبه محبوبیت ست چنانچه در قوت القلوب فرمود و من ادلال المحبین من المستانسین مناجاه برزخ العبد الاسود الی قوله یضحکنی کل یوم ثلث دفعات و حضرت مولوی قدس سره فرموده که گستاخی عاشق ترک ادب نیست عین ادب ست مثنوی گفتگوی عاشقان در کار رب جوشش عشقست نی ترک ادب هر که کرد از جام حق یک جرعه نوش نی ادب ماند درو نی عقل و هوش هم از مقام بسط است اینکه سخن موسی تُضِل ُّ بِها مَن تَشاءُ گمراه میگردانی بدان فتنه و ابتلا هرکرا میخواهی که گمراه شود وَ تَهدِی مَن تَشاءُ و راه مینمائی هم بدان هر که را می خواهی که راه یابد أَنت َ وَلِیُّنا توئی یار ما و متولی کار ما فَاغفِر لَنا پس بیامرز ما را وَ ارحَمنا و به بخشای بر ما وَ أَنت َ خَیرُ الغافِرِین َ و تو بهترین آمرزندگانی وَ اکتُب لَنا و بنویس برای ما یعنی ثابت کن یا عطا کن ما را فِی هذِه ِ الدُّنیا درین سرای حَسَنَهً نیکوئی که قبول توبه است یا توفیق طاعت یا روزی حلال یا صدق مقال وَ فِی الآخِرَهِ

و در انسرای هم نیکوئی ده ما را که مغفرت است یا جنّت یا سعادت رؤیت إِنّا هُدنا إِلَیک َ بدرستیکه ما بازگشتیم بسوی تو قال َ گفت خدا عَذابِی عذاب من از صفت او آن ست که أُصِیب ُ بِه ِ میرسانم او را مَن أَشاءُ هرکرا میخواهم یعنی کفّار وَ رَحمَتِی وَسِعَت و رحمت من از صفت او آنست که رسیده است کُل َّ شَی ءٍ بهمه چیز یعنی شامل است در دنیا مومن و کافر را بدادن جان و فرستادن روزی و گفته اند رحمت تعاطف است که حق تعالی بخلق ارزانی داشته تا بدان بر یکدیگر مهربانی میورزند یا رحمت توبه است که علی العموم در اینکه رحمت بر همه گشوده و همه را باتصال بدین رحمت دعوت فرمود که توبوا الی اللّه جمیعا و نزد محققان رحمت دو است یکی رحمت ذاتیه که آنرا مطلقه و امتنانیه گویند و آن رحمتی ست همه چیز را فرارسیده چنانچه فرموده و رحمتی وسعت کل شی ء و نتیجه او عطا دادن ست بی سابقه سؤال سائل و بی وسیله حاجت محتاج بی ثبوت استحقاق معطی له بوجهی از وجوه کما اشار الیه فی المثنوی ای بداده رایگان صد چشم و گوش نی ز رشوت بخش کرده عقل و هوش در عدم ما مستحقان کی بدیم که بدین جان و بدین دانش شدیم ما نبودیم و تقاضا ما نبود لطف تو ناگفته ما می شنود دوم رحمت وجوبیه که مقیده نیز خوانند و آنهمه از رحمت ذاتیه فائز شده و استحقاق بنده مر آن رحمت را هم نتیجه رحمت امتنانیه است که چنانچه قبل از سابقه خدمت و رابطه دعوت

استحقاق وجود ارزانی فرموده و بعد از فیض وجود استعداد استفاده و قابلیت استفاضه داد و رحمت وجوبیه را مقید از جهت آن گویند که مقیدست بشرطی چند از اقوال و افعال چنانچه فرمود فَسَأَکتُبُها پس زود باشد که ثابت سازم اینکه رحمت را لِلَّذِین َ یَتَّقُون َ برای آنانکه پرهیز کنند از شرک وَ یُؤتُون َ الزَّکاهَ و بدهند زکوه مفروضه را وَ الَّذِین َ هُم و برای آنانکه ایشان بِآیاتِنا بآیات منزله ما یُؤمِنُون َ میگروند قتاده رح گوید که یهود و نصاری تمنای اینکه رحمت نموده گفتند که ما بآیات ایمان داریم و زکوه مال ادا می کنیم پس برای ما ثابت خواهد بود حق تعالی رشته امید ایشانرا منقطع ساخته آن رحمت را بدین امت تخصیص داد که متقیان و مومنان که رحمت برای ایشان می نویسم.

صفحه : 359

الَّذِین َ آنانند که از روی صدق یَتَّبِعُون َ الرَّسُول َ پیروی میکنند فرستاده را که صفت اوست النَّبِی َّ الأُمِّی َّ پیغمبری نانویسنده و ناخواننده و صفت آنحضرت ص بدین صفت تنبیه ست بر آنکه کمال علم او با وجود امیّت یکی از معجزات او میتواند بود فرد نگار من که بمکتب نرفت و خط ننوشت بغمزه مسئله آموز صد مدرس شد و در بحر الحقایق فرموده که عرب اصل و منشا را ام گویند چنانچه مکه را ام القری گویند که مبدأ و منشاء همه شهرها و دیهه هاست و لوح محفوظ را ام الکتاب خوانند که اصل همه کتب است پس حضرت رسالت پناه ص را باصل منسوب ساخته تا دانند که اصل همه موجودات و اوّل همه مکوّنات اوست و نکته لولاک لما خلقت الافلاک مؤیّد اینکه معنی ست بیت تو اصل وجود آمدی از

نخست دگر هر چه موجود شد فرع تست الَّذِی آن پیغمبری که یَجِدُونَه ُ مییابند اسم و صفت او را مَکتُوباً نوشته عِندَهُم نزدیک ایشان فِی التَّوراهِ در توریت آنجا که میگوید احمد الضحوک القتال یرکب البعیر و یلبس الشمله تا آخر وَ الإِنجِیل ِ و در انجیل آنجا که از قول عیسی میفرماید انی ذاهب الی ربی و ربکم و الفار قلیطا جاء تا آخر یَأمُرُهُم میفرماید اینکه پیغمبر امّی ایشانرا که پیروان اویند بِالمَعرُوف ِ به نیکوئی که توحید است وَ یَنهاهُم و باز میدارد ایشان را عَن ِ المُنکَرِ از منکر که شرک است و گفته اند معروف مکارم اخلاق است یا صله رحم یا انصاف و منکر مساوی اخلاق است یا قطع رحم یا عدم انصاف وَ یُحِل ُّ لَهُم ُ و حلال میگرداند بر ایشان الطَّیِّبات ِ مطعومات پاکیزه را که بر اهل جاهلیّت حرام کرده بودند چون بحیره و سائبه و جز آن یا مستلذات محرمه بر یهود چون شحوم وَ یُحَرِّم ُ و حرام میسازد عَلَیهِم ُ الخَبائِث َ بر ایشان خورشهای پلید را چون مردار و خون و لحم خنزیر یا مالهای ناوجه را چون رشوت و ربوا وَ یَضَع ُ و فرو می نهد یعنی تخفیف میکند عَنهُم از ایشان إِصرَهُم بار گران ایشان را یعنی سبک میگرداند بر امت خود اوضاع شرع را و گویند مراد آن چیزهاست که در شریعت موسی ع بر بنی اسرائیل الزام کرده بودند چون قطع عضوی که گناه ازو صادر شود و قطع آن مقدار از جامه که نجاست بدو رسد و جز آن وَ الأَغلال َ و دیگر سبک میکند

و برمیدارد از ایشان غلها و بندها الَّتِی آنکه بوقت موسی ع کانَت عَلَیهِم بود بر ایشان و آن قتل نفس بوده است در توبه و قصاص بی عفو و دیت و احراق غنیمت و غیر آن فَالَّذِین َ آمَنُوا بِه ِ پس آن کسانیکه بگرویدند بدین نبی امی از بنی اسرائیل وَ عَزَّرُوه ُ و تعظیم کردند او را وَ نَصَرُوه ُ و یاری دادند او را بر دشمنان وَ اتَّبَعُوا و پیروی کردند النُّورَ الَّذِی آن نوری را که أُنزِل َ مَعَه ُ فرو فرستاده اند با نبوت او و مراد قرآن است و گفته اند لفظ مع دلالت بر بقاء قرآن میکند یعنی فرو فرستاده شده است و با او باقی خواهد بود بخلاف الواح که بر موسی ع فرود آمده و اکثر آنرا باز بر آسمان بردند و نکته در آنکه قرآن را نور گفت بغایت روشن ست چه امور دین و دنیا ازو مفصل ست و هویدا أُولئِک َ آن گروه که ایمان آوردند و تعظیم و نصرت و متابعت پیغمبر کردند هُم ُ المُفلِحُون َ ایشانند رستگاران از عذاب و فائز برحمت و ثواب.

صفحه : 360 قُل بگو ای محمّد ص بر سبیل عموم یا أَیُّهَا النّاس ُ ای همه مردمان إِنِّی رَسُول ُ اللّه ِ بدرستیکه من فرستاده خدایم إِلَیکُم جَمِیعاً بهمه شما نه به بعضی دون بعضی چنانچه رسل دیگر بودند الَّذِی آن خدا که به تحقیق لَه ُ مر او راست مُلک ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ پادشاهی آسمانها و زمینها و تدبیر و تصرّف در آن لا إِله َ إِلّا هُوَ هیچ معبودی مستحق عبادت نیست مگر او یُحیِی زنده گرداند وَ یُمِیت ُ و بمیراند فَآمِنُوا بِاللّه ِ پس ایمان آرید بخدا که صفت او شنودید

وَ رَسُولِه ِ و بگروید بفرستاده او النَّبِی ِّ الأُمِّی ِّ پیغمبر امی الَّذِی یُؤمِن ُ آن پیغمبر که میگردد بِاللّه ِ بوحدانیت خدا وَ کَلِماتِه ِ و به سخنان فرستاده او بر انبیاء وَ اتَّبِعُوه ُ و پیروی کنید اینکه پیغمبر را و فرمانبرداری نمائید لَعَلَّکُم تَهتَدُون َ تا باشد که راه راست یابید وَ مِن قَوم ِ مُوسی و از قوم موسی أُمَّهٌ گروهی هستند که ایشان یَهدُون َ راه مینمایند خلق را بِالحَق ِّ بسبب حقی که بایشان است وَ بِه ِ یَعدِلُون َ و بحق و راستی عدل میکنند در میان خلق گفته اند مراد ازین امت عبد اللّه بن سلام و اصحاب رض اویند و اشهر آنست که بعد از وفات موسی ع و فوت خلیفه وی یوشع ع هرج و مرج در میان مردم بنی اسرائیل پدید آمد و بکفر و قتل انبیاء و انواع معاصی اشتغال نمودند گروهی از ایشان به نیاز تمام از حضرت ملک العلام درخواستند تا میان ایشان و سائر قوم جدائی افگند حق سبحانه راهی در زمین گشاده گردانید و ایشان بدان راه درآمده ماورای دیار چین بیرون آمدند و آنجا منازل ساخته ساکن شدند و پیغمبر ما شب معراج ایشان را دید و ده سوره از قرآن بر ایشان خواند و ایشان بوی ایمان آوردند حالا مسلمان اند و بقبله ما نماز میگذارند و زکوه مال میدهند و نماز جمعه بپا میدارند و اینکه آیت در صفت ایشان ست پس حق سبحانه و تعالی از اخیار قوم موسی اخبار می فرماید و میگوید وَ قَطَّعناهُم ُ و جدا کردیم قوم موسی ع را و گردانیدیم اثنَتَی عَشرَهَ دوازده أَسباطاً بدل است از اثنتی عشره یعنی ساختیم قوم را سبط سبط و

سبط ولد ولد را گویند اینجا مراد فرزندان یعقوب اند أُمَماً گروه گروه بدل است از اسباط یعنی بنی اسرائیل را گردانیدیم امت امت هر سبطی امتی وَ أَوحَینا إِلی مُوسی و وحی کردیم ما بسوی موسی إِذِ استَسقاه ُ چون آب خواستند قَومُه ُ گروه او یعنی بنی اسرائیل چون در تیه حیران و سرگردان شدند و از حرارت آفتاب متأذی شده تشنگی بر ایشان غلبه کرد از موسی طلب آب نمودند وحی کرد خدا بموسی أَن ِ اضرِب آنکه بزن بِعَصاک َ الحَجَرَ بعصای خود آن سنگ را که چون در تیه درآمدی با تو بسخن درآمد و گفت مرا بردار که ترا بکار آیم و تو برداشتی و حالا در توبره داری پس موسی ع عصا برداشت و بر ان سنگ زد فَانبَجَسَت پس شکافته شد و گشاده گشت مِنه ُ از ان سنگ اثنَتا عَشرَهَ عَیناً دوازده چشمه بعدد اسباط قَد عَلِم َ بدرستیکه دانستند کُل ُّ أُناس ٍ همه آدمیان از هر سبطی.

صفحه : 361

مَشرَبَهُم آبشخور خود را و بآبشخور غیر خود میل نمی کردند وَ ظَلَّلنا و سائبان ساختیم عَلَیهِم ُ الغَمام َ بر ایشان ابر را تا از حرارت آفتاب متأذی نشوند وَ أَنزَلنا و فرو فرستادیم عَلَیهِم ُ المَن َّ بر ایشان مانند ترنجبین چیزی شیرین وَ السَّلوی و مرغی مشابه سمانی و گفتیم کُلُوا بخورید مِن طَیِّبات ِ ما رَزَقناکُم از پاکیزها آن چیزی که بمحض عنایت روزی داده ایم شما را و ذخیره منهید ایشان خلاف فرمان کرده از من و سلوی ذخیره نهادند و فاسد گشت وَ ما ظَلَمُونا و ستم نکردند بر مادران ذخیره کردن وَ لکِن کانُوا و لیکن بودند که از نافرمانی أَنفُسَهُم بر نفسهای

خود یَظلِمُون َ ستم میکردند وَ إِذ قِیل َ لَهُم ُ و یاد کن چون گفته شد مر بنی اسرائیل را بعد از محاربه جباران و ظفر بر ایشان که اسکُنُوا ساکن شوید هذِه ِ القَریَهَ درین دیه اریحا یا ایلیا وَ کُلُوا و بخورید مِنها از میوه ها و حبوب آن حَیث ُ شِئتُم از هر جا که خواهید وَ قُولُوا حِطَّهٌ و بگوئید درخواست ما حطه است یعنی وضع کن گناهان ما را از ما وَ ادخُلُوا الباب َ و درآیید بدری از درهای اینکه دیه سُجَّداً در حالتی که سجده کنندگان باشید یا منحنی شدگان از تواضع نَغفِر لَکُم تا بیامرزیم شما را خَطِیئاتِکُم گناهان شما را سَنَزِیدُ المُحسِنِین َ زود باشد که افزون گردانیم جزای نیکوکاران را یعنی زیادت دهیم ایشانرا ثواب و درجات فَبَدَّل َ الَّذِین َ ظَلَمُوا پس تبدیل و تغییر دادند آنانکه بر خود ستم کردند مِنهُم از بنی اسرائیل قَولًا سخن مأمور به را غَیرَ الَّذِی بغیر آنکه قِیل َ لَهُم گفته شده بود مر ایشانرا یعنی بدل حطّه گفتند حبّه فی شعره و اینکه از روی استهزا بود فَأَرسَلنا پس فرستادیم ما عَلَیهِم بر تغیّردهندگان رِجزاً عذابی مِن َ السَّماءِ از آسمان که صاعقه بود یا طاعون بِما کانُوا یَظلِمُون َ بسبب آنچه بودند که ستم کردند یعنی لفظی را در غیر موضع آن وضع نمودند.

صفحه : 362

وَ سئَلهُم و بپرس ای محمّد ص یهود را عَن ِ القَریَهِ از خبر دیه و واقعه آن الَّتِی کانَت آن دیهی که بود حاضِرَهَ البَحرِ نزدیک دریا و آن دیه ایلیه بوده است میان مدین و طور بر ساحل بحر طبریه و گفته اند نام آن دیه

مقتا بوده در میان مدین و عینونا و بر هر تقدیر مردم اینکه دیه متشرع بشریعت توریت بودند و از جمله فرائض ایشان تعظیم سبت بوده که در آن روز صید ماهی نه کنند و با اعمال دنیوی مشغول نه شوند ایشان خلاف امر خدا کرده بر زبان حضرت داود ملعون گشتند و مسخ شدند و حق سبحانه جهت اظهار افعال ذمیمه یهود با حضرت رسالت پناه ص خطاب میفرماید که اهل کتاب را بپرس از خبر اهل آن دیهه إِذ یَعدُون َ چون درگذشتند از حدود اوامر الهی و تجاوز کردند از تعظیمی که مأمور به بودند بدان فِی السَّبت ِ در روز شنبه که آن ترک صید سمک بود ایشان خلاف کردند إِذ تَأتِیهِم چون می آمدند بر ایشان حِیتانُهُم ماهیان ایشان یَوم َ سَبتِهِم روز شنبه ایشان یعنی روز که منهی بود در آن شکار ماهی ماهیان می آمدند شُرَّعاً ظاهر شده بر روی آب و سرها برداشته وَ یَوم َ لا یَسبِتُون َ و روز که بسبت عمل نمیکردند یعنی بتعظیم آنروز مأمور نبودند چون یکشنبه و باقی ایام لا تَأتِیهِم نمی آمدند بر ایشان ماهیان و اینکه ابتلا بود از حضرت عزّت مر ایشان را که چون روز شنبه درآمدی ماهی بسیار ظاهر شدندی بر روی آب و بازی کردندی و چون شنبه بگذشتی برفتندی و تا شنبه دیگر کسی ماهی ندیدی کَذلِک َ نَبلُوهُم همچنان بیازمائیم ایشان را یعنی معامله آزمایندگان کنیم بِما کانُوا بآنچه بودند که از سر جهل یَفسُقُون َ بیرون میرفتند ز دائره فرمان چون اهل ایلیه روز شنبه ماهی بسیار میدیدند و صید کردن مشکل بود و صبر کردن هم دشوار متردد گشتند و بانواع حیل و تدابیر تمسک

جسته در طلب چاره آن کار بودند آخر الامر رای ایشان بر آن قرار گرفت که حوضها ساختند و از دریا جویها بر آن حوضها بریدند در روز شنبه که زمان ظهور ماهیان بود ایشان را بدان حوضها راندندی و دامها در پیش راه نصب کردندی تا ماهیان آنجا بماندندی در روز یکشنبه بگرفتندی چند نوبت اینکه عمل کردند اثر عذاب ظاهر نشد دلیر شده از سر تعظیم سبت درگذشتند و اهل آن دیه سه گروه شدند قومی مباشر اینکه فعل بودند و گروهی ایشانرا نهی مینمودند و جمعی نه نهی کردندی و نه ماهی گرفتندی و ایشان فرقه ناهیه را نیز ملامت میکردند چنانچه حق سبحانه خبر میدهد وَ إِذ قالَت و بپرس از اهل کتاب خبر آنرا چون گفتند أُمَّهٌ مِنهُم گروهی از اهل ایلیا که متوقف بودند در فعل و نهی مر گروه ناهی را لِم َ تَعِظُون َ چرا پند میدهید قَوماً گروهی را که بی شبهه اللّه ُ مُهلِکُهُم خدا هلاک کننده ایشان است در دنیا به نافرمانی و ترک تعظیم سبت أَو مُعَذِّبُهُم یا عذاب کننده ایشان است عَذاباً شَدِیداً عذابی سخت در آخرت که آتش دوزخ است قالُوا گفتند فرقه ناهیه مَعذِرَهً اینکه وعظ ما عذرخواستنی است از ما و حفص معذرت به نصب خواند یعنی پند دادن ما برای معذرت ست از ما إِلی رَبِّکُم بسوی پروردگار شما یعنی امر معروف و نهی منکر بر ما واجب ست ما ایشانرا پند میدهیم تا عند اللّه معذور باشیم وَ لَعَلَّهُم یَتَّقُون َ و تا باشد نیز که ایشان بترسند از خدا و ترک معصیت کنند فَلَمّا نَسُوا پس آنهنگام که بگذاشتند فرقه صیدکنندگان ما ذُکِّرُوا

بِه ِ آنچه پند داده میشدند بدان یعنی موعظه قبول نکردند أَنجَینَا برهانیدیم الَّذِین َ یَنهَون َ آنان را که نهی میکردند عَن ِ السُّوءِ. وقف لازم عند المتاخرین مع النصف از بدی و نافرمانی وَ أَخَذنَا و بگرفتیم الَّذِین َ ظَلَمُوا آنانرا که ستم کردند بصید منهی عنه بِعَذاب ٍ بَئِیس ٍ بعذابی سخت بِما کانُوا بآنچه بودند از روی عناد یَفسُقُون َ خارج میشدند از راه فرمانبرداری و در فرقه متوقفه اختلاف است که نجات یافتند یا هلاک شدند و توقف در امر ایشان اولی ست پس از عذاب آن قوم خبر میدهد.

صفحه : 363

فَلَمّا عَتَوا پس آنهنگام که گردن کشیدند عَن ما نُهُوا عَنه ُ از ان چیزیکه نهی کرده شده بودند از ان یعنی صید ماهی قُلنا لَهُم گفتیم ما مر ایشانرا که کُونُوا قِرَدَهً گردید بوزنگان خاسِئِین َ دورشدگان و ناامیدان از رحمت آورده اند که ناهیان بعد از انکه از پندپذیرفتن ایشان ناامید شدند ترک مساکنت نموده میان خانهای خود و ایشان دیواری کشیدند و دری بمحله خود نشانده و راه آمد و شد بمساکن ایشان دربستند روزی از محله خود بیرون آمدند و کسی از محله فاسقان بیرون نیامده بود در تفحّص افتادند همه را یافتند بوزنه شده و هر بوزنه گرد کسان خود گریه کنان میگشت و روی در جامه ایشان می مالید سه روز زنده بودند و روز چهارم مردند وَ إِذ تَأَذَّن َ و یاد کن ای محمّد ص چون آگاهی داد رَبُّک َ آفریدگار تو یا سوگند خورد لَیَبعَثَن َّ عَلَیهِم که برانگیزد بر یهود إِلی یَوم ِ القِیامَهِ تا روز رستخیز مَن یَسُومُهُم کسی را که به چشاند ایشان را سُوءَ العَذاب ِ عذابی سخت چون

قتل و اجلا و ضرب و جزیه گفته اند بخت نصر بابلی بقتل و اسر ایشان اقدام کرد و بعد از ان ملوک فرس ایشان را میرنجانیدند و باج میگرفتند تا زمانی که رسالت پناه ص مبعوث شد حکم فرمود بمقاتله ایشان تا اسلام آرند یا جزیه قبول کنند و اینکه حکم تا به قیامت باقی ست إِن َّ رَبَّک َ بدرستیکه پروردگار تو لَسَرِیع ُ العِقاب ِ زود عقوبت کننده است مر کافران را وَ إِنَّه ُ و بدرستیکه او لَغَفُورٌ آمرزگارست هرکرا توبه کند و طلب مغفرت نماید رَحِیم ٌ مهربان است که بعد از توبه بگناه نگیرد وَ قَطَّعناهُم و پراگنده کردیم بنی اسرائیل را فِی الأَرض ِ أُمَماً در زمین جماعتها یعنی هیچ ولایتی نیست که در ان یهودی نباشد مِنهُم ُ الصّالِحُون َ بعضی از ایشان شائستگانند بدین موسی متدین شده تغیر بحال ایشان راه نیافته یا مراد آنهااند که بحضرت پیغمبر ما ایمان آوردند یا آنها که در شب معراج بآنحضرت گرویدند وَ مِنهُم و از ایشان هستند دُون َ ذلِک َ فرود از صالحان یعنی کفره و فسقه وَ بَلَوناهُم و بیازمودیم ایشان را بِالحَسَنات ِ به نیکوئیها چون عیش و غنا و صحت وَ السَّیِّئات ِ و ببدیها چون شدّت و فقر و مصائب نفس و مال لَعَلَّهُم یَرجِعُون َ تا شاید که بازگردند بخدا و از معصیت بطاعت گردانید ایشان را در نعمت شکر می بایست کرد بطر و استغنا ظاهر میکردند و گفتند ان اللّه فقیر و نحن اغنیاء و در محنت صبر بایست کرد آغاز ناسزا کرده گفتند یَدُ اللّه ِ مَغلُولَهٌ پس بر محک اختیار تمام عیار بیرون نیامدند بیت خوش بود گر محک تجربه آید بمیان

تا سیه روی شود هر که درو غش باشد فَخَلَف َ مِن بَعدِهِم پس از پس درآمدند صالحان را خَلف ٌ پس آمدگان وَرِثُوا الکِتاب َ میراث گرفتند توریث را یعنی چون بیاموختند علم آنرا از پدران یَأخُذُون َ فرامیگیرند.

صفحه : 364

عَرَض َ هذَا الأَدنی خواسته و متاع اینکه چیز فروتر که دنیاست مراد احبار زمان حضرت رسالت پناه اند ص حق سبحانه میگوید که در حکم رشوت میگرند وَ یَقُولُون َ و میگویند سَیُغفَرُ لَنا زود باشد که بیامرزد ما را ادعای ایشان آن بود که گناه روز ایشان بشب و جرم شب ایشان بروز آمرزیده میشود و ایشان اخذ رشوت را گناه میدانستند وَ إِن یَأتِهِم و حال آنکه اگر بیاید بدیشان عَرَض ٌ مِثلُه ُ خواسته از متاع دنیا مثل آن خواسته دیگر در حرمت یَأخُذُوه ُ فرامیگیرند آن را و ازان توبه نمی کنند یعنی امید مغفرت دارند با وجود اصرار بر اخذ رشوت و اکل حرام أَ لَم یُؤخَذ آیا گرفته نشده است عَلَیهِم بر ایشان مِیثاق ُ الکِتاب ِ عهد مذکور در توریت أَن لا یَقُولُوا آنکه نگویند عَلَی اللّه ِ بر خدا إِلَّا الحَق َّ مگر سخن راست و ایشان دروغ گفتند در آنکه غفران خود را در شب و روز بحق سبحانه نسبت دادند و میدانند که دروغ میگویند زیرا که توریت با ایشان ست وَ دَرَسُوا و خوانده اند ما فِیه ِ آنچه دروست و اینکه حکم در وی ندیده اند وَ الدّارُ الآخِرَهُ و رستگاری سرای دیگر که عقبی ست خَیرٌ بهترست از عرض دنیا لِلَّذِین َ یَتَّقُون َ مر آنانرا که بپرهیزند از استحلال محارم و دروغ بر خدا أَ فَلا تَعقِلُون َ آیا تعقل نمیکنند و حفص بخطاب میخواند یعنی در نیابید که نعمت عقبی

بهتر است از مال دنیا وَ الَّذِین َ یُمَسِّکُون َ بِالکِتاب ِ و آنانکه نگاه میدارند کتاب را و چنگ در ان میزنند مراد مومنان اهل کتاب اند و کتاب درین آیت قرآن ست وَ أَقامُوا الصَّلاهَ و بپا دارند نماز را تخصیص صلاه بآن که تمسک بکتاب مشتمل ست بر اقامت جمیع عبادات جهت آن تواند بود که نماز ستون دین ست و اقامت دین موقوف بر اقامت آن- مثنوی خانه دین خویش را چو خدا بر ستون نماز کرد بپا بیشکی تا ستون بجای بود خانه دین حق بپای بود إِنّا بدرستیکه ما لا نُضِیع ُ ضایع نمی کنیم أَجرَ المُصلِحِین َ مزد کار بصلاح آرندگان کردار خود را بلکه بتمام بدیشان رسانیم وَ إِذ نَتَقنَا الجَبَل َ و یاد کن ای محمّد ص برای یهود زمان خود چون بگسستیم و برداشتیم کوه طور را فَوقَهُم بر زبر ایشان کَأَنَّه ُ ظُلَّهٌ گوئی که کوه سایبانی ست بر سر ایشان وَ ظَنُّوا و دانستند أَنَّه ُ آنکه کوه واقِع ٌ بِهِم فرود آینده است بر ایشان اگر حکم توریت قبول نه کنند چه خدای تعالی ازین خبر داده بود خُذُوا گفتیم که بگیرید ما آتَیناکُم آنچه دادیم شما را از احکام بِقُوَّهٍ بجد تمام وَ اذکُرُوا و پیوسته یاد کنید ما فِیه ِ آنچه در دست از اوامر و نواهی لَعَلَّکُم تَتَّقُون َ شاید که پرهیزگاری کنید و از جمله متقیان باشید.

صفحه : 365

وَ إِذ أَخَذَ رَبُّک َ و یاد کن ای محمّد ص چون فراگرفت پروردگار تو مِن بَنِی آدَم َ از فرزندان آدم مِن ظُهُورِهِم از پشتهای ایشان ذُرِّیَّتَهُم فرزندان ایشانرا وَ أَشهَدَهُم و گواه گردانید ایشانرا عَلی أَنفُسِهِم بر نفسهای ایشان باقراری که کردند یا بعضی را بر

بعضی گواه ساخت و گفت أَ لَست ُ بِرَبِّکُم آیا نیستم پروردگار شما قالُوا بَلی گفتند آری تو پروردگار مائی حق سبحانه و تعالی ذریّت آدم ع را بیرون آورد بعضی از اصلاب بعضی همچون توالد انباء از آباد ذکر آدم ع نکرد چه همه کس را معلوم است که پدر بشر اوست و همه از صلب او بیرون آیند حاکم ابو عبد اللّه در صحیح خود از إبن عباس رض نقل میکند که حضرت رسالت پناه ص فرمود که خدا فراگرفت میثاق از ذریت آدم ع بنعمان و آن وادیست نزدیک بعرفات و آنرا نعمان سحاب گویند و بقولی بطن نعمان خوانند در لباب آورده که اخذ میثاق در دهیا بوده و آن زمینی است در ولایت هند و بعد از خروج آدم بوده از بهشت و در مدارک میگوید که جمهور مفسران بر آنند که بعد از خلق آدم و قبل از دخول جنت بوده در بر فضائی که بر در بهشت ست و عرض آن سی هزار ساله راه است حق تعالی ذریت آدم ع را از صلب او بیرون آورد بر مثال مورچهای خورد و زرد و بعضی میگویند که سفید یا سرخ و گروهی بر آنند که از جانب راست مورچه سفید و از جانب چپ مورچه سیاه و بعضی بر آنند که توالد و تناسل از پشت آدم ع یکبارگی بود نه بر وجه توالد و تناسل رو نموده و حیات و عقل و نطق در ایشان بیافرید و ربوبیت خود را بر ایشان عرض کرد و ایشان قبول کرده گفتند شَهِدنا گواه شدیم ما باقرار خود و گفته اند چون

ذریت آدم بلی گفتند حق سبحانه ملائکه را گفت گواه باشید ملائکه گفتند شهدنا و سدی فرموده که اینکه خبریست که حق سبحانه تعالی از خود و از فرشتگان خبر میدهد که ما بر اقرار ذریت آدم ع گواه شدیم أَن تَقُولُوا یَوم َ القِیامَهِ تا نگوئید روز قیامت که إِنّا کُنّا بدرستیکه ما بودیم عَن هذا ازین اقرار غافِلِین َ بیخبران أَو تَقُولُوا یا آنکه نگوئید إِنَّما أَشرَک َ بجز اینکه نیست که شرک آوردند آباؤُنا پدران ما مِن قَبل ُ پیش از ما وَ کُنّا ذُرِّیَّهً و بودیم ما فرزندان مِن بَعدِهِم از پس ایشان و اقتدا بدیشان کردیم أَ فَتُهلِکُنا آیا هلاک میکنی ما را و معذب میسازی بِما فَعَل َ المُبطِلُون َ بآنچه کردند آن کجروان و بی راهان یعنی پدران ما و چون مشرکان تقلید را دستاویز سازند اینکه سخن از ایشان مسموع نیفتد زیرا که اخذ میثاق بتوحید الهی جل و علی بر هر احدی از ذریت آدم ع واقع شده پس تقلید دیگری در شرک عذر نشود ای درویش اینکه آیت مذکر عهد الست ست تا بی خبران سر کوچه غفلت را متنبه سازد و الا هوشمندان بیداردل از ان سؤال و جواب غافل نیستند بیت الست از ازل همچنان شان بگوش بفریاد قالوا بلی در خروش در نفحات مذکورست که علی سهیل اصفهانی قدس سره را گفتند که روز بلی را یاد داری گفت چون ندارم گوئی که دی بوده شیخ الاسلام خواجه عبد اللّه انصاری رح فرموده که درین سخن نقص است صوفی را دی و فردا چه بود آنروز را هنوز شب در نیامده و صوفی در همان روزست مثنوی روز

امروزست ای صوفی و شان کی بود از دی و از فردا نشان آنکه از حق نیست غافل یک نفس ماضی و مستقبلش حال ست و بس از حسین منصور قدس سره منقول است که فرموده اند غایب از حقائق سؤال الست چگونه جواب دهد پس سر مخاطب و مجیب بغایت نازکست بیت تو در میان هیچ نه هرچه هست اوست هم خود الست گوید و هم خود بلی کند وَ کَذلِک َ و همچنانکه بیان کردیم میثاق را نُفَصِّل ُ الآیات ِ تفصیل میکنیم و پیدا میسازیم نشانهای قدرت خود را تا تدبّر کنند در ان وَ لَعَلَّهُم یَرجِعُون َ و شاید که ایشان بازگردند از تقلید به تحقیق.

صفحه : 366

وَ اتل ُ و بخوان ای محمّد ص عَلَیهِم بر قوم خود یا بر یهود نَبَأَ الَّذِی خبر آن کس که آتَیناه ُ دادیم او را آیاتِنا علم بآیتهای ما یعنی کتب منزله و آنکس که امیه بن ابی صلت بود که کتب سماوی مطالعه نموده بود و معلوم کرده که در آن زمان رسولی مبعوث خواهد شد و داعیه داشت که آن رسول او باشد چون حضرت رسالت پناه ص مبعوث شد امیه از روی حسد با وی کافر گشت و آن آیت که خوانده بود برطرف نهاد کما قال فَانسَلَخ َ مِنها پس بیرون آمد ازان آیتها بواسطه کفر و عناد چنانچه مار از پوست بیرون آید فَأَتبَعَه ُ الشَّیطان ُ پس بدو پیوست شیطان یا او را پیروی خود فرمود فَکان َ پس گشت آن داننده آیات مِن َ الغاوِین َ از گمراهان و گفته اند آنکس ابو عامر راهب بود که پیغمبر او را فاسق لقب نهاده و او ساعی بنای

مسجد ضرارست صفت حضرت رسالت پناه ص در کتب الهی دیده بود و او را شناخته و بوی ایمان آورده آخر انکار کرد و بدو کافر شد و اشهر آنست که اینکه کس بلعم باعورا بوده از کنعانیان و جباران که صحف ابراهیم خوانده بود و اسم اعظم میدانست در محلی که موسی با لشکر بنی اسرائیل متوجه ولایت ایشان شد جباران رجوع به بلعم کردند که مستجاب الدعوات بود و التماس نمودند که بر موسی و قوم او دعای بد کند در اوّل او ابا کرد و در آخر باغوای زن خود فریفته گشت و رشوت از قوم قبول کرده بر موسی و قوم او نفرین کرد حق سبحانه اسم اعظم از یاد او ببرد و ایمان باوی نماند وَ لَو شِئنا و اگر میخواستیم لَرَفَعناه ُ هر آئینه برمیداشتیم او را بِها بسبب آن آیات صحف یا کلماتیکه مشتمل بود بر اسم اعظم بمراتب علیه و درجات سنیه که منازل ابرار و مساکن اخیارست وَ لکِنَّه ُ و لیکن او بواسطه دناءت همت أَخلَدَ میل کرد إِلَی الأَرض ِ بسوی زمین یعنی بحضیض رذالت وَ اتَّبَع َ و پیروی کرد هَواه ُ آرزوی خود را بقبول رشوت و استماع سخن زن فَمَثَلُه ُ، پس صفت او در خسّت کَمَثَل ِ الکَلب ِ مانند صفت سگ ست در اخس احوال او إِن تَحمِل اگر حمله کنی عَلَیه ِ برو و برانی او را یَلهَث زبان از دهن بیرون افگند أَو تَترُکه ُ یا اگر بگذاری او را و نرانی یَلهَث همان زبان از دهن بیرون افگند معنی آنست که راندن سگ و ناراندن او یکسان ست در هیچ حال صفت خود را ترک

نمیکند بلعم سگ صفت نیز همین حال داشت که بهیچ وجه ز دناءت و خساست خود برنگشت او را در خواب نمودند که بنی اسرائیل را دعای بد مکن منزجر نشد و در وقتی که متوجه لشکر موسی بود که بر بود که بر ایشان نفرین کند درازگوشی که بر وی سوار بود با وی بسخن درآمد که ازین راه بازگرد و از سر اینکه عمل بگذر هم متنبه نگشت شیخ الاسلام قدس فرموده که تا باد تقدیر از کجا درآید و چه بوالعجبی نماید اگر از جانب فضل و زد ز نار بهرام گبر را کمربند عشق بازی راه دین گرداند و اگر از طرف عدل و زد رسم توحید بلعم را برانداخته با سگ خسیس برابری دهد و نعم ما قال رباعی آنرا بری از صومعه در دیر گبران افگنی دین را کشی از بتکده سر حلقه مردان کنی چون و چرا در کار تو عقل زبون را کی رسد فرمان ده مطلق توئی حکمی که خواهی آن کنی ذلِک َ اینکه مثل که گفته شد مَثَل ُ القَوم ِ الَّذِین َ مثل آن گروهی است که از روی جحود و استکبار کَذَّبُوا بِآیاتِنا دروغ می شمرد آیتهای ما را که قرآن ست و اینکه گروه کفار مکه اند فَاقصُص ِ القَصَص َ پس بخوان بر ایشان اینکه خبر را و گفته اند مراد ازین قوم یهوداند که تکذیب آیات توریت کردند و در کتمان نعت حضرت رسالت پناه ص بودند پس میفرماید که قصّه بلعم را بر ایشان بخوان که انسلاخ او از آیات ما مناسبتی دارد با تکذیب ایشان مر آیات ما را لَعَلَّهُم یَتَفَکَّرُون َ تا شاید که ایشان تفکّر نمایند و فکر

ایشان بآن وفا کند که پندپذیر شوند.

صفحه : 367

ساءَ مَثَلًا القَوم ُ بد مثلی ست مثل قومی الَّذِین َ کَذَّبُوا بِآیاتِنا آنانکه تکذیب کردند آیات ما را بعد از علم ایشان بدان و قیام بر حجت ایشان وَ أَنفُسَهُم و بر نفسهای خود کانُوا یَظلِمُون َ بودند که ستم می کردند تقدیم مفعول دلالت بران میکند که وبال ظلم ایشان جز بدیشان نرسد مَن یَهدِ اللّه ُ هرکرا راه نماید خدا بفیض و فضل خود فَهُوَ المُهتَدِی پس او است راه یافته وَ مَن یُضلِل و هرکرا گمراه سازد بحکم عدل خود فَأُولئِک َ پس آنگروه گمراهان هُم ُ ایشانند الخاسِرُون َ زیان کاران در هر دو سرای وَ لَقَد ذَرَأنا و بدرستیکه آفریدیم لِجَهَنَّم َ برای دوزخ کَثِیراً مِن َ الجِن ِّ وَ الإِنس ِ بسیاری از دیوان و آدمیان که حکم ازلی بشقاوت ایشان صادر شده و بر علم قدیم ما اصرار ایشان بکفر و موت ایشان بر شرک پوشیده نیست لَهُم قُلُوب ٌ مر ایشان را دلهاست که مطلقا لا یَفقَهُون َ بِها هیچ حقیقتی در نمی یابند بآن زیرا که متوجه شناخت حق نمیگردانند و آن آئینه را از زنگار انکار و غفلت بصیقل تصدیق و انابت پاک نمیسازند وَ لَهُم أَعیُن ٌ و مر ایشانرا چشمهاست که بهیچ وجه لا یُبصِرُون َ بِها روی حق نمی بینند بآن بدان سبب که بنظر اعتبار در مخلوقات نمی نگرند وَ لَهُم آذان ٌ و مر ایشان را گوشهاست که بهیچ روی لا یَسمَعُون َ بِها سخن حق بآن نمیشنوند زیرا که بسمع هوش آیات و مواعظ قرآنی را استماع نمیکنند أُولئِک َ آنگروه در آنکه مشاعر خود را متوجه باسباب تعیش دارند و مقصود بلذات فانی شمارند کَالأَنعام ِ مانند چهارپایان اند که همت ایشان جز خورد

و خواب نیست ملتفت به نعیم باقی و لذّت دائمی نیستند بَل هُم أَضَل ُّ بلکه اینکه گروه گمراه تراند از انعام زیرا که انعام را تکلیفی نیست اگر وفاق شرع ندارند بخلاف امر نیز متصف نیستند أُولئِک َ آنگروه که یاد کرده شد هُم ُ الغافِلُون َ ایشانند غافلان و در غفلت خود کاملان صاحب عین المعانی آورده که مکلف مأمور با فروگذاشته معذور مساوی نیست چه آدمی هم روحانی است و هم جسمانی و هم عقلانی است و هم شهوانی پس اگر عقل او بر هوا غالب آمد از ملائکه افضل ست و اگر خودش مغلوب نفس و هوا شد از بهایم اخس و ارذل ست و درین معنی گفته اند بیت بهره از ملکت هست نصیبی از دیو ترک دیوی کن و بگذر بفضیلت ز ملک وَ لِلّه ِ الأَسماءُ الحُسنی و مر خدائراست نامهای نیکو فَادعُوه ُ بِها پس بخوانید او را بدان نامها مراد نود و نه نام است که خبر من أحصاها دخل الجنه در ان باب وارد شده و در زاد المسیر آورده که سبب نزول اینکه آیت آن بود که مردی خدای را در نماز باسم اللّه یاد کرد و باسم رحمن نیز بخواند ابو جهل گفت که محمّد ص و اصحاب او میگویند که ما یک خدا را می پرستیم پس اینکه مرد چرا دو خدا را میخواند اینکه آیت نازل شد که اسمای الهی بسیارست و همه نیکوست او را بدان اسما بخوانید صاحب کشاف گفته که خدا را صفات نیکوست چون عدل و احسان و خیر و رحمت و بی مثلی و امثال آن پس او را بدان اوصاف بستائید و گفته اند متخلّق شوید باخلاق

ربانی و متصف گردید بصفات حقانی وَ ذَرُوا الَّذِین َ و بگذارید متابعت آنها را که از روی جهل یُلحِدُون َ میل میکنند به کجی فِی أَسمائِه ِ در نامهای او یعنی تسمیه میکنند حق سبحانه را بنامی که اذن شرع بدان لاحق نشده چنانچه اعراب حق را یا ابا المکارم و یا ابیض الوجه میگفتند و نصاری یا ابا المسیح حکما علت اولی میخواندند و گفته اند الحاد اشتقاق اسماء بتان بود از اسمای الهی چون لات از اللّه و عزی از عزیز و منات از منان سَیُجزَون َ زود باشد که جزا داده شوند ملحدان ما کانُوا یَعمَلُون َ جزای آنچه هستند که عمل میکنند و چون ذکر جمعی که برای آتش آفریده شده بودند گذشت ذکر اهل بهشت میکند و میگوید.

صفحه : 368

وَ مِمَّن خَلَقنا و از آنها که آفریده ایم برای بهشت أُمَّهٌ گروهی اند که ایشان یَهدُون َ بِالحَق ِّ راه مینمایند بحق وَ بِه ِ یَعدِلُون َ و بحق عدل میکنند در احکام خود و آن مهاجر و انصار رض و متابعان ایشانند وَ الَّذِین َ کَذَّبُوا و آنانکه تکذیب کردند بِآیاتِنا آیتهای ما را یعنی کفّار مکه یا مستهزیان سَنَستَدرِجُهُم زود باشد که بگیریم ایشانرا پایه پایه یعنی اندک اندک ایشان را بهلاک نزدیک گردانیم مِن حَیث ُ لا یَعلَمُون َ از آنجا که ندانند یعنی هرگاه که گناهی میکنند نعمت مر ایشانرا زیادت میگردانیم تا در طغیان و عصیان می افزایند امام قشیری قدس سره فرمود که استدراج اعطای برست و انسای شکر یعنی نعمت بدیشان میدهد و سپاسداری بر دل ایشان فراموش میگرداند تا وقتی که مستحق عقوبت شوند وَ أُملِی لَهُم و

امان دهم مر ایشانرا مدتی پس بگیرم ایشانرا إِن َّ کَیدِی بدرستیکه گرفتن من مَتِین ٌ سخت ست کید عملی را گویند که در خفیه باشد پس استدراج را بجهت آنکه در ظاهر احسان و در باطن خذلان است کید گفت آورده اند که شبی حضرت رسالت پناه ص بکوه صفا برآمده یک یک از گروه قریش را از عذاب خدای جلیل جبار میترسانید یکی از صنادید قریش صدیق و فاروق و مرتضی رض را دید و گفت آیا اینکه یار شما دیوانه شده که همه شب فریاد میکند آیت آمد أَ وَ لَم یَتَفَکَّرُوا آیا فکر نه کردند اینکه معاندان و اندیشه نه نمودند درین که ما بِصاحِبِهِم نیست یار ایشان یعنی محمّد ص را مِن جِنَّهٍ از هیچ نوع دیوانگی اینکه همان عاقل است که او را قبل از اظهار دعوت محمّد ص امین میگفتند بعد از ان که دعوت حق را آشکارا کرد چرا دیوانه میخوانید إِن هُوَ نیست او إِلّا نَذِیرٌ مگر بیم کننده از عذاب الهی مُبِین ٌ پیدا و هویدا بیم کردن او أَ وَ لَم یَنظُرُوا آیا نظر نه کردند بدیده استدلال فِی مَلَکُوت ِ السَّماوات ِ در ملک عظیم آسمانها وَ الأَرض ِ و در ملکوت زمین گفته اند ملکوت سما نجوم است و شمس و قمر و ملکوت ارض بحورست و جبال و اشجار وَ ما خَلَق َ اللّه ُ و ننگریستند در آنچه آفریده خدا مِن شَی ءٍ از هر چیزیکه تا بدان نظر کمال قدرت صانع و جمال و جمال وحدت مبدع بر ایشان ظاهر گردد وَ أَن عَسی و دیگر نظر نه کردند در آنکه شاید أَن یَکُون َ آنکه باشد قَدِ اقتَرَب َ به تحقیق نزدیک رسیده أَجَلُهُم مدت فنای ایشان یعنی

چرا نظر نمیکنند در آنکه شاید که اجل ایشان نزدیک رسیده باشد تا که پیش از وقوع فوت و حلول موت بر عملی اقدام نمایند که موجب نجاح دو جهانی و واسطه فلاح جاودانی باشد نظم زان پیش کاجل فرا رسد تنگ و ایام عنان ستاند از چنگ بر مرکب فکر خویش نه زین مردانه درآی در ره دین فَبِأَی ِّ حَدِیث ٍ پس بکدام سخن بَعدَه ُ بعد از قرآن یُؤمِنُون َ ایمان خواهند آورد اینکه مشرکان اگر بقرآن نگروند که او جامع حقایق دین و دنیا و مجامع میامن صورت و معنی ست.

صفحه : 369

مَن یُضلِل ِ اللّه ُ هر کرا خواهد خدا گمراه گرداند و بقرآن نگرود فَلا هادِی َ لَه ُ پس هیچ راه نماینده نیست که او را براه آرد وَ یَذَرُهُم و میگذارد خدای تعالی گمراهان را فِی طُغیانِهِم در گمراهی ایشان تا پیوسته یَعمَهُون َ سرگردان و مترددان و متحیّر میگردند بیت تا نگردد مدد هادی توفیق رفیق مطلقا راه نیابند و بمنزل نرسند گروهی از قریش و اصح آنست که یهود گفتند ای محمّد خبر ده ما را از وقوع ساعت اگر پیغمبری که ما نمیدانیم کی خواهد بود و اینکه سؤال امتحانی بود زیرا که میدانستند که جز خدا هیچکس نمیداند آیت آمد که یَسئَلُونَک َ میپرسند ترا عَن ِ السّاعَهِ از ساعت یعنی قیامت ساعت از اسمای غالبه است چون نجم و اطلاق اینکه اسم بر قیامت جهت آنست که ساعت بساعت قائم شود یا حساب خلایق درو بکم از ساعتی وقوع یابد یا روزی بدان درازی نزدیک خدا ساعتی باشد و بر هر تقدیر سؤال میکنند که أَیّان َ مُرساها کی است

بپای کردن و پدید آوردن او قُل بگو ای محمّد ص إِنَّما عِلمُها جزین نیست که دانستن ظهور ساعت عِندَ رَبِّی نزدیک پروردگار من ست که هیچ ملکی مقرب و بنی مرسل را بدان اطلاع نداده لا یُجَلِّیها آشکارا نکند امر قیامت را لِوَقتِها در وقت او إِلّا هُوَ مگر او که داناست بدان ثَقُلَت پوشیده است علم قیامت یا گران و عظیم است دانستن آن فِی السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ در آسمانها و زمینها یعنی دانش قیامت بر اهل آسمانها از ملائکه و ثقلین گران ست از جهت هول و هیبت آن گویا که حکمت در اخفای او اینست لا تَأتِیکُم نمی آید بشما قیامت إِلّا بَغتَهً مگر ناگهان یَسئَلُونَک َ میپرسند از تو تکوّن آنرا و وقت آنرا بدان وجه که کَأَنَّک َ گویا که تو حَفِی ٌّ عَنها مهربان و دوست میداری سؤال از ان و حال آنکه تو کارهی از ان سؤال چه موقنی بآنکه جز حق سبحانه کسی نمیداند قُل بگو دیگر باره از روی تاکید و مبالغه إِنَّما عِلمُها جزین نیست که علم قیامت عِندَ اللّه ِ نزدیک خداست وَ لکِن َّ أَکثَرَ النّاس ِ و لیکن بیشتر مردمان لا یَعلَمُون َ نمیدانند که آنرا جز حق تعالی نمیداند در وسیط آورده که اهل مکه گفتند ای محمّد خدای تو چرا خبر نمیدهد ترا به نرخ که کی ارزان شود و کی گران تا در ارزانی چیزی بخری و در گرانی بفروشی و بدان سود کنی آیت آمد که که به قُل لا أَملِک ُ بگو نمیتوانم که به لِنَفسِی از برای خود که به نَفعاً جز منفعتی که به وَ لا ضَرًّا و نه دفع مضرتی که به

إِلّا ما شاءَ اللّه ُ مگر آنچه خواهد خدا و مرا در ان تعلیم دهد که به وَ لَو کُنت ُ و اگر بودمی من که بی تعلیم حق که به أَعلَم ُ الغَیب َ دانستمی غیب را که به لَاستَکثَرت ُ هر آئینه بسیار طلب کردمی که به مِن َ الخَیرِ از مال و منفعت و فتح و غنیمت که به وَ ما مَسَّنِی َ السُّوءُ و نرسیدی بمن بدی از فقر و مرض و رنج و هزیمت که به إِن أَنَا نیستم من که به إِلّا نَذِیرٌ مگر بیم کننده منکران و معاندان که به وَ بَشِیرٌ و مژده دهنده که به لِقَوم ٍ یُؤمِنُون َ برای گروهی که بگروند بمن و بآنچه با من است.

صفحه : 370 هُوَ الَّذِی خَلَقَکُم اوست یعنی خدای تعالی آنکس که بیافرید شما را مِن نَفس ٍ واحِدَهٍ از یک تن که آدم ع است وَ جَعَل َ مِنها و بیافرید از جسد وی یعنی از ضلعی از اضلاع وی زَوجَها جفت او را که حوّا است و اینکه آفریدن جهت آن بود که لِیَسکُن َ إِلَیها تا آرام گیرد آدم ع بوی و الفت پذیرد با وی فَلَمّا تَغَشّاها پس آنهنگام که پوشید آدم حوّا را یعنی خلوت کرد با وی حَمَلَت بار گرفت حوّا حَملًا خَفِیفاً باری سبک که آن نطفه آدم ع بود برحم او درآمده فَمَرَّت بِه ِ پس میگذشت بآن بار یعنی می آمد و میرفت فَلَمّا أَثقَلَت پس آنهنگام که گران شد حوا بآن باری که در شکم او بود یعنی فرزند بزرگ شد و حوا گرانبار گشت دَعَوَا اللّه َ بخواندند آدم و حوا خدا را رَبَّهُما که پروردگار ایشان ست و گفتند خداوندا لَئِن آتَیتَنا اگر

بدهی ما را صالِحاً فرزندی درست خلقت که مشابه ما باشد در صورت لَنَکُونَن َّ هر آئینه باشیم ما مِن َ الشّاکِرِین َ از سپاسداران مر ترا بدان نعمت و مجد و قولی آنست که چون حوا حامله شد ابلیس بر صورت مجهوله بر حوا ظاهر گشت و گفت در شکم تو چه چیز است حوا جواب داد که نمی دانم ابلیس گفت شاید سبعی یا بهیمه باشد آنگاه پرسید که از کجا بیرون خواهد آمد حوا گفت مرا معلوم نیست ابلیس گفت شاید از دهن یا از گوش یا از سوراخ بینی آید یا شکم ترا بشگافند و بیرون آرند حوا بترسید و صورت ماجرا بآدم ع در میان آورد آدم نیز اندیشه ناک شد و ابلیس دیگر باره خود را بر صورت دیگر بر ایشان ظاهر کرده از سبب ملال حال ایشان پرسید حال بازگفتند ابلیس گفت غم مخورید که من اسم اعظم میدانم و مستجاب الدعواتم از خدا در خواهم که اینکه حمل را مثل شما بشری راست خلقت گرداند و خروج بآسانی باشد بشرط آنکه او را عبد الحارث نام کنید و نام ابلیس در میان ملائکه حارث بود حوا اینکه فریب را قبول کرد فَلَمّا آتاهُما پس آنهنگام که عطا کرد خدای تعالی بدیشان صالِحاً فرزندی صالح الجسم و تندرست جَعَلا لَه ُ گردانیدند آدم و حوا برای خدا شُرَکاءَ خداوند شرکتی یعنی شریکی ساختند در اسم نه در عبادت یعنی بدل کردند عبد اللّه را بعبد الحارث بعضی درینجا مضاف تقدیر میکنند یعنی فلما آتا اولاد هما صالحا جعل اولادهما شرکاء بعضی برآنند که آنوقت که داد

حق تعالی آدم و حوّا را فرزند شایسته ایشان غیری را شریک ساختند در عبادت و حفص شرکاء میخواند بلفظ جمع یعنی اولاد آدم ع ساختند شریکان مر خدا را فِیما آتاهُما در آنچه داد اولاد آدم و حوا را صاحب کشاف و قاضی بیضاوی بر آن رفته اند که نفس واحد قصی ست از اجداد پیغمبر ص که خدا او را زوجه از جنس او یعنی قریشی و عربی کرامت فرمود و زن و شوهر شرط کردند که اگر خدای تعالی ایشانرا فرزندی شایسته دهد بشکرگذاری و سپاسداری قیام نمایند حق سبحانه ایشان را چهار فرزند ارزانی داد و ایشان در تسمیه آنها شریک پیدا کردند خدای را و عبد عزی و عبد قصی و عبد مناف و عبد الدار نام نهادند فَتَعالَی اللّه ُ پس بزرگ است خدا و پاک عَمّا یُشرِکُون َ از آنچه برای او انباز میگیرند در عبادت او قصی و اولاد او بر قول اوّل ضمیر یشرکون شامل است همه مشرکانرا أَ یُشرِکُون َ آیا انباز میگیرند در عبادت من ما لا یَخلُق ُ شَیئاً آن چیز را که نیافریند چیزی و قدرت ندارد. بر خلق اشیاء وَ هُم یُخلَقُون َ و حال آنکه آن انبازان که میگیرند خود ایشان آفریده شده اند و مخلوق خالق نتواند بود بی شبه وَ لا یَستَطِیعُون َ و نمی توانند بتان لَهُم برای پرستندگان خود نَصراً یاری دادنی در جر منفعت ایشان و یا فریاد رسیدنی در دفع مضرت از ایشان وَ لا أَنفُسَهُم و نه نفسهای خود را یَنصُرُون َ یاری میدهند در وقتی که کسی ایشان را می شکند یا با بألواث و ارواث آلوده میسازد.

صفحه : 371

وَ إِن تَدعُوهُم اگر بخوانید شما ای مسلمانان مشرکانرا إِلَی الهُدی بسوی دین اسلام لا یَتَّبِعُوکُم پیروی نمیکنند شما را سَواءٌ عَلَیکُم یکسان است بر شما أَ دَعَوتُمُوهُم آنکه بخوانید ایشانرا و دعوت کنید بدین حق أَم أَنتُم صامِتُون َ یا آنکه شما خاموش باشید اینکه آیت خاص است بقومی از کفره چون ابو جهل و متابعان او که از قبول دعوت حق محروم شدند إِن َّ الَّذِین َ تَدعُون َ بدرستی آنانکه شما میپرستید ای مشرکان مِن دُون ِ اللّه ِ بجز خدا و ایشانرا الهه نام نهاده اید عِبادٌ بندگان اند یعنی مملوک و مسخر فرمان اند أَمثالُکُم مثل شما یعنی ایشان نیز مانند شما در تحت تصرف و در قبضه تقدیر حق اند فَادعُوهُم پس بخوانید ایشانرا و چون بخوانید فَلیَستَجِیبُوا لَکُم پس باید که اجابت کنند مر شما را إِن کُنتُم صادِقِین َ اگر هستید شما راست گویان در آنکه ایشان الهه اند چه اله بحق آنست که دعای بنده و ندای پرستنده خود را اجابت کند أَ لَهُم أَرجُل ٌ آیا مر اینکه بتان را پایهاست که در مهمات خود یَمشُون َ بِها میروند بآن چنانچه شما میروید أَم لَهُم أَیدٍ یا ایشانرا دستها هست که چیزها را یَبطِشُون َ بِها فراگیرند بآن چنانچه شما فرا میگیرید أَم لَهُم أَعیُن ٌ یا ایشانرا دیده هاست که مرئیات را یُبصِرُون َ بِها به بینند بدان چنانچه شما می بینید أَم لَهُم آذان ٌ یا مر ایشانرا گوشهاست که مسموعات را یَسمَعُون َ بِها بشنوند بدان چنانچه شما میشنوید و خود قائل اید که ایشانرا پای روان و دست گیر و چشم بینا و گوش شنوا نیست و شما را هست پس شما بدین ها از ایشان فاضلتر باشید

و غایت جهل باشد که فاضل مفضول را پرستد اینکه آیت در اثبات جهل کفره است و ایشان بعد از الزام حجّت بر ایشان تخویف کردند حضرت پیغمبر ص را بآلهه خود و گفتند خدایان ما را نکوهش مکن که مبادا آفتی و رنجی بتو رسانند حق تعالی فرمود که قُل ِ ادعُوا بگو ای محمّد ص که بخوانید شُرَکاءَکُم انبازان خود را که برای خدا ساخته اید و با هم یار شوید در عداوت من ثُم َّ کِیدُون ِ پس بکوشید بر آنمقدار که توانید در ایصال مکاره بمن فَلا تُنظِرُون ِ پس مرا مهلت مدهید و بکنید آنچه خواهید که من واثقم بحفظ و حمایت الهی و از قصد و مکر شما نمی اندیشم بیت اگر هر دو جهانم خصم گردند نترسم چون نگهبانم تو باشی إِن َّ وَلِیِّی َ اللّه ُ بدرستیکه یار و متولی کار من اللّه است الَّذِی آن الهی که نَزَّل َ الکِتاب َ فرو فرستاد قرآن را که حامی بندگان حق است وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصّالِحِین َ و خدا دوست دارد و کارسازد بندگان شایسته را.

صفحه : 372

وَ الَّذِین َ تَدعُون َ و آنان را که شما میخوانید و می پرستید آنها را مِن دُونِه ِ بدون خدا لا یَستَطِیعُون َ نمیتوانند نَصرَکُم یاری دادن شما را وَ لا أَنفُسَهُم و نه نفسهای خود را یَنصُرُون َ یاری کنند بوقت قصد کسر و حطم ایشان وَ إِن تَدعُوهُم و اگر بخوانید ای مومنان کافران را إِلَی الهُدی بدین راست که راه انبیاء و اولیاست لا یَسمَعُوا نشنوند بسمع قبول وَ تَراهُم و می بینی تو ای محمّد ایشانرا که بدیدهای ظاهر یَنظُرُون َ إِلَیک َ می نگرند بسوی تو وَ هُم لا یُبصِرُون َ و حال آنکه ایشان نمی بینند

ترا ببصر بصیرت و بحقیقت تو بینا نیستند پس اگر ترا می بینند بصورت بحسب معنی نمی بینند سلطان محمود غازی از شیخ ابو الحسن خرقانی قدس سره پرسید که سر اینکه سخن چیست که سلطان العارفین قدس سره فرموده که هر که بایزید را دید آتش دوزخ بر وی حرام شد و حضرت ص اینکه سخن نه گفت و او را کفار و یهود و منافقان می دیدند حضرت شیخ فرمودند که اینکه دیدن را حمل برویت ظاهر مکن معلوم ست که حضرت پیغمبر ص را در زمان ایشان چند کس دیده باشند در وقت بایزید نیز چند کس او را دیده باشند و بجمال او بینا شده باشند بیت برای دیدن روی تو چشمی دیگرم باید که اینکه چشمی که من دارم جمالت را نمی شاید خُذِ العَفوَ اینکه آیت جامع مکارم اخلاق است میفرماید که فراگیر آسانی را در کار مردمان و مجوی از ایشان کاریکه شاق باشد بر ایشان یا بگیر صفت عفو را و از سر گنهکاران درگذر یا فراگیر فضل اموال اغنیا را و آنچه بدیشان سهل باشد صدقه دادن و برین معنی نزول آیت قبل از وجوب زکوه بوده باشد وَ أمُر بِالعُرف ِ و بفرما دیگران را به نیکوئی در اقوال و افعال و گفته اند عرف خصلتی ست که آنرا عقل پسندد و شرع قبول کند وَ أَعرِض و روی بگردان عَن ِ الجاهِلِین َ از نادانان و سفیهان و ستیزه مکن بایشان ابو حمزه بغدادی قدس سره فرمود که نفس جاهل ترین جاهلان ست و او سزاوارتر است با آنکه ازو اعراض کنی در کشاف آورده که حضرت رسالت پناه بعد از نزول اینکه

آیت از جبرئیل ع پرسید که حقیقت اینکه سخن چیست جبرئیل ع فرمود که پروردگار تو میگوید که پیوند کن با کسیکه از تو ببرد و عطا ده آنرا که ترا محروم سازد و عفو کن از کسیکه بر تو ستم کند و فی نفس الامر اصول مکارم اخلاق همین است حکیم ثنائی میفرماید بیت هر که زهرت دهد بدو ده قند و آنکه از تو برد بدو پیوند وَ إِمّا یَنزَغَنَّک َ و هرگاه که برانگیزاند و از جای ببرد ترا صورت خطاب بآنحضرت ص بوده است اما مراد امت اند هر یکی از امت را میگوید که چون از جای برانگیزاند ترا مِن َ الشَّیطان ِ از جهت دیو نَزغ ٌ از جای بردنی و آن در حالت غضب میتواند بود یا اگر از شیطان وسوسه بتو رسد فَاستَعِذ بِاللّه ِ پس پناه گیر بخدا از شر او إِنَّه ُ سَمِیع ٌ بدرستیکه خدا شنونده است آنرا که بزبان گوئی عَلِیم ٌ داننده است آنرا که در دل دل داری إِن َّ الَّذِین َ اتَّقَوا بدرستیکه آنانکه پرهیز کردند از شرک و معاصی یا بترسیدند از حق إِذا مَسَّهُم چون برسد بدیشان طائِف ٌ وسوسه مِن َ الشَّیطان ِ از دیو سرکش تَذَکَّرُوا یاد کنند خدا را و از وعید او براندیشند فَإِذا هُم مُبصِرُون َ پس ناگاه ایشان بینندگان باشند راه صواب را و بدان بینائی وسوسه شیطان از خود دفع کنند و بطریق حق گرایند.

صفحه : 373

وَ إِخوانُهُم و برادران کفّار که شیاطین اند یَمُدُّونَهُم میکشند کافرانرا فِی الغَی ِّ در گمراهی و غوایت را در چشم ایشان می آرایند ثُم َّ لا یُقصِرُون َ پس باز نمی ایستند از اضلال ایشان و دست تصرّف از

ایشان کوتاه نمی کنند وَ إِذا لَم تَأتِهِم و چون نیاری تو ای محمّد ص بکافران بِآیَهٍ بآیتی از قرآن مقارن طلب ایشان قالُوا گویند لَو لا اجتَبَیتَها چرا بر هم نبافتی و برنگزیدی آن آیت را از پیش خود و در تبیان آورده که اهل مکه بر سبیل تعنّت آیتهای قرآنی میطلبیدند چون در نزول آن تاخیری واقع شدی از روی استهزا گفتندی چرا احداث و انشا نکردی چنانچه دیگر آیت ها را اینکه آیت نازل شد و امر آمد که قُل بگو ای محمّد ص إِنَّما أَتَّبِع ُ جزین نیست که من پیروی میکنم ما یُوحی إِلَی َّ آن چیزی را که وحی کرده میشود بمن مِن رَبِّی از آفریدگار من و من بربافنده و سازنده قرآن نیستم هذا اینکه قرآن بَصائِرُ دلیلها و حجتهاست که بدان حق دیده و صواب دریافته شود مِن رَبِّکُم فرود آمده از پروردگار شما وَ هُدی ً و راه نماینده است وَ رَحمَهٌ و بخشاینده یا هدایت و رحمت است لِقَوم ٍ یُؤمِنُون َ برای گروهی که میگروند بخدای و رسول وی در اسباب نزول آورده که جوانی انصاری در عقب رسول صلعم نماز میگذارد و هر چه آنحضرت ص قراءت میفرمود او نیز میخواند آیت آمد که وَ إِذا قُرِئ َ القُرآن ُ و چون خوانده شود قرآن در نماز فَاستَمِعُوا لَه ُ پس بشنوید مر آنرا وَ أَنصِتُوا و خاموش باشید و با امام تلاوت مکنید لَعَلَّکُم تُرحَمُون َ شاید که رحمت کرده شوید ظاهر لفظ مقتضی وجوب استماع قراءت قرآن است هر جا که خوانند اما عامه علما برآنند که در خارج صلاه مستحب ست و گفته اند مراد انصات است برای خطبه امام در

روز جمعه و خطبه مشتمل میباشد بر آیتی از قرآن وَ اذکُر و یاد کن ای محمّد رَبَّک َ پروردگار خود را فِی نَفسِک َ در دل خود تَضَرُّعاً بزاری وَ خِیفَهً و بترسکاری زاری بامید فضل او و ترسکاری از بیم عدل او وَ دُون َ الجَهرِ مِن َ القَول ِ و بخوان او را خواندنی فرودتر از آواز بلند و آشکارا یعنی میان سر و جهر بِالغُدُوِّ در بامداد وَ الآصال ِ و شبانگاه مراد دوام ذکر است یا آنکه اینکه دو وقت افضل و اشرف ترین اوقات شبانه روز است وَ لا تَکُن و مباش خطاب با حضرت رسالت پناه ص است و مراد امت اند یعنی مباشید مِن َ الغافِلِین َ از جمله بی خبران از ذکر خدا اگرچه ظاهر خطاب بآنحضرت ص است اما در حقیقت خطاب بجمیع امت اوست که میفرماید که از من غافل مباشید و بعضی ازین امت در تحت اینکه خطاب درآمده در نیمه، شبها از خدای تعالی التماس باین ذکر نموده بسعادت شعور و حضور مع اللّه مستسعد گشته بدوام آگاهی مشرف شده اند و ذکر و طاعت ایشان دائم در دل ست و ظاهر نیست چون طریقه سنّیه خواجهای نقشبند قدس اسرار هم آورده اند که کفار مکّه تعظّم می نمودند از سجده نمودن مر خدا را و تنفر نموده میگفتند ا نسجد لما تامرنا و زادهم نفورا حق سبحانه میفرماید که ای محمّد ص اگر کافران از سجود من سرکشی میکنند.

صفحه : 374

إِن َّ الَّذِین َ بدرستیکه آنانکه از ملائکه ملاء اعلی هستند عِندَ رَبِّک َ نزدیک آفریدگار تو یعنی مقربان بارگاه عزّت لا یَستَکبِرُون َ گردن نمی کشند عَن عِبادَتِه ِ از پرستش حق وَ یُسَبِّحُونَه ُ و تنزیه میکنند ذات

او را از آنچه لائق آنحضرت ص نباشد وَ لَه ُ یَسجُدُون َ و مر او را خاص سجده میکنند تعریض مشرکان ست و تنبیه مومنان و لهذا بعد از تلاوت اینکه آیت سجده می باید کرد و سجده در چهارده موضع است از قرآن و اختلاف در دو موضع یکی در آخر سوره حج بمذهب امام شافعی رح و امام احمد رح سجده هست و بمذهب امام اعظم رح سجده نیست و دوم در سوره ص بمذهب امام اعظم رح هست و بمذهب باقی ایمه نی و نزد امام اعظم رح سجده تلاوت بر خواننده و شنونده در نماز و غیر نماز واجب ست در حال و اگر فوت شود قضا لازم ست و بمذهب ائمه دیگر سنت ست و بعد از فوت قضا لازم نیست و حضرت شیخ قدس سره در فتوحات اینکه را سجده ملائکه گفته و فرموده که ساجد را باید که درین سجود از خصائص ملکی فیضی خاص حاصل گردد تا حقیقت اینکه سجده را دریافته باشد اینجا نکته اقرب ما یکون العبد من ربه و هو ساجد بر منصه ظهور چهره میکشاید و رمز فاعنّی علی نفسک بکثره السجود از منظره شهود رو مینماید سجده طاعتی ست خاص بل افسریست زیبنده بر مفارق اهل اخلاص نظم زینت تو بس کمر بندگی تاج تو در سجده سر افکندگی شرم تو بادا که ببالا و پست سجده طاعت بروش هر چه هست تو کنی از سجده او سرکشی به که ازین شیوه قدم درکشی و حضرت شیخ الاسلام قدس سره فرمود سری که درو سجودی نیست سفجه به ازوست و کفی که در وجودی نیست کفچه به ازوست و

نعم ما قال بیت شرف نفس بجودست و کرامت بسجود هر که اینکه هر دو ندارد عدمش به ز وجود

375

إِنَّمَا المُؤمِنُون َ بجز اینکه نیست که مومنان کامل الَّذِین َ آنانند که إِذا ذُکِرَ اللّه ُ چون یاد کرده شود خدا نزدیک ایشان وَجِلَت بترسند قُلُوبُهُم دلهای ایشان از هیبت جلال و تصوّر عظمت لا یزال او یا از تقصیر اعمال خود در جنب انعام و افضال او وَ إِذا تُلِیَت و چون خوانده شود عَلَیهِم بر ایشان آیاتُه ُ آیتهای او یعنی قرآن زادَتهُم إِیماناً زیاده گرداند آن آیتها ایمان ایشانرا یعنی هرگاه که آیتی نازل شود و بر ایشان خوانند ایمان ایشان بدان آیت انضمام پذیرد یا ایمان ایشان بآیتهای منزله یا تصدیق و یقین ایشان بیفزاید در حقایق سلمی مذکورست که ببرکت تلاوت نور یقین در باطن ایشان ظاهر گردد و زیادتی طاعت بر ظاهر ایشان هویدا شود و در بحر الحقایق فرمود که ایمان حقیقی نوریست که بقدر وسعت روزنه دل بر وی می تابد پس چون قرآن بر ارباب قلوب خوانند روزنه دل ایشان ببرکت آن قراءت گشاده تر گردد و نور ایمان بیشتر در وی افتد پس در نور جمال مستغرق گردند وَ عَلی رَبِّهِم و بر پروردگار خویش یَتَوَکَّلُون َ توکل کنند نه بر دنیا و اهل دنیا چه هر کس که در تحت سطوات غلبه نورانیت حق مضمحل و مقهور شد او را پروای ما سوی نمی ماند بلکه غیر حق بدیده شهود او در نمی آید بیت هر که او در بحر مستغرق شود فارغ از کشتی و از زورق شود غرقه دریا بجز دریا ندید غیر دریا هست بر وی ناپدید الَّذِین َ و اینکه مومنان کامل الایمان آنانند که از روی اخلاص یُقِیمُون َ الصَّلاهَ بپامیدارند نماز را

بشرائط و آداب آن وَ مِمّا رَزَقناهُم و از آنچه روزی داده ایم ایشانرا یُنفِقُون َ نفقه میکنند أُولئِک َ آن گروه که اعمال قلب را از و جل و توکل و یقین باعمال جوارح که صلاه و زکوه است جمع کرده اند هُم ُ المُؤمِنُون َ ایشانند مومنان حَقًّا بایمان درست و راست إبن عباس رضی اللّه عنه، فرموده که هر کس که منافق نباشد فهو مومن حَقًّا لَهُم مر اینکه مومنان را دَرَجات ٌ مرتبهاست عِندَ رَبِّهِم نزدیک آفریدگار ایشان که کرامت و منزلت است یا درجات بهشت وَ مَغفِرَهٌ و آمرزش مر تقصیرات ایشانرا وَ رِزق ٌ و روزی کَرِیم ٌ نیک که صافی باشد از کدّ اکتساب و خالی از خوف حساب امام قشیری رح فرمود که رزق کریم آن ست که مرزوق را از شهود رازق بازندارد مثنوی تو ز روزی ده بروزی واممان از سبب بگذر مسبّب بین عیان از مسبّب میرسد هر خیر و شر نیست ز اسباب و وسائط ای پسر اصل بیند دیده چون اکمل بود فرع بیند دیده چون احوال بود آورده اند که کاروان قریش با متاع بسیار از شام بازگشته بودند و ابو سفیان با بعضی از صنادید عرب سرداری آن قافله می نمود جبرئیل ع بیامد و حضرت ص را خبر داد و آنحضرت ص صورت حال با مومنان بازگفت و ایشان از بسیاری مال و اندکی رجال مائل شدند بآنکه سر راه بر کاروان گیرند پس بدین قصد از مدینه بیرون آمدند و ابو سفیان خبر یافته ضمضم غفاری را جهت استمداد از قریش بمکه فرستاد و خود با کاروان از بی راه رو بمکه نهاد و ابو جهل بعد از

رسیدن ضمضم با بسیاری از مردم از مکه بمدد کاروان بیرون آمده متوجه بدر شدند و حضرت پیغمبر ص در وادی زفران بود که جبرئیل ع بیامد و از آمدن لشکر کفّار خبر داد در مدارک آورده که آنحضرت ص صحابه رض را فرمود که خبر اینکه است که العیر احب الیکم ام النفیر شما ملاقات کاروان را دوست تر میدارید یا مقاتله کافران را بعضی گفتند که ما حرب را آماده نیستیم اگر کاروان بدست افتد مناسب ترست حضرت پیغمبر ص ازین سخن متغیر شده کبار مهاجر و انصار حرب را اختیار کردند و آنحضرت ص فرمود گویا به کشتنگاه قوم نظر می کنم و نشان داد که ابو جهل را در فلان موضع کشتند و امیه بن خلف را در فلان جا و باقی صنادید را برین قیاس و از آنچه آنحضرت ص فرموده بود یک قدم تخلف نکرد پس حق سبحانه پیغمبر خود را میفرماید که ترا خدا بموضع بدر که مصارع کفارست خواهد برد کَما أَخرَجَک َ رَبُّک َ چنانکه بیرون آورد ترا پروردگار تو مِن بَیتِک َ از خانه تو که مدینه است برای جنگ با کفّار بِالحَق ِّ براستی و سواب وَ إِن َّ فَرِیقاً و بدرستیکه گروهی مِن َ المُؤمِنِین َ از گرویدگان لَکارِهُون َ هر آئینه کاره اند رفتن بدر را و آن کراهت طبع بود از جهت زحمت سفر یا بی برگی نه کراهت امر بطریق مخالفت.

صفحه : 376

یُجادِلُونَک َ جدال می کنند با تو فِی الحَق ِّ در اختیار حق که جهادست بَعدَ ما تَبَیَّن َ بعد از انکه روشن شده بر ایشان که جهاد واجب ست یا دانسته اند باعلام تو که بر دشمن ظفر خواهند

یافت و با وجود آن میروند کَأَنَّما یُساقُون َ گویا رانده می شوند إِلَی المَوت ِ بسوی مرگ وَ هُم یَنظُرُون َ و گویا که ایشان می نگرند باسباب علامات مرگ و آن صورت بجهت قلت عدد و مدد و کمی زاد و استعداد ایشان بوده چه تمام لشکریان سه صد و پنجاه نفر بودند و هفتاد شتر داشتند و دو اسپ و شش زره و هشت شمشیر وَ إِذ یَعِدُکُم ُ اللّه ُ و یاد کنید آنرا که وعده داد شما را خدا إِحدَی الطّائِفَتَین ِ یکی از دو گروه یا کاروان یا لشکر کافران که أَنَّها لَکُم آن طائفه شماراست وَ تَوَدُّون َ و شما دوست میدارید أَن َّ غَیرَ ذات ِ الشَّوکَهِ آنکه غیر خداوند شوکت و سلاح یعنی کاروان تَکُون ُ لَکُم باشد شما را چه شنیده اید که در کاروان چهل سوار بیش نیست و اینکه لشکر کفّار نهصد و پنجاه مرداند پس شما آسان تر را میخواهید وَ یُرِیدُ اللّه ُ و میخواهد خدا أَن یُحِق َّ الحَق َّ آنکه ثابت گرداند حق را بِکَلِماتِه ِ بآیاتی که در باب محاربه ذات الشوکت فرستاده یا بوعده های فتح و ظفر که پیغمبر خود را داده یا بکلمات ازلی که در قتل و اسر ایشان در لوح محفوظ نوشته وَ یَقطَع َ و ببرد و برکند دابِرَ الکافِرِین َ بنیاد کافران را و مستاصل سازد معاندان را لِیُحِق َّ الحَق َّ تا ظاهر گرداند دین اسلام را بقتل ایشان یا نصرت دهد پیغمبر خود را وَ یُبطِل َ الباطِل َ و زائل گرداند کفر را یا ضعیف سازد امر مشرکانرا وَ لَو کَرِه َ المُجرِمُون َ و اگرچه نخواهند و کاره باشند آنرا کافران إِذ

تَستَغِیثُون َ رَبَّکُم و یاد کنید آنرا که فریادرسی میخواستید از پروردگار خود و میگفتید اغثنا یا غیاث المستغیثین رب انصرنا علی عدوک و گفته اند حضرت پیغمبر ص دعا کرد که خدایا اگر اینکه گروه مومنان را هلاک کنی دیگر کسی نباشد که ترا پرستد فَاستَجاب َ لَکُم پس اجابت کرد خدا مر شما را أَنِّی مُمِدُّکُم بآنکه من مددکننده ام شما را بِأَلف ٍ مِن َ المَلائِکَهِ به هزار تن از فرشتگان مُردِفِین َ از پی یکدیگر درآیندگان مراد ازین الف آنهااند که مقدمه لشکر ملائکه بودند یا وجوه و اعیان ایشان و در تفسیر ثعلبی از مجاهد رح نقل میکنند که بجز اینکه هزار فرشته در روز بدر قتال نکردند و آن ثلثه و خمسه آلاف که در سوره آل عمران مذکور شده جهت بشری بوده و دمیاطی رح میگوید که الفی بودند بعد از الفی تا پنج هزار شدند وَ ما جَعَلَه ُ اللّه ُ و نه گردانید خدا اینکه امداد را إِلّا بُشری مگر برای مژدگانی مر شما را بنصرت وَ لِتَطمَئِن َّ بِه ِ و تا آرام گیرد بآن قُلُوبُکُم دلهای شما و ترس قلت و ذلّت از شما دور شود وَ مَا النَّصرُ و نیست. نصرت و ظفر یافتن إِلّا مِن عِندِ اللّه ِ مگر از نزدیک خدا نه از ملائکه و غیر ایشان إِن َّ اللّه َ عَزِیزٌ بدرستیکه خدا غالب ست و دوستان خود را نصرت میدهد حَکِیم ٌ راست کارست دشمنان را مقهور سازد.

صفحه : 377

إِذ یُغَشِّیکُم ُ النُّعاس َ و یاد کنید آنرا نیز که کشید در سرهای شما خوابی سبک را صحابه کرام رض را در ان شب که روزش التقای فریقین خواسته بود دغدغه عظیم دست داد

جهت آنکه منزل ایشان در ریگستانی بود که رونده را قدم در خاک فرو میرفت و آب نیز نداشتند حق تعالی خواب بر ایشان گماشت أَمَنَهً مِنه ُ برای ایمنی حاصل از نزدیک او و در ان خواب از اکثر صحابه رض محتلم شدند علی الصباح شیطان لعین آغاز وسوسه کرد که شما را نماز می باید گزارد و بعضی محدثید و برخی جنب و آب ندارید و پای تا بزانو بریک فرو میرود و کافران در زمین شخند و بر آب قادر و شما میگوئید که ما دوستان خدائیم و پیغمبر در میان ماست اینکه چگونه باشد حق سبحانه در آن محل باران فرستاد چنانچه فرمود وَ یُنَزِّل ُ عَلَیکُم و فرو فرستاد بر شما مِن َ السَّماءِ از ابر یا از طرف آسمان ماءً آبی لِیُطَهِّرَکُم بِه ِ تا پاک گرداند شما را بآن آب از حدث و جنابت وَ یُذهِب َ عَنکُم و ببرد از شما رِجزَ الشَّیطان ِ وسوسه شیطان را که می گفت نصرت و جنابت با هم جمع نشوند آورده اند که باران چندان بارید که رودها روان شده پس صحابه کرام رض غسل کردند و وضو ساختند و چهارپایان خود را آب دادند و ریگها که در میان ایشان و کفار بود بر هم بنشست و وسوسه زائل گشت وَ لِیَربِطَ و تا به بندد عَلی قُلُوبِکُم بر دلهای شما امیدواری بلطف حضرت باری وَ یُثَبِّت َ بِه ِ و برای آنکه ثابت گرداند بدان باران الأَقدام َ قدمهای شما را یعنی چون باران بر زمین ریگ آمیز بارید آنرا استحکام داد پس قدم گاه مومنان مستحکم شد و در زمین شخ منزل کفار بود!!! عظیم پدید آمد و

گفته اند مراد ثبات قدم ست در معرکه حرب إِذ یُوحِی رَبُّک َ یاد کن ای محمّد ص چون وحی کرد پروردگار تو إِلَی المَلائِکَهِ بسوی فرشتگان که بامداد مومنان آمدند و مضمون وحی آن بود که أَنِّی مَعَکُم بدرستیکه من با شمایم در امداد و اعانت یا ناصر و نگاهدار شمائیم از شر دشمن فَثَبِّتُوا الَّذِین َ آمَنُوا پس استوار سازید یعنی دلداری کنید مومنان را به تکثیر سواد ایشان یا محاربت با کافران و اصح آنست که به بشارت چه در مدارک آورده که فرشتگان بر صورت آدمیان در پیش صف لشکر مومنان میرفتند و می گفتند بشارت باد که شما غالب شدید و خدا یار شماست و مردانه باشید که دشمنان شما اندک اند و نصرت مر شما راست پس معنی آیت اینکه باشد که ای فرشتگان شما بشارت دهید که من سَأُلقِی زود باشد که در افکنم فِی قُلُوب ِ الَّذِین َ کَفَرُوا در دلهای آنانکه حق را پوشیدند الرُّعب َ ترس و بیم را فَاضرِبُوا پس بزنید ای ملائکه کافران را بشمشیرها فَوق َ الأَعناق ِ بر زبر گردنهای ایشان یعنی بر مذابح یا رءوس ایشان امام واحدی از امام إبن الانباری رح نقل میکند که چون ملائکه بقتال مأمور شدند نمی دانستند که در ضرب قصد کدام عضو می باید کرد حق سبحانه فرمود که بزنید بر سرهای ایشان وَ اضرِبُوا مِنهُم و بزنید از ایشان یعنی ببرید از کافران کُل َّ بَنان ٍ همه سر انگشتان و گفته اند مراد تمام دست و پای است ذلِک َ اینکه ضرب بدیشان بِأَنَّهُم بسبب آنست که ایشان شَاقُّوا اللّه َ مخالفت کردند خدای را وَ رَسُولَه ُ و فرستاده او را وَ مَن

یُشاقِق ِ اللّه َ وَ رَسُولَه ُ و هر که خلاف کند خدا و رسول او را فَإِن َّ اللّه َ پس بدرستیکه خدا شَدِیدُ العِقاب ِ سخت عقوبت است بر مخالفت کنندگان در دنیا بگرفتاری و در آخرت بخواری.

صفحه : 378

ذلِکُم این ست عقوبت شما ای کافران فَذُوقُوه ُ پس بچشید آنرا عاجلا وَ أَن َّ لِلکافِرِین َ و بدرستیکه مر کافرانراست آجلا عَذاب َ النّارِ عذاب آتش دوزخ یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای آنانکه گرویده اید إِذا لَقِیتُم ُ چون به بینید الَّذِین َ کَفَرُوا آنانرا که کافراند زَحفاً انبوه و درهم پیوسته برای حرب شما فَلا تُوَلُّوهُم ُ الأَدبارَ پس مگردانید بر ایشان پشتها را یعنی هزیمت مکنید اینکه حکم در اول اسلام بود که یک مومن را از ده کافر و زیاد هم نشایستی گریختن و بآیت الآن خفف عنکم منسوخ شده چنانچه عنقریب مذکور گردد انشاء اللّه تعالی وَ مَن یُوَلِّهِم و هر که بگرداند بر ایشان یَومَئِذٍ در ان روز دُبُرَه ُ پشت خود را إِلّا مُتَحَرِّفاً مگر برگردیده باشد برای جولان یا برای کر و فر لِقِتال ٍ مر جنگ را یعنی خود را چنان نماید که میگریزد و خصم را بازی میدهد تا غافل شود پس بازگردد بوی أَو مُتَحَیِّزاً یا پناه جوئی باشد إِلی فِئَهٍ بسوی گروهی هم از مسلمانان یعنی از میمنه بمیسره رود و برعکس آن و هر که بغیر ازین دو وجه پشت بر خصم کند فَقَد باءَ پس بدرستیکه بازگردد بِغَضَب ٍ مِن َ اللّه ِ بخشمی بزرگ از خدا وَ مَأواه ُ جَهَنَّم ُ و بازگشت وی در دوزخ باشد وَ بِئس َ المَصِیرُ و بد جای بازگشتنی ست دوزخ آورده اند که چون آتش حرب مشتعل شد و لشکر کفّار بیکبار حمله کردند

حضرت پیغمبر ص در عریش و آنخانه بود که از چوب و خاشاک ساخته بودند آغاز دعا کرد و گفت اللهم انجزلی ما وعدتنی خدایا وعده که در باب نصرت من فرموده بوفا رسان جبرئیل ع فرود آمد و گفت کف خاک بردار و بر طرف دشمن افگن آنحضرت ص کف خاک و سنگ ریزه برداشت و گفت شاهت الوجوه و بر روی لشکر کفار افگند حق سبحانه آن خاک و سنگ را در چشمهای مشرکان ریخت تا بخود مشغول شدند و ملائکه آغاز حرب کردند و مومنان بکارزار درآمدند هفتاد کس از صنادید عرب کشته شدند و هفتاد دیگر را اسیر گرفتند پس از ان چون اهل بدر تفاخر میکردند اینکه میگفت من کشتم و آن می گفت من اسیر کردم آیت آمد که فَلَم تَقتُلُوهُم پس شما نه کشتید دشمنان را بقوت خود وَ لکِن َّ اللّه َ قَتَلَهُم و لیکن خدای تعالی ایشانرا بکشت به اینکه که شما را نصرت داد و بر ایشان مسلّط گردانید بامداد ملائکه وَ ما رَمَیت َ و نیفگندی تو ای محمّد ص آن مشت خاک را بر روی ایشان إِذ رَمَیت َ چون بیفگندی تو یعنی افگندن تو بمثابه نبود که در چشم تمام لشکر رود وَ لکِن َّ اللّه َ رَمی و لیکن خدای بیفگند آنرا یعنی بچشم همه کفار رسانید و اضافت فعل بعبد از راه کسب ست و بحق از روی خلق صاحب تاویلات فرمود که حق سبحانه راه نمود صحابه رض را بفنای افعال در سلب فعل از ایشان و اثبات آن مر خود را که فلم تقتلوهم و لکن اللّه قتلهم اما چون حضرت رسالت پناه ص در مقام فنا بالحق

بود سلب کرد فعل را از وی که و ما رمیت و نسبت داد آن فعل را بوی که اذ رمیت و اثبات کرد مر خود را که و لکن اللّه رمی تا افاده معنی تفصیل کند در عین جمع فیکون الرامی محمّد ص باللّه و لا بنفسه در فتوحات مکیه آورده که حضرت رسالت پناه ص سبب بود در رمی بحکم کنت سمعه و بصره دیده پس از اله سبب و ما رمیت بحسب حکم باشد نه بسبب معنی و اینکه کلام در مرتبه قرب نقلی است در نفحات الانس مدت روایح انفاس جامعه مذکورست که بنابر کمال حال مصطفی ص استغراق او در حالت فنا قوی تر از همه انبیا ع و اولیا رح بوده و چون حضرت ص مستغرق مقام فنا فی اللّه بود حق سبحانه در کلام قدیم خود نسبت فعل از وی دفع کرد هر چند نشانه فعل از وی بود حیث قال و ما رمیت اذ رمیت آن مشت خاک بر روی دشمن تو نه انداختی خدا انداخت و هم از ان جنس فعل از داود ع حاصل آمد و فرمود که قتل داود جالوت ای داود جالوت را تو کشتی تا فرق باشد میان مرتبه مصطفی ص و دیگر پیغمبران ع فرق بسیارست میان آنکه فعل بنده را بوی اضافت کند و بنده محل آفات و حوادث است و میان آنکه فعل بنده را بخود اضافت فرماید و حق سبحانه قدیم و منزه از آفات و حوادث است مثنوی ما رمیت اذ رمیت گفت حق کار حق بر کارها دارد سبق گر بپرّانیم تیر آن نی ز ماست ما کمان

و تیراندازش خداست تا نشد مغلوب کس اینکه سر نیافت گر تو خواهی آن طرف باید شتافت و از مثنوی مولوی چنان مفهوم میشود که حقیقت ما رمیت اذ رمیت در مقام قرب و رضی بوده و اینکه سخنان جواهر التفسیر به بسطی لائق سمت تحریر یافته وَ لِیُبلِی َ المُؤمِنِین َ و کرد خدا آنچه کرد تا دین را ظاهر گرداند و تا عطا دهد مومنان را.

صفحه : 379

مِنه ُ از نزدیک خود بَلاءً حَسَناً عطائی نیکو که آن نصرت ست و غنیمت در حقائق سلمی از امام جعفر صادق رض نقل میکند که بلای حسن آنست که ایشانرا از نفوس ایشان فانی گرداند و بعد از فنای بهویت خودشان باقی سازد امام قشیری رح گوید بلای حسن آنست که مبتلا مشاهده کند مبلی را در عین بلا قطعه چو دانستی که اینکه درد تو از کیست ز رنج خویشتن میباش خرم گر او زهرت دهد بهتر ز شکر ور او زحمت زند خوشتر ز مرهم إِن َّ اللّه َ سَمِیع ٌ بدرستیکه خدا شنواست استغاثه و دعای شما شنود عَلِیم ٌ داناست به نیات شما لا جرم دعا را اجابت فرمود ذلِکُم اینست کار که دیدید وَ أَن َّ اللّه َ و آن نیز هست که خدای مُوهِن ُ سست کننده و باطل سازنده است کَیدِ الکافِرِین َ مکر و حیله کافران را آورده اند که کافران در وقت خروج از مکه باستار حرم متعلق شده گفتند خدایا روی بقوم محمّد ص داریم نصرت ده ازین دو لشکر آنرا که راه یافته ترست و دین او فاضلتر و بتو دوست تر و در روز جنگ نیز ابو جهل همین دعا کرد اللهم انصر احب الفئتین الیک پس حق

سبحانه تعالی خطاب میکند باهل مکه بر سبیل تهکم و میفرماید إِن تَستَفتِحُوا اگر طلب فتح و نصرت کردید فَقَد جاءَکُم ُ الفَتح ُ پس آمد بشما فتح یعنی فتح آن دین که بمن دوست تر هست وَ إِن تَنتَهُوا و اگر باز ایستید ای کافران باقی مانده در جنگ بدر از کفر و معادات رسول ص فَهُوَ خَیرٌ لَکُم پس آن بهترست مر شما را از قتل اینکه جهان و عقوبت آن عالم وَ إِن تَعُودُوا و اگر بازگردید بمحاربه مسلمانان نَعُد بازگردیم ما به نصرت ایشان وَ لَن تُغنِی َ و دفع نکند عَنکُم از شما فِئَتُکُم جماعت شما شَیئاً چیزیرا از بلا وَ لَو کَثُرَت و اگرچه بسیار باشد اینکه جماعت وَ أَن َّ اللّه َ و بدرستیکه خدا مَع َ المُؤمِنِین َ با مومنان ست بنصرت و معونت یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای آن کسانیکه ایمان آورده اید أَطِیعُوا اللّه َ فرمان برید خدا را وَ رَسُولَه ُ و فرستاده او را وَ لا تَوَلَّوا و برمگردید و اعراض مکنید عَنه ُ از امر طاعت یا از جهاد یا از فرمان خدای یا روی مگردانید از رسول ص چه مراد از آیه امرست بطاعت پیغمبر و نهی از مخالفت او و ذکر طاعت حق تنبیه ست بر آنکه شما می شنوید طاعت حق تعالی در طاعت رسول ص اوست پس از امر رسول او سر متابید وَ أَنتُم تَسمَعُون َ و حال آنکه شما می شنوید که من میگویم او پیغمبر من ست یا می شنوید مواعظ قرآن را وَ لا تَکُونُوا و مباشید کَالَّذِین َ قالُوا سَمِعنا مانند آنانکه گفتند شنودیم مثل اهل کتاب یا منافقان وَ هُم لا یَسمَعُون َ

و حال آنکه ایشان نمی شنوند شنیدنی که بدان نفع گیرند پس گویا که نمی شنوند بیت مگو که می شنوم هر چه گفته سعدی چه شد که می شنوی چون سخن نمی شنوی إِن َّ شَرَّ الدَّوَاب ِّ بدرستیکه بدترین جنبندگان بر روی زمین عِندَ اللّه ِ نزدیک خدای یعنی در حکم او الصُّم ُّ کرانند از شنودن حق البُکم ُ گنگانند از گفتن حق الَّذِین َ لا یَعقِلُون َ آنانکه در نمی یابند حق را و بدترین از بهائم بجهت آنند که از خرد که سبب تفضیل انسان بر سائر حیوانات است روی برتافته اند و بجانب متابعت طبع و نفس شتافته در تبیان آورده که مراد ازین قوم نفری اند از بنی عبد الدار که از ایشان جز دو کس ایمان نیآوردند مصعب بن عمیر و إبن حرمله رض صفحه : 380 وَ لَو عَلِم َ اللّه ُ و اگر دانستی خدای فِیهِم خَیراً در ایشان نیکوئی که انتفاع است بآیات قرآنی لَأَسمَعَهُم هر آئینه شنوانیدی ایشانرا یعنی توفیق شنیدن نافع دادی وَ لَو أَسمَعَهُم و اگر بشنوانیدی ایشانرا و تصدیق کردندی لَتَوَلَّوا هر آئینه برگشتندی از ایمان وَ هُم مُعرِضُون َ و ایشان اعراض کنندگان اند از قبول حق قولی آن ست که کفار مکه میگفتند ای محمّد ص برای ما زنده گردان قصی إبن کلاب را که مرد مبارک بود تا بر صدق تو گواهی دهد و بتو ایمان آرد حق سبحانه میفرماید که اگر خدای بشنواند ایشانرا کلام قصی هم ایمان نمی آرند یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه مومنان استَجِیبُوا لِلّه ِ اجابت کنید مر خدای را وَ لِلرَّسُول ِ و مر فرستاده او را إِذا دَعاکُم چون بخواند شما را رسول لِما یُحیِیکُم بآنچیزیکه شما را زنده گرداند یعنی علوم دینیه

که حیات دل ازو است یا عقاید صحیفه و اعمال فاضله که مورث حیات ابدیه است در نعیم مقیم یا جهاد که سبب بقای شماست که اگر ترک کنید دشمن غلبه کرده شما را هلاک کند یا شهادت که حیاتی ست نزدیک حق سبحانه و تعالی یا قرآن که محیی قلوب مومنان ست وَ اعلَمُوا و بدانید أَن َّ اللّه َ آنرا که خدای یَحُول ُ جدا کند بَین َ المَرءِ وَ قَلبِه ِ میان مرد و دل او صاحب انوار فرموده که تمثیل است مر غایت قرب حق را به بنده و تنبیه بر آنکه حق سبحانه مطلع است بر مکنونات دلها و گفته اند که تصویر تملک حق است مر دل بنده را در فسخ عزائم و نقض همم یا حثّست بر مبادرت بتصفیه دل و خلوص آن پیش از انکه جدا کند حق سبحانه میان مرد و دل او بموت و فرصت عمل فوت گردد و گفته اند جدائی افگند میان بنده و مراد او یا آنکه خدا مقلب القلوب است تصرف کند در دل بنده چنانکه خواهد در کشف الاسرار فرموده که علماء دل را یابند طوبی لمن کان له قلب اشارت بر ان است و عرفا دل را گم کنند یحول بین المرء و قلبه عبارت از انست در هدایت از دل ناچارست و در نهایت دل حجاب دیدارست بیت زان پیش همین دیدمش اندر دل خویش دل نیز حجاب بود برداشت ز پیش وَ أَنَّه ُ و آنرا نیز بدانید که شما إِلَیه ِ تُحشَرُون َ بسوی او محشور خواهید شد و مجازات عمل بشما خواهد فرمود وَ اتَّقُوا

و بپرهیزید فِتنَهً از گناهی که اگر برسد عقوبت آن لا تُصِیبَن َّ الَّذِین َ ظَلَمُوا نرسد بکسانیکه ستم کردند مِنکُم خَاصَّهً از شما خاصّه یعنی مخصوص بدیشان نبود بلکه عام باشد و بظالم و غیر ظالم اثر آن فتنه برسد و آن بوقت افتراق کلمه است و ظهور بدعتها و مداهنت در امر معروف و نهی از منکر و تکاسل در جهاد وَ اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ و بدانید آنکه خدای چون عقوبت کند شَدِیدُ العِقاب ِ سخت عقوبت است بکسی که ضرر ظلم او متعدی بغیر باشد وَ اذکُرُوا و یاد کنید ای مهاجران إِذ أَنتُم قَلِیل ٌ آنرا که شما اندک بودید مُستَضعَفُون َ بیچارگان فِی الأَرض ِ در زمین مکه پیش از هجرت تَخافُون َ میترسیدید أَن یَتَخَطَّفَکُم ُ النّاس ُ از انکه بربایند شما را کفّار قریش یا بیم داشتید که از مکه بیرون آیند مشرکان عرب بر شما تاختن آرند فَآواکُم پس جای داد شما را خدای در مدینه وَ أَیَّدَکُم و تقویت کرد شما را بِنَصرِه ِ بیاری دادن خود یا بمظاهرت انصار یا بامداد ملائکه در بدر وَ رَزَقَکُم و روزی داد شما را مِن َ الطَّیِّبات ِ از غنائم پاکیزه که بر امم پیشین حلال نبود لَعَلَّکُم تَشکُرُون َ تا شاید که شما سپاسداری کنید بر اینکه نعمتها امام ثعلبی رح فرموده که بعضی از صحابه رض سخنان از پیغمبر ص می شنیدند و در افشای آن میکوشیدند و منافقان بر آن اطلاع یافته خبر بمشرکان میرسانیدند حق سبحانه آیت فرستاد.

صفحه : 381

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای کسانیکه ایمان آورده اید لا تَخُونُوا اللّه َ وَ الرَّسُول َ خیانت مکنید با خدا و با رسول وی

در اظهار اسرار و قولی آنست که چون پیغمبر ع ابو لبابه رض را بحصار بنی قریظه فرستاد یهود با او در باب فرود آمدن از حصار مشورت نموده گفتند محمّد ص با ما چه خواهد کرد اگر فرود آئیم ابو لبابه اشارت کرد بانگشت بحلق یعنی همه شما را خواهد کشت فی الحال دانست که خیانت کرده از حصار فرود آمده بمسجد پیغمبر ص درآمد و خود را بستون مسجد بربست تا وقتی که توبه او رقم قبول یافت و اینکه آیت نازل شد و گفته اند که خیانت مکنید با خدای در تعطیل فریضه و با رسول او در تقصیر سنت وَ تَخُونُوا أَماناتِکُم و خیانت مکنید در امانتها که میان یکدیگر دارید وَ أَنتُم تَعلَمُون َ و شما میدانید که وبال خیانت بسیارست یا میشناسید که ضبط امانت بر شما واجب ست وَ اعلَمُوا أَنَّما أَموالُکُم و بدانید که مالهای شما وَ أَولادُکُم و فرزندان شما فِتنَهٌ محنتی اند از خدای که بدان شما را می آزماید پس باید که دوستی مال و محبّت فرزندان شما را بر وقوع در اثم ندارد احمد انطاکی قدس سره فرمود که حق سبحانه مال و فرزندان را فتنه گفت تا از فتنه بیکسو رویم و ما پیوسته بخلاف حکم خداوند آن فتنه را از زیادت میخواهیم بیت جوان و پیر که در بند مال و فرزنداند نه عاقل اند که طفلان ناخردمنداند وَ أَن َّ اللّه َ و بدانید آنکه خدای عِندَه ُ نزدیک او است أَجرٌ عَظِیم ٌ مزد بزرگ پس بطلب آن سعی نمایید و جمع مال و حب ولد را بگذارید یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه باوردارندگان إِن تَتَّقُوا

اللّه َ اگر بترسید از خدای و تقوی را شعار خود سازید یَجعَل لَکُم سازد برای شما یعنی بدهد شما را فُرقاناً نصرتی که بدان جدا شود مبطل از محق یا هدایتی در دلهای شما که بدان فرق کنید میان حق و باطل یا جدائی میان شما و غیر شما از اهل ادیان یا نجاتی از محظورات یا مخرجی از شبهات یا ظهوری که بدان مشهور گردید وصیت شما بهمه اطراف برسد و در بحر الحقائق آورده که حق سبحانه بسبب تقوی افاضت کند بر شما اسرار جلال خود بفیض کلّی از انوار جمال خود تا فرق کنید میان حدوث و قدم و بشناسید سر وجود و عدم و از سخنان حضرت شیخ محی الدین و متابعان او چنان معلوم می شود که متقی آنست که حق سبحانه و تعالی را وقایه خود گرفته باشد در ذات و صفات و افعال و فعل او در افعال حق سبحانه و تعالی فانی شده باشد و صفت او در صفات حق مستهلک گشته بیت گم شده چون سایه اندر آفتاب یا چو بوی گل در اجزای گلاب وَ یُکَفِّر عَنکُم و بپوشاند و درگذراند از شما سَیِّئاتِکُم بدیهای شما را وَ یَغفِر لَکُم و بیامرزد شما را یعنی گناهان کبیره شما را بتوبه یا بمشیت خود از سر جرائم شما درگذرد وَ اللّه ُ و خدای ذُو الفَضل ِ العَظِیم ِ خداوند فضل بزرگ ست آورده اند که چون اجازت هجرت شد و صحابه رض عزم مدینه فرمودند و جز ابو بکر و علی رض کسی در خدمت سیّد عالم

نماند قریش ازین حال متردد شده بدار الندوه جمع آمدند و ابلیس بصورت شیخ نجدی بدان مجمع درآمد و در باب پیغمبر ص استشاره نمود یکی گفت او را در خانه محبوس باید ساخت و در خانه را مستحکم برآورده و از روزنه آب و نان بوی باید داد تا بمیرد ابلیس اینکه رائی را نه پسندید و گفت که اکثر اهل مدینه اسلام آورده اند و یاران وی بیشتر آنجا رفته و بنی هاشم نیز درین شهر بسیاراند همه اتفاق نموده با شما جنگ کنند و او را خلاصی دهند دیگری گفت او را ازین ولایت بیرون باید کرد تا هر جا که خواهد رود ابلیس گفت هر جا که میرود مردم فریفته وی میشوند جمعی کثیر را فریب دهد و بیاید و با شما مقاتله نماید ابو جهل لعنه اللّه علیه گفت که رای من آنست که از هر قبیله از قریش و حلفای ایشان یک کس را بطلبیم تا باتفاق او را ص بکشند و خون او در قبایل منتشر گردد و بنو هاشم با تمام قبائل محاربه نتوانند نمود بالضرورت بدیت راضی شوند ابلیس گفت رای اینست ابو جهل لعن اللّه علیه از هر قبیله کسی را طلبید و مقرر شد که در ان شب حضرت ص را بقتل آرند جبرئیل ع آنحضرت ص را خبر داد و آنحضرت ص علی کرم اللّه وجه را بر فراش خود بخوابانید و با صدیق رض بغار رفت حق سبحانه و تعالی مر پیغمبر ص خود را از ان نعمت یاد میکند و میفرماید.

صفحه : 382

وَ إِذ یَمکُرُ بِک َ و یاد کن آنرا

که مکر کردند بتو الَّذِین َ کَفَرُوا آنانکه نگرویده اند لِیُثبِتُوک َ تا حبس کنند ترا أَو یَقتُلُوک َ یا بکشند ترا بشمشیرهای مختلف أَو یُخرِجُوک َ یا بیرون کنند ترا از مکه وَ یَمکُرُون َ و ایشان بد می سگالند وَ یَمکُرُ اللّه ُ و جزا میدهد خدای ایشانرا بر مکر ایشان وَ اللّه ُ خَیرُ الماکِرِین َ و خدای بهترین جزا دهندگانست مر مکّارانرا جزا آنست که مکر ایشان را بدیشان رد میکند و ایشانرا در چاهی که برای دیگران کنده اند می افگند بیت هر که در راه کسی چاهی کند خویش را آخر در ان چه افگند آورده اند که نضر بن حارث لعن اللّه علیه بتجارت ببلاد فارس آمده بود قصّه رستم و اسفندیار بخرید و معرّب ساخته بمکه برد و گفت اینک افسانه آورده ام شیرین تر از افسانه های محمّد ص که بر ما میخواند حق سبحانه از عناد نضر خبر میدهد که وَ إِذا تُتلی و چون خوانده شود عَلَیهِم بر نضر و متابعان او آیاتُنا آیتهای کتاب ما قالُوا گویند قَد سَمِعنا بدرستیکه ما شنیدیم اینکه کلام را لَو نَشاءُ اگر خواهیم ما لَقُلنا هر آئینه بگوئیم مِثل َ هذا مانند اینکه و اینکه لاف گذاف بود زیرا که حق سبحانه فرمود عرب را که فاتوا بمثله و ایشان عاجز شدند پس غرض ازین اظهار عناد و مکابره بود که میگفت که من مثل اینکه میگویم و دیگر میگفت إِن هذا نیست اینکه إِلّا أَساطِیرُ الأَوَّلِین َ مگر قصّه هائی که پیشینیان نوشته اند و من نیز ازین قصص یاد دارم بعد از استماع اینکه سخن حضرت رسالت پناه ص فرمود که وای بر تو اینکه کلام خدای است و منزل من عند

اللّه نضر در مقابله اینکه سخن دعا کرد چنانچه حق سبحانه خبر میدهد وَ إِذ قالُوا اللّهُم َّ یاد کن آنرا که گفت نضر و متابعان او که با او متفق بودند که ای بار خدایا إِن کان َ هذا اگر هست اینکه قرآن هُوَ الحَق َّ راست و درست و منزل مِن عِندِک َ از نزد تو فَأَمطِر عَلَینا پس ببار بر ما حِجارَهً مِن َ السَّماءِ سنگها از آسمان همچنانکه بر اصحاب فیل بارانیدی أَوِ ائتِنا یا بیار بما بِعَذاب ٍ أَلِیم ٍ عذابی مؤلم مهلک غرض ازین دعا اظهار یقین ست از ایشان ببطلان قرآن وَ ما کان َ اللّه ُ لِیُعَذِّبَهُم و نیست خدای که عذاب کند ایشانرا و اگرچه بدعا میطلبند و استعجال میکنند وَ أَنت َ فِیهِم و حال آنکه تو در میان ایشانی و سنت الهی بر آن جاری شده که مستاصل نگرداند قومی را تا پیغمبر ایشان در میان ایشان باشد خصوصا که تو رحمت عالمیانی وَ ما کان َ اللّه ُ مُعَذِّبَهُم و نیست خدای عذاب کننده ایشان وَ هُم یَستَغفِرُون َ و حال آنکه ایشان استغفار میکنند یعنی در میان ایشان مستغفرانند از مؤمنان پس ببرکت ایشان بلای نمیرسد یا بغرض آنکه کافران استغفار کنند و استغفار ایشان ایمانست از مرتضی علی رض منقول است که فرمود که در زمین دو امان بوده اند یکی رفت و دیگری باقیست آنکه رفت حضرت پیغمبر ص و آنچه باقی ماند استغفارست ای عزیز استغفار مانع ذنب است از تراکم و ثبات بلکه موجب محو و زوال اوست پس سبب غضب الهی نشود بلکه وسیله عفو و غفران گردد فاستغفرونی اغفر لکم چنانچه در قدسیات واردست که حق تعالی فرمود

که آمرزش از من طلب کنید بیامرزم شما را مثنوی گفت حق آمرزش از من می طلب کان طلب مر عفو را باشد سبب از پی زهر گناه ار بشنوی هست استغفار تریاق قوی.

صفحه : 383

وَ ما لَهُم و چیست ایشانرا و چه جای آنست أَلّا یُعَذِّبَهُم ُ اللّه ُ که خدای عذاب نکند ایشانرا وَ هُم یَصُدُّون َ و حال آنکه ایشان بازمیدارند رسول و مؤمنان را عَن ِ المَسجِدِ الحَرام ِ از طواف مسجد حرام و از مکه بیرون می کنند وَ ما کانُوا و نیستند ایشان أَولِیاءَه ُ متولیان امر مسجد حرام ردّ قول کفارست که میگفتند نحن ولاه المسجد الحرام ما پیشکار و صاحب اختیار مسجد حرمیم حق تعالی فرمود که ایشان با وجود شرک ولایت حرم را نشانید إِن أَولِیاؤُه ُ نیست سزاوار تولیت مسجد حرام إِلَّا المُتَّقُون َ مگر پرهیزگاران از شرک وَ لکِن َّ أَکثَرَهُم و لیکن بیشتر ایشان لا یَعلَمُون َ نمیدانند که ولایت حق ایشان نیست و برخی میدانند و عناد میکنند وَ ما کان َ صَلاتُهُم و نیست دعای مشرکان عِندَ البَیت ِ نزدیک خانه خدای إِلّا مُکاءً مگر صفیر زدن وَ تَصدِیَهً و دست بر دست کوفتن عادت بعضی از کفّار آن بود که مردان و زنان برهنه طواف میکردند و صفیر میزدند و دست بر دست بر هم میکوفتند و قولی آنست که وقتی که حضرت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم نماز میگذارد ایشان برای تغلیظ آنحضرت ص اینکه عمل میکردند و برین تقدیر مراد از صلاه نماز مأمور به است فَذُوقُوا العَذاب َ پس بچشید ای کافران عذاب را که قتل و اسراست در روز بدر و حرق و زجر است در روز

حشر بِما کُنتُم تَکفُرُون َ بآنچه هستید که کفر میورزیدید هم باعتقاد و هم بعمل آورده اند که بعد از خروج از مکه و عزیمت بدر دوازده کس از اشراف عرب مقرر کردند که هر یکی از ایشان روزی لشکر را طعام دهد پس هر یکی از ایشان ده اشتر یا نه شتر در روزی می کشتند حق تعالی میفرماید إِن َّ الَّذِین َ کَفَرُوا بدرستیکه کافران یعنی مطعمان بدر یُنفِقُون َ نفقه میکنند أَموالَهُم خواستهای خود را و شتر میخرند و میکشند و بکفار میدهند لِیَصُدُّوا تا بازدارند مردمانرا عَن سَبِیل ِ اللّه ِ از راه خدای که متابعت رسول ست و گفته اند ابو سفیان بعد از حرب بدر دوازده هزار عرب بمزد گرفته برای جنگ احد سوای لشکری که بخود می آمدند با اصحاب آن کاروان که ابو سفیان گریزانید سود بضاعات خود را که پنجاه هزار مثقال طلا بود خرج لشکر کردند و بحرب احد رفتند و اینکه آیت نازل شد که مالهای خود را خرج میکنند فَسَیُنفِقُونَها پس زود باشد که تمام نفقه کنند مال خود را ثُم َّ تَکُون ُ پس باشد آن نفقه عَلَیهِم بر ایشان حَسرَهً پشیمانی و غم چه مال رفته باشد و مقصود حاصل نشده ثُم َّ یُغلَبُون َ پس مغلوب گردند آخر کار یعنی در روز فتح مکه و اینکه از دلائل اعجاز قرآن ست که خبر داد از چیزی قبل از وقوع آن وَ الَّذِین َ کَفَرُوا و آنان که ثابت باشند بر کفر إِلی جَهَنَّم َ یُحشَرُون َ بسوی دوزخ رانده شوند.

صفحه : 384

لِیَمِیزَ اللّه ُ و اینکه مغلوب شدن کافران برای آنست تا جدا کند خدا الخَبِیث َ مِن َ الطَّیِّب ِ ناپاک را که کافر است از پاک که

مومن ست وَ یَجعَل َ الخَبِیث َ و جمع کند و با هم افگند کافران را بَعضَه ُ عَلی بَعض ٍ برخی بر برخی فَیَرکُمَه ُ جَمِیعاً پس بر هم چسپاند همه را فَیَجعَلَه ُ فِی جَهَنَّم َ پس درآرد همه را در دوزخ أُولئِک َ آن گروه خبیث یا منافقان بدر هُم ُ الخاسِرُون َ ایشانند زیانکاران در احوال یا در اموال خود قُل لِلَّذِین َ کَفَرُوا بگو برای آنها که کافراند چون ابو سفیان و اصحاب او إِن یَنتَهُوا اگر باز ایستند از کفر و عداوت رسول ص یُغفَر لَهُم بیامرزیده شود مر ایشان را ما قَد سَلَف َ آنچه گذشته است از گناهان ایشان وَ إِن یَعُودُوا و اگر بازگردند بمعادات و مقاتله پیغمبر ص فَقَد مَضَت پس بدرستیکه گذشته است سُنَّت ُ الأَوَّلِین َ سنت الهی در پیشینیان که بر پیغمبران لشکر کشیدند و بآخر مستاصل گشتند گو ایشان را که همین چشم دارید وَ قاتِلُوهُم و کارزار کنید ای مؤمنان باهل کفر حَتّی لا تَکُون َ تا وقتی که نباشد فِتنَهٌ شرک یعنی مشرک نباشد از وثنی و اهل کتاب وَ یَکُون َ الدِّین ُ کُلُّه ُ لِلّه ِ و باشد همه دین خالص که توحیدست یا پرستش مر خدای را و بس فَإِن ِ انتَهَوا پس اگر بازایستند از کفر یا از جنگ باهل ایمان یا قبول جزیه فَإِن َّ اللّه َ پس بتحقیق که خدای بِما یَعمَلُون َ بآنچه شما میکنید بَصِیرٌ بیناست و مناسب آن عمل پاداش خواهد داد وَ إِن تَوَلَّوا و اگر اعراض کنند از قبول حق و از حرب باز نه ایستند باک ندارید فَاعلَمُوا أَن َّ اللّه َ پس بدانید آنکه خدای مَولاکُم ناصر و مددگار شما است نِعم َ

المَولی نیکو یاری است خدای که دوستان خود را ضائع نگذارد وَ نِعم َ النَّصِیرُ و نیکو یاری دهنده است که مومنان را بر مشرکان غالب سازد.

صفحه : 385

وَ اعلَمُوا أَنَّما غَنِمتُم و بدانید ای مومنان آنچه غنیمت گرفتید از کافران بقهر مِن شَی ءٍ از هر چیزیکه اسم شی ء بر آن اطلاق توانکرد فَأَن َّ لِلّه ِ پس بدرستیکه مر خدا را است خُمُسَه ُ پنج یک آن وَ لِلرَّسُول ِ و مر رسول او را وَ لِذِی القُربی و مر خویشان رسول را که بنی هاشم و بنی عبد المطلب اند وَ الیَتامی و یتیمان مسلمانان را که فقیر باشند وَ المَساکِین ِ و درویشان محتاج را از اهل اسلام وَ ابن ِ السَّبِیل ِ و مسافر مسلمانان یا قومیکه بر مسلمانان نزول کنند جمهور علما برآنند که ذکر خدای برای تیمّن و تعظیم است و از مال غنیمت چهار قسم برای مقاتلان و یک بخش دیگر به پنج قسم منقسم شده برای رسول اللّه ص و چهار طائفه مذکوره مقدر است و حالا سهم رسول اللّه بمصالح مسلمانان صرف باید کرد یا بامام باید داد یا باسهام اربعه منضم باید ساخت و نزد امام اعظم رح بوفات پیغمبر ص سهم ایشان و ذوی القربی ساقط است و تمام را بثلثه باقیه صرف کنند و نزد امام مالک رح تقسیم آن مفوض برای امام است بهر جا که اهم باشد صرف نماید ابو العالیه و ربیع رح متفردند بدین قول که خمس غنیمت را به شش قسم باید کرد قسمی مر خدائرا و قسمی مر پیغمبر ص و چهار قسم طائفه مذکوره را و قسمی که

نامزد حق تعالی است بعمارت خانه کعبه عظمها اللّه و زینت آن صرف باید نمود و محل مباحث تقسیم غنایم بر محاربان و غیر ایشان در کتب فقهیه است و بدانید ای مقاتلان که خمس غنایم برای خدای و رسول و طوائف مذکوره است پس بدیشان تسلیم کنید و باقسام اربعه باقیه قناعت نمائید إِن کُنتُم اگر هستید شما که از روی تحقیق آمَنتُم بِاللّه ِ ایمان آورده اید بخدای وَ ما أَنزَلنا و بانچه فرو فرستاده ایم از آیات یا از ملائکه یا مدد و فتح و نصرت عَلی عَبدِنا بر بنده ما که محمّد ص است یَوم َ الفُرقان ِ روز بدر که جدا شدن حق از باطل درو بود یَوم َ التَقَی الجَمعان ِ روز که رو بروی آوردند و گروه مسلمانان و کافران و آن روز جمعه هفتدهم رمضان در سنه ثانیه از هجرت بود وَ اللّه ُ و خدای عَلی کُل ِّ شَی ءٍ بر همه چیزها قَدِیرٌ توانا است لا جرم مردم اندک را بر لشکر بسیار غالب سازد إِذ أَنتُم یاد آرید آنرا که بودید شما بِالعُدوَهِ الدُّنیا بکناره وادی نزدیک تر بمدینه و آن ریگستانی بود که پای بزمین فرو میرفت و آب نداشتید وَ هُم و ایشان یعنی دشمنان شما بودند بِالعُدوَهِ القُصوی بکناره وادی دورتر از مدینه و زمین ایشان محکم بود و بر آب قادر بودند وَ الرَّکب ُ و سواران کاروان یعنی أبو سفیان و اصحاب او بودند أَسفَل َ مِنکُم زیرتر از مکان شما سه فرسخ چه ایشان در بدر از راه منحرف شده بطریق تفرقه عزیمت ساحل نمودند وَ لَو تَواعَدتُم و اگر وعده قتال بودی میان شما و قریشیان

که در عدوه قصوی بودند و شما از بسیاری مردم و کثرت اسلحه ایشان خبر مییافتید لَاختَلَفتُم هر آئینه خلاف میکردید فِی المِیعادِ در وعده خود از خوف ایشان چه شما اندک بودید و بی سلاح و ایشان بسیار و متسلح وَ لکِن و لیکن خدا جمع کرد میان شما و میان ایشان بی میعاد لِیَقضِی َ اللّه ُ تا حکم کند خدای یا تمام سازد أَمراً کاریرا که آن کان َ مَفعُولًا بود کائن در علم او و سزاوار بود با آنکه کرده شود و آن نصرت اولیاء است و قهر اعداء لِیَهلِک َ برای آنکه هلاک شود مَن هَلَک َ هر که هلاک میشود عَن بَیِّنَهٍ از حجّتی روشن قائم بحق.

صفحه : 386

وَ یَحیی مَن حَی َّ و بزید هر که میزید عَن بَیِّنَهٍ از حجتی هویدا و مشهور یعنی واقعه روز بدر که از آیات عظیمه است هر که مشاهده نموده اگر میمیرد و اگر میزید او را حجتی و عذری نیست یا مراد از من هلک و من حی اهل کفر و اسلام اند یعنی صدور کفر و اسلام از اینان بر حجتی واضحه است هر که کافر گردد بطلان او روشن است و هر که بر اسلام ثابت ماند حقیت او مقرر و معین وَ إِن َّ اللّه َ و بدرستیکه خدای لَسَمِیع ٌ شنوا است مر اقوال مومن و کافر را عَلِیم ٌ دانا است باحوال ایشان و در ترجمه رشف مذکور است که گوهر شب افروز عقل را همچنانکه در حقه سینه دوستان میسپارند در آستین دشمنان تر دامن نیز می نهند لیهلک من هلک عن بیّنه و یحیی من حی عن بینه یعنی بارقه نور

عقل اگر از جانب عنایت و توفیق لامع شود دوستان بدان مهتدی گردند و اگر طرف قهر و خذلان استضاءت پذیرد سبب اختطاف ابصار بصائر دشمنان شود یضل به کثیرا و یهدی به کثیرا نظم خنک آنکس که عقل رهبر اوست هر دو عالم بطوع چاکر اوست عقل کان رهنمای حیله تست آن نه عقلست کان عقیله تست نقلست که حضرت رسالت پناه ع در آنشب که روزش جنگ بدر واقع شده در واقعه دید لشکر قریش را در غایت قلت و ذلّت و تاویل فرمود که بآنکه دوستان غالب و دشمنان مغلوب خواهند شد مومنان بعد از سماع اینکه رویا و تعبیر آن بغایت فرحان و مسرور شدند و حق تعالی تذکار آن نعمت میفرماید و میگوید یاد کن ای محمّد ص إِذ یُرِیکَهُم ُ اللّه ُ آنکه چون بنمود خدای ایشانرا فِی مَنامِک َ در خواب تو قَلِیلًا اندکی چون اصحاب را خبر دادی دلیر شدند و بوعده نصرت مستظهر گشتند وَ لَو أَراکَهُم کَثِیراً و اگر خدای بتو نمودی ایشانرا بسیار و تو خبر دادی لَفَشِلتُم هر آئینه بد دل میشدید ای اصحاب وَ لَتَنازَعتُم و هر آئینه نزاع میکردید فِی الأَمرِ در کار قتال که آیا حرب کنیم یا فرار نمائیم وَ لکِن َّ اللّه َ و لیکن خدای سَلَّم َ بسلامت داشت شما را از بد دلی و تنازع یا از مضرت اعادی إِنَّه ُ عَلِیم ٌ بدرستیکه او دانا است بِذات ِ الصُّدُورِ بدانچه در سینها است از جرأت و بیم و جزع و تسلیم وَ إِذ یُرِیکُمُوهُم و آنرا یاد کنید ای صحابه که بنمود خدای تعالی دشمنان را بشما إِذِ التَقَیتُم چون ملاقات

کردید فِی أَعیُنِکُم در چشمهای شما قَلِیلًا اندکی تا دل شما قوی شد بر حرب ایشان و حق سبحانه و تعالی لشکر قریش را در دیدهای مسلمانان اندک گردانید برای تثبیت ایشان و تصدیق خواب پیغمبر ص آورده اند که إبن مسعود رضی اللّه عنه در وقت التقای صفین با کسیکه در پهلوی او بود فرمود که اعادی هفتاد تن باشند آن عزیز گفت که بصد تن نزدیک باشند و حال آنکه ایشان نهصد و پنجاه عدد بودند وَ یُقَلِّلُکُم و اندک گردانید شما را نیز فِی أَعیُنِهِم در چشمهای دشمنان تا دلیر شدند در کارزار شما و از ان حسابی برنداشتند و تهیه اسباب حرب کما ینبغی نکردند نقل است که ابو جهل گفت با ایشان بسلاح جنگ مکنید بلکه بگیرید و دست بر سینها بربندید و چون بحرب مشغول شدند حق تعالی مومنان را در نظر مشرکان دو برابر ایشان نمود یرونهم مثلیهم رای العین بدین سبب دل شکسته و مبهوت شدند و شکست بر ایشان افتاد و اینکه صورت از غرائب آیات است چه بصر اگرچه بسببی قلیل را کثیر یا کثیر را قلیل بیند اما تا اینکه حد نتواند بود که قریب بهزار تن را صد تن ببینند و نزدیک بسی صد نفر را هزار و نهصد هر آئینه قدرت کامله ربانی بازداشت ابصار بعضی را از ابصار بعضی علی ما هو علیه با وجود تساوی در شروط رویت لِیَقضِی َ اللّه ُ أَمراً تا براند خدای حکمی را که آن کان َ مَفعُولًا هست بودنی در علم او وَ إِلَی اللّه ِ و بسوی خدای تُرجَع ُ الأُمُورُ بازگردانیده شود کارها.

صفحه : 387

یا

أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه مؤمنان إِذا لَقِیتُم چون به بینید فِئَهً گروهی را از کفّار که قصد حرب کنند با شما فَاثبُتُوا پس بایستید و از مقاتله ایشان روی متابید وَ اذکُرُوا اللّه َ و یاد کنید خدائرا کَثِیراً یاد کردنی بسیار بدل و زبان لَعَلَّکُم تُفلِحُون َ مگر باشد که شما ظفر یابید بر اعدا گفته اند مراد از ذکر تکبیر است در وقت شمشیر زدن یا دعای بد بر کفار برین وجه که اللهم اخذ لهم اللهم اقطع دابرهم درین آیت تنبیه است بر آنکه باید که بنده را هیچ شغل از ذکر خدای باز ندارد نظم تو بهر حالیکه باشی در روز و شب یک نفس غافل مباش از ذکر رب در خوشی ذکر تو شکر نعمت است در بلاها التجا با حضرت است وَ أَطِیعُوا اللّه َ و فرمانبرید خدای را وَ رَسُولَه ُ و فرستاده او را در امر بجهاد و ثبات قدم در معرکه قتال وَ لا تَنازَعُوا و خلاف مکنید فَتَفشَلُوا که از مخالفت بد دل شوید وَ تَذهَب َ رِیحُکُم و برود دولت و قوت شما ریح مستعار از دولت است چه دولت در تمشی امور و نفاذ آن مشابه باد است در هبوب و نفوذ او گفته اند مصرع اذا هبت ریاحک فاغتنمها بعضی برانند که مراد باد حقیقی است چه نصرت نمی باشد الا ببادیکه حق سبحانه از مهب ّ فتح فرستد و آنرا ریح النصرت میگویند و در حدیث آمده که نصرت بالصبا و اهلکت عاد بالدبور وَ اصبِرُوا و شکیبائی نمائید در مقاتله إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای مَع َ الصّابِرِین َ با صابرانست بحفظ و نصرت وَ لا تَکُونُوا و مباشید

کَالَّذِین َ خَرَجُوا مانند آنانکه بیرون آمدند مِن دِیارِهِم از سراهای و منزلهای خویش بَطَراً از روی سرکشی و فخر وَ رِئاءَ النّاس ِ و برای نمایش خلق مراد اهل مکه اند که بحمایت کاروان بیرون آمدند و در راه خبر بدیشان رسید که کاروان بسلامت از بدر گذشت و مردم عزم رجوع کردند ابو جهل گفت لابد است از انکه به بدر رویم و بشرب خمر اشتغال نمائیم تا آوازه ابهت ما در احیای عرب منتشر شود و مردم از شجاعت و شوکت ما حسابی گیرند پس خدای تعالی مومنان را می فرماید که شما از دیار خود چون کفار بیرون میائید که ایشان عجب میورزند و ریا میکنند وَ یَصُدُّون َ و بازمیدارند مردمان را عَن سَبِیل ِ اللّه ِ از دین خدای وَ اللّه ُ بِما یَعمَلُون َ و خدای بآنچه ایشان میکنند مُحِیطٌ عالم است و بر اینها جزا خواهد داد آورده اند که چون قریش از مکه بیرون آمدند و بحوالی منزل بنی کنانه رسیدند بجهت کینه قدیمی که میان ایشان بود اندیشناک شده خواستند که بازگردند ابلیس بصورت سراقه بن مالک که مهتر کنانه بود برآمده با ایشان ملاقات نمود و گفت شما نیکو حمایت میکنید بروید و من ضامنم که از بنی کنانه ضرری بشما نرسد و من نیز طریق رفاقت مرعی میدارم پس ابلیس با جمعی از شیاطین همراه ایشان روی به بدر آوردند و حق سبحانه ازین قصّه خبر میدهد.

صفحه : 388

وَ إِذ زَیَّن َ و یاد کنید آنرا که بیاراست لَهُم ُ الشَّیطان ُ برای کافران دیو سرکش که ابلیس است أَعمالَهُم عملهای ایشانرا در دشمنی پیغمبر ص در حقایق سلمی فرموده که قوّت ایشانرا در نظر

ایشان درآورد تا اعتماد بر آن کردند وَ قال َ و گفت ابلیس لا غالِب َ لَکُم ُ الیَوم َ هیچ غلبه کننده نیست بر شما امروز مِن َ النّاس ِ از مردمان بجهت کثرت لشکر شما و آراستگی ایشان وَ إِنِّی جارٌ لَکُم و من فریادرس و زنهار ده ام مر شما را از قوم کنانه فَلَمّا تَراءَت ِ الفِئَتان ِ پس آنهنگام که بدیدند هر دو گروه لشکر یکدیگر را نَکَص َ بازگشت شیطان عَلی عَقِبَیه ِ بر دو پاشنه خود و اینکه عبارت است از هزیمت کردن بمکر و حیله آورده اند که روز بدر چون ملائک فرود آمدند ابلیس ایشانرا دیده روی بفرار نهاد و در ان محل دست او در دست حارث بن هشام بود حارث گفت ای سراقه در چنین حالی ما را فرو میگذاری ابلیس دست بر سینه او زد وَ قال َ و گفت إِنِّی بَرِی ءٌ مِنکُم بدرستیکه من بیزارم از زنهار شما إِنِّی أَری بدرستیکه من می بینم ما لا تَرَون َ آنچه شما نمی بینید یعنی فرشتگان را که بمدد مؤمنان می آیند إِنِّی أَخاف ُ اللّه َ بدرستیکه من میترسم از خدای إبن عباس رض گفت دروغ گفت آن دشمن خدای که اگر از خدای ترسیدی کار او بدین جای نرسیدی وَ اللّه ُ شَدِیدُ العِقاب ِ و خدای سخت عقوبت است بر کسیکه ازو نترسد نقلست که منهزمان بدر بعد از رجوع بمکه سراقه را پیغام فرستادند که لشکر ما را تو منهزم ساختی سراقه سوگند یاد کرد که تا خبر هزیمت شما نشنودم از عزیمت شما وقوف نیافتم پس همه را معلوم شد که آن شیطان بود که خود را در صورت سراقه نموده إِذ یَقُول ُ المُنافِقُون َ آنرا نیز یاد کنید که چون

گفتند منافقان مدینه وَ الَّذِین َ فِی قُلُوبِهِم مَرَض ٌ و آنانکه در دلهای ایشان است شکی و نفاقی یعنی منافقان مکه یا مشرکان و اصح آنست که قومی از قریش اظهار اسلام کرده و با وجود قدرت بدولت هجرت سرفراز نشدند و در وقت خروج قریش با ایشان ببدر آمدند و نیت ایشان آنکه هر لشکریکه بیشتر باشد ایشان میل بدان طرف نمایند چون تبرک هجرت نافرمانی کرده در روز بدر شامت آن در ایشان رسید و قلت مومنان را مشاهده نمودند گفتند غَرَّ هؤُلاءِ بفریفته است اینکه گروه مؤمنان را دِینُهُم دین ایشان که با وجود قلت و عدم عدت در برابر چنین لشکر آراسته آمده اند حق تعالی در جواب ایشان فرمود وَ مَن یَتَوَکَّل و هر که توکل کند عَلَی اللّه ِ بر خدای و کار خود را باو گذارد فَإِن َّ اللّه َ پس به تحقیق که خدای عَزِیزٌ غالب است متوکل را فرو نگذارد حَکِیم ٌ حکم کننده است که اهل توکّل را یاری کند وَ لَو تَری و اگر میدیدی ای محمّد ص إِذ یَتَوَفَّی الَّذِین َ کَفَرُوا چون قبض میکردند ارواح آنانرا که کافر شدند المَلائِکَهُ فرشتگان که اعوان ملک الموت بودند در حرب بدر جمعی از منافقان مکه چون علی إبن امیه و بنیه و منیه و ابناء الحجاج السهمی کشته گشتند حق سبحانه فرمود که ای حبیب من اگر مشاهده میکردی که ملائکه بوقت قبض روح ایشان یَضرِبُون َ میزدند عمودهای آتشین وُجُوهَهُم بر رویهای ایشان وَ أَدبارَهُم و بر پشتهای ایشان وَ ذُوقُوا و میگفتند که بچشید عَذاب َ الحَرِیق ِ عذاب سوزان را که مقدمه عذاب دوزخ است هر آئینه میدیدی امر

منکر و کار پر هول و دیگر ملائکه میگفتند.

صفحه : 389

ذلِک َ اینکه ضرب یا عذاب بِما قَدَّمَت بسبب آن عملها است که از پیش فرستاد أَیدِیکُم دستهای شما از معاصی و ترک هجرت وَ أَن َّ اللّه َ و دیگر بسبب آنست که خدای لَیس َ بِظَلّام ٍ نیست ستم کننده لِلعَبِیدِ مر بندگانرا که ایشانرا بی جرم بگیرد و تعذیب کفّار عین عدل است پس برای تسلیه حضرت صلی اللّه علیه و سلّم میگوید عادت مشرکان قریش با تو کَدَأب ِ آل ِ فِرعَون َ هم چو عادت متابعان فرعون است با حضرت موسی ع علی نبینا و علیه السلام وَ الَّذِین َ مِن قَبلِهِم و چون عادت آنها که پیش از فرعون بودند یعنی عاد و ثمود با پیغمبران ایشان و آن عادت چه بود کَفَرُوا بِآیات ِ اللّه ِ کافر شدند به نشانهای خدای یعنی بدلائلی که بر توحید خود نصب کرده بود یا بمعجزات انبیاء فَأَخَذَهُم ُ اللّه ُ پس بگرفت خدای ایشانرا و عقوبت کرد بِذُنُوبِهِم بگناهان ایشان که کفر و تکذیب بود إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای قَوِی ٌّ با قوّت و قدرت شَدِیدُ العِقاب ِ سخت عقوبت است بر منکران و مکذبان ذلِک َ اینکه گرفتن و عقوبت پیشینیان بِأَن َّ اللّه َ بسبب آنست که خدای لَم یَک ُ مُغَیِّراً نبود گرداننده و تغیّر دهنده نِعمَهً أَنعَمَها نعمتی را که انعام کرده است عَلی قَوم ٍ بر گروهی حَتّی یُغَیِّرُوا تا وقتی که آن گروه تغییر و تبدیل دهند ما بِأَنفُسِهِم آن حال را که در نفسهای ایشان است بحالی بدتر از ان و اینکه تهدید قریش است که ایشان حال خود را که بت پرستی و مردار خوری بود بمعادات حضرت پیغمبر ع

و تکذیب قرآن و استهزاء بدان و ایذاء و آزار مؤمنان بدتر ساختند وَ أَن َّ اللّه َ سَمِیع ٌ و بدرستیکه خدای شنواست سخنهای نافرجام مشرکانرا عَلِیم ٌ دانا است بعقاید باطله ایشان دیگر باره برای تاکید میفرماید که کار قریش در تکذیب تو کَدَأب ِ آل ِ فِرعَون َ همچون عادت قوم فرعون است وَ الَّذِین َ مِن قَبلِهِم و آنانکه پیش از ایشان بودند کَذَّبُوا بِآیات ِ رَبِّهِم تکذیب کردند مر آیات پروردگار خود را فَأَهلَکناهُم پس هلاک کردیم ایشانرا بِذُنُوبِهِم بگناهان ایشان یا قریش تکذیب قرآن نمودند و ایشانرا در بدر بقتل مبتلا ساختیم وَ أَغرَقنا و غرق ساختیم در دریای قلزم آل ِ فِرعَون َ اتباع فرعون را وَ کُل ٌّ و هر گروهی از غریقان قبط و قتیلان قریش کانُوا بودند ظالِمِین َ ستمکاران بر نفسهای خود بکفر و عصیان.

صفحه : 390 إِن َّ شَرَّ الدَّوَاب ِّ بدرستیکه بدترین جنبندگان بر روی زمین عِندَ اللّه ِ نزدیک خدای الَّذِین َ کَفَرُوا آنانند که راسخ شدند در کفر مراد معاندان قریش اند چون ابو جهل و عتبه و نضر و امثال ایشان یا مکابران یهود چون کعب بن اشرف و حیی بن اخطب و جدی و احزاب ایشان فَهُم لا یُؤمِنُون َ پس ایشان ایمان نمی آرند و دیگر بدترین دواب الَّذِین َ عاهَدت َ آنانند که عهد بسته با ایشان مِنهُم از کفّار و ایشان بنی قریظه بودند که پیغمبر ص بایشان معاهده فرموده بود ثُم َّ یَنقُضُون َ پس می شکنند عَهدَهُم عهد خود را فِی کُل ِّ مَرَّهٍ در هر باری که عهد میکنند در تبیان آورده که بنو قریظه عهد کرده بودند که دشمنان رسول ص را یاری ننمایند و روز بدر مشرکان را بسلاح مددگاری نمودند

و بعد از ان گفتند فراموش کردیم و دیگر باره عهد بستند و در روز حرب خندق با ابو سفیان اتفاق نموده عهد بشکستند وَ هُم لا یَتَّقُون َ و ایشان پرهیز نمیکنند از نقض عهد یا نمیترسند از عقوبت غدر فَإِمّا تَثقَفَنَّهُم پس اگر دریا بی ایشانرا فِی الحَرب ِ در جنگ فَشَرِّد بِهِم پس رمیده گردان و متفرق ساز بسبب قتل ایشان مَن خَلفَهُم آنرا که از پس ایشان فرا رسند از اعدای شما یعنی چون بر ایشان ظفر یابی چندان از ایشان بکش که هیبت تو آن کافران دیگر را از مقاتله تو برماند لَعَلَّهُم باشند که آن رمندگان یَذَّکَّرُون َ پند گیرند و عبرت پذیرند وَ إِمّا تَخافَن َّ و اگر بدانی و دریابی مِن قَوم ٍ از گروهی که با تو عهد دارند خِیانَهً نقض آن عهد بعلامتهای که بر تو روشن شود فَانبِذ إِلَیهِم پس بیفگن بسوی ایشان عهد ایشانرا یعنی اعلام کن پیش از قتال با ایشان که من عهد شما برانداختم تا تو و ایشان باشید عَلی سَواءٍ برابر در علم به نقض عهد إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدا لا یُحِب ُّ الخائِنِین َ دوست نمیدارد خیانت کنندگان را و نمی پسندد عمل ایشانرا وَ لا یَحسَبَن َّ الَّذِین َ کَفَرُوا و مپندار ای محمّد ص آنانرا که کافر شدند که ایشان سَبَقُوا پیشی گرفتند بر عذاب ما مراد گریختگان بدرند یا شکنندگان عهد میفرماید که مپندار که ما عاجز گشتیم از عقوبت ایشان إِنَّهُم لا یُعجِزُون َ بدرستیکه ایشان عاجز نمی کنند ما را از عذاب خود و حفص و لا یحسبن بغیبت میخواند یعنی باید که کافران نه پندارند که ما از تعذیب ایشان عاجزیم.

صفحه : 391

وَ أَعِدُّوا لَهُم و آماده سازید ای مومنان برای ناقضان عهد یا منهزمان بدر مَا استَطَعتُم آنچه توانید مِن قُوَّهٍ از ساز و برگ حرب که لشکر بدان قوّت می یابد و عقبه بن عامر رض میفرماید که ما شنیدیم از پیغمبر ص که بر منبر میفرمود الا ان القوه الرمی یعنی آگاه باشید که مراد از قوّت تیرانداختن است بعضی از علماء گفته اند تخصیص رمی بذکر دلیل است بر آنکه تیر و کمان قوی ترین سلاحهاست شیخ الاسلام ابو القاسم نصیر آبادی قدس سره، فرمود که در اینکه آیت گفته اند قوت رمی است بلی همچنین باشد اما رمی بر سه گونه بود رمی ظاهر به تیر و کمان و رمی باطن بتیر آه در صبحگاه از کمان خضوع و رمی سهام خطوط از دل و توجه بحق و فراغت از ما سوی ابو علی رودباری قدس سره فرمود که قوت اعتمادست بر حمایت حق و واثق بودن بعنایت او- بیت گر اعتماد تو بر اسپ و لشکرست و سلاح مراست بر کرم دوست اعتماد تمام و گفته اند که مراد از قوّت حصارهاست میفرماید که آماده سازید قلعها بجهت دفع کفار وَ مِن رِباطِ الخَیل ِ و دیگر آمادگی کنید از اسپان بسته تُرهِبُون َ بِه ِ تا بترسانید بدین استعداد عَدُوَّ اللّه ِ دشمن خدا را وَ عَدُوَّکُم و دشمن خود را که کفّار مکّه اند وَ آخَرِین َ و دیگر بترسانید باسب و سلاح کافران دیگر را مِن دُونِهِم جز کافران مکه که لا تَعلَمُونَهُم ُ شما نمیدانید ایشانرا اللّه ُ یَعلَمُهُم خدا میداند ایشانرا و ایشان بقول مفسران یهوداند یا منافقان یا مجوس

و در مدارک آورده که یا کفره جن اند چه صهیل اسپ جن را می ترساند وَ ما تُنفِقُوا و آنچه نفقه میکنید مِن شَی ءٍ از چیزیکه دارید فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدا یعنی در ترتیب سلاح و نفقه اسپ یُوَف َّ إِلَیکُم تمام کرده خواهد شد به شما جزای آن وَ أَنتُم لا تُظلَمُون َ و شما ستم دیده نخواهید شد به نقصان ثواب وَ إِن جَنَحُوا و اگر میل کنند مشرکان لِلسَّلم ِ بصلح و استسلام فَاجنَح لَها پس تو هم میل کن بمصالحه وَ تَوَکَّل عَلَی اللّه ِ و توکّل کن بر خدا یعنی مترس از انکه بمکر و حیله طرح صلح انداخته باشند إِنَّه ُ هُوَ السَّمِیع ُ بدرستیکه خدا شنوا است مر اقوال ایشان را العَلِیم ُ داناست بدروغ و راست آن اگر در مقام مکر باشند ترا نگاهدارد و وبال مکر را بر ایشان گمارد چنانچه فرمود وَ إِن یُرِیدُوا و اگر خواهند ایشان أَن یَخدَعُوک َ آنکه بفریبند ترا و بصلح از جنگ خود بازدارند فَإِن َّ حَسبَک َ اللّه ُ پس بدرستیکه ترا بسنده است خدا هُوَ الَّذِی أَیَّدَک َ اوست آنکه قوّت داد ترا بِنَصرِه ِ بیاری کردن خود و فرو فرستادن ملائکه وَ بِالمُؤمِنِین َ و بهمه مومنان و اصح آنست که بانصار. یعنی استعمالات آلات جنگ چون تیر انداختن صفحه : 392

وَ أَلَّف َ بَین َ قُلُوبِهِم و پیوند افگند بدوستی میان دلهای ایشان یعنی اوس و خزرج که از صد و بیست سال میان ایشان تعصب و ستیزه بود و همواره بقتل و غارت اشتغال می نموده اند حق تعالی ببرکت تو دلهای ایشان را با یکدیگر الفت داد لَو أَنفَقت َ و اگر خرج میکردی بجهت اصلاح احوال ایشان

ما فِی الأَرض ِ جَمِیعاً همه آنچه در زمین ست از مال و متاع ما أَلَّفت َ تالیف نمی دادی و قادر نبودی بر الفت بَین َ قُلُوبِهِم میان دلهای ایشان از غایت عداوت و نهایت کینه و ستیزه که با هم داشتند وَ لکِن َّ اللّه َ و لیکن خدا بحکمت بالغه خود أَلَّف َ بَینَهُم ایقاع الفت کرد میان ایشان إِنَّه ُ عَزِیزٌ بدرستیکه او قادر و غالب است هر چه خواهد بکند حَکِیم ٌ داناست بحکمت آنچه میکند یا أَیُّهَا النَّبِی ُّ ای پیغمبر ص حَسبُک َ اللّه ُ بسنده است ترا خدای تعالی وَ مَن ِ اتَّبَعَک َ و آنانکه پیروی تو کرده اند مِن َ المُؤمِنِین َ از گرویدگان اینکه آیت در غزوه بدر قبل از قتال نازل شده برای تقویت حضرت رسالت پناه ص و تسلیه خاطر اصحابه رض و گفته اند سی و سه مرد و شش زن به پیغمبر ایمان آورده بودند چون امیر المؤمنین عمر رض شرف اسلام دریافت و عدد اربعین تمام شد اینکه آیت نازل گشت و إبن عباس رض فرموده که سبب نزول آیت اسلام فاروق است و برین تقدیر آیت مکی باشد یا أَیُّهَا النَّبِی ُّ ای نبی رفیع قدر یا خبرکننده حَرِّض ِ المُؤمِنِین َ تحریض کن مومنان را یعنی برانگیز و گرم ساز ایشان را عَلَی القِتال ِ بر کارزار کردن با کفار إِن یَکُن مِنکُم اگر باشد از شما عِشرُون َ بست تن صابِرُون َ صبرکنندگان در معرکه قتال یَغلِبُوا مِائَتَین ِ غالب شوند بر دویست تن از مشرکان شرط بمعنی امر است یعنی باید که یکی از شما در مقابله ده تن از مشرکان شکیبائی ورزند و فرار نکند وَ إِن یَکُن مِنکُم و اگر باشد از شما مِائَهٌ صد تن یَغلِبُوا أَلفاً

غالب شوند بتائید الهی بر هزار تن مِن َ الَّذِین َ کَفَرُوا از آنانکه کافر شدند و اینکه غالبیت شما بر ایشان بِأَنَّهُم بسبب آنست که ایشان قَوم ٌ لا یَفقَهُون َ گروهی اند که نمی دانند و خدا و روز قیامت را نمی شناسند لا جرم از نجات و درجات غافل ماند در زمان مقاتله قوت ثبات و شکیبائی مومنان ندارند بعد از نزول اینکه آیت مومنان از مقاتله یکی با ده تن اندیشناک شدند و بدایشان گران آمد حق سبحانه و تعالی اینکه آیت را منسوخ گردانیده فرمود.

صفحه : 393

الآن َ اکنون که اینکه حکم شما را گران بار ساخت خَفَّف َ اللّه ُ عَنکُم سبک گردانید خدا از شما وَ عَلِم َ و دید و بدانست أَن َّ فِیکُم ضَعفاً آنکه در شما سستی هست یعنی ضعف بدن فَإِن یَکُن مِنکُم پس اگر باشد از شما مِائَهٌ صابِرَهٌ صد تن شکیبا یَغلِبُوا مِائَتَین ِ غالب شوند بر دویست تن اینکه شرط نیز بمعنی امر است یعنی یکی از شما باید که در مقابله دو تن صبر کند و نگریزد وَ إِن یَکُن مِنکُم و اگر باشد از شما أَلف ٌ هزار کس یَغلِبُوا أَلفَین ِ غالب شوند بر دو هزار بِإِذن ِ اللّه ِ بامر خدا و یاری او وَ اللّه ُ مَع َ و خدا با الصّابِرِین َ صابرانست باعانت و مددگاری پس هر که صبر کند ظفر یابد الصبر مطیّه الظفر قطعه صبر و ظفر هر دو دوستان قدیم اند صبر کن ای دل که بعد از ان ظفر آید از چمن صبر رخ متاب که روزی باغ شود سبز و شاخ گل ببرآید آورده اند که روز بدر هفتاد تن اسیر شدند و حضرت رسالت پناه ص در باب ایشان با

اکابر صحابه رض مشاورت نموده از قوم مهاجران ابو بکر رض صدیق را فرمود که اکابر و اصاغر اینکه قوم اقارب و عشایر تواند اگر هر یک بقدر طاقت و استطاعت فدا بدهند باشد که روزی بدولت هدایت رسند و حالا عدد و مدد مسلمانان زیادت شود فاروق رض گفت یا رسول اللّه صلعم اینان ائمه کفراند همه را بفرمای تا گردن زنند و بحمد اللّه که حق تعالی ترا از فدا مستغنی گردانیده و از گروه انصار عبد اللّه بن رواحه رض و اصح انست که سعد بن رض معاذ فرمود که اشارت کن تا اینکه اشرار را بشراره آتش تیغ بسوزیم حضرت رسالت پناه ص بقول حضرت صدیق رض میل نموده فدیه مقرر فرمود حق تعالی آیت فرستاد ما کان َ نسزد و نشاید لِنَبِی ٍّ أَن یَکُون َ هیچ پیغمبری را که باشد لَه ُ أَسری مر او را اسیران که از ایشان فدا گیرد حَتّی یُثخِن َ تا آنگاه که بسیاری را بکشد از ایشان فِی الأَرض ِ در زمین چه اینکه صورت سبب ذلّت و قلّت کفار و موجب عزت اسلام و ظهور شوکت ابرار است تُرِیدُون َ میخواهید شما عَرَض َ الدُّنیا خواسته دنیا که عرض سریع الزوال ست وَ اللّه ُ یُرِیدُ الآخِرَهَ و خدا میخواهد برای شما ثواب آخرت که بهشت و نعمت لا یزال ست وَ اللّه ُ عَزِیزٌ و خدا غالب ست دوستان را بر دشمنان غلبه دهد حَکِیم ٌ داناست در آنچه با بندگان کند لَو لا کِتاب ٌ اگر نبودی حکمی و فرمانی مِن َ اللّه ِ از خدا سَبَق َ پیشی گرفته و در لوح محفوظ مکتوب گشته که بی نهی صریح عقوبت نکند یا بنادانی مواخذه

ننماید یا اهل بدر را عذاب نفرماید یا غنایم بر شما حلال سازد لَمَسَّکُم هر آئینه میرسد بشما فِیما أَخَذتُم در آنچه فرا گرفتید از خدا عَذاب ٌ عَظِیم ٌ عذابی بزرگ و در روایت آمده است که حضرت رسالت پناه ص فرمود که اگر عذاب فرود آمدی غیر از عمر و سعد بن معاذ رض از ان نجات نیافتندی زیرا که اینکه هر دو بقتل کفار راضی بودند نه باخذ فدا صحابه رض بعد از نزول اینکه آیت از غنایم بدر دست بازکشیدند آیت آمد که.

صفحه : 394

فَکُلُوا پس بخورید مِمّا غَنِمتُم از آنچه غنیمت گرفتید و فدیه از ان جمله است حَلالًا طَیِّباً خوردنی حلال و پاک وَ اتَّقُوا اللّه َ و بترسید از خدا در مخالفت امر وی إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدا غَفُورٌ آمرزنده است عفو کرد گناه شما را رَحِیم ٌ مهربان ست که غنیمت بر شما حلال کرد و بر امم دیگر حرام بوده و در اسباب نزول آورده که حضرت رسالت پناه ص عباس رض را که از جمله اسیران بود بادای فدیه نفس خود و دو برادرزاده او عقیل بن ابی طالب و نوفل بن حارث و حلیف او عتبه بن حجرم تکلیف کرد عباس گفت ای محمّد ص روا میداری که عم تو بخواستگاری درویش وار در پیش خویش و بیگانه دست بیرون کند من اینکه همه مال از کجا آرم حضرت رسالت پناه ص فرمود که کو آن بدرهای زر که بوقت خروج از مکه به ام ّ فضل دادی و چنین و چنان سخنان گفتی عباس گفت ای محمّد ص من اینکه سخنان نهفته گفته بودم ترا که خبر

داد فرمود که آفریدگار من بمن پیغام فرستاد عباس گفت ای محمّد ص گواه باش که بوحدانیت حق و رسالت تو گواهی میدهم پس فدای خود و سه کس دیگر بداد آیت آمد یا أَیُّهَا النَّبِی ُّ ای پیغامبر ص قُل لِمَن فِی أَیدِیکُم بگو مر آنکسانرا که در دست شمااند مِن َ الأَسری از اسیران إِن یَعلَم ِ اللّه ُ اگر داند خدا و به بیند فِی قُلُوبِکُم در دلهای شما خَیراً نیکوئی از ایمان و اخلاص یُؤتِکُم خَیراً بدهد شما را بهتر مِمّا أُخِذَ مِنکُم از آنچه فرا گرفته است از شما یعنی زری که برای فدیه داده اید وَ یَغفِر لَکُم و بیامرزد شما را وَ اللّه ُ غَفُورٌ و خدای آمرزنده است گناهی را که در زمان شرک واقع شده است رَحِیم ٌ مهربان است که شما را توفیق اسلام داده آورده اند که عباس رض گفت خدای تعالی مرا دو وعده داد یکی آنکه بهتر از آنچه از من گرفته اید بمن بدهد در اینکه وعده وفا کرد حالا بست بنده دارم که هر یک برای من به بیست هزار دینار تجارت می کند و سقایه زمزم نیز بمن داد که از همه اموال عرب دوست تر میدارم و وعده دوم مغفرت ست امیدوارم که بدان نیز وفا نماید و مرا بیامرزد چه در وعده کریم خلاف نیست بیت خلاف وعده محال ست کز کریم آید لئیم اگر نه کند وعده را وفا شاید وَ إِن یُرِیدُوا و اگر خواهند اسیران که مسلمان شده اند خِیانَتَک َ خیانت کردن با تو بنقض عهد یا برگشتن از دین فَقَد خانُوا اللّه َ پس بدرستیکه خیانت کردند با خدا مِن قَبل ُ پیش ازین بکفر فَأَمکَن َ مِنهُم پس

خدا توانائی داد ترا بر ایشان تا روز بدر بدست تو گرفتار شدند بعد ازین نیز ممکن ست که ترا ممکّن گرداند وَ اللّه ُ عَلِیم ٌ و خدا داناست بمال بندگان حَکِیم ٌ حکم کننده در احوال ایشان إِن َّ الَّذِین َ آمَنُوا بدرستیکه آنانکه ایمان آوردند وَ هاجَرُوا و هجرت کردند بدوستی خدا و رسول از وطنهای خویش وَ جاهَدُوا و جهاد کردند بِأَموالِهِم بمالهای خود که در سلاح و نفقه محتاجان صرف نمودند وَ أَنفُسِهِم و بنفسهای خویش که مباشر قتال شدند فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدا و اینان قوم مهاجران اند رض وَ الَّذِین َ آوَوا و آنانکه جای دادند مهاجران رض را وَ نَصَرُوا و نصرت کردند حضرت رسول را مراد گروه انصاراند رض.

صفحه : 395

أُولئِک َ آن گروه بَعضُهُم بعضی از ایشان أَولِیاءُ بَعض ٍ دوستان برخی دیگراند و متولی در میراث در مبدأ کار حکم آن بود که مهاجر و انصار رض بسبب هجرت و نصرت از یکدیگر میراث گیرند وَ الَّذِین َ آمَنُوا و آنانکه ایمان آوردند وَ لَم یُهاجِرُوا و هجرت نکردند با شما ما لَکُم نیست مر شما را مِن وَلایَتِهِم از تولی ایشان در میراث مِن شَی ءٍ هیچ چیز حَتّی یُهاجِرُوا تا وقتی که هجرت کنند وَ إِن ِ استَنصَرُوکُم و اگر مومنان غیر مهاجر طلب نصرت کنند از شما فِی الدِّین ِ در کار دین یعنی اگر میان ایشان و کفّار مقاتله افتد و از شما یاری طلبند فَعَلَیکُم ُ النَّصرُ پس بر شما واجب ست یاری کردن ایشان إِلّا عَلی قَوم ٍ مگر بر گروهی از مشرکان که باشد بَینَکُم وَ بَینَهُم میان شما و ایشان مِیثاق ٌ عهدی و پیمانی یعنی نقض عهود معاهد مکنید وَ اللّه ُ

بِما تَعمَلُون َ و خدا بآنچه شما می کنید از وفای عهد و نقص آن بَصِیرٌ بیناست وَ الَّذِین َ کَفَرُوا و آنانکه کافر شدند بَعضُهُم برخی از ایشان أَولِیاءُ بَعض ٍ دوستان برخی دیگراند در مظاهرت و معاونت إِلّا تَفعَلُوه ُ اگر نه کنید آنرا که فرمودم از پیوستگی با یکدیگر و تعاون و دوستی تَکُن حاصل شود فِتنَهٌ فِی الأَرض ِ وجه فتنه در زمین وَ فَسادٌ کَبِیرٌ و فسادی بزرگ در دین یعنی اگر مومنان دوست یکدیگر نباشند و همدیگر را یاری نکنند مهم اهل ایمان روی بخمول نهد و اهل کفر ظهور کنند و فساد و فتنه ازین بزرگ تر تواند بود و چون از تعاون و توارث مهاجر و انصار رض خبر داد و بر ترک آن تهدید فرمود و دیگر باره از جزای هجرت و نصرت ایشان خبر میدهد و می فرماید وَ الَّذِین َ آمَنُوا و آنانکه بگرویدند بخدا و رسول وَ هاجَرُوا و هجرت نمودند وَ جاهَدُوا و جهاد کردند فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه رضای خدا وَ الَّذِین َ آوَوا و آنانکه بعد از تصدیق و تسلیم جای دادند اهل هجرت را وَ نَصَرُوا و یاری کردند مر پیغمبر ص را در قتال مشرکان أُولئِک َ آن گروه هُم ُ المُؤمِنُون َ حَقًّا ایشانند مومنان براستی لَهُم مَغفِرَهٌ مر ایشان راست آمرزشی از خدا وَ رِزق ٌ کَرِیم ٌ و روزی نیکو بی رنج و بی محنت.

صفحه : 396

وَ الَّذِین َ آمَنُوا و آنانکه ایمان آوردند مِن بَعدُ پس از صلح حدیبیه وَ هاجَرُوا و هجرت کردند چون ابو بصیر و ابو جندل و غیر ایشان وَ جاهَدُوا و جهاد کردند مَعَکُم با شما یعنی مدد شما کردند فَأُولئِک َ مِنکُم آنگروه از جمله شمااند یعنی

لاحقان با سابقان یکی اند در ایمان و هجرت و جهاد وَ أُولُوا الأَرحام ِ و خداوندان خویشیها یعنی اقربا بَعضُهُم برخی از ایشان أَولی بِبَعض ٍ سزاوارتراند به بعضی در میراث گرفتن فِی کِتاب ِ اللّه ِ در حکم خدا یا در لوح محفوظ اینکه آیت ناسخ توارث آن جماعت ست که به سبب هجرت و نصرت میراث میگرفتند إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدا بِکُل ِّ شَی ءٍ بهمه چیزها از مواریث یا حکمت در اعتبار نسبت هجرت و نصرت اولا و اعتبار رحم و قرابت ثانیا عَلِیم ٌ داناست کسی را بر آن چون و چرا نرسد بیت نه در احکام اوست چون و چرا نه در افعال او چگونه و چند

آیت از اوایل اینکه سوره بابو بکر رض داده او را امیر حجاج ساخت و فرمود که بر اهل موسم خواند و چند روز بعد از رفتن صدیق رض مرتضی علی رض را طلب فرمود و بر ناقه عضباء سوار ساخته از عقب ابو بکر رض فرستاد و امر کرد که آیات را از وی گرفته خود قراءت کند و چون ازین حال پرسیدند جواب داد که جبرئیل ع بمن آمد و گفت ادای اینکه پیغام نکند مگر تو یا کسی که از تو باشد پس علی رض بابو بکر رض لاحق شد و در روز ترویه صدیق رض خطبه خواند و مردمانرا تعلیم مناسک فرمود و در روز نحر علی رض نزدیک جمره عقبه آیت ها را بر اهل موسم خواند بَراءَهٌ مِن َ اللّه ِ اینکه بیزاریست از خدا وَ رَسُولِه ِ و از فرستاده او إِلَی الَّذِین َ عاهَدتُم بسوی آنانکه پیمان بسته اید با ایشان مِن َ المُشرِکِین َ از شرک آرندگان آورده اند که حضرت ص با بعضی از مشرکان عرب عهدها بسته بودند هر قومی را تا وقتی معین، همه ایشان غیر از بنی ضمره و بنی کنانه عهد بشکستند حق سبحانه اینکه آیت فرستاد که مضمونش براءت است بفسخ عهد و نقض عهد مشرکان یعنی چنانچه ایشان عهد خدا و رسول ص را بشکستند رسول نیز بفرمان خدا نقص عهد کرد بر ایشان و حکم شد ای سیّد بگو ایشانرا. اعوذ بالله من النّار و من شرّ الکفّار و من غضب الجبّار العزّه للّه لرسوله و للمؤمنین صفحه : 397

فَسِیحُوا پس سیر کنید فِی الأَرض ِ در زمین یعنی بیائید و بروید ایمن از تعرض مسلمانان أَربَعَهَ

أَشهُرٍ چهار ماه از روز عید نحر که روز تبلیغ است تا دهم ربیع الآخر قولی آنست که آیت در اوایل شوال فرود آمده است پس مدّت او تا اواخر محرم ست امام ثعلبی رح آورده که اجل بعضی معاهدان که نقص عهد کرده بودند از چهار ماه کمتر بوده و اجل برخی بیشتر آنانرا که اجل ایشان کمتر بود مهلت داد چهار ماه تا در کار خود فکری کنند و آنانرا که بیشتر بود بر چهار ماه اختصار کرد تا در مهم خود تدبیری نمایند و آنانرا که عهد نه شکسته بودند ایشانرا تا انقضای مدّت ایشان امان داد و ناکثان عهد را گفت وَ اعلَمُوا أَنَّکُم و بدانید آنکه شما غَیرُ مُعجِزِی اللّه ِ نه آنید که عاجزکنندگان خدا باشید از عذاب خود هر چند شما را مهلت داد وَ أَن َّ اللّه َ و اینکه را نیز بدانید که خدا مُخزِی الکافِرِین َ رسواکننده کافران ست در دنیا بکشتن و در عقبی بسوختن وَ أَذان ٌ و اعلام است و آگاه ساختن مِن َ اللّه ِ وَ رَسُولِه ِ از خدای و رسول او إِلَی النّاس ِ بسوی مردمان یَوم َ الحَج ِّ الأَکبَرِ روز حج بزرگ یعنی عید نحر که تمام حج و معظم افعال آن چون طواف و نحر و حلق و رمی درو است یا اکبر باعتبار آن بود که اعیاد اهل کتاب موافق افتاده بود بآن روز یا در ان روز عزت مسلمانان و خواری کافران ظاهر شد و بر هر تقدیر مضمون اعلام کرام است أَن َّ اللّه َ بَرِی ءٌ آنکه خدای بیزار است مِن َ المُشرِکِین َ از مشرکان و عهود ایشان وَ رَسُولِه ِ و پیغمبر او نیز بیزار است فَإِن

تُبتُم پس اگر باز گردید از کفر و غدر فَهُوَ خَیرٌ لَکُم پس آن بازگشت بهتر است شما را از اقامت بر آن وَ إِن تَوَلَّیتُم و اگر برگردید از توبه و ترک کفر نه کنید فَاعلَمُوا أَنَّکُم پس بدانید آنکه شما غَیرُ مُعجِزِی اللّه ِ نه عاجزکنندگانید خدا را یعنی نه توانید که ازو بگریزید یا باو ستیزید وَ بَشِّرِ الَّذِین َ کَفَرُوا و بجای بشارت بیم کن کافرانرا بِعَذاب ٍ أَلِیم ٍ بعذاب دردناک در آخرت و چون حکم عهود ناکثان فرمود در باب بنی ضمره و بنی کنانه که در حدیبیه عهد کرده بودند و نقض عهد نه نمودند میگوید إِلَّا الَّذِین َ لیکن آنانکه عاهَدتُم عهد کردید با ایشان مِن َ المُشرِکِین َ از شرک آرندگان ثُم َّ لَم یَنقُصُوکُم پس ایشان کم نکردند شَیئاً چیزی از عهدهای شما یعنی نه شکستند پیمان شما را وَ لَم یُظاهِرُوا و یاری و هم پشتی نکردند عَلَیکُم بر قتال شما أَحَداً یکی را از دشمنان شما فَأَتِمُّوا إِلَیهِم پس تمام کنید بسوی ایشان عَهدَهُم عهد ایشانرا إِلی مُدَّتِهِم تا مدتیکه مقرر شده و ایشانرا چون ناکثان بر چهار ماه و بس مهلت مدهید إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای یُحِب ُّ المُتَّقِین َ دوست میدارد متقیان را و از جمله تقوی وفا بعهد است و اتمام شرائط آن شیخ ابو القاسم نصر آبادی قدس سره، فرمود که متقی را چهار نشان است حفظ الحدود و بذل المجهود و الوفاء بالعهود و القناعه بالموجود و برین وجه ترجمه یافته است مثنوی متقی را بود چهار نشان حفظ احکام شرع اوّل دان ثانیا آنچه دست رس باشد بر فقیران و بیکسان پاشد عهد را با وفا کند پیوند هرچه باشد بدان شود

خورسند و چون حکم معاهدان مشرک مبین شد در باب مشرکان غیر معاهد میفرماید.

صفحه : 398

فَإِذَا انسَلَخ َ الأَشهُرُ الحُرُم ُ پس چون بگذرد ماههای حرام یعنی بست روز ذی الحجه و تمام محرم و قولی آنست که آیت در شان معاهدان نازل شده و اشهر حرم چهار ماه مذکور است و حرم باعتبار تغلیب گفت که ذی الحجه و محرم دروست یا آنکه حرام بود درین چهار ماه تعرض کفار معاهده بقولی که از زمان نزول سوره گیرند نه از وقت تبلیغ انقضای مدّت بعد از انسلاخ ماههای حرام است یعنی ذو القعده و ذو الحجه و محرم و بر هر تقدیر چون اینکه ماهها منقضی گردد فَاقتُلُوا المُشرِکِین َ پس بکشید مشرکانرا که عهد نکرده اید با ایشان یعنی آنانکه عهد شما را شکسته اند حَیث ُ وَجَدتُمُوهُم هر جا که بیابید در حل و حرم وَ خُذُوهُم و بگیرید ایشانرا باسیری وَ احصُرُوهُم و باز دارید ایشانرا از طواف مسجد حرام وَ اقعُدُوا لَهُم و به نشینید برای ایشان کُل َّ مَرصَدٍ بر هر ممری یعنی بسته گردانید بر ایشان راهها تا منتشر نگردند در بلاد و قری فَإِن تابُوا پس اگر بازگردند از شرک بایمان وَ أَقامُوا الصَّلاهَ بپا دارند نماز را وَ آتَوُا الزَّکاهَ و بدهند زکوه اموال خود را و ازین هر دو عمل دلیل تصدیق ایشان روشن شود فَخَلُّوا سَبِیلَهُم پس خالی کنید راه ایشان را یعنی دست بدارید از ایشان و راه دهید تا هر جا که خواهند روند إِن َّ اللّه َ غَفُورٌ بدرستیکه خدای آمرزنده است مر گناهان گذشته ایشان را رَحِیم ٌ مهربان است بدون ثواب بی حساب بدیشان وَ إِن أَحَدٌ و

اگر یکی مِن َ المُشرِکِین َ از مشرکان که تعرض ایشان می باید کرد بعد از انقضای اشهر حرم استَجارَک َ زینهار خواهد از تو فَأَجِره ُ پس ایمن ساز او را و زنهار ده حَتّی یَسمَع َ تا بشنود کَلام َ اللّه ِ سخن خدای که قرآن است ثُم َّ أَبلِغه ُ پس اگر اسلام نیارد برسان او را مَأمَنَه ُ بخانه او که موضع امن اوست و بعد از ان با او مقاتله نمای ذلِک َ اینکه امان دادن بِأَنَّهُم به سبب آنست که ایشان قَوم ٌ لا یَعلَمُون َ گروهی اند که نمی دانند خدای را و سخن او نشنوده اند پس امان باید داد تا بشنوند کلام خدا را و در ان تدبر و تفکّر نمایند کَیف َ یَکُون ُ چگونه باشد استفهام بمعنی انکار و استبعاد است یعنی نیست و چگونه تواند بود لِلمُشرِکِین َ مر مشرکان را عَهدٌ عهدی عِندَ اللّه ِ نزدیک خدا وَ عِندَ رَسُولِه ِ و نزدیک رسول او بعد از ظهور اسلام و امتیاز میان حق و باطل إِلَّا الَّذِین َ عاهَدتُم مگر آنانرا که عهد بسته اید با ایشان یعنی بنی ضمره و بنی کنانه که حضرت پیغمبر ص عهد بسته بود با ایشان عِندَ المَسجِدِ الحَرام ِ نزدیک مسجد حرام یعنی در حدیبیه که قریب است بمکه معظمه فَمَا استَقامُوا لَکُم پس مادامی که ایشان استقامت ورزند بر عهد خود برای شما فَاستَقِیمُوا پس شما نیز مستقیم باشید بر پیمان خود لَهُم برای ایشان إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدا یُحِب ُّ المُتَّقِین َ دوست میدارد پرهیزگاران را که بر عهد و پیمان استقامت نمایند.

صفحه : 399

کَیف َ چگونه باشید بر عهد مشرکان وَ إِن یَظهَرُوا و حال آنست که اگر ایشان ظفر یابند عَلَیکُم بر شما لا یَرقُبُوا فِیکُم نگاه ندارند

در باب شما إِلًّا وَ لا ذِمَّهً حق قرابتی و نه وفا عهدی یُرضُونَکُم خوشنود میگردانند شما را بِأَفواهِهِم بزبانهای خویش یعنی وعده می دهند بایمان و طاعت یا سخنان شیرین می گویند وَ تَأبی و سرباز میزنند قُلُوبُهُم دلهای ایشان از آنچه بزبان میگویند یعنی دل ایشان با زبان یکی نیست بیت دل در خیال غدر و زبان در ادای شکر ای من غلام آنکه دلش با زبان یکی است وَ أَکثَرُهُم و بیشتری از ایشان فاسِقُون َ بیرونند از دائره فرمان یا سرکش اند از قبول ایمان و اندکی از ایشان بسبب بدنامی از نقض عهد تحرز می نمایند اشتَرَوا بدل کردند و برگزیدند بِآیات ِ اللّه ِ بقرآن ثَمَناً قَلِیلًا چیزیرا که بهای اندک دارد از متاع دنیا ابو سفیان بعضی از مشرکان را تطمیع حطام دنیا کرده برای قتال اهل ایمان جمع کرد ایشان تکذیب قرآن نموده و بطمع افتاده در صدد قتال مسلمانان آمدند فَصَدُّوا پس اعراض کردند عَن سَبِیلِه ِ از طاعت خدا یا بازداشتند مردم را از راه حج خانه خدای إِنَّهُم بدرستیکه ایشان ساءَ ما کانُوا یَعمَلُون َ بدکاری است که میکنند قولی آنست که مراد ازین قوم یهوداند که عهد پیغمبر را شکسته و آیات توریت را باندک چیزی فروخته مردم را از متابعت دین اسلام منع میکردند لا یَرقُبُون َ نگاه نمیدارند یهود یا ناقضان عهد فِی مُؤمِن ٍ در شان هیچ مومنی إِلًّا وَ لا ذِمَّهً قرابت یا سوگند و نه عهد وَ أُولئِک َ و آن گروه هُم ُ المُعتَدُون َ ایشانند از حد درگذرندگان در شرارت و طغیان فَإِن تابُوا پس اگر بازگردند از کفر وَ

أَقامُوا الصَّلاهَ و بپا دارند نماز را وَ آتَوُا الزَّکاهَ و بدهند زکوه را فَإِخوانُکُم پس ایشان برادران شمااند فِی الدِّین ِ در دین اسلام ایشانراست آنچه شما را بود و بر ایشان است آنچه بر شما باشد وَ نُفَصِّل ُ الآیات ِ و بیان می کنیم آیتها را لِقَوم ٍ یَعلَمُون َ برای گروهی که فهم کنند و در ان تفکّر نمایند وَ إِن نَکَثُوا و اگر بشکنند مشرکان أَیمانَهُم سوگند و پیمانهای خود را مِن بَعدِ عَهدِهِم پس از انکه عهد کنند با شما وَ طَعَنُوا و طعنه کنند فِی دِینِکُم در دین شما و عیب جویند در احکام اسلام فَقاتِلُوا پس بکشید أَئِمَّهَ الکُفرِ پیشوایان کفر و سرداران اهل شرک را إِنَّهُم لا أَیمان َ لَهُم بدرستیکه ایشانرا عهد و پیمان نیست در حقیقت اگر ایمان ایشان در شب بودی شکست بدان راه نیافتی پس مقاتله کنید بایشان لَعَلَّهُم یَنتَهُون َ شاید که ایشان باز ایستند از شرک یا طعن در دین.

صفحه : 400 أَ لا تُقاتِلُون َ آیا کارزار نمی کنید قَوماً نَکَثُوا با گروهی که بشکستند أَیمانَهُم پیمانهائی که با شما بسته بودند در حدیبیه و یکی از عهدها میان پیغامبر ص و قریش آن بود که حلفای یکدیگر را نرنجانند و بر قتال ایشان با یکدیگر مظاهره نکنند قریش بنی بکر را که حلفای ایشان بودند بسلاح و مردم مدد دادند تا با بنی خزاعه که حلفای رسول بودند جنگ کردند یا مراد از ناکثین عهود یهود بنی قریظه اند که در روز احزاب ابو سفیان و قوم او را مددگاری کردند وَ هَمُّوا و قصد کردند مشرکان بِإِخراج ِ الرَّسُول ِ به بیرون کردن رسول از

مکه و مشاورت نمودند در دار الندوه چنانچه گذشت و در لباب آورده که قریش در حدیبیه قصد کردند که رسول را جهت ادای عمره بمکه راه دهند و قبل از اتمام ارکان آن بجهت استخفاف از مکه اش اخراج کنند و بقول ثانی که مراد یهوداند قصد اخراج آنحضرت ص نمودند از مدینه وَ هُم بَدَؤُکُم و حال آنست که ایشان ابتدا کردند در نقض عهد أَوَّل َ مَرَّهٍ اوّل بار أَ تَخشَونَهُم آیا شما میترسید از محاربت و کارزار ایشان فَاللّه ُ أَحَق ُّ پس خدای سزاوارتر است أَن تَخشَوه ُ بآنکه بترسید از عقاب وی و در ترک قتال کفّار پس بحرب اشتغال کنید إِن کُنتُم مُؤمِنِین َ اگر هستید باوردارندگان بعقوبت الهی در ترک مأمور به قاتِلُوهُم کارزار کنید با مشرکان یُعَذِّبهُم ُ اللّه ُ تا عذاب کند خدای ایشانرا بِأَیدِیکُم بدستهای شما یعنی بشمشیرهای شما مقتول شوند وَ یُخزِهِم و رسوا سازد ایشانرا بمقهوریت و مغلوبیت وَ یَنصُرکُم عَلَیهِم و نصرت دهد شما را بر ایشان وَ یَشف ِ و شفا بخشد صُدُورَ قَوم ٍ مُؤمِنِین َ سینهای گروهی را از مومنان یعنی بنو خزاعه یا جمعی از یمن که بمکه آمده اسلام آورده بودند و از مشرکان ایذا بسیار یافته و چون شکایت بعرض حضرت رسالت پناه ص رسانیده بودند فرموده بود که ابشروا فان الفرح لقریب وَ یُذهِب و ببرد خدای بنصرت شما بر کفّار غَیظَ قُلُوبِهِم اندوه دلهای آنانرا که بواسطه آزار کفار ملول بودند وَ یَتُوب ُ اللّه ُ و توبه دهد خدای و بازگردد بفضل خود عَلی مَن یَشاءُ بر هر که خواهد حق سبحانه درین آیت خبر داد از توبه بعضی از کفّار و آن واقع

شد چنانچه ابو سفیان و عکرمه بن ابو جهل و سهیل بن عمرو و غیر ایشان ایمان آوردند وَ اللّه ُ عَلِیم ٌ و خدا داناست به توبه بعضی حَکِیم ٌ حکم کننده است بقبول توبه أَم حَسِبتُم آیا می پندارید ای مومنان که قتال کفّار را کارهید و گفته اند خطاب با منافقان است میفرماید که پنداشتید أَن تُترَکُوا آنکه شما را بگذارند برین که هستید وَ لَمّا یَعلَم ِ اللّه ُ و نه بیند خدا الَّذِین َ جاهَدُوا آنانرا که جهاد کنند مِنکُم از شما در راه وی وَ لَم یَتَّخِذُوا و فرانگیرند مِن دُون ِ اللّه ِ بجز خدای وَ لا رَسُولِه ِ و بغیر فرستاده او وَ لَا المُؤمِنِین َ و بدون مؤمنان وَلِیجَهً و دوست نهانی که افشای اسرار کند با وی یعنی شما را بمجرد دعوی ایمان دست باز نخواهند داشت و خدای از شما جهاد و عدم دوستی با مشرکان نادیده وَ اللّه ُ خَبِیرٌ و خدای دانا است بِما تَعمَلُون َ بآنچه شما میکنید و غرض شما از عملها ویرا معلوم است آورده اند که چون عباس رض اسیر شد مسلمانان او را بشرک و قطع رحم سرزنش کردند عباس رض جواب داده که شما مساوی ما میگوئید و از محاسن ما یاد نمیکنید علی رض فرمود شما را چه چیز است که آنرا از جمله محاسن توان شمرد عباس رض گفت ما بعمارت مسجد الحرام قیام نمائیم و خانه کعبه را تعظیم میکنیم و حاجیان را شربت زمزم میدهیم و اسیران را از بند میرهانیم اینکه آیت نازل شد.

صفحه : 401

ما کان َ نسزد و روا نباشد لِلمُشرِکِین َ مر مشرکان را أَن یَعمُرُوا آنکه عمارت کنند مَساجِدَ اللّه ِ مسجدهای خدا را و

گفته اند مسجد حرام را بلفظ جمع یاد کرد زیرا که قبله مساجد است پس کانه که عامر او عامر جمیع مساجد باشد و مشرکانرا عمارت مسجد روا نیست شاهِدِین َ در حالتی که گواهان باشند عَلی أَنفُسِهِم بر نفسهای خویش بِالکُفرِ بکفر که آن سجود اصنام است یا تکذیب سید انام ع یعنی نشاید جمع کردن میان دو امر مخالف که عمارت بیت حق است و عبادت غیر او أُولئِک َ آن گروه مشرکان حَبِطَت أَعمالُهُم تباه و باطل شده است بواسطه شرک عملهای ایشان که بدان مفتخراند از عمارت مسجد و سقایت حاج وَ فِی النّارِ و در آتش دوزخ هُم خالِدُون َ ایشان جاویدانند بسبب کفر إِنَّما یَعمُرُ جز اینکه نیست که عمارت کند مَساجِدَ اللّه ِ مسجدهای خدای را مَن آمَن َ بِاللّه ِ آن کس که بگرویده باشد بخدای و ایمان بخدا تمام نیست الّا با ایمان برسول وی وَ الیَوم ِ الآخِرِ و بروز بازپسین وَ أَقام َ الصَّلاهَ و بپای داشته باشد نماز را وَ آتَی الزَّکاهَ و داده باشد زکوه را وَ لَم یَخش َ إِلَّا اللّه َ و نترسیده باشد در امور دین مگر از خدا فَعَسی أُولئِک َ پس آن گروه شاید أَن یَکُونُوا آنکه باشند مِن َ المُهتَدِین َ از راه یافتگان بطریق نجات ایراد اینکه کلمه بصیغه توقع جهت قطع طمع مشرکان است یعنی اهتدای آنگروه که جامع اند مر کمالات علمیه و عملیه را دائر است میان لعل و عسی پس حال آنها که من کل الوجوه ناقصند پیدا است که چگونه خواهد بود بیت جای که شیر مردان در معرض عتاب اند روباه سیرتان را آنجا چه تاب باشد و دیگر منع مومنان است از اغترار باعمال

خویش و بر آن اعتماد نمودن که هر که بعمل مغرور است از فیض ازل مهجورست فرد مباش غرّه بعلم و عمل که شد ابلیس بدین سبب ز در بارگاه عزّت دور آورده اند که بعضی از اهل حرم در جاهلیّت زمره حجاج را نبیذ زبیب با عسل و سویق میدادند و در زمان حضرت رسالت پناه ص آن منصب بعباس رض تعلق داشت و متصدی عمارت مسجد الحرام شیبه بن طلحه جمحی بود روزی اینکه هر دو با مرتضی علی کرم اللّه وجهه بمقام مفاخرت درآمدند عباس رض بسقایه و شیبه بعمارت مباهات مینمودند و علی رض باسلام و شمشیر و جهاد مفتخر بود حق سبحانه تصدیق علی رض را آیت فرستاد أَ جَعَلتُم آیا میدارید سِقایَهَ الحاج ِّ اهل سقایه حاجیان را وَ عِمارَهَ المَسجِدِ الحَرام ِ و ارباب عمارت مسجد حرام را کَمَن آمَن َ بِاللّه ِ همچون آنکس که ایمان آورده است بخدای وَ الیَوم ِ الآخِرِ و بروز آخر وَ جاهَدَ و جهاد کرده است فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدای لا یَستَوُون َ برابر نیستند اینکه دو قوم عِندَ اللّه ِ نزدیک خدا وَ اللّه ُ و خدای لا یَهدِی القَوم َ الظّالِمِین َ راه نه نماید بمقصود گروه مشرکان را که بشرک بر خود ستم کنند.

صفحه : 402

الَّذِین َ آمَنُوا آنانکه بگرویدند بخدای و بآنچه آمده است از نزدیک خدای وَ هاجَرُوا و هجرت کردند از دیار خود وَ جاهَدُوا و جهاد کردند با مشرکان فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدای بِأَموالِهِم ببذل کردن مالهای خود بر مجاهدان و تهیّه اسباب قتال ایشان وَ أَنفُسِهِم و در باختن نفسهای خود در معارک حرب أَعظَم ُ دَرَجَهً بزرگ تراند از روی درجه یعنی

بلند مرتبه تراند عِندَ اللّه ِ نزدیک خدای از آنها که سقایه حاج و عمارت مسجد حرام میکنند و جامع اینکه صفات نباشند وَ أُولئِک َ و آنگروه که مستجمع اینکه کمالات اند هُم ُ الفائِزُون َ ایشانند ظفریافتگان بامانی ّ دو جهانی یُبَشِّرُهُم مژده میدهد ایشانرا رَبُّهُم پروردگار ایشان بِرَحمَهٍ مِنه ُ برحمتی فائضه ازو بدیشان وَ رِضوان ٍ و خوشنودی کامل از ایشان وَ جَنّات ٍ و بوستانهائی که لَهُم فِیها نَعِیم ٌ مُقِیم ٌ مر ایشانرا باشد در آن بوستانها نعمتی دادیم بی انقطاع و در تنکیر مبشّر به ایمائی است بآنکه زبان تعریف با ادای توصیف آن وافی نیست خالِدِین َ فِیها در حالتی که اینکه گروه جاوید باشند در ان بوستانها أَبَداً همیشه تاکید خلود است تا حمل بر مکث طویل نفرمایند إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدا عِندَه ُ نزدیک او است أَجرٌ عَظِیم ٌ مزدی بزرگ که نعیم دنیا در جنب او حقیر باشد و چه نعمت بهتر از رحمت و رضوان و نعیم جنان خواهد بود و در کشف الاسرار آورده که رحمت برای عاصیان ست و رضوان برای مطیعان و جنت برای کافه مؤمنان رحمت را تقدیم کرد تا اهل عصیان رقم ناامیدی بر صفحات احوال خود نکشند هر چند گناه عظیم بود رحمت از ان عظیم تر است قطعه گنه ما فزون بود ز شمار عفوت افزون تر از گناه همه قطره ز ابر رحمت تو بس است شستن نامه سیاه همه آورده اند که چون حضرت رسالت پناه ص را بهجرت اجازت شد بعضی از صحابه رض به نشاط تمام بطرف مدینه مسارعت نمودند و ترک خانمان را بر محبّت زن و فرزند و مصاحبت خویش و پیوند ترجیح میفرمودند و جمعی دیگر را آباء و اقرباء

و عیال و اطفال سوگند داده بزاری تمام سکون و آرام در منزل و مقام التماس میکردند و ایشانرا رقت جنسیت پیوند و شفقت بر زن و فرزند مانع هجرت میشد اینکه آیت نازل گشت یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای کسانیکه ایمان آورده اید لا تَتَّخِذُوا فرامگیرید آباءَکُم پدران خود را وَ إِخوانَکُم و برادران خود را أَولِیاءَ دوستان یعنی اینکه گروه را بدوستی مگیرید إِن ِ استَحَبُّوا الکُفرَ اگر برگزینند ایشان کفر را عَلَی الإِیمان ِ بر ایمان و شما را از هجرت بازدارند وَ مَن یَتَوَلَّهُم مِنکُم و هر که از شما ایشان را دوست دارد یعنی اینکه عمل از ایشان پسندد فَأُولئِک َ پس آنگروه دوست دارندگان هُم ُ الظّالِمُون َ ایشانند ستمکاران که دوستی را در غیر محلش وضع کرده اند چه دوستی با مؤمنان باید و با مشرکان نشاید چون اینکه آیت فرود آمد متخلفان از هجرت گفتند که حالا ما در میان قبایل و عشائر خودیم و بمعاملات و تجارات اشتغال نموده اوقات میگذرانیم چون عزیمت هجرت کنیم بضرورت قطع پدر و فرزند باید کرد و تجارت از دست برود و ما بیکس و بی مال بمانیم آیتی دیگر آمد.

صفحه : 403

قُل بگو ای محمّد ص مر تارکان هجرت را که إِن کان َ اگر هست آباؤُکُم پدران شما وَ أَبناؤُکُم و فرزندان شما وَ إِخوانُکُم و برادران شما وَ أَزواجُکُم و زنان شما وَ عَشِیرَتُکُم و خویشان شما وَ أَموال ٌ اقتَرَفتُمُوها و مالهای که آنرا کسب کرده اید وَ تِجارَهٌ تَخشَون َ و بازرگانی که میترسید کَسادَها از ناروائی آن وَ مَساکِن ُ و مسکنها که از نزاهت تَرضَونَها می پسندید آنرا أَحَب َّ إِلَیکُم دوست تر است بسوی شما یعنی

اگر اینها را که مذکور شد بدوستی اختیاری نه طبعی دوست تر میدارید مِن َ اللّه ِ وَ رَسُولِه ِ از خدای و رسول او وَ جِهادٍ فِی سَبِیلِه ِ و از جهاد کردن در راه او فَتَرَبَّصُوا پس انتظار برید و چشم دارید حَتّی یَأتِی َ اللّه ُ تا بیارد خدای بِأَمرِه ِ عقوبت خود را عاجلا و آجلا وَ اللّه ُ و خدای لا یَهدِی توفیق هدایت ندهد القَوم َ الفاسِقِین َ گروهی بیرون رفتگان را از حد فرمان درین آیت تهدیدی عظیم و توبیخی بزرگ است و قول بیشتر ائمه تفسیر راجع است بآنکه ازین آیت رائحه ناامیدی استشمام میتواند کرد چه اغلب مردم الا ما شاء اللّه در آن مقام اند که دین خود را از اموال و ازواج و عشایر و مساکن دوست تر نمیدارند و حظوظ دنیوی را بر آن اختیار میکنند ای عزیز مرد باید که ابراهیم ع و از روی از کون بگرداند فانهم عدولی الارب العالمین مال را بذل مهمانان و فرزند را قصد قربان و خود را فدای آتش سوزان کند تا در دعوای دوستی صادق باشد رباعی آنکس که ترا شناخت جانرا چه کند فرزند و عیال و خانمان را چه کند دیوانه کنی هر دو جهانش بخشی دیوانه تو هر دو جهانرا چه کند حضرت رسالت پناه ع فرموده است لا یؤمن احدکم حتّی اکون احب الیه من والده و ولده و النّاس اجمعین از حضرت شیخ الاسلام قدس سره منقول ست که احمد بن یحیی و مشقی قدس سره روزی پیش مادر و پدر نشسته قصّه قربان کردن حضرت اسمعیل ع از قرآن بر ایشان میخواند گفتند ای احمد از پیش ما برخیز و برو که ما

ترا در کار خدا فدا کردیم احمد برخاست و گفت الهی اکنون جز تو کسی ندارم روی بکعبه نهاد و بعد از ان که بیست و چهار موقف ایستاده بود قصد زیارت والدین کرد چون بدمشق آمد و بدر سرای خود رسید حلقه در بجنبانید مادرش گفت من بالباب گفت انا احمد ابنک مادرش گفت پیش ازین مرا فرزندی بود او را در کار خدا فدا کردیم احمد و محمود را با ما چه کار رباعی ما هر چه داشتیم فدای تو کرده ایم جانرا اسیر بند هوای تو کرده ایم ما کرده ایم ترک خود و هر دو کون نیز دینها که کرده ایم برای تو کرده ایم لَقَد نَصَرَکُم ُ اللّه ُ بدرستیکه یاری کرد خدای شما را ای مومنان فِی مَواطِن َ کَثِیرَهٍ در موطنهای بسیار یعنی مواقع حرب و معارک کارزار چون روز بدر و حرب بنی نضیر و جنگ بنی قریظه و روز احزاب و صلح حدیبیه و حرب خیبر و فتح مکه و جز آن وَ یَوم َ حُنَین ٍ و در موطن روز حنین و آن وادی است میان مکه و طائف که حضرت رسالت پناه ص در آن موضع با لشکر هوازن و ثقیف محاربه فرمود و آن چنان بود که بعد از فتح مکه اینکه دو قبیله متفق شده قصد مسلمانان نمودند خبر بحضرت رسالت پناه ص رسید با دوازده یا شانزده هزار مرد متوجه ایشان شد و ایشان چهارده هزار مرد بودند یکی از اصحاب گفت لن نغلب الیوم من قله امروز از قلت لشکر مغلوب نخواهیم شد بکثرت سپاه اعجاب نمود و اینکه سخن بحضرت حق سبحانه رسیده نه پسندید و بسبب اینکه عجب در

اول حال شکست بر لشکر اسلام آمد پس حق سبحانه تعالی قصّه را با یاد مومنان میدهد که خدای شما را یاری داد در روز حنین إِذ أَعجَبَتکُم چون بشگفت آورد شما را کَثرَتُکُم بسیاری لشکر شما فَلَم تُغن ِ عَنکُم پس دفع نکرد از شما آن کثرت شما.

صفحه : 404

شَیئاً چیزیرا ز صولت دشمن وَ ضاقَت و تنگ شد عَلَیکُم ُ الأَرض ُ بر شما زمین آن وادی بِما رَحُبَت با فراخی و گشادگی که داشت ثُم َّ وَلَّیتُم پس پشت بر دشمن کردید و برگشتید از حرب مُدبِرِین َ در حالتی که هزیمت کنندگان بودید آورده اند که تمامی لشکر منهزم شدند و با حضرت رسالت پناه ص چهار تن بماندند علی و عباس و ابو سفیان بن الحارث و عبد اللّه بن مسعود رض و حضرت ع در آنروز بر استر سوار بود چون دوستان هزیمت کردند و دشمنان بتمامی روی بآنحضرت ص آوردند ایشان استر خود را نهیب میداند و روی بدشمن حمله می فرمودند و میگفتند انا النبی لا کذب انا إبن عبد المطلب و عباس و ابو سفیان رکاب و لجام استر را گرفته نمیگذاشتند که آنحضرت بمیان دشمن درآیند و ازین صورت بکمال شجاعت سیّد عالم ص استدلال میتوان کرد که در چنان روز بر استر که در معرکه حرب کر و فری ندارد سوار شده و بی مددگار متوجه حرب کفّار گشته نسب خود را اظهار میفرمود القصه چون عباس آنحضرت ص را نگذاشت که محاربه نماید حضرت رسالت پناه ص فرمود که اصحاب را باز خوان چون عباس مردی بلندآواز بود ندا کرد که یا عباد اللّه هذا رسول اللّه یا

اصحاب الشجره یا اصحاب سوره البقره مردم بآواز عباس رض بازگشتند و جمعیکه حد ایشان بصد نمیرسد بملازمت حضرت ص پیوسته پذیراء حمله کفار شدند و آنحضرت ص فرمود که الآن حمی الوطیس و بتلاوت دعای موسی ع که در روز فلق بحر خوانده بود اللهم لک الحمد و الیک المشتکی و انت المستعان ملهم شده از استر فرود آمده یا همچنان سوار مشت خاک و سنگریزه از زمین برداشت یا از یاران طلبید و گفت شاهت الوجوه و بر طرف کفار ریخت و فرمود که انهزموا و رب محمّد ص بقدرت ربانی هیچکس نماند از اعادی الا که چشم و دهان او از خاک و سنگریزه پر نشد و شکست بر دشمنان افتاد و دلهای مؤمنان آرام پذیرفت کما قال اللّه تعالی ثُم َّ أَنزَل َ اللّه ُ پس فرو فرستاد خدای سَکِینَتَه ُ رحمت خود را که سبب سکون و آرام قلوب است عَلی رَسُولِه ِ بر فرستاده خود که به تنها داعیه حرب نموده و از کثرت اعدا اندیشه نه فرموده وَ عَلَی المُؤمِنِین َ بر مؤمنان تابند ای عباس رض بازگشتند وَ أَنزَل َ جُنُوداً و فرستاد لشکرها بچشم خود لَم تَرَوها ندیدید شما ایشانرا اما کفار میدیدند و آنها ملائکه بودند با جامهای سفید و عمامهای سرخ علاقه بین الکتفین گذاشته بر اسپان ابلق سوار شده و عدد ایشان پنج هزار یا هشت یا شانزده هزار بود وَ عَذَّب َ الَّذِین َ کَفَرُوا و عذاب کرد خدای آنانرا که کافر بودند بآنکه بسیار کس از ایشان کشته شد و شش هزار از اولاد و اهالی ایشان برده گرفتند

و بیست هزار شتر و چهار هزار اوقیه نقره و زیادت از چهل هزار گوسفند غنیمت بدست آمد وَ ذلِک َ و آنچه واقع شد جَزاءُ الکافِرِین َ پاداش ناگرویدگانست ثُم َّ یَتُوب ُ اللّه ُ پس توبه میدهد خدا و فضل میکند مِن بَعدِ ذلِک َ از پس اینکه جنگ بتوفیق اسلام عَلی مَن یَشاءُ و بر هر که خواهد از ایشان یعنی منهزمان از جنگ حنین و آنچنان بود که بعضی از هوازن و ثقیف بعد از واقعه حنین بملازمت سید الثقلین آمده بشرف اسلام معزز شدند وَ اللّه ُ غَفُورٌ و خدای آمرزنده است گناه توبه کنندگان را رَحِیم ٌ مهربان ست که بعد از توبه مواخذه نکند.

صفحه : 405

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای گروه باوردارندگان إِنَّمَا المُشرِکُون َ جز اینکه نیست که مشرکان نَجَس ٌ پلیدند بسبب خبث باطن و ناپاکی عقیدت یا بسبب آنکه از نجاسات اجتناب نمی نمایند یا از جنابت غسل نمیکنند و إبن عباس رض فرمود که نجس العین اند مانند کلاب فَلا یَقرَبُوا پس باید که نزدیک نه شوند المَسجِدَ الحَرام َ بمسجد حرام که محیط بیت الحرام است بَعدَ عامِهِم هذا پس ازین سال که سنه براءت است و آن سنه تاسعه بود از هجرت یا سال حج الوداع که سنه عاشره بود امام اعظم رح گفته مراد منع کفار است از حج و عمره نه از درآمدن بمسجد الحرام و غیر آن از مساجد و امام مالک رح منع میفرماید از دخول همه مساجد قیاس بر مسجد الحرام و امام شافعی رح همین از دخول مسجد الحرام منع میکند خاصه وَ إِن خِفتُم و اگر میترسید ای اهل مکه عَیلَهً از درویشی بسبب

منع ایشان مراد آنست که جمعی از کفار در موسم بجهت خرید و فروخت اطعمه و البسه می آوردند حق تعالی میفرماید ایشانرا از دخول حرم منع کنید و اگر ازین میترسید که بسبب انقطاع تجارت ایشان تنگ عیش شوید فَسَوف َ یُغنِیکُم ُ اللّه ُ پس زود باشد که خدا توانگر سازد شما را مِن فَضلِه ِ از فضل و رحمت خود إِن شاءَ اگر خواهد و انجاز اینکه وعده فرمود بآنکه اهل تباله و حرش که دو بلده بودند از بلاد یمن مسلمان شدند و هر سال آنچه دربایست بود از طعام بمکه میبردند یا آنکه اصناف مردم را از اقطار زمین متوجه حرم ساخت تا بانواع تجارت آنجا میروند إِن َّ اللّه َ عَلِیم ٌ بدرستیکه خدای دانا است باحوال بندگان حَکِیم ٌ حکم کننده است به تحقیق آمال ایشان اگر دری بر بندد دیگری بگشاید قطعه گمان مدار اگر ضایعم تو بگذاری که ضایعم نگذارد مسبب الاسباب بروی من در احسان اگر تو بر بندی دری دگر بگشاید مفتح الابواب بعد از ذکر مقاتله وثنی بمحاربه کتابی امر میکند و میفرماید قاتِلُوا الَّذِین َ لا یُؤمِنُون َ بِاللّه ِ بکشید ای مومنان و کارزار کنید بآنانکه ایمان ندارند بخدا یعنی یهود که به تثنیه قایل اند و نصاری که تثلیث را معتقداند وَ لا بِالیَوم ِ الآخِرِ و نمیگروند بروز قیامت یهود گویند که در بهشت اکل و شرب نخواهد بود و نصاری معاد روحانی را اثبات می کنند پس ایمان ایشان بروز آخر چنانچه باید نباشد وَ لا یُحَرِّمُون َ و حرام نمیدانند و نمیدارند ما حَرَّم َ اللّه ُ آنچه حرام کرده است خدای از خمر و خنزیر وَ رَسُولُه ُ و نه آنچه حرام کرده است

رسول او یعنی محترم نمیدانند آنچه حرمت او بکتاب و سنت ثابت شده است وَ لا یَدِینُون َ دِین َ الحَق ِّ و نمی پذیرند دین حق را که اسلام است مِن َ الَّذِین َ أُوتُوا الکِتاب َ از آنانکه داده شده اند کتاب را یعنی توریت و انجیل بایشان عطا کرده ایم بیان الّذین لا یؤمنون است میفرماید که باهل کتاب مقاتله کنید حَتّی یُعطُوا الجِزیَهَ تا وقتی که بدهند جزیه یعنی آنچه از خراج به نسبت هر کس از ایشان مقرر شود بدهند عَن یَدٍ از دست خود وَ هُم صاغِرُون َ و حال آنکه ایشان خوارشدگان باشند یعنی جزیه بدست خود آرند و نه نشینند تا وقتی که تسلیم کنند یا از ایشان جزیه بگیرند و گردن ایشان را بسیلی فرو کوبند مفهوم آیت مقتضی تخصیص جزیه است باهل کتاب و مجوس را که آتش پرست اند چون شبه کتاب است ملحق اند باهل کتاب و امام شافعی رح گفته که غیر از کتابی جزیه نگیرند امام اعظم رح فرموده که از همه مشرکان گیرند غیر از مشرکان عرب که حکم ایشان یا تیغ است یا اسلام و امام مالک رح گوید از همه کفّار گیرند مگر از مرتد که حکم او قتل است.

صفحه : 406

وَ قالَت ِ الیَهُودُ و گفتند جهودان عُزَیرٌ ابن ُ اللّه ِ عزیر پسر خدا است تعالی اللّه عن ذلک علوا کبیرا بباید دانست که عزیر ع بن شرخیا از نسل یعقوب ع است از سبط لاوی و بچهارده پشت بهارون إبن عمران ع میرسد و مجمل قصّه وی آن است که چون حق سبحانه بخت نصر را بر بنی اسرائیل گماشت تا مصاحف توریت را بسوخت

و بیت المقدس را منهدم ساخت و هر که توریت میدانست همه را بکشت و باقی را برده گرفت و عزیر از جمله اسیران بود توریت میخواند امّا چون خردسال بود از خواندن وی حسابی نگرفتند و او بعد از مدتی که از قید ایشان خلاص یافته روی به بیت المقدس نهاد حق تعالی او را در اثنای طریق در قریه سائر آباد بمیرانید و بعد از صد سال زنده گردانید چنانچه در سوره بقره گذشت و چون عزیر ع بمیان قوم آمد تصدیق وی ننمودند و او را بخواندن و نوشتن توریت امتحان کردند و در تفسیر امام ثعلبی رح مذکورست که پنج قلم بر اصابع دست راست وی بستند و بهر پنج انگشت کتابت توریت میکرد از ظهر القلب تا باتمام رسید دیگر باره شبه کردند که چون کسی توریت داند و خواند در میان ما نیست چون دانیم که اینکه توریت هست یا نه مردی در میان ایشان گفت که من از پدر خود شنیده بودم که او از پدر خود شنیده بود که من در واقعه بخت نصر توریت را در ظرفی مضبوط ساخته در فلان شکاف کوه نهاده ام جمعی با آن مرد رفتند و توریت را از ان محل برداشته بمجمع آوردند و بآنچه عزیر ع نوشته بود مقابله نمودند یک حرف تفاوت نداشت متعجب شده گفتند حق تعالی توریت بعد از صد سال در دل عزیر ع نیانداخت مگر بسبب آنکه او پسر او است پس متقدمان یهود بدین قول قائل شدند و گویند بعضی از یهود مدینه در زمان عظیم الشان حضرت رسالت پناه اینکه سخن گفتند

وَ قالَت ِ النَّصاری و گفتند ترسایان المَسِیح ُ ابن ُ اللّه ِ عیسی پسر خداست اینکه نیز سخن جمعی است از ایشان که وجود فرزند را بی وجود پدر مستحیل شمردند یا آنکه ازو ابرای اکمه و ابرص و احیای موتی مشاهده نموده بدین جرأت اقدام کردند ذلِک َ آنچه مذکور شد قَولُهُم گفتن ایشان است بِأَفواهِهِم بزبانهای ایشان بر این ها افترا میکنند یا سخنی است مهمل که بزبان میرانند و حقیقتی ندارد یُضاهِؤُن َ مشابه میسازند سخن خود را قَول َ الَّذِین َ کَفَرُوا با سخن آنانکه کافر شدند مِن قَبل ُ پیش از ایشان یعنی بنو مدلج که گفتند ملایک دختران خدایند یا بعضی از کفار عرب که حق سبحانه را ابو اللات و ابو العزی میخواندند قاتَلَهُم ُ اللّه ُ لعنت کند خدای بر ایشان أَنّی یُؤفَکُون َ چگونه برگردانیده شوند از راه حق بسوی باطل استفهام بطریق تعجب است اتَّخَذُوا فراگرفتند یهود و نصاری أَحبارَهُم علماء خود را وَ رُهبانَهُم و عبّاد خود را أَرباباً خدایان مِن دُون ِ اللّه ِ بجز از خدای یعنی فرمان ایشان برند در تحریم و تحلیل چنانچه فرمان خدا میباید برد یا سجده میکنند ایشانرا وَ المَسِیح َ ابن َ مَریَم َ و عیسی پسر مریم را بخدای میگیرند وَ ما أُمِرُوا و حال آنکه عیسی و احبار و رهبان فرموده نشدند یا فراگیرندگان ایشان بخدائی مأمور نیستند در همه کتابها إِلّا لِیَعبُدُوا مگر آنرا که فرمان برند و بپرستند إِلهاً واحِداً یک خدای را که در وحدانیت لا إِله َ هیچ معبودی نیست إِلّا هُوَ مگر او سُبحانَه ُ پاکست او عَمّا یُشرِکُون َ از آنچه با وی انباز میگیرند.

صفحه : 407

یُرِیدُون َ

میخواهند جهودان و ترسایان أَن یُطفِؤُا که فرو نشانند نُورَ اللّه ِ نور خدای را که قرآن است یا نبوّت محمّد ص مصطفی یا حجت روشن بر تقدس و تنزه او از زن و فرزند بِأَفواهِهِم بباد دهنهای خویش یا به تکذیبی که بر زبان خویش میرانند وَ یَأبَی اللّه ُ و نمی خواهد خدای و نمی پسندند إِلّا أَن یُتِم َّ مگر آنکه تمام گرداند نُورَه ُ دین روشن خود را باعلای اعلام توحید وَ لَو کَرِه َ الکافِرُون َ و اگرچه کاره باشند آن را کافران و درین معنی گفته اند شعر یرید الجاحدون لیطفوه و یابی اللّه الا ان یتمه بیت چراغی را که ایزد برفروزد کسی کش پف زند سبلش بسوزد پس بیان اتمام نور میکند و میفرماید هُوَ الَّذِی اوست آن خداوندی که بفضل شامل خود أَرسَل َ رَسُولَه ُ فرستاد فرستاده خود را که محمّد است بِالهُدی بقرآن که محض هدایت است وَ دِین ِ الحَق ِّ و بدین درست که اسلام است و ارسال برای آن بود که لِیُظهِرَه ُ تا ظاهر و غالب گرداند دین خود را عَلَی الدِّین ِ کُلِّه ِ بر همه دینها و منسوخ سازد احکام آنها را و آن بعد از نزول عیسی خواهد بود که بر روی زمین جز دین اسلام نماند وَ لَو کَرِه َ المُشرِکُون َ و اگرچه کراهت دارند مشرکان مر اینکه صورت را یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای کسانیکه ایمان آورده اید إِن َّ کَثِیراً بدرستیکه بسیاری مِن َ الأَحبارِ وَ الرُّهبان ِ از علماء و زهاد یهود و نصاری لَیَأکُلُون َ هر آئینه میخورند أَموال َ النّاس ِ مالهای مردمان بِالباطِل ِ برشوت در حکم وَ یَصُدُّون َ و بازمیدارند خلق را عَن سَبِیل ِ اللّه ِ از دین خدای

یعنی منع میکنند از دخول در اسلام وَ الَّذِین َ و آنانکه از اهل کتاب و غیر ایشان از روی خرص و بخل یَکنِزُون َ الذَّهَب َ گنج می نهند زر را وَ الفِضَّهَ و نقره را وَ لا یُنفِقُونَها و نفقه نمیکنند آن گنج ها را فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدای یعنی زکوه نمیدهند چه در خبر آمده که ما ادّی زکاته فلیس بکنز آنچه زکوه او داده اند آن گنج نیست یعنی گنجی که بر آن وعیدی مترتب باشد و وعید آن است که فرمود فَبَشِّرهُم پس بشارت ده گنج نهندگان زکوه تا دهندگان را بِعَذاب ٍ أَلِیم ٍ بعذابی دردناک.

صفحه : 408

یَوم َ یُحمی روز که گرم کرده شود یعنی برافروزند آتش را عَلَیها بر آن گنجها فِی نارِ جَهَنَّم َ در آتش دوزخ فَتُکوی پس داغ کرده شود بِها بدان دینارها و درمهای سوزان جِباهُهُم پیشانی های ایشانرا که در وقت دیدن فقرا گره بر آن زده اند وَ جُنُوبُهُم و پهلوهای ایشان را که از اهل فقر تهی کرده اند وَ ظُهُورُهُم و پشتهای ایشان که بر درویشان گردانیده اند و گفته اند اشرف اعضای ظاهره اینکه سه عضواند که اشتمال بر اعضای رئیسه که دماغ و دل و جگر است دارند اینکه هر سه را در آن روز معذب گردانند بداغ و گویند هذا ما کَنَزتُم اینست آنچه گنج نهاده بودید لِأَنفُسِکُم برای منفعت نفسهای خود و امروز سبب مضرت شما شد فَذُوقُوا پس بچشید ما کُنتُم تَکنِزُون َ وبال آنچه بودید که ذخیره میکردید و ذخیره که وبال بدان متفرع نباشد اعمال صالحه است در امالی امام ظهیر الدین و لواجی مذکور است که اگر دیگران خزینه مال کنند تو خزانه اعمال

کن و اگر دیگران کنوز اعراض فانیه جویند تو رموز اسرار باقیه جوی قطعه یک درم کاندهی بدرویشی بهتر از گنجهای مدّخر است زانچه داری تمتعی بردار کان دگر روزی کسی دگر است چون اعیاد متعبدان اهل کتاب دائر بر ماه قمری و سال شمسی است و سال شمسی سه صد و شصت و پنج روز و ربع روزی تقریبا و سال قمری سه صد و پنجاه و چهار روز و کسری پس در هر سه سال سنه ایشان سیزده ماه میباشد و عدد سنه در حکم خدا دوازده ماه است پس حق سبحانه بنای اکثر اعمال اهل اسلام بر شهور قمریه نهاد و احکام صوم و حج و زکوه و عدّت و غیر آن بدان مرتب ساخت و در بیان عدد آن فرمود إِن َّ عِدَّهَ الشُّهُورِ بدرستیکه شهور ماههای که پسندیده است عِندَ اللّه ِ نزدیک خدای اثنا عَشَرَ شَهراً دوازده ماه است فِی کِتاب ِ اللّه ِ در کتاب او یا در لوح محفوظ یا در حکم او نوشته است خدای اینکه حکم را یَوم َ خَلَق َ السَّماوات ِ وَ الأَرض َ در روز که بیافرید آسمانها و زمین را مِنها ازین دوازده ماه أَربَعَهٌ حُرُم ٌ چهار ماه حرام است سه درهم پیوسته ذو القعده و ذو الحجه و محرم و دیگر منفرد و آن ماه رجب است ذلِک َ الدِّین ُ القَیِّم ُ اینکه است حساب درست در شمار ماهها فَلا تَظلِمُوا پس ستم مکنید فِیهِن َّ درین چهار ماه أَنفُسَکُم بر نفسهای خود بارتکاب محرمات و هتک حرمت اینکه اوقات جمهور علماء برانند که حرمت مقاتله درین ماهها منسوخ است و مراد از ظلم مباشرت معاصی است

یا ترک قتال مقاتلان از اهل شرک اگرچه در همه شهرها ترک معاصی لازم است اما تخصیص نمود اینکه چهار ماه را بجهت شرف چه گناه درین ماهها مشابه است بگناه در حرم یا در حال احرام وَ قاتِلُوا المُشرِکِین َ و کارزار کنید با مشرکان کَافَّهً با همه ایشان در اشهر حرم و غیر آن کَما یُقاتِلُونَکُم کَافَّهً چنانکه همه ایشان با شما کارزار میکنند وَ اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ و بدانید آنکه خدای مَع َ المُتَّقِین َ با پرهیزگارانست بنصرت و حفظ آورده اند که طباع اهل جاهلیت بقتل و غارت مستانس شده بود و در ماههای حرام قتال نمی کردند و چون سه ماه متصل حرام بوده بتنگ آمده گفتند ما سه ماه پی درپی بی تاراج و غارت تحمل نداریم پس قلمس کنانی صورتی برانگیخت و در موسم ندا کرد که معشر العرب خدای شما درین سال محرم را حلال گردانید و حرمت او را تاخیر کرد بماه صفر مردمان قول او را قبول نمودند باز سال دگر منادی کرد که خدای تعالی درین سال محرم را حرام ساخت و صفر را حلال کرد و گاه بودی که در اثنای محاربات ایشان ماه حرام نوشدی حرمت او را تاخیر کردندی بماهی بعد ازو او را حلال داشتندی و در هر سالی چهار ماه را حرام میدانستند اما اختصاص اشهر حرم را فروگذاشته مجرد عدد را اعتبار کردندی و اینکه عمل را نسی میگفتند حق سبحانه فرمود صفحه : 409

إِنَّمَا النَّسِی ءُ جز اینکه نیست که تاخیر حرمت ماهی بماه دیگر زِیادَهٌ فِی الکُفرِ افزونی است در کفر زیرا که تحلیل ما حرّم اللّه و تحریم ما

احل اللّه کفری دیگر است که با کفر ایشان انضمام می یابد یُضَل ُّ گمراه میگرداند و حفص یضل بصیغه مجهول میخواند یعنی گمراه گردانیده میشوند بِه ِ بدین عمل الَّذِین َ کَفَرُوا آنانکه کافر شدند گمراهی زیادت بر زیادت یُحِلُّونَه ُ حلال میدارند نسی را از اشهر حرام عاماً در سالی و بجای او ماه دیگر را حرام میکنند وَ یُحَرِّمُونَه ُ و حرام میدارند نسی را عاماً در سالی دیگر و همان ماه حرام را که حلال کرده بودند بر حرمت او میگذارند و در آن سال که تحلیل ماه حرام کردند تحریم ماه حلال میکنند لِیُواطِؤُا تا موافق سازند و تمام کنند عِدَّهَ ما حَرَّم َ اللّه ُ شمار آنرا که خدا حرام کرده است چه گفته شد که ایشان اشهر حرم را چهار ماه میدانستند فَیُحِلُّوا پس حلال میکنند برای موافقت عدد ما حَرَّم َ اللّه ُ آنچه خدای حرام کرده است بی مراعات وقت زُیِّن َ لَهُم آراسته گردانیده شده است برای ایشان یعنی شیطان بیاراسته است در دل ایشان سُوءُ أَعمالِهِم بدکردارهای ایشانرا وَ اللّه ُ و خدای لا یَهدِی القَوم َ الکافِرِین َ توفیق رشد و هدایت ندهد ناگرویدگان را در ینابیع آورده که جاهلان عرب در هر سالی چهار ماه را حرام می داشتند خلق را از دست و زبان خود ایمن میساختند مؤمنان مؤدب بدان سزاوارترند که در همه ماهها مسلمانانرا از ضرر خود سالم دارند و ایذا و آزار خلق بزبان و دست فروگذارند که مکافات آزار آزارست و مجازات اضرار همان اضرار قطعه آزار دل خلق مجو بی سببی تا برنکشند یار بی نیم شبی بر مال و جمال خویشتن تکیه مکن کانرا بشبی برند و إبن را به تبی نقل

است که در سال نهم از هجرت که حضرت رسالت پناه ص عازم غزوه تبوک شده هوا در غایت حرارت بود و اهل مدینه بسبب خشک سالی مقل الحال میگذرانیدند چون فرمان رسید که اصحاب کمر جهاد بر میان اجتهاد بسته عنان عزیمت بدانصوب معطوف سازند ایشان بسبب بعد مسافت و کثرت اعدای و قلت زاد و گرمی هوا بکراهت طبعی در رفتن تکاسل میورزیدند آیت آمد که یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای کسانیکه گرویده اید ما لَکُم چیست شما را که برای اعلای کلمه دین إِذا قِیل َ لَکُم ُ چون گویند مر شما را که بجدی تمام انفِرُوا بیرون روید فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدا و جهاد کنید باعدای دین اثّاقَلتُم گران جنبید و درنگ کنید یعنی مایل شوید إِلَی الأَرض ِ بسوی زمین از روی کاهلی یا میل کنید بمزروعات ارض و ثمار آن أَ رَضِیتُم آیا راضی شدید و خرسند گشتید بِالحَیاهِ الدُّنیا بزندگانی دنیا مِن َ الآخِرَهِ از ثواب آخرت اینکه چنین مکنید و دنیا را بآخرت مگزینید فَما پس نیست مَتاع ُ الحَیاهِ الدُّنیا برخورداری از زندگانی دنیا فِی الآخِرَهِ در جنب سرای آخرت و نعیم آن إِلّا قَلِیل ٌ مگر اندکی محقر و هیچ عاقل بزرگتر را از دست ندهد برای خردتر بیت متاع اینکه جهان فانی و معیوب نعیم آن جهان باقی و مرغوب چرا کس دولت باقی گذارد به نعمتهای فانی سر درآرد .

صفحه : 410 إِلّا تَنفِرُوا و اگر بیرون نروید بحربی که شما را فرمان شده یُعَذِّبکُم عذاب کند خدای شما را عَذاباً أَلِیماً عذابی دردناک بآنکه دشمن را بر شما ظفر دهد یا بسببی از اسباب

شاقه شما را هلاک کند وَ یَستَبدِل و بدل کند شما را قَوماً غَیرَکُم بقومی غیر شما که فرمان برند چون اهل یمن و ابنای فارس وَ لا تَضُرُّوه ُ شَیئاً و زیان نتوانید رسانید چیزی مر خدای را که بی نیاز است از همه یا رسول او را که در پناه عصمت اوست وَ اللّه ُ عَلی کُل ِّ شَی ءٍ و خدای بر همه چیز از تغییر و تبدیل قَدِیرٌ توانا است إِلّا تَنصُرُوه ُ اگر نصرت ندهید پیغمبر او را زود باشد که خدای او را یاری کند و در مستقبل او را فرو نگذارد چنانچه در ماضی فرو نگذاشته فَقَد نَصَرَه ُ اللّه ُ پس بدرستیکه نصرت کرد او را خدای إِذ أَخرَجَه ُ الَّذِین َ کَفَرُوا آنگاه که قصد بیرون کردن او کردند کافران از مکه و حق سبحانه او را دستوری خروج داد ثانِی َ اثنَین ِ در حالتی که دویم دو تن بود و نصرت داد إِذ هُما بوقتی که بودند هر دو فِی الغارِ در غار ثور و آن غاری است بر اعلی جبل ثور اطحل در جانب یمین از مکه بمسیر ساعتی از ساعات زمانی و در آن وقت کسی بدانجا نمیرسید و رعات و اهل صحاری از نزول در آن فارغ بودند پس حضرت رسالت پناه ص شب پنجشنبه غرّه ربیع الاوّل از شهر مکّه از خانه صدیق رض برفاقت وی بیرون آمده بدان غار توجه نمود و شب در آنجا بیتوتت فرمود روز دیگر کفار بطلب آنحضرت ص بیرون آمده پی بدر غار آوردند و حق سبحانه در همان شب درخت مغیلان بر در غار رویانید و گفته اند جفت کبوتر وحشی را امر کرد تا

آنجا آشیانه گرفته بیضه نهادند و عنکبوت را الهام داد تا بدر غار بتند کما قیل شعر ظنوا الحمام و ظنوا العنکبوت علی خیر البریه لم تنسج و لم تحم القصه کفار بدر غار رسیده بسبب آن حالات که دلالت بر خلو مقام از سیّد انام داشت متعرض غار نه شدند و صدیق رض میگفت یا رسول اللّه اگر یکی ازین مشرکان در زیر قدم خود نگاه کند هر آئینه ما را بیند خواجه کائنات علیه افضل الصّلوات و التسلیمات فرمود که ما ظنک باثنین اللّه ثالثهما یکی از دلائل و براهین افضلیت صدیق رض اینکه حدیث و اینکه صحبت و یاری است و حق سبحانه ازین حال خبر میدهد إِذ یَقُول ُ چون گفت پیغمبر ص لِصاحِبِه ِ مر یار خود را یعنی ابو بکر صدیق رض را لا تَحزَن اندوه مخور إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای مَعَنا با ما است بنصرت بر اعادی و عصمت از عوادی فَأَنزَل َ اللّه ُ پس فرو فرستاد خدای سَکِینَتَه ُ رحمت خود را که سبب آرامش است عَلَیه ِ بر رسول و اشهر آنست که بر صدیق رض بجهت آنکه از روی شفقت بر حال آنحضرت بغایت مضطرب بود شیخ فرید الدین عطار قدس سره العزیز در باب نزول سکینه بر صدیق اکبر رض فرمود نظم خواجه اول که اوّل یار اوست ثانی اثنین اذ هما فی الغار اوست چون سکینه شد ز حق منزل برو گشت مشکلهای عالم حل برو وَ أَیَّدَه ُ و قوت داد خدای پیغمبر خود را بِجُنُودٍ بلشکرهای ملایک که شما لَم تَرَوها ندیدید ایشانرا یعنی فرشتگان را فرستاد تا در غار حراست و حفاظت او نمودند

یا مرا و ملایک منزله اند در بدر و احزاب و حنین وَ جَعَل َ و گردانید کَلِمَهَ الَّذِین َ کَفَرُوا کلمه آنها را که کافر شدند السُّفلی فروتر یعنی دعوت کفر را که از ایشان صادر میشد خوار و بیمقدار ساخت وَ کَلِمَهُ اللّه ِ و کلمه خدای یعنی دعوت اسلام یا توحید یا کلمه شهادت. هِی َ العُلیا همان بلندتر و رفیع قدر و عالی تر است وَ اللّه ُ عَزِیزٌ و خدای غالب است عزیز گرداند اهل توحید را حَکِیم ٌ دانا است خوار سازد اهل شرک را و مقصود از ایراد قصّه غار در اثنای امر بغزوه تبوک آنست که اگر شما ای کارهان جهاد یاری نکنید پیغمبر مرا من او را یاری کنم چنانچه در آن محل که با او از یک کس بیش نبود و تمام صنادید قریش بقصد او برخواسته بودند من او را یاری کردم و از میان دشمنانش بسلامت بیرون آوردم پس مفتاح نصرت بقبضه قدرت من است و ما النصر الا من عند اللّه نظم یاری از من جو نه خیل و سپاه راز با من گوی نه با میر سپاه هر کرا یاری کنم برتر شود هر کرا دور افگنم ابتر شود .

صفحه : 411

انفِرُوا بیرون روید بغزوه تبوک خِفافاً سبک باران وَ ثِقالًا و گرانباران و مفسران را در خفاف و ثقال اقوال است حاصلش آنست که مراد سواران اند و پیادگان یا تندرستان و بیماران یا جوانان و پیران یا درویشان و توانگران یا بی سلاحان و متسلّحان یا غریبان و کدخدایان یا لاغران

و فربهان یا متفردان و خدمتگاران و سلمی رح میگوید سبک روحان بارتکاب طاعات و گرانباران از مباشرت مخالفات امام قشیری رح میگوید که خفاف آنانند که از بند شهود ما سوا آزادانند و ثقال ایشانند که بقید تعلقات مقیداند در بحر الحقایق آورده که خفاف مجذوبانند از کشش عنایت بر راه سلوک درآمده و ثقال سالکانند که بپرورش هدایت متوجه جذبه حقانی شده هر دو طائفه در راه اند اما یکی ببال کشش میپرد و یکی بپای گوشش راه میبرد آنکه بپا میرود در هر قدمی عالمی زیر پا میکند و آنکه ببال اقبال میپرد بدم بساط مشاهده ما سوی را طی میکند نظم مرد عارف چون بدان پر می پرد در دمی از نه فلک می بگذرد سیر زاهد هر دمی یک روزه راه سیر عارف هر زمان تا تخت شاه در اسباب نزول مذکور است که جمعی به بهانه ضائع شدن ضیاع و پریشانی کارهای اینکه جهانی داعیه تخلف از غزوه تبوک میداشتند حق سبحانه عذر ایشانرا قبول نکرد و فرمود که بیرون روید آنها که سبکید از بار مال و منال و آنها که گرانید با حمال اثقال وَ جاهِدُوا و جهاد کنید بِأَموالِکُم بمالهای خود که تهیّه زاد و سلاح کنید وَ أَنفُسِکُم و به نفسهای خود که مباشر کارزار گردید فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدا ذلِکُم اینکه بیرون رفتن و حرب کردن خَیرٌ لَکُم بهتر است مر شما را از تخلف و ترک جهاد إِن کُنتُم تَعلَمُون َ اگر هستید که بدانید ثواب جهاد و عقاب تخلف را آورده اند که چون حضرت رسالت پناه ص مردمانرا بغزوه تبوک اشارت فرمود ایشان

سه فرقه شدند جمعی مسارعت نمودند و فرمان را بسمع طاعت شنودند و آن اکابر مهاجران و انصار رض بودند و بعضی ضعفای مومنان را گران آمد اما فرمان خدا و حکم رسول را بر هوای نفس اختیار کردند و برخی دستوری اقامت و تخلف طلبیدند و آنها منافقان بودند و در شان ایشان نازل شد که لَو کان َ اگر بودی آنچه تو ایشانرا بدان دعوت میکنی عَرَضاً خواسته دنیوی قَرِیباً نزدیک بفرا گرفتن وَ سَفَراً قاصِداً و سفری میانه و آسان لَاتَّبَعُوک َ هر آئینه پیروی تو میکردند بطمع مال وَ لکِن بَعُدَت و لیکن دور شد عَلَیهِم ُ الشُّقَّهُ بر ایشان مسافتی که بمشقت قطع آن باید کرد وَ سَیَحلِفُون َ بِاللّه ِ و زود باشد که سوگند خورند بخدای اینکه خبر از معجزات قرآن است که قبل از وقوع بیان میکند که چون از تبوک بازآئی متخلفان بطریق اعتذار نزد تو قسم یاد کنند که لَوِ استَطَعنا اگر توانستمی سفر کردن و استطاعت داشتمی لَخَرَجنا هر آئینه بیرون می آمدیم مَعَکُم با شما و در مرافقت موافقت مینمودیم یُهلِکُون َ أَنفُسَهُم هلاک میکنند نفسهای خود را بدین سوگند دروغ یعنی مستحق عذاب میسازند وَ اللّه ُ یَعلَم ُ و خدای میداند إِنَّهُم لَکاذِبُون َ بدرستیکه ایشان هرآئینه دروغ گویانند عَفَا اللّه ُ عَنک َ دعا است حق سبحانه و تعالی پیغمبر خود را میگوید عفو کناد خدای از تو و عادت مردم میباشد که دعا کنند کسی را بعفو و رحمت و مغفرت بیوقوع خطای از وی چنانچه مثلا یکی تشنه را آب دهد او گوید غفر اللّه لک یا در جواب عاطس حامد میگوید یرحمک اللّه و برخی برانند که حضرت

رسالت پناه ص بعضی مستاذنان را اجازت تخلف داد حق سبحانه آنرا عفو کرد و برین تقدیر خطاب با پیغمبر ع باشد یعنی درگذراند خدای از تو لِم َ أَذِنت َ لَهُم چرا دستوری دادی در بازایستادن مر ایشان را و عذرهای خیل آمیز ایشانرا شنیدی بایستی که باجازت مبادرت نمی نمودی حَتّی یَتَبَیَّن َ تا وقتی که روشن میشد لَک َ مر ترا الَّذِین َ صَدَقُوا آنانکه راست گفتند در اعتذار وَ تَعلَم َ الکاذِبِین َ و تا تو میدانستی دروغ گویان را.

صفحه : 412

لا یَستَأذِنُک َ دستوری نمی طلبند از تو الَّذِین َ یُؤمِنُون َ آن کسانیکه بتحقیق ایمان دارند بِاللّه ِ وَ الیَوم ِ الآخِرِ بخدای و بروز بازپسین أَن یُجاهِدُوا آنرا که جهاد کنند بِأَموالِهِم وَ أَنفُسِهِم بمالها و نفسهای خود وَ اللّه ُ عَلِیم ٌ و خدا دانا است بِالمُتَّقِین َ به پرهیزگاران از تخلف إِنَّما یَستَأذِنُک َ جز اینکه نیست که دستوری میجویند از تو در تخلف الَّذِین َ لا یُؤمِنُون َ آنانکه ایمان ندارند بِاللّه ِ وَ الیَوم ِ الآخِرِ بخدا و بروز قیامت وَ ارتابَت و در شک افتاده است قُلُوبُهُم دلهای ایشان یعنی در حقیقت اسلام متردد شده اند فَهُم فِی رَیبِهِم پس ایشان در شک خود یَتَرَدَّدُون َ سرگردان و متحیر میگردند وَ لَو أَرادُوا الخُرُوج َ و اگر خواستندی اینکه منافقان بیرون آمدن بغزوه لَأَعَدُّوا لَه ُ هر آئینه آماده می کردند برای خروج عُدَّهً آن ساز و برگ که در سفر بکار آید یعنی استطاعت خروج داشتند وَ لکِن کَرِه َ اللّه ُ انبِعاثَهُم و لیکن کراهت داشت و نه پسندید خدا برانگیختن ایشانرا درین سفر فَثَبَّطَهُم پس بازداشت ایشانرا و ترس و کاهلی بر ایشان گماشت وَ قِیل َ اقعُدُوا و گفته شد ایشانرا که به نشینید در خانها مَع َ القاعِدِین َ با نشستگان

یعنی زنان و کودکان و بیماران و معلولان گویند اینکه سخن حضرت پیغمبر ع بود یا بعضی از ایشان به بعضی میگفتند و بصحت رسیده که چون معسکر همایون در ثنیّه الوداع مقرر شد عبد اللّه بن أبی ّ نیز با جوقی از منافقان بیرون آمد مقابل زیاب نزول کرد و چون لشکر اسلام از ان منزل تا منزل دیگر که جو حرف گویند کوچ کردند وی با مردم خود تخلف نموده بازگشت اینکه خبر بحضرت رسالت پناه ص رسید فرمود که اگر در وی خیری بودی با ما همراهی نمودی منّت دارید که از شر اشرار خلاص شدید و حضرت حق سبحانه و تعالی موافق قول آنحضرت ص آیت فرستاد که لَو خَرَجُوا اگر بیرون آمدندی فِیکُم در میان شما ما زادُوکُم نیفزودندی شما را إِلّا خَبالًا مگر تباهی و بدی و مکر و غدر وَ لَأَوضَعُوا و هر آئینه درمی باختند خِلالَکُم در میان شما سخن چینی و غمازی او فساد ذات البین یَبغُونَکُم ُ الفِتنَهَ می جستند برای شما فتنه یعنی مخالفت در میان شما می افگندند یا شما را از جنگ رومیان می ترسانیدند وَ فِیکُم و در میان شما سَمّاعُون َ لَهُم جاسوسانند مر ایشانرا که خبر شما بدیشان میرسانند وَ اللّه ُ عَلِیم ٌ و خدای داناست بِالظّالِمِین َ بستمگاران یعنی منافقان.

صفحه : 413

لَقَدِ ابتَغَوُا الفِتنَهَ هر آئینه می طلبیدندی فتنه را یعنی تفریق اصحاب و پریشانی امر ترا مِن قَبل ُ پیش ازین در غزوه احد که از تو بازگشتند و در حرب خندق که گفتند یا اهل یثرب لا مقام لکم وَ قَلَّبُوا و بگردانیدند لَک َ الأُمُورَ برای تو کارهای را یعنی مکائد

و حیل در ابطال امور تو انگیختند حَتّی جاءَ الحَق ُّ تا بیامد نصرت الهی وَ ظَهَرَ و غالب شد أَمرُ اللّه ِ کار خدای بر کار ایشان یا دین تو بلندی یافت وَ هُم کارِهُون َ و ایشان ناخواهندگانند نصرت و دولت ترا اما چون خدای میخواهد کراهت ایشان را اثری نیست شعر چون ترا اندر حریم قرب خود ره داده شاه از نفیر پرده دار و طعن دربان غم مخور آورده اند که حضرت رسالت پناه علیه افضل الصلوت جند بن قیس را گفت هل لک فی جهاد بنی الاصفر تتخذ منهم سراری و وصفاء هیچ شاید بقتال اهل روم میل کنی و از ایشان سریّه های خوب و کنیزان نیکو بگیری جند بن قیس گفت انصار میدانند که من مشغوفم بنساء میترسم که چون زنان بنی الاصفر را بینم از ایشان صبر نتوانم کرد و در فتنه افتم آیت آمد که وَ مِنهُم و از ایشان مَن یَقُول ُ کسی باشد که گوید ائذَن لِی دستوری ده مرا در تخلف ازین غزوه وَ لا تَفتِنِّی و مرا در فتنه مینداز أَلا فِی الفِتنَهِ بدانکه ایشان در فتنه سَقَطُوا افتاده اند که ظهور نفاق ایشان ست وَ إِن َّ جَهَنَّم َ و بدرستیکه اسباب دخول دوزخ لَمُحِیطَهٌ فراگیرنده است و احاطه کننده بِالکافِرِین َ به ناگرویدگان إِن تُصِبک َ اگر برسد بتو ای محمّد ص در بعضی از غزوه ها حَسَنَهٌ نیکوئی از ظفر و غنیمت چنانچه در بدر بود تَسُؤهُم اندوهگین کند ایشان را از فرط حسدی که دارند وَ إِن تُصِبک َ و اگر برسد بتو در برخی از جنگها مُصِیبَهٌ جراحتی و شدتی چنانچه در حرب احد واقع شد یَقُولُوا گویند از روی خودپرستی قَد

أَخَذنا بدرستیکه بگرفتیم ما أَمرَنا احتیاط کار خود را مِن قَبل ُ پیش ازین یعنی دوراندیشی کردیم و بدین حرب نه رفتیم وَ یَتَوَلَّوا و برگردند از مجلسهای خود وَ هُم فَرِحُون َ و ایشان شادمان باشند بشماتت یا معجب بفعل خود قُل بگو ای پیغمبر لَن یُصِیبَنا هر آئینه نرسد ما را إِلّا ما کَتَب َ اللّه ُ لَنا مگر آنچه نوشته است خدا برای ما در لوح محفوظ از غنیمت و هزیمت و سرّاء و ضرّاء و دولت و نکبت هُوَ مَولانا اوست یار ما و سازنده کار ما وَ عَلَی اللّه ِ و بر خدای نه بر غیر او فَلیَتَوَکَّل ِ المُؤمِنُون َ باید که توکّل کنند مؤمنان که نتیجه توکل بر خدای حصول مرادات است و کفایت مهمات و ایمنی از آفات.

صفحه : 414

قُل بگو ای محمّد مر ایشان را هَل تَرَبَّصُون َ بِنا آیا چشم میدارید بما یعنی انتظار نمی برید که بما رسد إِلّا إِحدَی الحُسنَیَین ِ مگر یکی از دو چیز نیکو که نصرت است اگر بکشیم و شهادت است اگر کشته شویم وَ نَحن ُ و ما نَتَرَبَّص ُ بِکُم چشم میداریم بشما یکی از دو چیز أَن یُصِیبَکُم ُ اللّه ُ آنکه برساند بشما خدای بِعَذاب ٍ مِن عِندِه ِ عذابی از نزدیک خود چون صیحه و رجف و خسف تا هلاک شوید أَو بِأَیدِینا یا برساند بشما عذابی بدستهای ما که شما را بسبب کفر بقتل رسانیم فَتَرَبَّصُوا پس انتظار برید آنرا که بما میخواهید إِنّا مَعَکُم مُتَرَبِّصُون َ بدرستیکه ما بشما منتظرانیم آنرا که با شما میخواهیم آورده اند که جند بن قیس با حضرت رسالت پناه علیه الصلوه و السلام گفت من اجازت تخلف می طلبم چه آمدن

من بحرب بنی الاصفر متعذرست اما لشکری ترا بمال خود مددگاری مینمایم آیت آمد که قُل بگو ای محمّد ص در جواب او أَنفِقُوا نفقه کنید امرست بمعنی خبر یعنی چون نفقه کنید طَوعاً خواه بطوع و رغبت أَو کَرهاً و خواه بکره و نفرت بهیچ وجه لَن یُتَقَبَّل َ مِنکُم قبول کرده نخواهد شد از شما إِنَّکُم کُنتُم هر آئینه شما بدرستیکه شما هستید قَوماً فاسِقِین َ گروهی بیرون رفتگان از دائره اسلام و نفقه کافران قبول نیست وَ ما مَنَعَهُم و بازنداشت ایشانرا أَن تُقبَل َ مِنهُم از آنکه قبول کرده شود از ایشان نَفَقاتُهُم نفقهای ایشان إِلّا أَنَّهُم مگر آنکه ایشان کَفَرُوا بِاللّه ِ کافر شدند بخدا وَ بِرَسُولِه ِ و بفرستاده وی وَ لا یَأتُون َ الصَّلاهَ و نمی آیند بنماز و جماعت پیغمبر ص إِلّا وَ هُم کُسالی مگر که ایشان کاهلانند یعنی بنماز می آیند بکسالت و کراهت نه بصدق و ارادت وَ لا یُنفِقُون َ و نفقه نمی کنند در راه خدای إِلّا وَ هُم کارِهُون َ مگر که ایشان ناخواهانند یعنی بکراهت نفقه میکنند زیرا که بادای آن امید ثواب ندارند و بترک آن از عقاب و عتاب نمی ترسند.

صفحه : 415

فَلا تُعجِبک َ پس باید که ترا در شگفت نیارد خطاب بآنحضرت ص است و مراد امتند مؤمنان را میفرماید که متعجب نگرداند شما را أَموالُهُم مالهای منافقان وَ لا أَولادُهُم و نه فرزندان ایشان چه کثرت اموال و اولاد وبال است مر ایشانرا إِنَّما یُرِیدُ اللّه ُ جز اینکه نیست که میخواهد خدا لِیُعَذِّبَهُم بِها تا عذاب کند ایشان را بدانها فِی الحَیاهِ الدُّنیا در زندگانی دنیا بسبب تعب و مشقت در جمع مال و حفظ آن و

آنچه بدیشان میرسد از مصائب فرزندان وَ تَزهَق َ أَنفُسُهُم و بیرون رود روحهای ایشان از ابدان بصعوبت بسیار وَ هُم کافِرُون َ و ایشان کافران باشند یعنی بر کفر بمیرند نه مال ایشانرا دست گیرد و نه فرزندان بفریاد ایشان رسند رباعی چون مرگ کشد گردن گردان در بند نتوان بستیزه جست از ان خم کمند و آن لحظه که اجل از پای فگند نی مال بفریاد رسد نی فرزند وَ یَحلِفُون َ بِاللّه ِ و سوگند میخورند بخدا إِنَّهُم لَمِنکُم که ایشان از جمله شمااند یعنی از اهل اسلام اند وَ ما هُم مِنکُم و نیستند ایشان از شما بجهت ابطان کفر وَ لکِنَّهُم و لیکن ایشان قَوم ٌ یَفرَقُون َ گروهی اند که میترسند از شما که با ایشان از قتل و اسر آن نکنید که با مشرکان میکنید پس به تقیه اظهار اسلام میکنند لَو یَجِدُون َ مَلجَأً اگر یابند جای پناهی که بدان التجا توانند کرد از قلعه یا سر کوهی یا جزیره أَو مَغارات ٍ یا غارها در کوهها یا سردابها أَو مُدَّخَلًا یا سوراخی که در آنجا توانند خزید لَوَلَّوا إِلَیه ِ هر آئینه روی میگردانند بدان از ترس شما وَ هُم یَجمَحُون َ و ایشان می شتابند شتافتنی که بمنع کسی بازنگردند چون اسپ سرکش آورده اند که چون حضرت رسالت پناه ص قسمت غنیمت میفرمود ابو الجواز منافق گفت صاحب خود را می بینید که صدقات شما را بر اعیان غنم میدهد و گمان میبرد که عدل میکند آیت آمد که وَ مِنهُم و از منافقان مَن یَلمِزُک َ کسی هست که عیب میکند ترا فِی الصَّدَقات ِ در قسمت صدقها و گفته اند اینکه

آیت در شان إبن ذو الخویصره یعنی حرقوص بن زهیر که سر خوارج بود فرود آمده که بوقت قسمت غنایم حنین که حضرت ص بجهت تالیف قلوب نو مسلمانان حظی وافر از غنایم بدیشان داد و او بران طعن کرد یا طلای غیر خالص که مرتضی علی کرم اللّه وجه از یمن فرستاده بود و حضرت تمام آنرا بچهار کس از اشراف عرب عطا فرمود جرأت نموده با حضرت رسالت پناه ص گفت که اعدل یا رسول اللّه و حضرت در جواب او گفت ویلک ان لم اعدل فمن یعدل و آن حضرت ع او را و قوم او را مارقین لقب نهاد و در نیابیع مذکور است که مرتضی علی کرم اللّه وجهه را فرمود که تو بآن قوم قتال کنی و امام ثعلبی رح در تفسیر خود از ابو سعید خدری رض نقل میکند که من در نهروان حاضر بودم که مرتضی علی با ایشان قتال کرد و تفصیل اینکه حکایت در جواهر التفسیر توان یافت و گفته اند عیب کننده قسمت معتب بن قشیر بوده که در قسمت غنایم طعن میکرد غرضش جر نفع خود بوده چنانچه میفرماید فَإِن أُعطُوا پس اگر داده شوند مِنها از صدقات چندانچه دل خواه ایشان باشد رَضُوا به پسندند آن قسمت را وَ إِن لَم یُعطَوا مِنها و اگر داده نه شوند از ان بموجب اراده ایشان إِذا هُم یَسخَطُون َ ناگاه ایشان خشم گیرند و ناخوشنود باشند.

صفحه : 416 وَ لَو أَنَّهُم رَضُوا و اگر ایشان به پسندند ما آتاهُم ُ اللّه ُ و آنچه دهد ایشان را خدا وَ رَسُولُه ُ و فرستاده او از غنیمت و صدقه

و بدان خرسند گردند وَ قالُوا و گویند حَسبُنَا اللّه ُ بس است ما را فضل خدا سَیُؤتِینَا اللّه ُ زود باشد که بدهد ما را خدا مِن فَضلِه ِ از فضل خود غنیمتی دیگر وَ رَسُولُه ُ و فرستاده او نیز عطا کند ما را بیشتر ازین که حالا عطا فرموده إِنّا إِلَی اللّه ِ بدرستیکه ما بخدای راغِبُون َ بازگردندگانیم و امیددارندگانیم هر آئینه اینکه بهتر باشد ایشانرا زیرا که رضا بقسمت سبب بهجت است و جزع در آن موجب محنت سلمی از ابراهیم ادهم قدس سرهما نقل میکند که هر که بمقادیر خورسند شد از غم و ملال بازرست بیت رضا بداده بده وز جبین گره بگشای که بر من و تو در اختیار نکشاد است و در همین معنی فرموده بیت بشنو اینکه نکته که خود را ز غم آزاده کنی خون خوری گر طلب روزی ننهاده کنی بس بیان مصارف صدقات میکند تا داند که آنچه حضرت رسالت پناه در قسمت غنایم کرد عین صواب بوده إِنَّمَا الصَّدَقات ُ جز اینکه نیست که صدقات یعنی زکوه لِلفُقَراءِ مر درویشان راست وَ المَساکِین ِ و بیچارگان را امام اعظم رح میفرماید که فقیر آنست که سؤال نکند بجهت آنکه کفاف معیشت در حال دارد و مسکین آنکه سؤال کند بواسطه آنکه کفاف حال ندارد و نزد امام شافعی رح برعکس اینست وَ العامِلِین َ عَلَیها و دیگر مر عمل کنندگان راست بر آن یعنی جمعی که سعی کنند در تحصیل آن وَ المُؤَلَّفَهِ قُلُوبُهُم و قومی که بهم آورده شده است دلهای ایشان یعنی اسلام آورده اند اما نیتهای ایشان هنوز خالص نیست پس بجهت تالیف دل ایشان باسلام ایشانرا محظوظ باید ساخت

و مولفه قلوب اشراف عرب بودند که حضرت رسالت پناه ص نظر بر الفت دلهای ایشان بدین حق و ترقب امثال ایشانرا از غنایم حنین قسمتی کامل داد چون ابو سفیان و عتبه بن حصن و اقرع بن حابس و غیر آن چون سهم مؤلفه قلوب برای اینکه اغراض بود که مذکور شد بعد از ظهور اسلام و غلبه مسلمانان باجماع صحابه رض ساقط شده است وَ فِی الرِّقاب ِ و دیگر زکوه برای صرف کردن است در گشادن گردنهای بندگان از ربقه بندگی مراد بنده است که خود را از خواجه باز میخرد در ادای نجوم کتابت او را بزکوه مدد باید کرد و امام مالک و امام احمد برآنند که بمال زکوه بنده باید خرید و آزاد باید کرد وَ الغارِمِین َ و دیگر وام داران مفلس که برای خود قرض کرده باشند و در غیر معصیت صرف کرده وَ فِی سَبِیل ِ اللّه ِ و دیگر برای صرف نمودن در راه خدا بآنکه نفقه کنند بر غازیان درویش یا سلاح خرند برای مجاهدان و گفته اند ساختن پل و رباط ازین جمله است وَ ابن ِ السَّبِیل ِ و دیگر برای راه گذاری که از مال خود دور مانده باشد حق سبحانه تعالی برای اینکه جماعت فرض کرده است زکوه را فَرِیضَهً فرض کردنی مِن َ اللّه ِ ثابت از نزدیک خدای وَ اللّه ُ عَلِیم ٌ و خدای داناست بمستحقان حَکِیم ٌ حکم کننده است بقسمت بر وجهی که شاید و باید مثنوی حق تعالی چون در قسمت گ شاد هر کسی را آنچه میبایست داد نیست واقع اندر ان قسمت غلط بنده را خواهی رضا خواهی سخط آورده اند که جلاس و اصحاب او چون رفاعه

و سماک و دیگر منافقان که بظاهر ایمان آورده بودند و سینه ایشان از کینه سید عالم ص خالی نبود و در خلای آنحضرت ص را بچیزهائیکه زبان را حدّ ادای آن نیست نسبت میکردند یکی گفت خاموش باشید اگر بسمع آنحضرت رسد جمیع شما رسوا شوید گفتند محمّد گوش شنوا دارد ما هر چه میخواهیم میگوئیم و چون پیش او رویم و سوگند میخوریم که نگفته ایم باور میکند یا نبتل بن حارث پیوسته سخن چینی کردی و اسرار مسلمانان را با منافقان در میان نهادی و چون او را منع کردندی گفتی محمّد ص مردی سخن شنوا است ما بنفی و اثبات هر چه میگوئیم قبول میکند آیت آمد.

صفحه : 417

وَ مِنهُم ُ و از منافقان الَّذِین َ یُؤذُون َ النَّبِی َّ آنانند که می آزارند پیغمبر را وَ یَقُولُون َ هُوَ أُذُن ٌ و میگویند که او مردی است سخن شنوا که هر چه با او میگویند استماع میکند قُل بگو ای محمّد ایشان را که او أُذُن ُ خَیرٍ لَکُم شنونده خیر است مر شما را یعنی او اذن است نه بر وجهی که شما از روی مذمت میگوئید بلکه شنونده و قبول کننده نیکوست یُؤمِن ُ بِاللّه ِ تصدیق میکند خدای را در هر چه گفته و میگوید وَ یُؤمِن ُ لِلمُؤمِنِین َ و تصدیق میکند مومنان را و سخن ایشانرا بعز قبول میرساند بسبب خلوص نیات ایشان وَ رَحمَهٌ و او سبب رحمت است لِلَّذِین َ آمَنُوا مر آن کسانرا که اظهار ایمان کردند مِنکُم از شما یعنی نه آنست که بقول شما دانا نیست صدق و کذب شما میداند اما پرده از روی کار شما برنمیدارد و از روی رحمت رفق

شما مینماید وَ الَّذِین َ یُؤذُون َ و آنانکه می آزارند بقول و فعل رَسُول َ اللّه ِ فرستاده خدا را لَهُم مر ایشانراست عَذاب ٌ أَلِیم ٌ عذابی دردناک در آخرت یَحلِفُون َ بِاللّه ِ سوگند میخورند بخدا لَکُم برای شما ای مسلمانان بر آنکه منافق نیستند لِیُرضُوکُم تا شما را خوشنود سازند از خود وَ اللّه ُ وَ رَسُولُه ُ و خدای و رسول او أَحَق ُّ سزاوارترند أَن یُرضُوه ُ بآنکه خوشنود سازند از خود منافقان وی را یعنی رسول را چه سخن در ایذاء و ارضای رسول است و گفته اند خدا را و توحید ضمیر دلالت بر تلازم رضائین دارد یعنی خوشنودی خدای وابسته خوشنودی رسول اوست پس خدای و رسول خدای را خوشنود باید ساخت إِن کانُوا مُؤمِنِین َ اگر هستند مومنان چنانچه گمان می برند أَ لَم یَعلَمُوا آیا نمیدانند أَنَّه ُ مَن یُحادِدِ اللّه َ آنکه هر کس خلاف کند با خدا وَ رَسُولَه ُ و با رسول او و از حد درگذراند فَأَن َّ لَه ُ پس سزاوار است آنکه باشد مر او را نارَ جَهَنَّم َ آتش دوزخ خالِداً فِیها در حالتی که جاوید باشد در آن ذلِک َ آن خلود در دوزخ الخِزی ُ العَظِیم ُ رسوائی بزرگ است در اسباب نزول از قول مجاهد رح آورده اند که منافقان در میان یکدیگر پیغمبر خدای را سخن آزمای و متردد رای میگفتند و بفسوس و استهزا سخنان او ادا میکردند و بعضی از ایشان تمنا می بردند که چه بودی که ما را صد تازیانه زدندی و از آسمان آیتی نیامدی که سبب فضیحت ما شدی اینکه آیت نازل شد.

صفحه : 418

یَحذَرُ المُنافِقُون َ حذر میکنند منافقان أَن تُنَزَّل َ عَلَیهِم از انکه فرود آمده شود بر مؤمنان سوره سوره از قرآن

تُنَبِّئُهُم که بیاگاهاند آن سوره و خبر دهد مؤمنان را بِما فِی قُلُوبِهِم بآنچه در دل منافقانست از کفر و نفاق قُل ِ استَهزِؤُا بگو ای محمّد ص ایشانرا که فسوس دارید امر تهدید و توبیخ است یعنی استهزا بکنید که جزا خواهید یافت و جزا آنست که بر آن تفضیح شماست إِن َّ اللّه َ مُخرِج ٌ بدرستیکه خدای ظاهرکننده است ما تَحذَرُون َ آن چیز را که حذر میکنید از اظهار آن یعنی مساوی اخلاق و اوصافی که شما را است آورده اند که در غزوه تبوک ودیعت إبن ثابت با جمعی از منافقان پیش حضرت رسالت پناه ص رفتند و گفتند به بینید اینکه مرد یعنی محمّد صلی اللّه علیه و سلّم را که میخواهد حصارهای شام را بگیرد و در قصور ملوک آن دیار مقام سازد اینکه سخن بنور نبوّت بر باطن آن حضرت صلی اللّه علیه و سلّم ظاهر شد با عمار یاسر رضی اللّه عنه فرمود که آن قوم را دریاب که بسوختند و از ایشان استفسار نمای که چه میگفتند اگر انکار نمایند بگو چنین و چنین گفتند عمار رضی اللّه عنه پیغام رسانید و ایشان پیش آنحضرت صلی اللّه علیه و آله و سلّم آمده اعتذار نمودند که ما سخنی بر سبیل هزل و بازی چنانچه داب رهگذریان باشد می گفتیم آیت آمد که وَ لَئِن سَأَلتَهُم و اگر بپرسی ای محمّد ص منافقان را که چه میگفتند لَیَقُولُن َّ هر آئینه گویند إِنَّما کُنّا جز اینکه نیست که بودیم ما همچون مسافران نَخُوض ُ وَ نَلعَب ُ خوض میکردیم در هر نوع از سخنان و بازی میکردیم در آنچه می گفتیم قُل بگو ایشانرا بر سبیل توبیخ أَ بِاللّه ِ

آیا بخدای وَ آیاتِه ِ و بسخنان وی وَ رَسُولِه ِ و بفرستاده وی کُنتُم تَستَهزِؤُن َ هستید شما که استهزاء میکنید و استهزاء باینها نشاید لا تَعتَذِرُوا عذر مگوئید که عذر شما دروغ محض است قَد کَفَرتُم بدرستیکه اظهار کفر کردید شما بطعن در رسول خدا ص بَعدَ إِیمانِکُم بعد از آنکه اظهار ایمان کرده بودید إِن نَعف ُ اگر عفو کنیم عَن طائِفَهٍ مِنکُم از گروهی از شما که توبه کنند و آن مخشی بن حمیر بود از ایشان که توبه کرد از حق تعالی درخواست کرد که شرف شهادت دریابد و در حرب یمامه شهید شد نُعَذِّب طائِفَهً عذاب کنیم طائفه دیگر را بِأَنَّهُم کانُوا بسبب آنکه ایشان هستند مُجرِمِین َ گناهکاران باصرار بر نفاق.

صفحه : 419

المُنافِقُون َ مردمان منافقان که سیصد نفر بودند وَ المُنافِقات ُ و زنان منافقه که صد و هفتاد بودند بَعضُهُم مِن بَعض ٍ برخی از ایشان از برخی دیگراند یعنی همه مشابه یکدیگراند در نفاق و شقاق یَأمُرُون َ میفرمایند بِالمُنکَرِ بکار زشت که کفر است یا معصیت یا تکذیب پیغمبر علیه السلام وَ یَنهَون َ و بازمیدارند عَن ِ المَعرُوف ِ از نیکوئی که ایمان است یا طاعت یا تصدیق و متابعت حضرت پیغمبر صلی اللّه علیه و سلّم وَ یَقبِضُون َ و فرامیگیرند أَیدِیَهُم دستهای خود را یعنی فرو می بندند از خیرات و صدقات یا از رفع برای دعا و مناجات سلمی رح فرموده که از معاونت ضعفا و ارباب حاجات نَسُوا اللّه َ ترک کردند فرمانبرداری خدا را فَنَسِیَهُم پس فرو گذاشت ایشانرا و بازداشت فضل خود را از ایشان إِن َّ المُنافِقِین َ بدرستیکه منافقان زن و

مرد ایشان هُم ُ الفاسِقُون َ ایشانند بیرون رفتگان از دائره ایمان وَعَدَ اللّه ُ المُنافِقِین َ وعده داده است خدا مردان منافق را وَ المُنافِقات ِ و زنان منافقه را وَ الکُفّارَ و ناگرویدگان از مرد و زن نارَ جَهَنَّم َ آتش دوزخ خالِدِین َ فِیها جاویدان باشند در ان هِی َ حَسبُهُم آن آتش بس است مر ایشانرا برای عقوبت وَ لَعَنَهُم ُ اللّه ُ و دور کرده است خدا ایشان را از رحمت خود وَ لَهُم و مر ایشانراست در آخرت عَذاب ٌ مُقِیم ٌ عذابی پاینده که انقطاع نیابد یا در دنیا عذابی پیوسته دارند که آن تعب نفاق و رنج حسدست رباعی ای آنکه ز تیره حالی و بدروزی در باطنت آتش نفاق افروزی در هر نفست شعله غم بیشتر است می سوز و ران شعله که خوش میسوزی کَالَّذِین َ ای منافقان هستید شما مانند آنانکه بودند مِن قَبلِکُم پیش از شما یعنی امم ماضیه کانُوا أَشَدَّ مِنکُم بودند سخت تر از شما قُوَّهً از روی قوت یعنی به تن از شما قوی تر بودند وَ أَکثَرَ و بیشتر بودند از شما أَموالًا وَ أَولاداً از روی مال و اولاد یعنی مال و فرزندان ایشان بیش از شما بودند فَاستَمتَعتُم پس بهره گرفتند بِخَلاقِهِم بنصیب خود از لذتهای دنیا و از مال و فرزند بهره برداشتند فَاستَمتَعتُم بِخَلاقِکُم پس شما نیز تمتع گرفتید بنصیب خویش آرزوهای فانی کَمَا استَمتَع َ الَّذِین َ همچنانکه تمتع یافته بودند آنانکه بودند مِن قَبلِکُم پیش از شما بِخَلاقِهِم به بهره خویش وَ خُضتُم و خوض کردید و شروع نمودید در باطل کَالَّذِی خاضُوا همچون خوضی که گذشتگان خوض نمودند و بر آن رفتند أُولئِک َ آن گروه حَبِطَت نابود شد و تباه

گشت أَعمالُهُم کردارهای ایشان فِی الدُّنیا در دنیا که مال و فرزند ایشان بایشان وفا نه کرد وَ الآخِرَهِ و در آخرت که ثوابی بر آن عملها مترتب نگشت وَ أُولئِک َ و آن گروه هُم ُ الخاسِرُون َ ایشانند زیان زدگان در هر دو جهان.

صفحه : 420 أَ لَم یَأتِهِم آیا نیامد بدیشان یعنی منافقان که بلذت دنیا مغرور و از تحصیل لذات باقیه مهجوراند نَبَأُ الَّذِین َ مِن قَبلِهِم خبر عذاب و نکال آنان که پیش از ایشان بودند قَوم ِ نُوح ٍ گروه نوح ع که بطوفان غرق شدند وَ عادٍ و گروه عاد که بباد صرصر هلاک گشتند وَ ثَمُودَ و قوم ثمود که بر جفر و صیحه بمردند وَ قَوم ِ إِبراهِیم َ و گروه ابراهیم علیه السلام که بانواع عذاب مبتلا شده اند و نمرود به نیش پشّه زهر هلاکت چشید وَ أَصحاب ِ مَدیَن َ و اهل مدین که قوم شعیب علیه السلام بودند بعذاب یوم الظله هلاک گشتند وَ المُؤتَفِکات ِ و اهل دیهها زیر و زبر شده یعنی قوم لوط علیه السلام کو بچه نوع هلاک شدند أَتَتهُم رُسُلُهُم آمدند بهمه ایشان پیغامبران ایشان بِالبَیِّنات ِ با حجّتهای روشن و نشانهای درست فَما کان َ اللّه ُ پس نبود خدا لِیَظلِمَهُم که ستم کند بر ایشان یعنی بی جرم ایشان را عذاب فرستد وَ لکِن کانُوا و لیکن بودند ایشان أَنفُسَهُم یَظلِمُون َ که بر نفسهای خود ستم کردند به کفر و تکذیب تا مستحق عقوبت گشتند وَ المُؤمِنُون َ و مردان مؤمن وَ المُؤمِنات ُ و زنان مومنه بَعضُهُم برخی از ایشان أَولِیاءُ بَعض ٍ دوستان برخی دیگراند در تعاون و تناصر یَأمُرُون َ بِالمَعرُوف ِ می فرمایند به نیکوئی که ایمان و فرمانبرداری ست وَ یَنهَون َ عَن ِ المُنکَرِ

و بازمیدارند از بدی که کفر و گنهکاریست وَ یُقِیمُون َ الصَّلاهَ و بپا میدارند نماز را با شرائط آن وَ یُؤتُون َ الزَّکاهَ و میدهند زکوه را بآداب متعلقه بدان وَ یُطِیعُون َ اللّه َ و فرمان می برند خدا را وَ رَسُولَه ُ و پیغمبر او را در همه امور أُولئِک َ آن گروه سَیَرحَمُهُم ُ اللّه ُ زود باشد که رحمت کند خدا بر ایشان إِن َّ اللّه َ عَزِیزٌ بدرستیکه خدا غالب است هر چه خواهد کند حَکِیم ٌ داناست بوضع هر شی در موضع آن.

صفحه : 421

وَعَدَ اللّه ُ وعده داد خدا المُؤمِنِین َ وَ المُؤمِنات ِ مردان مومن و زنان مومنه را جَنّات ٍ تَجرِی بوستانهای مشتملبر میوه که میرود مِن تَحتِهَا الأَنهارُ زیر درختان آن جویها خالِدِین َ فِیها جاویدگانند در ان وَ مَساکِن َ طَیِّبَهً و دیگر وعده داد که ایشانرا مسکنهای پاکیزه و خوش فِی جَنّات ِ عَدن ٍ در بهشتهای پاینده جنّت عدن نام نهری است در بهشت که چشمه تسنیم در ان میباشد یا اعلی درجات بهشت است امام ثعلبی رح میگوید که نهری است در جنت که بوستانهای او بر هر دو کناره اوست وَ رِضوان ٌ مِن َ اللّه ِ و خوشنودی از نزدیک خدای مؤمنان را أَکبَرُ بزرگتر است از بهشت و نعیم او زیرا که مبدء جمیع سعادات و منشای تمام کرامات رضای حضرت عزت است و مودی به نیل وصال و فوز لقای ذو الجلال اوست و محققان راه و عارفان آگاه را در گاه و بیگاه جز رضای حضرت اللّه جل جلاله، مطلبی نیست مثنوی یکی میخواهد از تو جنت و حور یکی خواهد که از دوزخ شود دور و لیکن ما نخواهیم اینکه و آن جست

مراد ما همان خوشنودی تست چو تو خوشنود گردی در دو عالم همین مقصود بس و اللّه اعلم در احادیث صحیحه آورده است که حق سبحانه خطاب فرماید که یا اهل الجنه گویند لبیک ربنا و سعدیک و الخیر فی یدیک پس فرماید که خوشنود شدید گویند چیست ما را که خوشنود نشویم و حال آنکه عطا کرده بما آنکه هیچ یک از مخلوقات خود عطا نکرده حق تعالی گوید آیا بدهم شما را فاضلتر ازین عطاها بهشتیان گویند آن چه چیز تواند بود که ازینها فاضلتر باشد خطاب رسد که فرود آرم بر شما خوشنودی خود را و هرگز بر شما خشم نگیرم از مضمون اینکه حدیث معلوم میشود که هیچ نعمتی از رضوان الهی فاضلتر نیست ذلِک َ آن خوشنودی هُوَ الفَوزُ العَظِیم ُ اوست فیروزی بزرگ که نعمت دنیا در جنب آن محقر بلکه نعیم بهشت باز ای آن مختصر است یا أَیُّهَا النَّبِی ُّ ای پیغمبر ص جاهِدِ الکُفّارَ جهاد کن با کافران بشمشیر وَ المُنافِقِین َ و با منافقان بالزام حجت و اقامت حدود بر ایشان وَ اغلُظ عَلَیهِم و درشت باش بر ایشان در جهاد و محابا مکن وَ مَأواهُم جَهَنَّم ُ و بازگشت اینها همه دوزخ است وَ بِئس َ المَصِیرُ و بد بازگشتی است دوزخ آورده اند که بوقت تهیّه غزوه تبوک جلاس إبن سوید بر درازگوشی سوار از جانب قبا بمدینه می آمد و از برای تنفیر مردم از ان سفر گفت اگر آنچه محمّد ص آورده است حق باشد ما ازین درازگوش که برو سواریم بدتر باشیم پسر زن او مصعب رض اینکه سخن را بعرض حضرت پیغمبر ع رسانید و

آنحضرت جلاس را طلبیده بحضور مصعب رض از ان مقاله سؤال فرمود جلاس سوگند یاد کرد که من نگفته ام مصعب مناجات کرد خدا یا بر رسول خویش آیتی نازل گردان که صدق سخن من از ان معلوم گردد حق سبحانه آیت فرستاد یَحلِفُون َ بِاللّه ِ سوگند میخورند بخدای مطلق ما قالُوا نه گفته اند آن سخن را وَ لَقَد قالُوا و هرآئینه که گفته اند کَلِمَهَ الکُفرِ کلمه کفر را که طعن زدند در دین و شک آورند در کلام سید المرسلین ص وَ کَفَرُوا و کفر را ظاهر ساختند.

صفحه : 422

بَعدَ إِسلامِهِم بعد از اظهار اسلام خود وَ هَمُّوا و قصد کردند بِما لَم یَنالُوا بآنچه نیافتند و مقصود ایشان اخراج پیغمبر ص و اجلای مهاجران رض بوده از مدینه تا آنکه تاج سلطنت بر سر إبن ابی ّ نهند و بپادشاهی بردارند او را وَ ما نَقَمُوا و کینه نداشتند با رسول ص و مؤمنان إِلّا أَن أَغناهُم ُ اللّه ُ مگر آنکه بی نیاز کرد خدای ایشانرا وَ رَسُولُه ُ و فرستاده او مِن فَضلِه ِ از فضل و تکریم خود یعنی اهل مدینه محتاج و تنگ عیش بودند چون قدم مبارک سیّد عالم صلی اللّه علیه و سلّم بدانجا رسید ببرکت قدم آنحضرت غنایم بسیار بدست ایشان آمد توانگر شدند پس موجب عداوت پیغمبر نیافتند مگر آنرا که مستغنی شدند و گویند مولای جلاس کشته شده بود حضرت رسالت پناه ص فرمود تا دوازده هزار درم بدو دادند توانگر شد و دو هزار درم زیادت بردیت از فضل و کرم رسول بود اینجا بتعریض میگوید سبب اینکه کینه و دشمنی نیست مگر آن توانگری فَإِن یَتُوبُوا پس

اگر توبه کنند از نفاق یَک ُ باشد آن بازگشت خَیراً لَهُم بهتر مر ایشانرا وَ إِن یَتَوَلَّوا و اگر برگردند از توبه و مصر باشند بر نفاق یُعَذِّبهُم ُ اللّه ُ عذاب کند خدای ایشانرا عَذاباً أَلِیماً عذابی دردناک فِی الدُّنیا در دنیا بکشتن وَ الآخِرَهِ و در آخرت بسوختن وَ ما لَهُم فِی الأَرض ِ و نیست مر ایشانرا در زمین مِن وَلِی ٍّ دوستی که دست گیرد وَ لا نَصِیرٍ و نه یاری که عذاب از ایشان باز دارد منقول است که جلاس بعد از نزول اینکه آیت توبه کرد و از جمله مخلصان اینکه امت محسوب شده آورده اند که ثعلبه انصاری که از جمله زهاد صحابه رض بود بملازمت حضرت رسالت پناه ص آمده التماس نمود که آنحضرت ص از خدای تعالی در خواهد تا او را توانگر گرداند چندانکه حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلّم او را پند داد که ازین مدعا درگذرد سودمند نیفتاد حضرت رسالت پناه ص از خدای تعالی درخواست تا او را بدلخواه او مال دهد القصه تیر دعا بهدف اجابت رسیده حق سبحانه بر گوسفندان او برکت کرد تا حدیکه در حوالی مدینه ایشان را جای نماند روی ببادیه آورد و از!!! اجتماعات روز جمعه و نماز جماعت محروم شد و جز روز آدینه نمیتوانست آمد و بالآخره از آن نیز محروم ماند و چون عامل صدقات از نزد سید کائنات علیه افضل الصلوه و اکمل التحیات بنزدیک وی رفت و زکوه طلبید محبت مال او را بدان داشت که از فرمان نبوی سرکشیده گفت اینکه محمّد ص علیه السلام از ما می طلبد جزیه است پس زکوه نداد و خبر

به پیغمبر رسید صحابه رض متعجب ماندند و اینکه آیت نازل شد که وَ مِنهُم و از اهل نفاق مَن عاهَدَ اللّه َ کسی هست که با خدای عهد کرد لَئِن آتانا که اگر بدهد ما را خدای مِن فَضلِه ِ از فضل خویش مالی لَنَصَّدَّقَن َّ هر آئینه صدقه دهیم و اخراج زکوه کنیم وَ لَنَکُونَن َّ و هر آئینه باشیم بتصدق مِن َ الصّالِحِین َ از جمله نیکان و شایستگان.

صفحه : 423

فَلَمّا آتاهُم پس آنهنگام که بداد ایشانرا مال بسیار مِن فَضلِه ِ از فضل و کرم خود بَخِلُوا بِه ِ بخیلی کردند بآن و حق خدای ندادند وَ تَوَلَّوا و روی بگردانیدند از عهد و پیمان وَ هُم مُعرِضُون َ و ایشان اعراض کنندگانند از امر و فرمان فَأَعقَبَهُم پس از پی درآورد آن بخل و منع زکوه ایشانرا نِفاقاً فِی قُلُوبِهِم نفاقی متمکن در دلهای ایشان که باقی باشد و زائل نگردد إِلی یَوم ِ یَلقَونَه ُ تا روز که به بینند عمل خود یعنی جزاء آن را و آن روز قیامت باشد بِما أَخلَفُوا اللّه َ بسبب آنکه خلاف کردند با خدا ما وَعَدُوه ُ آنچه وعده کرده بودند از تصدق و صلاح وَ بِما کانُوا و بسبب آنکه بودند که در وعده یَکذِبُون َ دروغ گفتند أَ لَم یَعلَمُوا آیا نمیدانند مخالفان وعده أَن َّ اللّه َ یَعلَم ُ آنکه میداند خدای سِرَّهُم آنچه نهان ایشان ست از نفاق و عزم برخلاف عهد وَ نَجواهُم و آنچه راز میگویند با یکدیگر که اینکه زکوه جزیه است وَ أَن َّ اللّه َ و آیا نمیدانند که خدای عَلّام ُ الغُیُوب ِ داننده نهان ها و پوشیده ها است درین آیت تهدیدی عظیم ست بیت مکن اندیشه عصیان چو میدانی که میداند مبین در روی اینکه

و آن چو میدانی که میداند نقل است که حضرت رسالت پناه ص اصحاب را بر انفاق و اعانت در تجهیز لشکر تبوک تحریص فرمود و صدیق رض از دنیا هر چه داشت بیاورد و فاروق رض نصف از اموال خود تصدق کرد و عثمان رض سی صد شتر مکمل جهاز بسته بداد و مرتضی علی کرم اللّه وجهه هزار مثقال طلا نزد حضرت پیغمبر ص آورد و عبد الرحمن بن عوف رض چهل اوقیه طلا یا چهار هزار درهم نقره صدقه نمود و هر یک از عباس رض و طلحه رض و سعد رض و عباده رض و محمّد رض بن سلمه رض مبلغی مال آوردند و اینکه همه نزد آنحضرت ص مجتمع شد و در آخر عاصم بن عدی رض صد وسق خرما آورد که دو هزار و چهارصد من میباشد و در تجهیز آن لشکر بداد و ابو عقیل انصاری رض صاعی از خرما آورده گفت امشب تا صباح بجهت مردم آب از چاه کشیده ام و در دو صاع خرما اجرت بمن داده اند یکی برای عیال خود بگذاشته ام و یکی آورده حضرت ص فرمود تا آن صاع را بر بالای دیگر صدقات که صحابه رض آورده بودند نثر نمودند منافقان آغاز لمز و غمز کرده گفتند که عبد الرحمن و عاصم آن مال را بر یاد او و خدا و رسول او از صاع ابو عقیل بی نیازاند اما او درخواست که خود را بیاد مردم دهد تا از صدقات چیزی بستاند آیت نازل شد الَّذِین َ آنانکه یَلمِزُون َ المُطَّوِّعِین َ عیب میکنند افزون دهندگان را مِن َ المُؤمِنِین َ از گرویدگان فِی الصَّدَقات ِ در ادای

صدقات یعنی عبد الرحمن و عاصم را بر یا نسبت میدهند وَ الَّذِین َ لا یَجِدُون َ و آنانرا نیز عیب می کنند که نمی یابند إِلّا جُهدَهُم مگر بقدر طاقت و قوت خود یعنی ابو عقیل را که میگویند که خدا و رسول از صاع او مستغنی اند فَیَسخَرُون َ مِنهُم پس فسوس میدارند از ایشان یعنی سخریه میکنند بایشان سَخِرَ اللّه ُ مِنهُم جزا دهد خدای ایشانرا بر سخریه ایشان وَ لَهُم عَذاب ٌ أَلِیم ٌ و مر ایشانرا باشد عذابی دردناک بدان سخریه و استهزا که می کنند در انوار آورده که پسر عبد اللّه بن ابی که هم عبد اللّه نام داشت از جمله مومنان مخلص و مطیعان خالص بود در مرض پدر خود از حضرت رسالت پناه ص درخواست آن نمود که برای پدر وی آمرزش طلبد آنحضرت رسالت پناه ص برای إبن ابی استغفار کرد آیت آمد.

صفحه : 424

استَغفِر لَهُم استغفار بکن برای ایشان که منافقانند أَو لا تَستَغفِر لَهُم یا آمرزش مخواه برای ایشان مراد آنست که هر دو امر در عدم افاده مساوی اند إِن تَستَغفِر لَهُم اگر آمرزش طلبی برای ایشان سَبعِین َ مَرَّهً هفتاد بار فَلَن یَغفِرَ اللّه ُ لَهُم پس نمی آمرزد خدای ایشانرا آورده اند که حضرت رسالت پناه ص فرمود که بر هفتاد بیفزایم آیت آمد که سَواءٌ عَلَیهِم أَستَغفَرت َ لَهُم أَم لَم تَستَغفِر لَهُم لَن یَغفِرَ اللّه ُ لَهُم سید عالم ص بعد از نزول اینکه آیت دیگر بجهت منافقان استغفار نکرد و ازینجا معلوم میشود که مراد از عدد سبعین تکثیرست نه تحدید ذلِک َ آن عدم قبول استغفار در حق ایشان بِأَنَّهُم به سبب آنست که ایشان کَفَرُوا بِاللّه ِ کافر شدند بخدای وَ

رَسُولِه ِ و برسول او وَ اللّه ُ و خدای لا یَهدِی القَوم َ الفاسِقِین َ راه ننماید گروه فاسقان را یعنی متمردان را در کفر خویش فَرِح َ المُخَلَّفُون َ شاد گشتند بازپس ماندگان از غزوه بِمَقعَدِهِم به نشستن خویش خِلاف َ رَسُول ِ اللّه ِ بر خلاف رسول خدا وَ کَرِهُوا و کراهت داشتند بکراهیت عقیده أَن یُجاهِدُوا آنرا که جهاد کنند بِأَموالِهِم وَ أَنفُسِهِم بمالهای و نفسهای خود فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدا بلکه فراغت و تن آسانی طلبیدند وَ قالُوا و گفتند مر مومنان را لا تَنفِرُوا بیرون مروید درین غزوه فِی الحَرِّ در گرما خود نرفتند و خواستند که مومنان را نیز تنفیر کنند قُل نارُ جَهَنَّم َ بگو ایشان را که آتش دوزخ أَشَدُّ حَرًّا سخت تر است از جهت حرارت نسبت باین گرما و ایشان بمخالفت مستحق سوختن شدند در ان حرارت لَو کانُوا یَفقَهُون َ اگر باشند که بدانند که مآل ایشان در آن جهان آتش ست فَلیَضحَکُوا پس باید که بخندند قَلِیلًا اندکی وَ لیَبکُوا کَثِیراً و باید که بگریند بسیاری خبر است بصیغه امر وارد شده تا دلالت کند بر آنکه لازم ست که در قیامت خنده ایشان اندک و گریه ایشان بسیار باشد و می شاید که خنده و گریه کنایت از فرح و غم باشد و قلت را حمل بر عدم کنند یعنی فردا ایشانرا غمی باشد بی فرح و اندوهی بود بی سرور جَزاءً پاداش دهد ایشانرا خدا پاداش دادنی بِما کانُوا یَکسِبُون َ بآنچه بودند که کسب میکردند از نفاق و مساوی اخلاق.

صفحه : 425

فَإِن رَجَعَک َ اللّه ُ پس اگر بازآورد ترا خدای بمدینه إِلی طائِفَهٍ مِنهُم بسوی گروهی از منافقان متخلّف فَاستَأذَنُوک َ پس دستوری طلبند از تو لِلخُرُوج ِ

برای بیرون آمدن بغزوه دیگر بعد از تبوک فَقُل لَن تَخرُجُوا پس بگو بیرون هرگز نمی آئید خبرست بمعنی نهی یعنی بیرون میائید مَعِی َ با من أَبَداً هرگز وَ لَن تُقاتِلُوا مَعِی َ و کارزار مکنید در مصاحبت من عَدُوًّا دشمنی را إِنَّکُم بدرستیکه شما رَضِیتُم خرسند شدید بِالقُعُودِ به نشستن و تخلف کردن أَوَّل َ مَرَّهٍ اوّل بار یعنی در غزوه تبوک فَاقعُدُوا پس به نشینید دیگر باره مَع َ الخالِفِین َ با بازپس ماندگان که قابلیت کارزار ندارند چون زنان و کودکان چه جهاد کار مردان مرد و مبارزان میدان نبردست از هر تر دامنی اینکه کار نیاید و نامرد بی درد مبارزت معرکه مجاهدت را نشاید بیت یا برو همچون زنان رنگی و بویی پیشه گیر یا چو مردان اندر آئی و گوئی در میدان فگن آورده اند که حضرت رسالت پناه ص در مرض إبن ابی بعیادت وی رفت و او از ان حضرت ص التماس کرد که پیراهن خود عطا فرمای تا کفن من سازند و بدفن من حاضر شده بر من نمازگذار و مرا آمرزش طلب کن حضرت ص دو پیراهن پوشیده بود پیراهن بالینه مبارک خود بوی داده و بجنازه وی حاضر شده خواست که نماز گذارد فاروق رض در ان باب اضطراب بسیار نمود و مساوی او با یاد حضرت می داد و منع بسیار میکرد آخر آنحضرت ص از کمال لطفی که داشت عازم شد بر آنکه نماز برو بگذارد آیت آمد و گویند بعد از انکه نماز گذارده بود نازل شد وَ لا تُصَل ِّ و نماز مگذار عَلی أَحَدٍ بر هیچ یک مِنهُم مات َ از منافقان که بمیرد أَبَداً هرگز ابدا

ظرف لا تصل باشد و گفته اند ظرف مات ست یعنی چون کسی بر کفر بمیرد احیای او برای تعذیب است نه برای تمتع پس کانه که همان مرده است و ابدا بر همان حال خواهد بود وَ لا تَقُم و مالیست عَلی قَبرِه ِ بر سر گور وی برای دفن یا زیارت یا دعا و استغفار إِنَّهُم بدرستیکه منافقان کَفَرُوا بِاللّه ِ کافر شدند بخدای که شرک آوردند وَ رَسُولِه ِ و بفرستاده وی که فرمانبرداری نه کردند وَ ماتُوا و بمردند وَ هُم فاسِقُون َ و حال آنکه ایشان بیرون رفتگانند از طریق ایمان وَ لا تُعجِبک َ و باید که ترا متعجب نسازد مراد امت اند و خطاب بآنحضرت ست ص یعنی در عجب نیندازد شما را أَموالُهُم مالهای منافقان اگرچه بسیارست وَ أَولادُهُم و فرزندان ایشان اگرچه قوی و با اقتداراند إِنَّما یُرِیدُ اللّه ُ جز اینکه نیست که میخواهد خدای أَن یُعَذِّبَهُم بِها آنکه عذاب کند ایشانرا بدان فِی الدُّنیا در دنیا که بسبب جمع مال و محافظت آن پیوسته در رنج و تعب باشند برای رونق احوال اولاد و در تهیّه اسباب معاش ایشان همواره محنت و مشقت می کشند وَ تَزهَق َ أَنفُسُهُم و بیرون رود روحهای ایشان بحسرت تمام وَ هُم کافِرُون َ و ایشان کافران باشند یعنی بر کفر ازین جهان بروند درویشی میگفت اغنیا اشقی الاشقیاءاند مال دنیا جمع می کنند بانواع پریشانی و زحمت و نگاه میدارند باصناف بلیت و مشقت و بآخرت میروند و می گذارند بصدهزار حسرت و ندامت قطعه در اوّل چو خواهی کنی مال جمع بسی رنج بر خویش باید گماشت پس از بهر آن تا بماند بجای شب و روز

بایدت پاس داشت درین جمله آنحال مشکل تر است که آخر بحسرت بباید گذاشت.

صفحه : 426

وَ إِذا أُنزِلَت و چون فرستاده شود سوره سورتی از قرآن بتمام یا بعضی چه سوره را بر هر دو اطلاق می کنند و بر هر تقدیر چون سوره نازل گردد أَن آمِنُوا بِاللّه ِ بآنکه ایمان آرید بخدای وَ جاهِدُوا مَع َ رَسُولِه ِ و جهاد کنید در خدمت پیغمبر ص او استَأذَنَک َ دستوری جویند از تو در باز ایستادن أُولُوا الطَّول ِ خداوندان مال و توانائی مِنهُم از منافقان وَ قالُوا و گویند ذَرنا بگذار ما را و با خود به لشکر مبر نَکُن تا باشیم مَع َ القاعِدِین َ با نشستگان در خانها رَضُوا خورسند شدند و راضی گشتند بِأَن یَکُونُوا بآنکه باشند مَع َ الخَوالِف ِ با زنان و بازپس ماندگان وَ طُبِع َ و مهر نهاده شده است عَلی قُلُوبِهِم بر دلهای ایشان از نفاق فَهُم لا یَفقَهُون َ پس ایشان فهم نمی کنند آن چیز را که در جهادست از انوار سعادت و آنرا که در تخلفست از آثار شقاوت لکِن ِ الرَّسُول ُ لیکن فرستاده خدای وَ الَّذِین َ آمَنُوا و آنانکه ایمان آورده اند مَعَه ُ با او یعنی در خدمت او جاهَدُوا جهاد کردند بِأَموالِهِم وَ أَنفُسِهِم بمالها و نفسهای خود وَ أُولئِک َ و آن گروه لَهُم ُ الخَیرات ُ مر ایشان راست نیکوئیهای هر دو یعنی غنیمت و نصرت در دنیا و بهشت و کرامت در عقبی وَ أُولئِک َ و آن گروه هُم ُ المُفلِحُون َ ایشانند فیروزی یافتگان و بمقصود رسیدگان أَعَدَّ اللّه ُ لَهُم آماده ساخته است خدای برای ایشان جَنّات ٍ تَجرِی بوستانها که میرود مِن تَحتِهَا الأَنهارُ از زیر مساکن اهالی آن جوئیها خالِدِین َ فِیها جاوید ماندگانند در آن

ذلِک َ آن ست الفَوزُ العَظِیم ُ رستگاری بزرگ و فیروزی تمام وَ جاءَ المُعَذِّرُون َ و آمدند در وقت توجه بغزوه تبوک عذرگویندگان مِن َ الأَعراب ِ از بادیه نشینان یعنی اسد و غطفان که عذر گفتند از قلت مال و کثرت عیال یا رهط عامر بن طفیل که اعتذار کردند بآنکه اگر ما بغزا می آئیم بنی طی اهالی و مواشی ما را غارت می کنند و اینکه عذرها گفتند لِیُؤذَن َ لَهُم تا دستوری دهد مر ایشانرا در تخلف وَ قَعَدَ الَّذِین َ و به نشستند آنانکه کَذَبُوا اللّه َ دروغ گفتند با خدای وَ رَسُولَه ُ و با رسول او و در ادعای ایمان مراد منافقان اعراب اند که نیامدند و اعتذار. نیز نکردند سَیُصِیب ُ الَّذِین َ کَفَرُوا زود باشد که برسد آنانرا که کافر شدند مِنهُم از اعراب عَذاب ٌ أَلِیم ٌ عذابی مولم بقتل در دنیا و حرق در آخرت.

صفحه : 427

لَیس َ عَلَی الضُّعَفاءِ نیست بر ناتوانان و عاجزان وَ لا عَلَی المَرضی و نه بر بیماران و معلولان وَ لا عَلَی الَّذِین َ لا یَجِدُون َ و نه بر آنانکه نمی یابند ما یُنفِقُون َ چیزیرا که نفقه کنند بر خود و اسباب راه سازند چون قوم جهینه بنو عذره و مزینه یعنی برین سه طائفه نیست حَرَج ٌ گناهی اگر بازایستند از غزوه إِذا نَصَحُوا چون نیک خواهی نمایند و فرمان برند لِلّه ِ وَ رَسُولِه ِ مر خدای و رسول او را و نصح اصلاح فعل ست با اخلاص نیت ما عَلَی المُحسِنِین َ نیست بر نیکوکاران که ناصح اند مِن سَبِیل ٍ هیچ عتابی و ملامتی وَ اللّه ُ غَفُورٌ و خدای آمرزنده است آنان را که بعذر از غزوه بازماندند رَحِیم ٌ مهربان است که معذوران را رخصت قعود دهد وَ لا

عَلَی الَّذِین َ و هیچ معاتبتی نیست بر آنها که از درماندگی إِذا ما أَتَوک َ چون بیامدند بسوی تو و درخواست کردند. لِتَحمِلَهُم تا ایشانرا مرکبی دهی و با خود بحرب بری ء قُلت َ گفتی تو که درین وقت لا أَجِدُ نمی یابم ما أَحمِلُکُم عَلَیه ِ چیزیکه شما را سوار کنم بر آن تَوَلَّوا وَ أَعیُنُهُم برگشتند از پیش تو و چشمهای ایشان تَفِیض ُ مِن َ الدَّمع ِ روان می شد از اشک یعنی اشک حسرت از دیدهای ایشان میریخت حَزَناً از روی اندوه أَلّا یَجِدُوا بجهت آنکه نمی یافتند ما یُنفِقُون َ آنچه نفقه کنند در ان سفر و اینکه قوم را بکائین گویند و ایشان هفت تن بودند که بدرگاه نبوت پناه ص آمده گفتند یا رسول اللّه ما را داعیه جهاد است و پیاده مانده ایم مرکبان عنایت فرمای تا بران سوار شده بغزوه آئیم حضرت رسالت پناه ص فرمود که آنچه می جوئید نمی یابم ایشان گریه کنان از پیش سید انس و جان بیرون آمدند و إبن عمر و عباس و عثمان رض ایشانرا زاد و توشه و مرکب داده همراه بردند پس حق تعالی میفرماید که بدین نوع مردم اگر تخلف کنند حرجی و عتابی نیست إِنَّمَا السَّبِیل ُ جز اینکه نیست که معاتبت و ملامت عَلَی الَّذِین َ بر آنان است که ایشان یَستَأذِنُونَک َ از تو دستوری می جویند در بازایستادن وَ هُم أَغنِیاءُ و حال آنکه ایشان توانگرانند و زاد و مرکب ایشان آماده است رَضُوا بِأَن یَکُونُوا راضی شدند بآنکه باشند مَع َ الخَوالِف ِ با زنان و کودکان وَ طَبَع َ اللّه ُ و مهر نهاده است خدای عَلی قُلُوبِهِم بر دلهای ایشان فَهُم لا یَعلَمُون َ پس ایشان نمیدانند خاتمه عاقبت خود را و

عقوبتی که بدین نافرمانی مترتب است.

صفحه : 428

یَعتَذِرُون َ القای اعتذار خواهند کرد منافقان إِلَیکُم بسوی شما یعنی عذر خواهند خواست از تخلف إِذا رَجَعتُم چون بازگردید از تبوک إِلَیهِم بسوی ایشان و بمدینه بازآئید قُل بگو ای محمّد ص لا تَعتَذِرُوا عذر مخواهید بمعاذیر کاذبه برای آنکه ما لَن نُؤمِن َ لَکُم باور نخواهیم داشت و شما را تصدیق نخواهیم کرد برای آنکه قَد نَبَّأَنَا اللّه ُ به تحقیق خبر داده است ما را خدای مِن أَخبارِکُم از اخبار شما و احوال شما که چرا نیامدید و قصد شما چه بوده وَ سَیَرَی اللّه ُ و زود بیند خدای عَمَلَکُم کار شما را وَ رَسُولُه ُ و فرستاده او نیز خواهد دید که از نفاق توبه میکنید یا بدان ثبات می ورزید ثُم َّ تُرَدُّون َ پس بازگردانیده خواهید شد در روز قیامت إِلی عالِم ِ الغَیب ِ وَ الشَّهادَهِ بسوی دانای نهان و آشکارا که مطلع است بر ضمائر و ظواهر همه فَیُنَبِّئُکُم پس خبر خواهد داد شما را بِما کُنتُم تَعمَلُون َ بآنچه بودید که میکردید از کتمان نفاق و اظهار وفاق و آن اخبار بتوبیخ و عقاب خواهد بود سَیَحلِفُون َ بِاللّه ِ زود باشد که سوگند خورند بخدای لَکُم برای شما إِذَا انقَلَبتُم إِلَیهِم چون بازگردید از سفر بسوی ایشان و از اعجاز قرآن یکی آن بود که خبر داد از سوگند بعضی منافقان چون جند بن قیس و امثال او که بعد از رجوع پیغمبر و اصحاب رض او به مسجد آمده قسم یاد کردند که ما بر خروج قادر نبودیم حق سبحانه و تعالی میفرماید که سوگند میخورند بدروغ لِتُعرِضُوا عَنهُم تا روی بگردانید از عتاب و سرزنش

ایشان فَأَعرِضُوا عَنهُم پس اعراض کنید از ایشان و بگذارید ایشان را إِنَّهُم رِجس ٌ بدرستیکه ایشان پلیداند و نکوهیده و توبیخ و ملامت که سبب میل توبه و انابت است در حق ایشان مفید نیفتد زیرا که خبث اینها پذیرنده تطهیر نیست وَ مَأواهُم جَهَنَّم ُ و جای ایشان دوزخست و عقاب و عتاب ایشان آن خواهد بود جَزاءً برای پاداش بِما کانُوا یَکسِبُون َ آنچه بودند که کسب میکردند از کفر و نفاق یَحلِفُون َ سوگند میخورند منافقان لَکُم برای شما لِتَرضَوا عَنهُم تا بدان خوشنود شوید از ایشان و ایشان از تعرض شما ایمن شوند إبن ابی بعد از رجوع آنحضرت ص سوگند یاد کرد که دیگر در هیچ سفر از رسول خدا تخلف نه کند و عبد اللّه بن ابی سرح نیز بحضور فاروق رض بدین نوع سوگند یاد کرد حق سبحانه میفرماید که سوگند ایشان برای طلب رضا شماست نه برای خوشنودی خدای فَإِن تَرضَوا پس اگر خوشنود شوید ای مومنان عَنهُم از منافقان دروغ گویان فَإِن َّ اللّه َ پس بدرستیکه خدای لا یَرضی خوشنود نمی شود عَن ِ القَوم ِ الفاسِقِین َ از گروه فاسقان یعنی رضای شما با وجود خشم خدا ایشانرا سود ندارد و مراد از آیت نهی مومنانست که از ایشان راضی نشوند و به عذرهای باطل ایشان فریفته نه شوند.

صفحه : 429

الأَعراب ُ بادیه نشینان مراد بنو تمیم و بنو اسد و غطفان و اعراب حوالی مدینه اند نه تمام اهل بادیه بلکه اینکه جمع مخصوص أَشَدُّ کُفراً وَ نِفاقاً سخت تراند از روی کفر و نفاق یعنی نفاق و کفر ایشان را از اهل حضر بیشتر است بجهت آنکه متوحش اند و سخت دل و با اهل علم نشست و برخاست

نکرده اند وَ أَجدَرُ و سزاوارتراند أَلّا یَعلَمُوا بآنکه ندانند حُدُودَ ما أَنزَل َ اللّه ُ اندازهای چیزیکه خدای تعالی فرو فرستاده عَلی رَسُولِه ِ بر پیغمبر خود از فرائض و سنن شرع وَ اللّه ُ عَلِیم ٌ و خدای داناست باحوال ایشان حَکِیم ٌ حکم کننده است از روی حکمت بامهال ایشان وَ مِن َ الأَعراب ِ و از منافقان اهل بادیه مَن یَتَّخِذُ کسی هست که فرا گیرد برای شما یعنی شمار کند ما یُنفِق ُ آنچه نفقه می نماید و صدقه میدهد مَغرَماً تاوانی و زیانی یعنی صدقات خود را غبنی و غرامتی می شمارد چه بر آن امید ثواب ندارد بریا و تقیّه انفاق میکند وَ یَتَرَبَّص ُ و انتظار میبرد بِکُم ُ الدَّوائِرَ بشما گردشهای روزگار را یعنی آنکه دولت اسلام به نکبت مبدل شود و روزگار مسلمانان برگردد تا از نفاق خلاص یابند عَلَیهِم دائِرَهُ السَّوءِ بر ایشان باد گردش بدو روزگار ایشان منقلب شود وَ اللّه ُ سَمِیع ٌ و خدای شنواست مر آنرا که بزبان می آرند عَلِیم ٌ داناست بآنچه در دل پنهان میدارند وَ مِن َ الأَعراب ِ و از اهل بدو مَن یُؤمِن ُ کسان هستند که می گروند بِاللّه ِ بخدای وَ الیَوم ِ الآخِرِ و بروز بازپسین مراد بنو مقرن اند از جهینه و گفته اند عبد اللّه ذی البحارین و رهط اویند که بخدای و قیامت میگروند وَ یَتَّخِذُ و فرامیگیرند ما یُنفِق ُ آنچه نفقه میکنند در جهاد یا در تصدق قُرُبات ٍ اسباب قربت عِندَ اللّه ِ نزدیک خدای یعنی تقرب میجویند بصدقات خود مراد آنست که وسیله میسازند آن را بقرب الهی وَ صَلَوات ِ الرَّسُول ِ و بدعای پیغمبر که پیوسته متصدقان را بخیر و برکت دعا میکند و آمرزش می طلبد که اللهم صل علی آل ابی!!!

أَلا إِنَّها بدانید که نفقات ایشان یا صلوات رسول قُربَهٌ لَهُم سبب نزدیک است مر ایشان را ببارگاه عنایت ربانی سَیُدخِلُهُم ُ اللّه ُ زود باشد که درآرد خدای ایشانرا فِی رَحمَتِه ِ در بهشت خود که محل نزول رحمت است إِن َّ اللّه َ غَفُورٌ بدرستیکه خدای آمرزنده است مر متصدقان را رَحِیم ٌ مهربان ست بر متقربان.

صفحه : 430 وَ السّابِقُون َ الأَوَّلُون َ و پیشی گیرندگان پیشینیان یعنی آنها که سبقت دارند بر عامه مومنان مِن َ المُهاجِرِین َ از مهاجران یعنی آنانکه از مکه هجرت کرده بمدینه آمدند مراد اهل بدراند یا آنها که قبل از هجرت اسلام آورده اند یا آنها که بدو قبله نماز گذارده اند یا اهل بیعت رضوان وَ الأَنصارِ و از انصار یعنی از ساکنان مدینه که اهل مکه را یاری دادند مراد اهل بیعت عقبه اولی اند یعنی سبّاق سبعه و اهل عقبه ثانیه که هفتاد تن بودند یا آنها که بر دست مصعب بن عمیر ایمان آوردند قبل از بیعت عقبه ثانیه وَ الَّذِین َ اتَّبَعُوهُم و آنان که متابعت کردند سابقان را بِإِحسان ٍ بایمان و طاعت مراد سائر صحابه اند رض از مهاجر و انصار که پیروی سابقان کردند و گفته اند هر که متابعت ایشان کند تا قیامت از زمره متابعان ست رَضِی َ اللّه ُ عَنهُم خوشنود شد خدای از ایشان بقبول طاعت ایشان سابق و لاحق درین رضا داخل اند وَ رَضُوا عَنه ُ و خوشنود شدند ایشان از خدای بآنچه یافتند از نعم دینیه و دنیویه وَ أَعَدَّ لَهُم و آماده کرد خدای مر ایشانرا جَنّات ٍ تَجرِی بوستانها که میرود تَحتَهَا الأَنهارُ زیر درختان آن جویها خالِدِین َ فِیها أَبَداً جاوید باشند

در ان همیشه تاکید خلودست ذلِک َ الفَوزُ العَظِیم ُ اینست فیروزی بزرگ و رسیدن بتمام مراد وَ مِمَّن حَولَکُم و از آنانکه گرداگرد شهر شمااند مِن َ الأَعراب ِ از اهل بوادی مُنافِقُون َ منافقان اند چون اسلم و اشجع و غفار و قومی از جهینه و مزینه که کلمه شهادت میگویند و بنماز و روزه قیام مینمایند وَ مِن أَهل ِ المَدِینَهِ و از اهل شهر شما نیز مَرَدُوا قومی اند که خو کرده اند و اقامت نموده اند عَلَی النِّفاق ِ بر نفاق یا در منافقی ماهر شده اند بمرتبه که تو ای محمّد ص با وجود کمال فطنت و صدق فراست خود لا تَعلَمُهُم نمیدانی ایشانرا یعنی کفر را در سوید ای دل خود نهان دارند و آثار ایمان و احسان بظهور می آرند پس تو ایشانرا باعیان ایشان نمی شناسی نَحن ُ نَعلَمُهُم ما میدانیم ایشانرا که بر سرّ دل ایشان مطلعیم سَنُعَذِّبُهُم زود باشد که عذاب کنیم ایشانرا مَرَّتَین ِ دو نوبت یکی فضیحت در دنیا و دیگری بعذاب قبر یا باخذ زکوه از ایشان و تکلیف بجهاد ثُم َّ یُرَدُّون َ پس بازگردانیده شوند در قیامت إِلی عَذاب ٍ عَظِیم ٍ بعذابی بزرگ که آتش دوزخ ست و بحقیقت عذابی عظیم بعد ایشان است از درگاه عزّت و محجوبیت ایشان از نور لقاء و رویت و هیچ عذابی از نکبت حرمان و مشقت هجران بزرگ تر نیست مثنوی از فراق تلخ میگوئی سخن هر چه خواهی کن و لیکن آن مکن تلخ تر از زهر هجران هیچ نیست در فراقت غیر پیچاپیچ نیست صد هزاران مرگ از سوی تو نیست مانند فراق روی تو جور دوران هر آن رنجی که هست سهل تر از بعد حق و غفلت

است زان که اینها بگذرد وین نگذرد ای خوشا آن دل که جان آگه بود از فراق اینکه خاکها شوره شود وز فراق اینکه آبها تیره بود دوزخ از فرقت چنان سوزان شدست بید از فرقت چنان لرزان شدست گر بگویم از فراقت یک شرار تا قیامت یک بود آن از هزار آورده اند که از مخلصان اهل اسلام ده تن بی عذر تخلف ورزیده بودند چون از تهدیدات ربانی که در باره متخلفان نازل شده بود خبر یافتند هفت تن از ایشان یا سه تن خود را بر ستونهای مسجد بسته سوگند خوردند که نگذارند که کسی ایشانرا بگشاید تا وقتی که بحکم خدای گشاده شوند چون حضرت رسالت پناه ص از تبوک رجوع فرموده بمدینه نزول نمود بر عادت معهوده بر مسجد درآمد و اینان را دیده فرمود که چه کسانند صورت حال بموقف عرض رسانیدند سیّد عالم بر زبان گهربار گذرانید که من هم سوگند میخورم که ایشانرا نه کشایم تا وقتی که امروز رسد آیت آمد که. و هر آن جوری که هست صعب تر زان بعد صفحه : 431

وَ آخَرُون َ و قومی دیگر غیر منافقان که نزد پیغمبر ص اعتَرَفُوا بِذُنُوبِهِم اعتراف کردند بگناهان خود و مقر شدند بدان خَلَطُوا بیامیختند عَمَلًا صالِحاً کردار نیک را یعنی غزوها که باتفاق حضرت رسالت پناه ص از ایشان در وجود آمده بود وَ آخَرَ سَیِّئاً و بعملی دیگر بد که از تبوک تخلف نمودند عَسَی اللّه ُ شاید که خدای أَن یَتُوب َ عَلَیهِم آنکه توبه ایشان درپذیرد إِن َّ اللّه َ غَفُورٌ بدرستیکه خدا آمرزنده است مر تائبان را رَحِیم ٌ مهربان ست به تفضل بر وی در تاویلات کاشی

مذکور است که اعتراف بذنب از جهت بقای نور استعداد است و عدم رسوخ ملکه خطیّات و بدان استدلال میتوان کرد بر آنکه معترف را دیده بصیرت گشاده شده و قباحت گناه مشهود وی گشته چه اگر ظلمت غفلت متراکم گردد و رذائل در طبیعت راسخ شود مجرم هیچ گناه را زشت نداند بلکه بسبب مناسبت آنرا نیک بیند و در عذاب خذلان باشد حکیم سنائی قدس سره فرموده مثنوی چون بدی گناه را دانی کشدت جانب پشیمانی ور ندانی گناه را که بد است آن نشان شقاوت ابد است القصه بعد از نزول آیت حضرت رسالت پناه ص فرمود تا ایشانرا بگشادند آن آزادشدگان بشکرانه نعمت الهی اموال خود را بحضرت رسالت پناهی آوردند و گفتند یا رسول اللّه ما بسبب اینکه مالها از دولت خدمت تو بازماندیم اینها را فراگیرد در راه خدای تصدق کن خواجه عالم فرمود که من باخذ اموال شما مأمور نیستم اینکه آیت نازل شد خُذ مِن أَموالِهِم فراگیر از مالهای ایشان صَدَقَهً زکوه فریضه تُطَهِّرُهُم تا پاک گردانی ایشان را از گناهان یا از حب مال که مودی بطغیان و عصیان است یا از نجاسات بخل وَ تُزَکِّیهِم و زیادت گردانی و نشو و نما دهی حسنات ایشانرا بِها بدان صدقه وَ صَل ِّ عَلَیهِم و دعاگوی بر ایشان و آمرزش طلب إِن َّ صَلاتَک َ بدرستیکه دعای تو سَکَن ٌ لَهُم آرامش بود دلهای ایشانرا وَ اللّه ُ سَمِیع ٌ و خدای شنوا است دعای ترا عَلِیم ٌ داناست باستحقاق ایشان مر آن را أَ لَم یَعلَمُوا آیا نمیدانند اینکه تائبان یا آنها که توبه نمیکنند معلوم ندارند

أَن َّ اللّه َ آنرا که خدای هُوَ یَقبَل ُ التَّوبَهَ اوست که قبول میکند توبه را عَن عِبادِه ِ از بندگان خود وَ یَأخُذُ الصَّدَقات ِ و فرا میگیرد یعنی قبول میکند صدقهای ایشان را وَ أَن َّ اللّه َ و نمیدانند آنرا نیز که خدای هُوَ التَّوّاب ُ اوست پذیرنده توبه الرَّحِیم ُ مهربان ست بر توبه کننده وَ قُل ِ اعمَلُوا و بگو عمل کنید ای تائبان یعنی بعد از قبول توبه استقامت ورزید بدان یا میگوید ای گروهی که توبه نمی کنید بکنید آنچه میخواهید امر تهدید است فَسَیَرَی اللّه ُ پس زود باشد که بیند خدای عَمَلَکُم کار شما را از خیر و شر وَ رَسُولُه ُ و فرستاده او وَ المُؤمِنُون َ و گرویدگان نیز بینند وَ سَتُرَدُّون َ و زود باشد که بازگردانیده شوید بمرگ إِلی عالِم ِ الغَیب ِ وَ الشَّهادَهِ بسوی دانای نهان و آشکارا فَیُنَبِّئُکُم پس بیاگاهاند شما را بِما کُنتُم تَعمَلُون َ بآنچه بودید که عمل میکردید و آگاهی بمجازات باشد بدان قبل ازین مذکور شد که متخلفان از اهل اسلام ده تن بودند و قصّه هفت تن گذشت و سه کس دیگر که کعب بن مالک و هلال بن امیه و مراره بن ربیع ایشان خود را نه بسته بودند اما پیش حضرت رسالت پناه ص آمده بگناه خود معترف شدند و حضرت حکم فرموده که کسی با ایشان مجالست و مکالمت نکند در شان ایشان نازل شد که.

صفحه : 432

وَ آخَرُون َ و دیگران از متخلفان مُرجَون َ تاخیر کرده شدگانند و بازداشتگان لِأَمرِ اللّه ِ برای فرمان خدای در باره ایشان إِمّا یُعَذِّبُهُم یا عذاب کند خدای ایشانرا اگر اصرار کنند بدان گناه وَ إِمّا یَتُوب ُ عَلَیهِم و یا

توبه دهد ایشانرا اگر ندامت ورزند از ان عمل تردید برای عبادست و گر نه عند اللّه نزدو نیست وَ اللّه ُ عَلِیم ٌ و خدای داناست بر جای ایشان حَکِیم ٌ حکم کننده است بارجای ایشان آورده اند که دوازده منافقان چون ثعلب بن حاطب و نبتل بن حارث و ودیعه بن ثابت و اضراب ایشان بسخن ابو عامر راهب در برابر مسجد قبا مسجدی بنا کردند و ابو عامر راهب از اشراف قبیله بنی خزرج بود و در علم تورات و انجیل مهارتی داشت و پیوسته نعت و صفت سیّد عالم بر اهل مدینه میخواند چون آنحضرت ص بمدینه هجرت کرد اهل آن خطّه شیفته جمال و کمال وی شده از صحبت ابو عامر برمیدند و کسی پروای او نه کرد بیت با وجود لب جان بخش تو ای آب حیات حیفم آید سخن از چشمه حیوان گفتن ابو عامر را عرق حسد در حرکت آمد و بنفی آنحضرت ص مشغول شد و بعد از غزوه بدر از مدینه گریخته بکفار مکه پیوست و در حرب احد حاضر شده اوّل کسیکه تیر بر لشکر اسلام انداخت وی بود و حضرت ص او را فاسق لقب نهاده در حرب حنین نیز حاضر شد و از آنجا فرار نموده نزد هرقل که ملک روم بود برفت و میخواست که از روم لشکری ساز کرده بجنگ مسلمانان آید نامه نوشت بمنافقان که شما در مقابله مسجد قبا در محله خویش برای من مسجدی بسازید که چون بمدینه آیم آنجا بافاده علوم اشتغال نمایم ایشان مسجدی ساختند و حضرت رسالت پناه ص چون عازم غزوه تبوک شده اینان بمسجد آمده گفتند یا

رسول اللّه ما برای ضعیفان و بیچارگان در وقت سرما و بارندگی مسجدی ساخته ایم و التماس میرود که در ان مسجد نماز گذاری غرض ایشان آن بود که بواسطه نماز آنحضرت ص مهم خود را استحکام دهند چنانچه در مثنوی معنوی هست مثنوی مسجد و اصحاب مسجد را نواز تو مهی ما شب دمی با ما بساز تا شود شب از جمالت همچو روز ای جمالت آفتاب دلفروز ای دریغا کان سخن از دل بدی تا مراد آن نفر حاصل شدی القصه حضرت رسالت پناه ص در جواب ایشان فرمود که حالا متوجه غزوه ایم تا باز آئیم و چون وقت بازگشتن بمنزل ذی ذی آوان که قریب مدینه است که سید اهل مسجد همان استدعا نمودند جبرئیل اینکه آیت فرود آورد وَ الَّذِین َ اتَّخَذُوا مَسجِداً و آنانکه فراگرفتند و بنا نهادند مسجدی ضِراراً برای ضرر مومنان و ستیزه ایشان وَ کُفراً و برای تقویت کفری که اضمار آن میکنند وَ تَفرِیقاً و برای تفرقه افگندن بَین َ المُؤمِنِین َ میان مومنان که در مسجد قبا مجتمع می باشند وَ إِرصاداً و برای انتظار لِمَن حارَب َ اللّه َ مر آنکس را که حرب کرد با خدای تعالی وَ رَسُولَه ُ و با رسول او مِن قَبل ُ پیش از بنای اینکه مسجد مراد ابو عامر راهب است که در احد و حنین بجنگ حاضر شد وَ لَیَحلِفُن َّ و هر آئینه سوگند میخورند که چون کسی گوید چرا اینکه مسجد ساختید إِن أَرَدنا که ما نخواستیم از بنای اینکه مسجد إِلَّا الحُسنی مگر خواستنی نیکو که نمازست و ذکر و توسعت بر ضعفا وَ اللّه ُ یَشهَدُ و خدای گواهی میدهد إِنَّهُم لَکاذِبُون َ که ایشان

دروغ گویانند در سوگند خود.

صفحه : 433

لا تَقُم نایست برای نماز فِیه ِ در آن مسجد أَبَداً هرگز لَمَسجِدٌ هر آئینه مسجدیکه أُسِّس َ بنا نهاده شده است عَلَی التَّقوی بر پرهیزگاری مِن أَوَّل ِ یَوم ٍ از روز نخستین مراد مسجد پیغمبر ص است و اشهر و اظهر آنست که مسجد قباست در محله بنی عمرو بن عوف حضرت رسالت پناه اوّل که بحوالی مدینه رسید بمحله قبا فرود آمده چهارده روز آنجا اقامت فرمود و در ان ایّام اساس مسجد قبا افگند و آن اوّل مسجدیست در مدینه که حضرت رسالت پناه ص آنجا نماز گذارده و در تشویق الحرمین از إبن عمر رض نقل میکند که حضرت رسالت پناه هر روز شنبه سوار یا پیاده به مسجد قبا رفتی و در آنجا دو رکعت نماز گذاردی و در روایت آمده که دو رکعت نماز را در مسجد قبا اجر عمره است حق سبحانه میفرماید که مسجدیکه اساس او بر تقوی ست أَحَق ُّ سزاوارترست أَن تَقُوم َ فِیه ِ بآنکه قیام کنی درو از برای نماز فِیه ِ در آن مسجد مؤسّس بر تقوی رِجال ٌ مردانند از پاکیزه طینتی یُحِبُّون َ دوست میدارند أَن یَتَطَهَّرُوا آنکه پاکی ورزند از انجاس و اخباث یعنی پیوسته بر طهارت باشند و گفته اند بر جنابت خواب نه کنند منقول است که بعد از نزول اینکه آیت حضرت رسالت پناه ص از اهل مسجد قبا پرسید که آن کدام طهرست که حق سبحانه بدان بر شما ثنا گفت جواب دادند که آب از پی درمی آوریم احجار ثلثه را یعنی در استنجا و نزد جمعی مراد طهرست از معاصی و خصال مذمومه وَ اللّه ُ یُحِب ُّ المُطَّهِّرِین َ و خدای تعالی دوست

میدارد پاکی ورزندگان را أَ فَمَن أَسَّس َ آیا هر کس که اساس افگند بُنیانَه ُ بنای امور دین خود را عَلی تَقوی بر ترسکاری مِن َ اللّه ِ از خدای وَ رِضوان ٍ و طلب خوشنودی او خَیرٌ بهترست أَم مَن أَسَّس َ یا آنکس که اساس نهد بُنیانَه ُ بنای امور دین خود را عَلی شَفا جُرُف ٍ بر کناره رودی که زیرش بمرور سیل زده شده و ظاهرش بجای ایستاده باشد هارٍ شکافته شده و نزدیک بافتادن رسیده و اینکه چنین زمین سست ترین قواعد باشد و چون بر آن بنا کنند فَانهارَ پس آن زمین سست گردد و در افتد بِه ِ با بنا یا بانی آن فِی نارِ جَهَنَّم َ در آتش دوزخ و اینکه مثل ست از برای آنها که بنیاد دین خود بر امور باطله نهند و مآل مهم ایشان رجوع باشد بدوزخ وَ اللّه ُ لا یَهدِی القَوم َ الظّالِمِین َ و خدای راه نمی نماید گروه ستمکاران را بر آنچه مقصود ایشان ست لا یَزال ُ همیشه هست بُنیانُهُم ُ بنای ایشان الَّذِی بَنَوا آن بنائیکه بنیاد نهاده اند آنرا بر اغراض فاسده رِیبَهً سبب شک و نفاقی فِی قُلُوبِهِم در دلهای ایشان زائد بر شک نفاقی که دارند و گفته اند که مراد تخریب بنای ایشانست که بعد از رجوع تبوک ایشان استدعا نمودند که آنحضرت بمسجد ایشان درآید و نماز گذارد آیت آمد که لا تَقُم فِیه ِ أَبَداً حضرت رسالت پناه ص فرمود تا مسجد را بکندند و سوختند و حکم شد که آن مسجد موضع مزبله اهل مدینه باشد بیت پس نبی فرمود کانرا برکنید مطرح خاشاک خاکستر کنید حق سبحانه میفرماید که همیشه باشد خرابی بنای ایشان واسطه تزاید شک و

نفاق ایشان یعنی پیوسته در غم و حسرت و نفاق و ریبت خواهند بود بسبب اینکه تخریب که چرا ما اینکه بنا کردیم که فائده نداشت و ازین حسرت دلهای ایشان پاره پاره شود چنانچه میفرماید إِلّا أَن تَقَطَّع َ قُلُوبُهُم مگر آنکه پاره پاره کرده شود دلهای ایشان بحیثیتی که قابلیت ادراک در ان نماند و گفته اند تقطیع قلوب ایشان بقتل وقوع یابد یا بمرگ یا در قبر یا در دوزخ و قول جمعی آنست که پیوسته بتوبه و استغفار و ندامت بر مثل آن امور وَ اللّه ُ عَلِیم ٌ و خدای دانا است بتاسیس بنای ایشان که بچه نیت بوده حَکِیم ٌ حکم کننده است بخرابی آن بر وجه حکمت و در تفسیر وسیط از محمّد بن کعب قرطبی نقل میکند که چون در لیله العقبه هفتاد یا هفتاد و پنج تن از اهل مدینه با حضرت رسالت پناه ص بیعت میکردند عبد اللّه رواحه رض گفت یا رسول اللّه ص شرط کن برای خدا و برای خود آنچه میخواهی حضرت فرمود شرط میکنم برای خدا آنکه او را بپرستید و بدو شریک نیارید و برای خود آنکه مرا نگاهدارید از آنچه نفسها و دلهای خود را نگاه میدارید گفتند چون بدین امر قیام نمائیم جزای ما چیست فرمود جزای شما بهشت خواهد بود انصار گفتند ربح المبیع لا نقیل و لا نستقیل خرید و فروخت سودمند است ما درین بیع سود کردیم هرگز اقاله نخواهیم نمود حق سبحانه از ان بیع و شراء خبر میدهد که.

صفحه : 434

إِن َّ اللّه َ اشتَری بدرستیکه بخرید خدا مِن َ المُؤمِنِین َ

از گرویدگان أَنفُسَهُم نفسهای ایشانرا که مباشر جهاد شوند وَ أَموالَهُم و مالهای ایشانرا که در راه وی نفقه کنند بِأَن َّ لَهُم ُ الجَنَّهَ بآنکه ایشان را باشد جنّت اینکه تمثیل است برای اثبات مؤمنان به بهشت بر بذل اموال و انفس ایشان نه حقیقه اشتراء زیرا که بیع و شری جای وقوع پذیرد که تباین املاک بود و وجود هر که است و هر چه هست همه از آن حقست العبد و ماله لمولاه پس اینکه تحریض است بر غزوه و جهاد یعنی ای بنده؟ از تو بذل کردن نفس و مال و از من عطا دادن بهشت بی زوال نفس سرمایه شر و شور است و مال سبب طغیان و غرور اینکه دو ناقص معیوب را در راه ما فدا کن و بهشت باقی مرغوب را بستان نظم سنگ بینداز و گهر می ستان خاک زمین میده و زر می ستان در عوض فانی و خوار و حقیر نعمت پاکیزه باقی بگیر در کشاف و عین المعانی و جز آن منقول ست که اعرابی بر در مسجد حضرت رسالت پناه ص میگذشت آنحضرت ص اینکه آیت را میخواند لمعات انوار کلام الهی باطن او را عکس پذیر اشراقات فیوض ملکوتی ساخت پرسیدند هذا کلام من حضرت ص فرمود هذا کلام اللّه سؤال کرد که اینکه بیع و شری کی بوده است جواب دادند که روز میثاق که ذرات ذریات را خطاب مستطاب الست بربکم شنوانیدند اعرابی گفت و اللّه بیع مربح لا نقیل و لا نستقیل چون نفس معیوب و اموال فانی را میخرد و در عوض آن بهشت باقی میدهد هرگز آن بیع را برنیاندازیم بلکه نفس

و مال خود را دربازیم بیت آن بیع را که روز ازل با تو کرده ایم اصلا درین حدیث اقالت نمیرود عزیزی فرموده است که هر که بنده را بخرد و بعیب او دانا باشد او را رد نتواند کرد حق سبحانه ما را خریده و بعیوب ما دانا بوده امید آنست که از درگاه کرم رد نه کند بیت امید که از فضلت مردود نگردم من چون شد بهمه عیبی لطفی تو خریدارم و در نفخات الانس مذکور است از ابو ذر بوزجانی نقل میکند رباعی تو بعلم ازل مرا دیدی دیدی آنگه بعیب بخریدی تو بعلم آن و من بعیب همان رد مکن آنچه خود پسندیدی در حقیقت اینکه بیع و شرای و بیان آنکه خود را مشتری گفت و ما را بایع و نفس و مال را بذکر اختصاص داد و دل را درین مبایعه داخل نکردند مذکران و محققانرا عبارتی عجیب و اشارتی غریب هست و بعضی از ان در جواهر التفسیر سمت تحریر یافت بیت هر که خواهد کزین برد بوئی گو تماشای آن گلستان کن و بعد از اشتراء بیان ما لاجله الشری میکند و میگوید یُقاتِلُون َ کارزار میکنند اینکه مؤمنان که نفس ایشان خریده شده است فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدای و طلب رضای او فَیَقتُلُون َ پس گاهی میکشند دشمنان را وَ یُقتَلُون َ و گاهی کشته میشوند بر دست ایشان وَعداً عَلَیه ِ وعده داده است خدای ایشان را بدین بیع و شرا وعده دادنی حَقًّا ثابت و باقی که خلاف در ان نیست فِی التَّوراهِ وَ الإِنجِیل ِ وَ القُرآن ِ درین کتابها دلیل است بر آنکه اهل توریت و انجیل

هم مأمور بوده اند وَ مَن أَوفی و کیست وفاکننده تر بِعَهدِه ِ بعهد خود مِن َ اللّه ِ از خدای که کریم است و کریم خلف وعده روا ندارد فَاستَبشِرُوا پس شادمان باشید بِبَیعِکُم ُ بخرید و فروخت خود الَّذِی بایَعتُم بِه ِ آنکه مبالغه کردید بآن وَ ذلِک َ و آن بیع هُوَ الفَوزُ العَظِیم ُ اوست رستگاری بزرگ و در مدارک از امام جعفر صادق رض نقل میکند که ای مومنان قیمت شما نیست مگر بهشت پس مفروشید خویش را مگر بدان یعنی خود را بمتاع غرور فانی دنیا مفروشید که قیمت شما نعیم جاودانی باقی ست در مثنوی معنوی آورده مثنوی خویش را نشناخت مسکین آدمی از فزونی آمد و شد در کمی خویشتن را آدمی ارزان فروخت بود اطلس خویش را بر دلق دوخت.

صفحه : 435

التّائِبُون َ اینکه مومنان بازگردندگانند از معاصی یا رجوع کنندگانند بحق سبحانه بتمامی العابِدُون َ پرستندگان حق اند باخلاص یا قائم بشرائط خدمت الحامِدُون َ ستایندگان حق بدانچه بدیشان رسد از سرّاء و ضرّاء یا شناسندگان نعم الهی در هر لحظه و طرفه السّائِحُون َ روزه داران یا سیرکنندگان بطلب علم یا بیرون آیندگان از بادیه نفس و روندگان بسرمنزل انس الرّاکِعُون َ رکوع کنندگان در نماز یا خشوع آرندگان بدرگاه بی نیاز السّاجِدُون َ سجده کنندگان در خلوات یا طالبان قرب رفیع الدرجات الآمِرُون َ بِالمَعرُوف ِ فرمایندگان بایمان و طاعت و سنّت حضرت رسالت پناه وَ النّاهُون َ عَن ِ المُنکَرِ و بازدارندگان از کفر و معصیت و ارتکاب بدعت و چون هفت عقد کامل است دخول و او مشعرست بر آنکه او ثمانیه است یا برای تضاد میان امر و نهی چون ثیبات

و ابکار ایا بجهت جمع میان امر معروف و نهی منکر که گویا شی ء واحداند و هر یکی با دیگری منضم باشد وَ الحافِظُون َ و نگاهدارندگان لِحُدُودِ اللّه ِ مر احکام خدای را سلمی گوید نگاهدارندگان اوامر او را بر جوارح و قلوب و اسرار و ارواح وَ بَشِّرِ المُؤمِنِین َ و بشارت ده مؤمنان را که بدین صفات موصوف اند وضع مظهر بر موضع مضمر دلیل است بر آنکه ایمان داعی ایشانست بدین فضائل و حذف مبشّر اشارت ست به تعظیم و تکثیر آن آورده اند که حضرت رسالت پناه ص بعد از زیارت قبر مادر خود گریه کنان فرمود که دستوری طلبیدم در زیارت وی مرا اجازت دادند و چون در استغفار او اجازت خواستم مرا بازداشتند اینکه آیت آمد ما کان َ صحیح نباشد و روا نبود لِلنَّبِی ِّ مر پیغمبر ص را وَ الَّذِین َ آمَنُوا و آنانرا که گرویده اند أَن یَستَغفِرُوا آنکه طلب آمرزش کنند لِلمُشرِکِین َ برای شرک آرندگان و گفته اند پیغمبر ص بابو طالب در مرض الموت بعد از انکه از ایمان او نامید شده وعده فرمود که آمرزش خواهم از برای تو مادامیکه مرا نهی نمیکنند از ان و بعد از وفات وی برای وی استغفار میکرد و صحابه رض چون دانستند که آنحضرت بجهت ابو طالب آمرزش میطلبد گفتند ما چرا از برای آبای و اقربای خود استغفار نکنیم و حال آنکه ابراهیم خلیل اللّه صلوات اللّه علی بینا و علیه و سلامه برای پدر خود استغفار کرده و اینک پیغمبر ما برای عم خود استغفار میکند آیت آمد که روا نیست پیغمبر و مومنانرا که برای اهل شرک آمرزش طلبند وَ لَو کانُوا و اگرچه باشند آن

مشرکان أُولِی قُربی خداوندان قرابت مِن بَعدِ ما تَبَیَّن َ از پس آنکه روشن شد لَهُم مر ایشان را أَنَّهُم آنکه اصحاب شرک أَصحاب ُ الجَحِیم ِ ملازمان دوزخ اند وَ ما کان َ استِغفارُ إِبراهِیم َ و نبود آمرزش خواستن ابراهیم لِأَبِیه ِ از برای پدر خود إِلّا عَن مَوعِدَهٍ مگر از برای وفا کردن وعده که در وقت مناظره وَعَدَها إِیّاه ُ وعده کرده بود مر پدر را آنجا که گفت ساستغفر لک ربی و در ینابیع آورده که وعده داده بود پدر ابراهیم ع مر او را که من ایمان آورم پس استغفار آن بود که من طلب آمرزش و مغفرت کنم برای تو وقتی که بگروی فَلَمّا تَبَیَّن َ لَه ُ پس آنهنگام که روشن گشت مر ابراهیم را أَنَّه ُ عَدُوٌّ لِلّه ِ بدرستیکه پدر را و دشمن است مر خدای را یعنی بر کفر بمرد و توفیق ایمان نیافت یا او را بوحی معلوم شد که آزر ایمان نخواهد آورد تَبَرَّأَ مِنه ُ بیزاری کرد از او و قطع استغفار نمود إِن َّ إِبراهِیم َ لَأَوّاه ٌ بدرستیکه ابراهیم بسیار آه کننده بود کنایت است از رقت قلب و کثرت ترحم او حَلِیم ٌ بردبار بوده بحدیکه پدر میگفت لأرجمنک و او جواب میداد ساستغفر لک ربی پس در آیت تالیه تمهید غدر رسول و مؤمنان میکند که چون ایشان قبل المنع استغفار کردند بدان مواخذه نخواهد بود.

صفحه : 436

وَ ما کان َ اللّه ُ لِیُضِل َّ قَوماً و نیست خدای که قومی را ضایع و تباه گرداند یا ایشانرا بگیرد چنانچه اهل ضلالت را بَعدَ إِذ هَداهُم پس از آنکه راه نمود ایشانرا با سلام حَتّی یُبَیِّن َ لَهُم تا وقتی که روشن گرداند بر

ایشان ما یَتَّقُون َ آنچه واجب است که از ان پرهیز کنند و گفته اند اینکه آیت در شان جمعی است که قبل از تحویل قبله درگذشتند یا پیش از تحریم خمر ساغر اجل نوشیدند میفرماید که بر ایشان از کارها که کرده اند گرفت نیست إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای بِکُل ِّ شَی ءٍ بهمه چیزها از احوال اوّل و آخر ایشان عَلِیم ٌ داناست إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای لَه ُ مر اوراست مُلک ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ پادشاهی آسمانها و زمینها پس هرچه خواهد کند بی مانعی و منازعی یُحیِی زنده گرداند مردگانرا وَ یُمِیت ُ و بمیراند زندگان را وَ ما لَکُم و نیست مر شما را ای مومنان مِن دُون ِ اللّه ِ بجز خدای مِن وَلِی ٍّ کارسازی وَ لا نَصِیرٍ و نه یاری و مددگاری و می شاید که خطاب با کفار باشد میفرماید که خدای را پرستش کنید که شما را بغیر وی متولی امری نیست که حکم عقاب از شما دفع کند و جز او یاری نی که عذاب از شما بازدارد لَقَد تاب َ اللّه ُ بدرستیکه توبه پذیرفت خدای و بقبول توبه بازگشت عَلَی النَّبِی ِّ بر پیغمبر خود بجهت اذن او مر منافقان را در تخلف یا بیان تبرئه ذمه حضرت پیغمبر ص میکند از تعلق بذنوب کما قال لیغفر لک اللّه ما تقدم من ذنبک و ما تاخر تا آخر یا بعث است بر توبه یعنی هیچکس نیست که محتاج بتوبه و استغفار نباشد حتّی پیغمبر ص و اصحاب او چه هر کس را مقامی ست که مادون آن به نسبت وی منقص خواهد بود پس توجه بمادون گناهی هست که از ان هم توبه

لازم باشد و پیش بعضی و انی لأستغفر اللّه کل یوم سبعین مره اشارت باین ست و نزد محققان اینکه معنی مناسب مرتبه حضرت رسالت منقبت ع نیست چه توجه آنحضرت ص بغیر حق متصور نبوده پس سلمی رح میگوید ذکر توبه نبی برای آن است که مقدمه توبه امت باشد و توبه تابع به مقدمه تصحیح پذیرد و بر هر تقدیر درپذیرفت خدای توبه را از پیغامبر وَ المُهاجِرِین َ وَ الأَنصارِ و از مهاجران و از انصار رض یعنی جمعی از ایشان که کاره بودند مر غزوه تبوک را بطبع نه بعناد الَّذِین َ اتَّبَعُوه ُ آنانکه پیروی کردند مر پیغمبر ص را فِی ساعَهِ العُسرَهِ در زمان عسره و تنگی لشکر تبوک را جیش العسره میگفتند بجهت آنکه عسرت عظیم بود هم در مرکب که هر ده تن یک شتر داشتند و هم در توشه که هر دو کس روزی بیک خرما بسر میبردند و هم در آب که با وجود قلت مراکب شتر را میکشتند و بر طوبات اجواف و امعای آن دهن خویش را تر میساختند و هوا بغایت گرم میگذشت پس حق سبحانه صفت ایشان میکند که درین زمان تنگی متابعت پیغمبر ص میکردند مِن بَعدِ ما کادَ از پس آنکه نزدیک بود که از غایت عسرت یَزِیغ ُ میل کند و از جای برود قُلُوب ُ فَرِیق ٍ دلهای گروهی مِنهُم از ایشان یعنی کار بدان رسیده بود که جمعی از جهاد بازگردند یا از متابعت رسول ص دست بازدارند بواسطه شدّت و مشقت ثُم َّ تاب َ عَلَیهِم پس خدای درگذاشت از آنکه قلوب ایشان از ثبات بر ایمان میل کرده بودند إِنَّه ُ بِهِم

بدرستیکه خدای بر ایشان رَؤُف ٌ بسیار رافت است چون توبه کردند رَحِیم ٌ مهربان ست بتفضل بر ایشان.

صفحه : 437

وَ عَلَی الثَّلاثَهِ الَّذِین َ خُلِّفُوا و دیگر توبه داد و به بخشید بر آن سه تن که باز پس داشته شده بودند یعنی تخلف کرده بودند از غزوه و امر ایشان موقوف بحکم الهی بود قبل ازین ذکر یافت که مهم کعب و هلال و مراره در تاخیر افتاده حضرت رسالت پناه ص حکم فرمود که کسی با ایشان مکالمه و مخالطه نه نماید و بعد از چهل روز فرمود تا از زنان خود دور شدند و زن هلال بخدمت وی آمد که مردی پیر و ضعیف بوده نامرد گشت بخدمت وی بشرط عدم مباشرت و کار بر اینان به تنگ آمد حَتّی إِذا ضاقَت تا وقتی که تنگ شد عَلَیهِم ُ الأَرض ُ بر ایشان زمین بِما رَحُبَت با وجود گشادگی و وسعت و اینکه کنایت از شدّت حیات و نهایت پریشانی است وَ ضاقَت عَلَیهِم و تنگ شد بر ایشان أَنفُسُهُم دلهای ایشان از بسیاری غم و وحشت بحیثیتی که فرح و انس را در آن راه نبود وَ ظَنُّوا و دانستند أَن لا مَلجَأَ آنکه پناهی نیست مِن َ اللّه ِ از خشم خدای إِلّا إِلَیه ِ مگر هم بوی و آمرزش خواستن از کرم وی ثُم َّ تاب َ عَلَیهِم پس چون درماندند و به بیچارگی خود دانا شدند توفیق توبه داد خدای ایشانرا لِیَتُوبُوا تا توبه کردند و بحق بازگشتند و مقرر است که تا او به توبه توفیق ندهد و رقم قبول نکشد توبه هیچ تائب درست نبود رباعی گر لطف تو یاری نه نماید ز نخست هم توبه شکسته است

و هم پیمان سست چون توبه بامید پذیرفتن تست تا تو نه پذیری نشود توبه درست القصه بعد از پنجاه روز اینکه آیت فرود آمد و توبه ایشان پذیرفته گشت إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای هُوَ التَّوّاب ُ اوست قبول کننده توبه از تائبان الرَّحِیم ُ متفضل است برحمت بر ایشان یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه َ ای گروه مومنان بترسید از خدای و بمثل اینکه فعل که مخالفت امر باشد معاودت مکنید وَ کُونُوا مَع َ الصّادِقِین َ و باشید با راست گویان در اقوال خود چون کعب بن مالک و آن دو تن دیگر که راست گفتند و عذر باطل نیاوردند و سبب راستی که من صدق نجا دولت نجات یافتند نظم از کجی افتی بکم و کاستی از همه غم رستی اگر راستی راستی خویش نهان کس نکرد بر سخن راست زیان کس نه کرد و گفته اند خطاب با اهل کتابین ست یعنی ای گرویدگان بموسی و عیسی بترسید از مخالفت محمّد ص و باشید با صادقان که اصحاب اخیار و امت بزرگوار اویند ما کان َ روا نیست و نشاید لِأَهل ِ المَدِینَهِ مر اهل مدینه را وَ مَن حَولَهُم و آنان را که گرداگرد ایشانند مِن َ الأَعراب ِ از بادیه نشینان أَن یَتَخَلَّفُوا آنکه تخلف کنند و بازپس روند عَن رَسُول ِ اللّه ِ از حکم رسول خدای علیه الصلوه و السلام مراد نهی است در صیغه نفی و تخصیص اهالی مدینه و حوالی آن بجهت قرب بوده و معرفت ایشان بخروج آنحضرت صلی اللّه علیه و سلّم بطرف تبوک وَ لا یَرغَبُوا بِأَنفُسِهِم و نرسد ایشان را که رغبت کنند بنفسهای خود.

صفحه : 438

عَن نَفسِه ِ از نفس وی یعنی خویشتن داری کنند و خود را برطرف

دارند از کشیدن آن رنجها که او میکشد مرویست که ابو خیثمه انصاری رض در مدینه ماند بوده و بعد از چند روز که از عزیمت حضرت رسالت پناه علیه الصلوه و السلام بگذشت روزی بخانه خود درآمد و آن روز بغایت گرم بود و او دو زن داشت زنان وی هر یکی در عریشی نشسته بودند و آنرا رفته و آب زده کوزهای آب سرد مهیا ساخته و طعامهای نیکو ترتیب نموده و ابو خثیمه بر در عریش بایستاد در زنان نگریست و آن ترتیب ملاحظه نمود و گفت که روا باشد که رسول خدای علیه الصلوه و السلام در بیابان بشدّت و حرارت و باد گرم درمانده بود و ابو خثیمه در سایه خنک آب سرد و طعام لذیذ خورد و با زنان خوبروی خوشبوی معاشرت کند بخدای سوگند خورد که در هیچ عریش درنیایم و ازین آب و طعام نخورم تا زمانی که بدان حضرت علیه الصلوه و السلام ملحق نشوم پس اندک زاد برداشت و روی براه آورد و در منزل تبوک بمعسکر همایون ملحق شد ذلِک َ آن وجوب متابعت و ترک مخالفت بِأَنَّهُم بسبب آنست که ایشان چون با رسول باشند لا یُصِیبُهُم نرسد ایشانرا ظَمَأٌ تشنگی وَ لا نَصَب ٌ و نه رنجی وَ لا مَخمَصَهٌ و نه گرسنگی فِی سَبِیل ِ اللّه ِ در راه خدای وَ لا یَطَؤُن َ و نسپرند مَوطِئاً مکانی از امکنه کفار بسم اسپ یا کف شتر یا بپای خود سپردنی که آن یَغِیظُ الکُفّارَ بخشم آرد کافرانرا وَ لا یَنالُون َ و نیابند مِن عَدُوٍّ نَیلًا از دشمنی هیچ یافتنی از قتل و اسر

و نهب و کسر و هزیمت و جراحت إِلّا کُتِب َ لَهُم مگر نوشته شود برای ایشان بِه ِ بآن عَمَل ٌ صالِح ٌ کرداری شایسته یعنی بهر یک ازینها که بدیشان رسد مستحق ثواب شوند إبن عباس رض فرمود که بهر ترسی که از دشمن بدل ایشان درآید هفتاد حسنه در دیوان ایشان مینویسند إِن َّ اللّه َ لا یُضِیع ُ بدرستیکه خدای ضایع نمیگرداند و تباه نمیکند أَجرَ المُحسِنِین َ مزد نیکوکاران را یعنی مجاهدان را وَ لا یُنفِقُون َ و نفقه نه کنند نَفَقَهً صَغِیرَهً نفقه اندک و خرد چون علاقه تازیانه یا نعل اسپی یا صاع خرمائیکه بدهند چون ابو عقیل رض وَ لا کَبِیرَهً و نه نفقه بزرگ چنانچه ذی النورین و عبد الرحمن بن عوف رض وَ لا یَقطَعُون َ و قطع نه کنند در مسیر خود وادِیاً هیچ ممر آب و سیل را مراد زمین است یعنی هیچ زمین را قطع نه کنند إِلّا کُتِب َ لَهُم مگر که نوشته شود برای ایشان ثواب آن و آن نوشتن برای چیست لِیَجزِیَهُم ُ اللّه ُ تا جزا دهد خدای تعالی ایشانرا أَحسَن َ ما کانُوا نیکوترین آن را که در راه حق یَعمَلُون َ عمل میکردند و چون احسن را جزا دهند جزای حسن نیز بدان الحاق کنند بجهت توفیر اجر و تکثیر آن در ینابیع فرموده که اگر مثلا غازی را هزار طاعت باشد و یکی از همه نیکوتر بود حق سبحانه آنرا ثوابی عظیم دهد و نه صد و نود و نه دیگر را بطفیل آن قبول کند و هر یک را برابر آن ثواب ارزانی دارد تا کرم او به نسبت مجاهدان بر همه کس ظاهر گردد بیت مجاهدان شرف

اینچنین از ان دارند که در غزا کمر جهد بر میان دارند آورده اند که چون انواع تهدیدات در باب متخلفان نازل شد مؤمنان جازم شدند بر آنکه چون نفیر جهاد برآید بتمامی عازم حرب شوند اینکه آیت آمد.

صفحه : 439

وَ ما کان َ المُؤمِنُون َ و روا نیست و نشاید مؤمنان را لِیَنفِرُوا آنکه بیرون روند بغزا کَافَّهً همه ایشان چه امر معیشت مختل میماند فَلَو لا نَفَرَ پس چرا بیرون نروند یک کس یا دو تن یا بیشتر مِن کُل ِّ فِرقَهٍ مِنهُم از هر جمعی کثیر از ایشان مراد قبیله و اهل بلده اند طائِفَهٌ گروهی اندک که بجهاد روند و باقی توقف نمایند لِیَتَفَقَّهُوا تا طلب دانش کنند فِی الدِّین ِ در دین و فقه آموزند و از عبد الرزاق بن همام مرویست که مراد اصحاب حدیث اند وَ لِیُنذِرُوا و تا بیم کنند فقها قَومَهُم گروه خود را إِذا رَجَعُوا إِلَیهِم چون بازگردند از غزوه بسوی ایشان لَعَلَّهُم یَحذَرُون َ تا باشند که ایشان حذر نمایند از آنچه بیم کرده میشدند از ان یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ای کسانیکه گرویده اید قاتِلُوا الَّذِین َ کارزار کنید با آنانکه یَلُونَکُم نزدیک شمااند مِن َ الکُفّارِ از ناگرویدگان مثل یهود که در حوالی مدینه میباشند و گفته اند اهل روم مراد است که در ولایت شام بودند و شام قریب بمدینه است و بر هر تقدیر قتال کنید با دشمنان نزدیک وَ لیَجِدُوا و باید که بیابند کافران و فهم کنند فِیکُم غِلظَهً در شما درشتی به نسبت خود یعنی عنفی در مقال قبل از وقوع قتال یا شدتی و صبری بر مقاتله یا شجاعتی

در حین محاربه وَ اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ و بدانید که خدای مَع َ المُتَّقِین َ با پرهیزگارانست بحفظ اعانت و نصرت در فتوحات مذکورست که حق سبحانه و تعالی مومنان را بقتال کفار اقرب میفرماید و هیچ دشمنی از نفس اماره کافر نعمت بدتر نیست و نزدیک ترین دشمنان بتو اوست که اعدی عدوک نفسک التی بین جنبیک پس اشتغال بقتال او که عبارت از جهاد اکبر است اولی و انسب مینماید و الیه الاشاره فی المثنوی المعنوی مثنوی ای شهان کشتیم ما خصم برون ماند ازو خصمی بتر در اندرون قد رجعنا من جهاد الاصغریم اینکه زمان اندر جهاد اکبریم سهل شیری دان که صفها بشکند شیر آنرا دان که خود را بشکند وَ إِذا ما أُنزِلَت و چون فرستاده شود سوره پاره از قرآن فَمِنهُم مَن یَقُول ُ پس از منافقان کسی هست که گوید با منافقان دیگر از روی انکار و استهزا یا با ضعفای مؤمنان گویند أَیُّکُم زادَته ُ کیست از شما آنکه بیفزود او را هذِه ِ اینکه سوره إِیماناً گرویدنی یعنی آنکس کدام است که اینکه سوره ایمان او را زیادت کرد فَأَمَّا الَّذِین َ آمَنُوا پس اما آنانکه گرویده اند براستی فَزادَتهُم إِیماناً پس زیادت کرد اینکه سوره ایشانرا یقین و ثبات در دین یا چون زیادت شد علم ایشان بواسطه تدبّر درین سوره ایمان برین سوره منضم گشت با ایمان ایشان بسورهای دیگر وَ هُم یَستَبشِرُون َ و ایشان شادمان میشوند بنزول آنکه سبب زیادتی کمال و واسطه ارتفاع حال ایشان ست وَ أَمَّا الَّذِین َ فِی قُلُوبِهِم مَرَض ٌ و اما آنانکه در دلهای ایشان بیماری شک و نفاق و حسد و حقد و

بغض با سلام است فَزادَتهُم پس زیاده میکند آن سوره ایشان را رِجساً إِلَی رِجسِهِم شکی مذموم بشک ایشان یعنی در سورهای دیگر شک داشتند پس شک ایشان درین سوره الربع انضمام یافت بدان شک تا بیفزود کفر ایشان بر کفر وَ ماتُوا و بمردند یعنی استحکام یافت اینکه صفت در ایشان تا وقتی که بمردند وَ هُم کافِرُون َ و ایشان کافران بودند.

صفحه : 440 أَ وَ لا یَرَون َ آیا نمی بینند اینکه منافقان أَنَّهُم یُفتَنُون َ آنکه ایشان مبتلا میشوند باصناف بلیّات از مرض و قحط و غیر آن یا نفاق و کذب ایشان ظاهر میشود بر مسلمانان فِی کُل ِّ عام ٍ در هر سالی مَرَّهً أَو مَرَّتَین ِ یک بار یا دو بار ثُم َّ لا یَتُوبُون َ پس توبه نمیکنند از نفاق وَ لا هُم یَذَّکَّرُون َ و نه پند میگیرند وَ إِذا ما أُنزِلَت و چون فرود آید سوره سوره از قرآن که در ان عیب ایشان مذکور بود نَظَرَ بَعضُهُم نظر کنند بعضی از ایشان إِلی بَعض ٍ بسوی برخی دیگر یعنی بچشم یکدیگر را اشارت کنند از روی انکار و سخریه بدان سوره یا از راه خشم و سخط باستماع عیوب خود یا بتغامز عیون ایمائی کنند بفرار از مجلس و با هم گویند هَل یَراکُم مِن أَحَدٍ آیا می بیند یکی از مسلمانان شما را اگر از مجلس بیرون روید پس اگر کسی بیند اقامت کنند و اگر نه بیند برخیزند ثُم َّ انصَرَفُوا پس بازگردند از مجلس پیغمبر علیه الصلوه و السلام صَرَف َ اللّه ُ بگردانید خدای قُلُوبَهُم دلهای ایشانرا از فهم قرآن یا از قبول ایمان و

اصح آنست که از همه نیکوئیهای اینکه کلام خبرست و احتمال دعا دارد یعنی رو بگرداند خدا دلهای ایشان را از خیرها بِأَنَّهُم بسبب آنکه ایشان قَوم ٌ لا یَفقَهُون َ گروهی اند که فهم نمیکنند و در نمی یابند حق را لَقَد جاءَکُم هر آئینه بدرستی و راستی که آمد بشما ای آدمیان رَسُول ٌ فرستاده بحکم خدای تعالی مِن أَنفُسِکُم از شما یعنی از جنس شما در بشریت تا بواسطه جنسیت مخالطت نمائید و افاده و استفاده وجود گیرد یا آمد بشما ای اعراب رسولی از شما متکلم بلغت شما یا از قبیله شما إبن عباس فرموده که هیچ قبیله نبود در عرب الا که حضرت مصطفی رشته قرابت پیوسته بود بدان و در قرأت شاذّه من انفسکم بفتح فا خوانده یعنی فاضلترین و شریف ترین شما هم در نسب و هم در حسب عَزِیزٌ عَلَیه ِ دشوار و سخت بود برو ما عَنِتُّم آنچه در رنج افتید بدان و بعضی بر لفظ عزیز وقف کرده و آنرا صفت رسول دانند و معنی علیه ما عنتم برین فرود آرند که بروست آنچه بکنید از گناه یعنی اعتذار آن برویست روز قیامت بشفاعت تدارک آن خواهد نمود و درین معنی گفته اند بیت نماند بعصیان کسی در گرو که دارد چنین سید پیش رو اگر دفترت از گنه پاک نیست چو او عذرخواهت بود باک نیست حَرِیص ٌ عَلَیکُم صفت دیگرش آنست که حریص ست بر اسلام شما بِالمُؤمِنِین َ بگرویدگان رَؤُف ٌ رَحِیم ٌ مهربان ست و بخشاینده حق سبحانه هیچ پیغمبری را یکجا بدو اسم از اسمای خود اختصاص نداد مگر پیغمبر ص ما را خود فرمود که ان اللّه بالناس لرؤف

رحیم و در باره او گفت بالمؤمنین رءوف رحیم و یک وجه تفضیل آنحضرت ص بر انبیاء دیگر اینست فَإِن تَوَلَّوا پس اگر برگردند منافقان از یاری و هواداری و تخلف نمایند از فرمانبرداری فَقُل حَسبِی َ اللّه ُ پس تو بگو بسنده است مرا خدای که شر شما را کفایت کند و مرا بر شما غالب سازد لا إِله َ إِلّا هُوَ هیچ معبودی بحق نیست مگر وی عَلَیه ِ تَوَکَّلت ُ برو توکل کردم و کار خود با وی گذاشتم وَ هُوَ رَب ُّ العَرش ِ العَظِیم ِ و اوست خداوند عرش بزرگ مراد ملک عظیم است یا عرش که قبله دعا و مطاف ملائکه باشد اشارت بکمال قدرت و حفظ حق تعالی است یعنی آن خدائی که عرش را بدان همه عظمت که هشت هزار رکن دارد و بروایتی سیصد هزار قاعده و از قاعده تا قاعده سیصد هزار ساله راه و همه آن مملو از خافات و صاقات بقدرت کامله نگاهدار و قادر است که مرا نیز از شر منافقان در پناه آرد که حافظ بندگان و ناصر سر افکندگان اوست بیت ازو خواه یاری که یاری داده اوست بدو التجا کن کزینان به اوست کسی را که او آورد در پناه چه غم دارد از فتنه کینه خواه مطالعه لطائف و اشارات اینکه دو آیت حواله است باوراق جواهر التفسیر و اللّه نعم المولی و نعم النصیر.

صفحه : 441

گفته اند الرا بمعنی انا اللّه الرحمن و در بحر الحقایق آورده که هر حرفی اشارتی ست از حق به حبیب وی میگوید سوگند میخورم بآلای من بر تو در ازل و بلطف من با تو در وجود و برافت من مر ترا در ابد جواب قسم چیست تِلک َ اینکه سوره آیات ُ الکِتاب ِ الحَکِیم ِ آیتهای قرآن مشتملبر حکمت است یا محکم که در وی تناقض و اختلاف نیست یا آنکه رقم نسخ بر وی کشیده نشود یا کسی بر تغییر وی قادر نبود إبن عباس رض فرمود که چون اساس نبوت محمدی تاکید یافت و حضرت عزّت جل شانه، او را برسالت اختصاص داد صنادید قریش اظهار انکار نموده گفتند عجب است که حق تعالی بعالمیان از آدمیان رسول فرستد و از جمله ایشان یتیم ابو طالب را اختیار کند حق سبحانه فرمود أَ کان َ لِلنّاس ِ آیا هست مر مردمانرا عَجَباً شگفتنی أَن أَوحَینا آنکه ما وحی کردیم إِلی رَجُل ٍ مِنهُم بسوی مردی از جنس ایشان و از قبیله ایشان و مضمون وحی ما چیست أَن أَنذِرِ النّاس َ آنکه بیم کن مردمانرا از عقوبات الهی تعمیم کرد انذار را چه هیچکس خالی از صفتی نباشد که او را از ان باید ترسید الا ما شاء اللّه و تخصیص کرد بشارت را باهل ایمان چه کفار را صفتی که سبب بشارت باشد نیست پس فرمود وَ بَشِّرِ الَّذِین َ آمَنُوا و مژده ده آنانرا که گرویده اند أَن َّ لَهُم بآنکه ایشانرا است قَدَم َ صِدق ٍ پیش رو نیک عِندَ رَبِّهِم نزد خداوند ایشان یعنی ایمان و طاعت و گفته اند مراد از قدم صدق سابقه ازلی ست

که حق سبحانه و تعالی وعده راست داده در نجات مؤمنان دمیاطی گوید که مقام صدق آنست که درو زوال و ملال نیست یا ایمان صادق یا رضوان اللّه یا دعای ملائکه در باره ایشان یا عملهای خیر که از پیش فرستند یا سلف صدق که برکت ایشان بخلف میرسد یا ولد صالح که پیش از ایشان در گذشته یا تقدیم حق سبحانه اینکه امت را بطاعت چنانچه فحوای نحن الآخرون السابقون از ان خبر میدهد یا شفیع صدق که حضرت رسالت پناه است در عین المعانی فرموده که حضرت پیغمبر ص را از قدم صدق پرسیدند فرمود که هی شفاعتی توسلون بی الی ربکم و مقررست که گناهکاران تباه روزگار را هیچ وسیلتی برای آمرزش برابر شفاعت آنحضرت نیست شعر گفتی کنم شفاعت عاصی عذرخواه دل بر امید آن کرم افتاد در گناه قال َ الکافِرُون َ گفتند ناگرویدگان بعد از آمدن پیغمبر بر ایشان و نمودن خوارق عادات إِن َّ هذا بدرستیکه اینکه مرد لَساحِرٌ مُبِین ٌ جادوی است آشکارا إِن َّ رَبَّکُم ُ اللّه ُ بدرستیکه پروردگار شما اللّه است الَّذِی آن خداوندی که بقدرت بی عجز و حکمت بی قصور خَلَق َ السَّماوات ِ وَ الأَرض َ بیافرید آسمانها و زمینها که بزرگترین اجسام اینکه عالم اند فِی سِتَّهِ أَیّام ٍ در مقدار شش روز از ایام دنیا ثُم َّ استَوی پس مستولی شده.

صفحه : 442

عَلَی العَرش ِ بر عرش که اعظم مخلوقات است یُدَبِّرُ الأَمرَ میسازد امر کائنات را بر مقتضای حکمت یا تقدیر میکند بودنیها بر وجهی که میخواهد ما مِن شَفِیع ٍ نیست هیچ شفاعت

کننده روز قیامت إِلّا مِن بَعدِ إِذنِه ِ مگر پس از دستوری دادن خدا مر او را در شفاعت اینکه کلام رد شفاعت الهه است و اثبات شفاعت مأذون ذلِکُم ُ اللّه ُ آن خداوندی که موصوف ست بصفات خلق و تدبیر و استیلا رَبَّکُم ُ پروردگار شماست نه غیر او چه غیر او را درین صفتها شرکت نیست فَاعبُدُوه ُ پس او را به یگانگی پرستید أَ فَلا تَذَکَّرُون َ آیا پند نمیگیرید یا تفکّر نمیکنید که مستحق عبادت اوست نه معبودان شما إِلَیه ِ بسوی اوست مَرجِعُکُم جَمِیعاً بازگشت شما همه بموت و نشور نه بغیر او پس آماده باشید جواب و سؤال او را وَعدَ اللّه ِ وعده داد شما را خدای وعده دادنی حَقًّا راست و درست إِنَّه ُ یَبدَؤُا الخَلق َ بدرستیکه خدای تعالی که اوّل بیافرید خلق را ثُم َّ یُعِیدُه ُ پس بعد از مردن زنده گرداند ویرا و مقصود از ابدا و اعاده ثواب و عقاب است چنانچه فرموده است لِیَجزِی َ الَّذِین َ آمَنُوا تا جزا دهد آنانرا که گرویده اند وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ و عملهای پسندیده کرده اند بِالقِسطِ بعدل خود یا مکافات کند ایشانرا بعدل ایشان یعنی برعایت عدل که در امور فرموده باشند یا ایمان ایشان چه ایمان عدل قوی ست و در برابر آن شرک ظلم عظیم و اینکه وجه برای مقابله اوجه است چه ارداف میکند اینکه کلام را بقوله وَ الَّذِین َ کَفَرُوا و آنانکه کافر شدند لَهُم شَراب ٌ مِن حَمِیم ٍ مر ایشانراست آشامیدنی از آب گرم دوزخ که چون بخورند احشا و امعای ایشان پاره پاره گردد وَ عَذاب ٌ أَلِیم ٌ و دیگر ایشانرا بود عذابی دردناک که تخفیف نیابد بِما کانُوا بسبب

آنکه بودند بخدای و رسول یَکفُرُون َ کافر می شدند هُوَ الَّذِی اوست آن خداوند که بقدرت کامله جَعَل َ الشَّمس َ گردانید آفتاب را ضِیاءً خداوند روشنی وَ القَمَرَ نُوراً و ماه را خداوند نور علما بر آنند که اگر روشنی بالذات باشد ضیاست و اگر بالعرض باشد نورست، و در انوار آمده است حق سبحانه درین آیت تنبیه فرموده بآنکه آفتاب بذات خود نیرست و قمر نیّر بعرض میشود و آن بمقدار مقابله اوست با شمس چنانچه در علم هیئت مبین شده وَ قَدَّرَه ُ و تقدیر کرد هر یک را از شمس و قمر مَنازِل َ منزلها بقدر میسر ایشان و اشهر آنست که تقدیر کرد برای قمر منزلها بست و هشتگانه که معین و مشهورست و قمر قریب به شبانه روزی قطع منزلی میکند لِتَعلَمُوا تا بدانید شما عَدَدَ السِّنِین َ شمار سالها و چون سال مشتملبر ماهها باشند ذکر ماه نکرد وَ الحِساب َ و تا بدانید شمار اوقات از ماهها و روزها در معاملات و مهمات خود ما خَلَق َ اللّه ُ ذلِک َ نیافرید خدای آنچه مذکور شد إِلّا بِالحَق ِّ مگر براستی نه ببازی و گویند با معنی لام است یعنی برای بیان حق یُفَصِّل ُ الآیات ِ روشن میکنیم و حفص یفصل میخواند یعنی خدای بیان میکند دلایل قدرت خود را لِقَوم ٍ یَعلَمُون َ برای گروهی که میدانند یعنی در آن اندیشه میکنند و از ان نفع میگیرند.

صفحه : 443

إِن َّ فِی اختِلاف ِ اللَّیل ِ وَ النَّهارِ بدرستیکه در آمد و شد شب و روز پس از یکدیگر یا در مخالفت ایشان بنور و ظلمت وَ ما خَلَق َ اللّه ُ و در آنچه آفریده است خدای فِی السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ در

آسمانها و زمین ها از انواع بودنی ها لَآیات ٍ هرآئینه نشانیهاست بر وجود صانع و وحدت او و کمال علم و نفاذ قدرت او لِقَوم ٍ یَتَّقُون َ مر گروهی را که بترسند از عواقب احوال و خواتم امور یعنی از حال مآل و معاد براندیشند و از رسوائی حشر ترسان گردند چه آن اندیشه و خوف باعث بود مر ایشانرا بر تفکّر و تدبّر إِن َّ الَّذِین َ بدرستی آنانکه لا یَرجُون َ امید ندارند لِقاءَنا دیدار ما را یعنی منکراند آخرت را که محل لقاست وَ رَضُوا و خوشنود شدند بِالحَیاهِ الدُّنیا بزندگانی دنیا و پسندیدند آن را وَ اطمَأَنُّوا بِها و آرام گرفتند بدان یعنی همت خود را بلذت محسوسه و زخارف فانیه مقصور گردانیدند و از نعیم جنانی و لذتهای جاودانی غافل شدند یا آنکه در دنیا ساکن گشتند بر وجهی که گویا هرگز ایشانرا ازینجا رحلت نخواهد بود و ندانستند که لحظه بلحظه دست اجل طبل رحیل فرو خواهد کوفت رباعی آن کیست که دل نهاد و فارغ به نشست پنداشت که مهلتی و تاخیری هست گو خیمه مزن که میخ میباید کند گو رخت منه که بار میباید بست وَ الَّذِین َ هُم و آنانکه ایشان عَن آیاتِنا از آیات کتاب ما یا از دلائل صنع ما غافِلُون َ ناآگاهان و بیخبرانند أُولئِک َ آنگروه که یاد کرده شد مَأواهُم ُ النّارُ جای بودن ایشان دوزخست بِما کانُوا یَکسِبُون َ بآنچه بودند که کسب میکردند از معاصی یعنی کفر و شرک و نفاق إِن َّ الَّذِین َ آمَنُوا بدرستیکه آنانکه ایمان آوردند وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ و بکردند کارهای شایسته یَهدِیهِم رَبُّهُم راه نمایند ایشان را پروردگار ایشان در آخرت

بِإِیمانِهِم بنور ایمان ایشان براه بهشت یا بسبب ایمان ایشانرا راه نماید بسلوک سبیلی که مؤدی بادراک حقایق باشد تَجرِی میرود مِن تَحتِهِم ُ الأَنهارُ از زیر مساکن ایشان جویهای آب فِی جَنّات ِ النَّعِیم ِ در بوستانهای بانعمت دَعواهُم خواندن بهشتیان مر خدای را فِیها در بهشت وقتی که آنچه آرزوی ایشان باشد طلبند آنست که گویند سُبحانَک َ اللّهُم َّ بپاکی یاد میکنیم ترا بار خدایا و اینکه ذکر بجهت تلذذ بود نه برای عبادت و چون اینکه کلمه گویند آنچه مشتهای ایشان بود نزد ایشان حاضر گردد وَ تَحِیَّتُهُم و درود ایشان بر یکدیگر فِیها در بهشت یا درود حق یا تحیت ملائکه بر ایشان سَلام ٌ سلام بود وَ آخِرُ دَعواهُم و آخر دعای ایشان أَن ِ الحَمدُ لِلّه ِ آن باشد که گویند حمد مر خدائرا رَب ِّ العالَمِین َ که پروردگار عالمیان ست و گفته اند چون مومنان به بهشت درآیند انوار عظمت و کبریائی حضرت عزّت مشاهده کنند زبان بنعت انوار جلال و تسبیح ملک متعال بکشانید و ملائکه یا حق سبحانه بر ایشان سلام کرده بانواع کرامات و علو مقامات مبشر گرداند و وظائف حمد و ثنای الهی بجای آورده ختم کلام بصفات اکرام فرمایند و هرآئینه لذت تسبیح و تحمید ایشانرا از جمیع لذتهای بهشت خوشتر آید قطعه ذوق نامش عاشق مشتاق از بهشت جاودانی خوشتر است گرچه در فردوس نعمتها بسی ست وصل او از هر چه دانی خوشترست در عین المعانی آورده که یکی از پروگیان حرم محترم سیّد ص عالم بند اسیری را سبک گردانید و آن اسیر بگریخت حضرت رسالت پناه ص خبر یافته بر تخفیف کننده نفرین فرمود

حق سبحانه آیت فرستاد که.

صفحه : 444

وَ لَو یُعَجِّل ُ اللّه ُ و اگر تعجیل کند خدای لِلنّاس ِ الشَّرَّ برای مردمان باجابت دعای بد استِعجالَهُم بِالخَیرِ چنانچه شتافتن ایشان ست بسرعت اجابت دعای خیر لَقُضِی َ إِلَیهِم هرآئینه رانده شود بسوی ایشان أَجَلُهُم اجل ایشان و هلاک شوند یعنی اگر ما دعاهای بد ایشان را بزودی اجابت کنیم چنانچه دعاهای خیر ایشانرا مستجاب میگردانیم ایشان زود هلاک شوند حضرت رسالت پناه ص فرمود که خدایا فرا میگیرم نزدیک تو عهدی که مرا در ان خلافی نخواهی فرمود بدرستیکه من بشرم پس هر مومنی که او را برنجانم یا دشنام دهم یا لعنت کنم یا بزنم آنرا در باره او دعای خیر گردان و سبب پاکی او ساز از گناهان و وسیله قربی که روز قیامت بدان تقرب کند بحضرت تو بعضی مفسران برانند که کفّار بنزول عذاب استعجال می نمودند اینکه آیت آمد که ما در عذابی که ایشان میطلبند تعجیل نمی کنیم فَنَذَرُ الَّذِین َ پس میگذاریم آنانرا که لا یَرجُون َ امید نمیدارند لِقاءَنا دیدار ما را یعنی بحشر نمیگروند و رجا بمعنی خوف نیز می آید پس یا نمی ترسند از مادر روز بعث و نشور فِی طُغیانِهِم در بیراهی ایشان یعنی بطریق استدراج مهلت میدهیم ایشانرا تا در ضلالت یَعمَهُون َ سرگردان میروند وَ إِذا مَس َّ الإِنسان َ الضُّرُّ و چون برسد بآدمی سختی و رنجی مراد مطلق کافرست یا ولید مغیره یا عتبه بن ربیعه و بر هر تقدیر چون ضرری بوی رسد دَعانا بخواند ما را باخلاص لِجَنبِه ِ وقتی که تکیه کرده باشد بر پهلوی خود یعنی صاحب

فراش بود از ان رنج أَو قاعِداً یا نشسته أَو قائِماً یا ایستاده و فائده تردید تعمیم دعا باشد در جمله احوال یا برای اصناف آلام و مضار فَلَمّا کَشَفنا پس چون برداریم و ببریم عَنه ُ ازو ضُرَّه ُ رنج و مضرت او را بجهت اخلاص او در دعا مَرَّ برود بر همان راهی که بوده از کفر یا بگذرد از موقف دعا و دیگر بدان رجوع نکند کَأَن لَم یَدعُنا گویا که او نخوانده است ما را إِلی ضُرٍّ مَسَّه ُ بدفع کردن رنجی که بدو رسیده بود کَذلِک َ زُیِّن َ همچنین آراسته شده است لِلمُسرِفِین َ مر اسراف کنندگانرا که از حد تجاوز نموده اند ما کانُوا آنچه هستند که از استغراق در ملاهی و اعراض از قبول اوامر و نواهی یَعمَلُون َ عمل میکنند وَ لَقَد أَهلَکنَا القُرُون َ بدرستیکه ما هلاک کردیم اهل قرن ها را مِن قَبلِکُم پیش از شما ای اهل مکه لَمّا ظَلَمُوا آنهنگام که ستم کردند بتکذیب پیغمبران وَ جاءَتهُم و حال آنکه آمده بودند بدیشان رُسُلُهُم رسولان ایشان بِالبَیِّنات ِ بحجتهای روشن یا معجزهای ظاهر وَ ما کانُوا لِیُؤمِنُوا و نبودند ایشان که ایمان آرند اگر هلاک نه شدندی و زنده ماندندی بجهت فساد استعداد و دریافتن خذلان الهی مر ایشانرا کَذلِک َ همچنین که ایشانرا جزا دادیم با هلاک ایشان بجهت تکذیب رسل نَجزِی القَوم َ المُجرِمِین َ جزا خواهیم داد گروه مشرکانرا از اهل مکه که تکذیب پیغمبر ما میکنند.

صفحه : 445

ثُم َّ جَعَلناکُم پس ما گردانیدیم شما را ای گروهی که محمّد بشما مبعوث ست خَلائِف َ فِی الأَرض ِ خلیفهای گذشتگان در زمین مِن بَعدِهِم پس از قرونی که

هلاک شدند لِنَنظُرَ تا به بینیم در صورت شهادت بعد از انکه دانسته ایم در غیب که شما کَیف َ تَعمَلُون َ چگونه عمل خواهید کرد از خیر و شر تا بشما بمقتضای اعمال شما معامله کنیم ان خیرا فخیر و ان شرا فشر قطعه جزاء آئینه فعلست گوئی که در وی هر چه کردی مینماید اگر کردی نکوئی نیک بینی و گر بد کرده بد پیشت آید در خبر است که بعضی از کفار قریش با حضرت رسالت پناه ص گفتند آیتی بیار که سادات عرب را از عبادت لات و عزی باز ندارد و ذم بتان در ان نبود حق سبحانه فرمود وَ إِذا تُتلی عَلَیهِم و چون خوانده شود بر مشرکان مکه آیاتُنا آیتهای ما یعنی قرآن بَیِّنات ٍ در حالتی که واضح است قال َ الَّذِین َ گویند آنانکه لا یَرجُون َ لِقاءَنَا امید ندارند رسیدن بما یا نمی ترسند از وعید ما یعنی مشرکان بعد از شنیدن قرآن گویند مر پیغمبر ص را ائت ِ بِقُرآن ٍ بیار قرآنی غَیرِ هذا بجز اینکه که بر ما میخوانی یعنی کتابیکه درو ذکر بعث و حشر و ثواب و عقاب و سب ّ الهه ما نباشد أَو بَدِّله ُ یا تبدیلی ده قرآن را یعنی بجای آیت عذاب آیت رحمت وضع کن و غرض ایشان آن بود که آنحضرت متابعت هوای ایشان کند و ایشان او را الزام کنند حق سبحانه و تعالی فرمود که قُل بگو با ایشان ما یَکُون ُ لِی نمی سزد و روا نیست مرا أَن أُبَدِّلَه ُ آنکه تبدیل کنم قرآن را مِن تِلقاءِ نَفسِی از قبل نفس خود یعنی بخود نمیتوانم که قرآن را تغیر کنم بی وحی و در

آن بزیادت و کم تصرف نمایم إِن أَتَّبِع ُ متابعت نمیکنم و از پی نمیروم إِلّا ما یُوحی مگر آن چیزی را که وحی کرده شود إِلَی َّ بسوی من از حق تعالی بی زیادت و نقصان إِنِّی أَخاف ُ بدرستیکه من میترسم إِن عَصَیت ُ رَبِّی اگر عاصی شوم در پروردگار خود به تبدیل قرآن عَذاب َ یَوم ٍ عَظِیم ٍ عذاب روزی بزرگ را که قیامت است قُل لَو شاءَ اللّه ُ بگو اگر خواستی خدا ما تَلَوتُه ُ نخواندمی آنچه بر من نازل شده است عَلَیکُم بر شما وَ لا أَدراکُم بِه ِ و نه شما را دانا کردی خدای بقرآن پس اثر فضل و رحمت اوست که مرا امر کرد بخواندن و شما را دانا ساخت بفهم آن فَقَد لَبِثت ُ پس بدرستیکه من درنگ کردم فِیکُم در میان شما عُمُراً عمری دراز که مقدار چهل سال بود مِن قَبلِه ِ پیش از نزول قرآن یعنی در آن مدّت که مبعوث نبودم نه من قرآن میخواندم و نه شما بدان دانا بودید أَ فَلا تَعقِلُون َ آیا پس چرا درمی یابید و تعقل نمیکنید که کسی که چهل سال در میان شما بوده و ممارست علمی نه نموده و با عالمی مصاحبت نه فرموده اینکه زمان کلامی بر شما میخواند که فصحای عرب از جمال بلاغت آن حیرانند و بلغاء دیوان ادب از کمال فصاحت آن انگشت تحیر در دندان گیرند و هرآئینه بتامل درین صورت استدلال میتوان نمود بر آنکه ایقاع کلامی چنین از مردی چنان خارق عادت ست پس قرآن معجزه رسالت وسیله سعادت ست مثنوی امّی دانا که بعلم فزون راند رقم بر ورق کاف و نون بی قلم و کاغذ و آب سیاه معجزه

آورد ز وحی اله بی خط و قرطاس ز علم ازل مشکل لوح و قلمش گشت حل مضمون آیت سابق این ست که من افترا نمیکنم بر خدای در تغیر و تبدیل قرآن و شما افترا میکنید که قرآن را کلام من میدانید.

صفحه : 446

فَمَن أَظلَم ُ پس کیست ستمکارتر مِمَّن ِ افتَری از کسیکه افترا کند و بربندد عَلَی اللّه ِ کَذِباً بر خدا دروغی أَو کَذَّب َ بِآیاتِه ِ یا تکذیب کند آیتهای او را و بدان کافر شود إِنَّه ُ لا یُفلِح ُ المُجرِمُون َ بدرستیکه نجات نیابند جرم کاران یعنی کافران وَ یَعبُدُون َ و میپرستند مِن دُون ِ اللّه ِ بدون خدا ما لا یَضُرُّهُم چیزیرا که ضرر نرساند بدیشان اگر ترک عبادت او کنند وَ لا یَنفَعُهُم و سود نرساند بدیشان اگر همه اوقات به پرستش ایشان صرف نمایند زیرا که معبود ایشان جماد است و جماد بر ایصال نفع و ضرر قادر نباشد و حال آنکه معبود باید که قدرت او بایقاع ثواب و عقاب متعلق بود تا بندگان بامید جلب نفع و دفع ضرر او را پرستند وَ یَقُولُون َ و میگویند عبده اصنام هؤُلاءِ اینکه بتان شُفَعاؤُنا شفیعان مااند عِندَ اللّه ِ نزدیک خدای یعنی در امور دنیا ما را شفاعت میکنند و از خدای تعالی درخواست مینمایند تا مهمات ما کفایت کنند یا اگر فرضا بعث و حشر باشد چنانچه معتقد مومنان ست ما را از خدای تعالی درخواست کنند و از عذاب برهانند قُل بگو أَ تُنَبِّئُون َ اللّه َ آیا خبر میکنید خدای را استفهام توبیخ است بِما لا یَعلَم ُ بآنچیزیکه نمیداند فِی السَّماوات ِ در آسمانها وَ لا فِی الأَرض ِ و نه در زمین انتفای علم

بجهت انتفای معلوم است یعنی شما میگوئید که خدا را شریک هست و اثبات شفاعت بتان میکنید و خداوند که عالم است بجمیع معلومات اینکه را نمی داند پس معلوم شد که شریک نیست و شفاعت نخواهد بود و گویند که کلمه یعلم صله است معنی آنکه خبر میکنید خدا را بچیزیکه در آسمان و زمین نیست یعنی شریک باری سُبحانَه ُ پاکست خدای وَ تَعالی و برتر است عَمّا یُشرِکُون َ از آنچه ایشان شریک او میدارند وَ ما کان َ النّاس ُ و نبودند آدمیان إِلّا أُمَّهً واحِدَهً مگر امتی یگانه یعنی متفق بودند بر دین اسلام در زمان آدم ع یا بعد از واقعه طوفان که جز نوح ع و اصحاب سفینه کسی نبود یا متفق بودند بر کفر در زمان بعثت ابراهیم خلیل اللّه ع فَاختَلَفُوا پس اختلاف کردند بسبب بعثت رسل یعنی بعضی ایمان آوردند و بعضی بر کفر اصرار ورزیدند یا عرب بر دین اسمعیل ع متحد بودند پس مختلف شدند بسبب عمرو بن لحی ّ که احکام جاهلیّت اختراع کرد وَ لَو لا کَلِمَهٌ و اگر نه کلمه است سَبَقَت مِن رَبِّک َ که پیشی گرفته است از آفریدگار تو یعنی حکم ازلی واقع شده بتاخیر عذابی که فاضل و فارق باشد میان محققان مختلفان و اگر نه لَقُضِی َ بَینَهُم هرآئینه حکم کرده شدی میان ایشان فِیما فِیه ِ در آن چیزیکه ایشان در آن یَختَلِفُون َ اختلاف میکنند یعنی عذاب بیامدی و مبطل هلاک شدی و محق بماندی.

صفحه : 447

وَ یَقُولُون َ و میگویند مقترحان آیات یعنی مشرکان مکه لَو لا أُنزِل َ چرا فرو فرستاده نشد عَلَیه ِ بر محمّد ص

آیَهٌ معجزه مِن رَبِّه ِ از پروردگار او از معجزاتی که ما می طلبیم که آن تفجیر انهارست و اسقاط سما و بواقی آیات که در سوره بنی اسرائیل مذکور خواهد شد انشاء اللّه تعالی فَقُل پس بگو در جواب ایشان که نزول آیتها از عالم غیب ست و بی شبه إِنَّمَا الغَیب ُ لِلّه ِ جز اینکه نیست که علم غیب مر خدای راست شاید که در ضمن انزال آیات مقترحه شما مفسده باشد که بازدارد آیتها را از نزول فَانتَظِرُوا پس شما انتظار برید نزول مقترحات را إِنِّی مَعَکُم بدرستیکه من نیز با شما مِن َ المُنتَظِرِین َ از منتظرانم تا به بینم که عذابی بشما می آید یا آیتهائیکه مطلوب شمایانست واقع میشود وَ إِذا أَذَقنَا النّاس َ و چون بچشانیم مردمان را یعنی اهل مکه را رَحمَهً صحتی مِن بَعدِ ضَرّاءَ از پس بیماری مَسَّتهُم که رسیده باشد بدیشان یا فراخی بعد از تنگی و قحط إِذا لَهُم چون در نگری مر ایشانراست مَکرٌ فِی آیاتِنا مکری در آیتهای ما یعنی طعن کنند در آن و در باره پیغمبر ع کید نمایند آورده اند که اهل مکه هفت سال به بلای قحط و غلا مبتلا بودند چون رحمت ربانی و رافت سبحانی ازاله آن بلیّه نمود بقدح کلام الهی جل و علا و قصد حضرت رسالت پناهی ص مشغول شده بمکاید و حیل تمسک میجستند حق سبحانه فرمود قُل ِ اللّه ُ بگو ای محمّد ص که خدای أَسرَع ُ مَکراً زودترست از شما در رسانیدن جزای مکر شما یعنی پیش از ظهور کید شما بنزول عذاب بر شما امر خواهد کرد إِن َّ رُسُلَنا بدرستیکه فرستادگان ما یعنی ملائکه حفظه یَکتُبُون َ مینویسند

ما تَمکُرُون َ آنچه شما می اندیشید از مکر و بعد از انکه تدبیر خفی شما بر فرشتگان ما پوشیده نیست بر ما کی پنهان خواهد بود مضمون اینکه کلام تحقیق انتقام ست هُوَ الَّذِی اوست آنکه یُسَیِّرُکُم میراند و قدرت میدهد در قطع مسافت شما را فِی البَرِّ در خشکی بمرکب چون اسپ و شتر وَ البَحرِ و در تری بمرکب خشک چون کشتی و زورق حَتّی إِذا کُنتُم تا چون باشید شما فِی الفُلک ِ در کشتی وَ جَرَین َ بِهِم و کشتیها میروند با آنانکه درویند بِرِیح ٍ طَیِّبَهٍ ببادی خوش که نرم می وزد فائده عدول از خطاب به غیبت مبالغه است یعنی گویا اینکه صورت تذکر است مر غیر مخاطبان را نیز تا متعجب شوند از احوال اینکه قوم که در کشتی نشسته اند و کشتی ایشان را بباد راست که بانداز اصلاح کشتی می وزد و میرود وَ فَرِحُوا بِها و شادمان شده اند ایشان بآن باد جاءَتها ناگاه آید بدان کشتی رِیح ٌ عاصِف ٌ بادی سخت و ناموافق که دریا را بشور آرد وَ جاءَهُم ُ المَوج ُ و بیاید بدیشان موج دریا مِن کُل ِّ مَکان ٍ از هر مکانی یعنی از چپ و راست و پیش و پس کشتی موج درآید وَ ظَنُّوا و گمان کنند أَنَّهُم أُحِیطَ بِهِم آنکه فروگرفته است بلاها مر ایشانرا از همه جوانب دَعَوُا اللّه َ بخوانند خدای را بکشف آن بلا از ایشان مُخلِصِین َ در حالتی که پاک کنندگان باشند لَه ُ الدِّین َ برای خدای دین را یعنی از خوف دین خود را خالص سازند و فطرت اصلی ظهور کند و عوارض نفسانیه و شیطانیه زائل گردد گویند لَئِن أَنجَیتَنا اگر ما را نجات دهی مِن هذِه ِ ازین

اهوال و بلاها لَنَکُونَن َّ هرآئینه باشیم ما مِن َ الشّاکِرِین َ از جمله سپاس دارندگان مر نعمت نجات را.

صفحه : 448

فَلَمّا أَنجاهُم پس چون باز رهاند ایشانرا از آنچه میترسند یعنی خدای ایشانرا ازین ورطه نجات دهد و از غرق شدن نگاه دارد إِذا هُم چون به بینی ایشانرا یَبغُون َ فِی الأَرض ِ ستم می کنند در زمین و می شتابند بهمان کارها که بدان بودند از شرک و فساد بِغَیرِ الحَق ِّ تاکیدست یعنی فساد ایشان بغیر حق است هم باعتقاد ایشان چه میدانند که در ان عمل مبطل اند یا أَیُّهَا النّاس ُ ای مردمان إِنَّما بَغیُکُم جز اینکه نیست که ستم شما عَلی أَنفُسِکُم بر نفسهای شماست یعنی وبال آن راجع است بشما مصرع هر که او بد میکند بی شبه با خود میکند و گفته اند بغیکم علی انفسکم مبتداست و خبر او مَتاع َ الحَیاهِ الدُّنیا معنی آنکه ستم و بیدادی شما برخورداری زندگانی دنیا است یعنی دو سه روزه منفعت که ناپائدار است و لذّت آن زود بگذرد و عقوبت آن باقی ماند و حفص متاع را بنصب خواند و مصدر را فعل محذوف داند یعنی روزی چند برمیخورید برخوردنی از زندگانی دنیا ثُم َّ إِلَینا پس بسوی ما مَرجِعُکُم بازگشت شما است در روز قیامت فَنُنَبِّئُکُم پس خبر کنیم شما را بِما کُنتُم تَعمَلُون َ بآنچه هستید که عمل میکنید و مناسب آن پاداش خواهیم داد إِنَّما مَثَل ُ الحَیاهِ الدُّنیا جز اینکه نیست که مثل زندگانی دنیا در سرعت انقضاء و ادبار آن بعد از اقبال کَماءٍ مانند آبی ست یعنی باران که ما أَنزَلناه ُ فرو فرستیم آنرا مِن َ السَّماءِ از آسمان یا از ابر فَاختَلَطَ بِه ِ پس بیامیخت

بآن آب نَبات ُ الأَرض ِ گیاه از زمین مِمّا یَأکُل ُ النّاس ُ از آنچه میخورند آدمیان چون حبوب غاذیه و اثمار و بقول وَ الأَنعام ُ و از آنچه میخورند چهارپایان چون گیاه ها از تر و خشک حَتّی إِذا أَخَذَت ِ الأَرض ُ تا وقتی که فراگرفت زمین زُخرُفَها پیرایه خود را وَ ازَّیَّنَت و آراسته شد بمحصولات گوناگون و ثمرات رنگارنگ وَ ظَن َّ أَهلُها و گمان برند اهل زمین أَنَّهُم قادِرُون َ آنکه ایشان قادراند عَلَیها بر درودن گیاه و چیدن میوه های آن أَتاها ناگاه آمد بر آن زمین أَمرُنا عذاب ما یعنی فرمان ما بخرابی آن در رسید لَیلًا در شب أَو نَهاراً یا در روز فَجَعَلناها پس گردانیدیم آن کشت و زرع را حَصِیداً شبیه بآنچه دروده باشند یا از اصل برکنده کَأَن لَم تَغن َ گویا هیچ نبود بِالأَمس ِ دیروز کَذلِک َ همچنین که درین تمثیل تفصیل کردیم نُفَصِّل ُ الآیات ِ جدا میکنیم و روشن میسازیم دلیل قدرت خود را.

صفحه : 449

لِقَوم ٍ یَتَفَکَّرُون َ برای قومیکه تفکّر کنند در ضرب المثل و بدان نفع گیرند اینکه تشبیه مرکب است حال دنیا را در انقراض نعیم و زوال اموال او و ظهور ادبار بعد از وفور اقبال تشبیه میکند بحال گیاه زمین که بعد از تازگی و طراوت خشک و تیره و بی رونق میشود چنانچه اول گیاه را صفت صفوت است و آخر را سمت کدورت مبدأ دنیا نیز نوازش دولت است و منتهای آن گدازش نکبت و حسرت قطعه بنگر بآنکه روی زمین فصل نوبهار مانند نقش خانه مانی مزین ست وقت خزان ببرگ و ریاحین چو بنگری منصف شوی که لائق بر باد دادن است

گفته اند ممثّل به آب باران ست و ممثّل له مال جهان و در وجه شبه مال دنیا بآب باران سخنان گفته اند و در کشف الاسرار آورده که تشبیه اموال دنیا و حظوظ آن بآب باران از ان روی ست که باران بحیله و تدبیر آدمی از ابر فرو نیاید بلکه بتقدیر سبحانی و مشیّت ربانی رو می نماید مال دنیا نیز بجهد و تلبس مکر و تزویر مجتمع نگردد بلکه بحکم ازلی و قسمت لم یزلی بدست آید قطعه رزق مقسوم است و از اوّل مقرر کرده اند هیچکس را بیش از ان حاصل نمی گردد بجهد هر چه می آید ز بیش و کم بدان خورسند باش کانچه خواهی ز آسمان نازل نمیگردد بجهد دیگر آنکه آب باران مادامیکه جاری بود بسمت پاکی و پاکیزگی موسوم باشد اما چون در موضعی مکث نماید و مدتی یکجا بماند رنگ و بوی و طعم آن متغیر گشته مواد انتفاع ازان انقطاع یابد مال دنیا نیز اگر بسبب انفاق جوانمردان دست بدست روان گردد پسندیده و مقبول باشد و چون در مضیق بخل و امساک خسیسان بماند نکوهیده و مذموم بود و در مثنوی فرموده مثنوی مال چون آبست تا باشد روان فیضها یابند از ان اهل جهان چند روزی چون کند یکجا درنگ گنده و بیحاصلست و تیره رنگ و در عشیرات حمیدی فرموده که وجه مماثلت آن ست که چون آب باران باندازه آید و بقدر حاجت نازل گردد سبب آسایش آدمیان و آرائش عالمیان باشد اما چون از اندازه بگذرد و از حد اعتدال تجاوز نماید واسطه خرابی عالم و سرگردانی بنی آدم شود مال دنیا نیز بمقدار احتیاج بدست آید

مقاصد دین و دنیا بنجاح مقرون گردد و فوائد آن بدور و نزدیک برسد اما چون روی بازدیاد نهد و خزانه و انبار بسیار شود موجب ارتکاب معاصی و وسیله تفاخر بر ادانی و اقاصی شود کلا ان الانسان لیطغی ان راه استغنی بیت توانگری کشدت سوی عجب و نخوت و ناز خوش ست فقر که دارد هزار سوز و نیاز و دیگر آنکه باران چون بنهال گل رسد لطافت و طراوت او بیفزاید و چون بخار بن گذر وحدت و شوکت او زیادت کند مال دنیا نیز چون بمصلح رسد صلاح او بیفزاید نعم المال الصالح للرجل الصالح و اگر بدست مفسد افتد ماده فساد و عناد او روی بازدیاد نهد مثنوی زر محک امتحان آمد کزان نقد حال هر کسی گردد عیان چون کریمی را بدست افتد زری از زرش آسوده گردد کشوری عام باشد کارسازیهای او روح بخشد دلنوازیهای او سفله گر راه یابد سوی گنج خلق را از وی نباشد غیر رنج و گفته اند چون آب باران بزمین رسد قرار نگیرد بلکه باطراف و جوانب روان گردد مال دنیا نیز یکجا قرار ندارد و با یک کس آرام نگیرد بلکه هر روز در دست دیگری باشد و هر شب با یکی عقد مواصلت بندد نه عهد او را وفائی و نه وفای او را بقائی مثنوی گنج امان نیست درین خاکدان مغز وفا نیست درین استخوان کهنه سرائیست بصد جا گرو کهنه و اندر گرو نو بنو و در تیسیر فرموده که حق تعالی بندگان خود را نمیخواند بدنیا که محل آفاتست بلکه بسرای آخرت دعوت میکند که منزل سلامتی از مخافات

است چنانچه فرموده وَ اللّه ُ یَدعُوا و خدای میخواند بندگان خود را إِلی دارِ السَّلام ِ بسوی سرای سلامت و آن بهشت است یعنی میخواند بعملی که موجب دخول بهشت بود و بهشت را دار السلام بجهت آن گفته که تحیّت ملائکه بر اهل آن یا تحیّت بهشتیان بر یکدیگر سلام است یا سلام نام حق سبحانه و تعالی باشد و اضافت بهشت بدان بجهت تعظیم جنان چون اضافت أَن طَهِّرا بَیتِی َ باشد برای تکریم آن در فصول آورده که حق سبحانه بنده را میخواند از سرای که اولش بکاست و اوسطش عناد و آخرش فنا بسرای که مبدأش عطا و میانه اش رضا و منتهایش لقاست قطعه و اللّه یدعو آمده آزادی زندانیان زندانیان غمگین شده گوئی بزندان میکشی شاهان سفیهان را همه در بند زندان میکشند تو از چه در زندان شان سوی گلستان میکشی همه را به بهشت میخواند وَ یَهدِی و راه مینماید مَن یَشاءُ هر کرا میخواهد إِلی صِراطٍ مُستَقِیم ٍ بسوی راه راست که منتهی بدار السلام باشد و آن اسلام است یا طریق سنت سید انام ای عزیز دعوت عام است بدلالت حضرت رسالت پناهی و هدایت خاص است وابسته بتوفیق الهی شیخ الاسلام قدس سره فرموده که همه را میخواند تا کرا بر مسند قبول نشاند مصرع تا یار کرا خواهد و میلش بکه باشد لِلَّذِین َ أَحسَنُوا مر آن کسانرا که نیکوئی کردند یعنی ایمان آوردند الحُسنی مثوبه حسنی و پاداش نیکوست یعنی بهشت وَ زِیادَهٌ و افزونی از پاداش که بطریق تفضل کرامت فرماید گویند حسنی جزای حسنه است یکی بیکی و زیاده یکی را

ده دهد یا بیشتر یا حسنی مغفرت ست و زیاده خوشنودی حضرت حق احدیت در مدارک آورده که زیاده محبّت است در قلوب عباد یا آنچه در دنیا عطا کند و در آخرت حساب نه نماید و گفته اند سحاب ست که بر سر اهل بهشت مرور کند و هر چه خواهند بر ایشان ببارد و جمهور محققان برآنند که زیاده لقای حق تعالی است که بحض کرم بهشتیان را بدان مکرم سازد وَ لا یَرهَق ُ و پوشیده نگرداند وُجُوهَهُم رویهای بهشتیان را قَتَرٌ گردی و غباری وَ لا ذِلَّهٌ و نه خواری و رسوائی یعنی اثر مذلت بر بشره ایشان نباشد أُولئِک َ آن گروه محسنان أَصحاب ُ الجَنَّهِ اهل بهشت اند هُم فِیها ایشان در ان بهشت خالِدُون َ جاوید ماندگانند نه نعمت از ایشان زوال یابد و نه دولت از ایشان انتقال پذیرد بخلاف زخارف دنیا و امتعه غرور او که در صدد فنا و زوال است.

صفحه : 450 وَ الَّذِین َ و پاداش آنانکه کَسَبُوا السَّیِّئات ِ کسب کردند بدیها را چون شرک و کفر و نفاق جَزاءُ سَیِّئَهٍ پاداش بدی است بِمِثلِها بمانند سیئه که کرده اند نه زیادت بر آن وَ تَرهَقُهُم و بپوشد ایشانرا ذِلَّهٌ خواری و رسوائی یعنی آثار مذلّت بر ایشان هویدا گردد ما لَهُم نیست مر ایشانرا مِن َ اللّه ِ از عذاب خدای مِن عاصِم ٍ هیچ نگاه دارنده یعنی هیچکس عذاب از ایشان بازندارد کَأَنَّما أُغشِیَت گویا که پوشیده شده است وُجُوهُهُم رویهای ایشان قِطَعاً مِن َ اللَّیل ِ بپارهائی از شب مُظلِماً در حالتی که تاریک بود یعنی سیاه گردد رویهای ایشان از غم و اندوه چون شب تیره أُولئِک َ آن

گروه که کاسب سیّئات اند یعنی مشرکان و منافقان أَصحاب ُ النّارِ ملازمان دوزخ اند هُم فِیها ایشان در آتش خالِدُون َ جاوید باشندگانند یعنی هرگز روی رهائی از عذاب ندارند وَ یَوم َ نَحشُرُهُم و بترسید از ان روز که حشر کنیم نیکان و بدان را جَمِیعاً همه ایشانرا ثُم َّ نَقُول ُ پس گوئیم لِلَّذِین َ أَشرَکُوا مر آنانرا که شرک آوردند مَکانَکُم بایستید بر جائیهای خود أَنتُم وَ شُرَکاؤُکُم شما و شریکان شما که بدون من پرستیده اید یعنی بتان تا به بینید که با شما چه می کنم فَزَیَّلنا پس جدا کنیم بَینَهُم میان کفّار و معبودان ایشان و بپرسیم از کافران که چرا پرستش بتان کردید گویند که ایشان ما را بعبادت خود فرموده اند حق سبحانه بتان را به سخن آرد وَ قال َ شُرَکاؤُهُم و گویند شریکان ایشان یعنی اصنام ما کُنتُم إِیّانا تَعبُدُون َ نبودید شما که ما را پرستیده باشید بلکه شما هوای خود را پرستش می کردید أ فرایت من اتخذ الهه هواه و در ینابیع آورده است که کافران آغاز جدال نموده گویند نه چنین ست بلکه شما ما را به پرستش خود امر کرده اید بتان گویند فَکَفی بِاللّه ِ شَهِیداً پس بسنده است خدای گواه بَینَنا وَ بَینَکُم میان ما و شما إِن کُنّا بدرستیکه بودیم ما عَن عِبادَتِکُم از پرستش شما لَغافِلِین َ هر آئینه بیخبران زیرا که نمی دیدیم و نمی شنیدیم و عقل و فهم نمی داشتیم هُنالِک َ در ان مقام تَبلُوا بیازماید یعنی بیابد و بچشد کُل ُّ نَفس ٍ هر نفسی ما أَسلَفَت آنچه از پیش فرستاده است از اعمال یعنی نفع و ضرر آنرا بمعاینه بیند وَ رُدُّوا و بازگردانیده شوند همه نفسها إِلَی اللّه ِ بسوی ثواب و عقاب خدای مَولاهُم ُ

الحَق ِّ که خداوند ایشان است در حقیقت یا متولی امور ایشان براستی وَ ضَل َّ عَنهُم و گم گردد از کافران ما کانُوا یَفتَرُون َ آنچه هستند که افترا میکنند از شفاعت بتان و حال آنکه بتان از ایشان بیزاری می نمایند.

صفحه : 451

قُل مَن یَرزُقُکُم بگو کیست که شما را روزی میدهد مِن َ السَّماءِ از آسمان که باران می باراند وَ الأَرض ِ و از زمین که گیاه و حبوب میرویانند أَمَّن یَملِک ُ السَّمع َ آیا کیست که خداوندی کند گوشها را وَ الأَبصارَ و دیدها را یعنی که تواند که سمع و بصر بیافریند و از آفتها نگاه دارد وَ مَن یُخرِج ُ الحَی َّ و کیست که بیرون آرد زنده را که حیوان ست یا نبات مِن َ المَیِّت ِ از مرده که نطفه ست یا دانه وَ یُخرِج ُ المَیِّت َ و بیرون آرد مرده را که نطفه است یا دانه مِن َ الحَی ِّ از زنده که حیوان است یا نبات وَ مَن یُدَبِّرُ الأَمرَ و کیست که تدبیر کند کارهای عالمیان را و آسان کند دشواری های مردمان را تعمیم ست بعد از تخصیص و چون اینکه سؤالها کنی از کافران از غایت وضوح و ظهور نتوانند که عناد و مکابره کنند فَسَیَقُولُون َ اللّه ُ پس زود باشد که گویند در جواب که اینکه همه که پرسیدی اللّه است و چون اینکه اقرار بزرگ ترین حجتی است در بطلان طریق ایشان که اتخاذ اصنام ست فَقُل پس بگو ای محمّد ص مر ایشانرا که بعد ازین اقرار أَ فَلا تَتَّقُون َ آیا پس چرا نمی ترسید از عقوبت چنین خداوندی و بتان را شریک او می سازید از به فَذلِکُم ُ اللّه ُ

پس آنکه او را اینکه صفتها باشد اللّه است از به رَبُّکُم ُ الحَق ُّ پروردگار شما است که ثابت است ربوبیت او بثابتی که شک را در ان مدخل نبود از به فَما ذا پس چه چیز است از به بَعدَ الحَق ِّ بعد از راستی و بیان حق از به إِلَّا الضَّلال ُ بجز گمراهی از به فَأَنّی تُصرَفُون َ پس کجا گردانیده می شوید از حق بباطل و از توحید بشرک کَذلِک َ همچنانکه ربوبیت حق را سزاوار است حَقَّت سزاوار شد کَلِمَهُ رَبِّک َ حکم پروردگار تو یعنی واجب شد عذاب الهی عَلَی الَّذِین َ فَسَقُوا بر آنانکه بیرون رفتند از دائره اصلاح و تمرد ورزیدند در کفر خود أَنَّهُم برای آنکه ایشان لا یُؤمِنُون َ ایمان نمی آرند قُل بگو هَل مِن شُرَکائِکُم آیا هست از اینکه شریکان شما یعنی بتانیکه بشرکت خدا می پرستید مَن یَبدَؤُا الخَلق َ کسی که آغاز کند یعنی بآغاز بیافریند خلق را ثُم َّ یُعِیدُه ُ پس اعاده کند یعنی زنده کند او را بعد از موت و چون کفار ابداء مقر و اعاده را منکر بودند و از روی لجاج و عناد بدان اعتراف نمی نمودند حق سبحانه فرمود قُل ِ اللّه ُ بگو ای محمّد ص که خدای یَبدَؤُا الخَلق َ به آغاز بیافریند خلق را ثُم َّ یُعِیدُه ُ پس زنده سازدش بعد از فنا فَأَنّی تُؤفَکُون َ پس کجا گردانیده می شوید از راه راست.

صفحه : 452

قُل بگو هَل مِن شُرَکائِکُم آیا هست از بتان شما که شریک نام نهاده اید مَن یَهدِی کسیکه راه نماید بارسال رسل و انزال کتب و توفیق نظر در دلائل قدرت یعنی نصب حجج و براهین کند تا راه یابند إِلَی الحَق ِّ بسوی حق که دین اسلام

است قُل ِ اللّه ُ بگو که خدای یَهدِی لِلحَق ِّ راه نماید خلق را بجانب حق أَ فَمَن یَهدِی آیا هر که راه نماید إِلَی الحَق ِّ بسوی حق أَحَق ُّ أَن یُتَّبَع َ سزاوارتر است که متابعت او کرده شود أَمَّن لا یَهِدِّی آیا آنکس که راه نیابد بخود إِلّا أَن یُهدی مگر آنکه راه نمایند او را در تفسیر زاهدی آورده است که بت پرستان بتان را بر چهارپایان می بستند و از جائی بجائی نقل می کردند پس حق سبحانه فرمود کی برابر بود آنکه ترا راه نماید با کسی که تو او را راه نمائی فَما لَکُم پس چیست و چه بوده است شما را کَیف َ تَحکُمُون َ چگونه حکم می کنید که برابری میدهید کسی را که شما بوی محتاجید با کسیکه او بشما محتاج ست و یکسان می شمارید عاجز و قادر را حکیم فرموده نظم عجز و قدرت که هر دو ضدانند عقل کی گویدت که یکسانند عجز بر خلق میدارند پوست قادر بر کمال حضرت اوست وَ ما یَتَّبِع ُ و پیروی نمیکنند أَکثَرُهُم بیشتری از کفار یعنی رؤسای ایشان در معتقدات خود إِلّا ظَنًّا مگر گمانی را که مستندست بخیالات واهیه و قیاسات فاسده چون قیاس غائب بر شاهد و خالق بر مخلوق إِن َّ الظَّن َّ بدرستیکه گمان لا یُغنِی بی نیاز نه گرداند کسی را مِن َ الحَق ِّ از علم و اعتقاد درست یعنی ظن و تخمین بجای حق و یقین نتواند بود و گفته اند ظن کفّار آن بود که بتان ایشانرا شفاعت خواهند کرد حق سبحانه فرمود که گمان ایشان سود نکند و بازندارد از عذاب حق شَیئاً چیزی إِن َّ اللّه َ عَلِیم ٌ بدرستیکه خدای تعالی دانا است بِما یَفعَلُون َ بآنچه ایشان میکنند

از متابعت بتان بگمان و اعراض از حجت و برهان وَ ما کان َ و نیست و نشاید هذَا القُرآن ُ اینکه قرآن با وجود دلائل اعجاز أَن یُفتَری آنکه بربافته شود و کسی نه تواند گفت مِن دُون ِ اللّه ِ بجز خدای یعنی سزا نیست که اینکه سخن مفتراء بشر بود وَ لکِن فرستاده خدای تعالی او را تَصدِیق َ الَّذِی برای تصدیق آنچه بود بَین َ یَدَیه ِ پیش از وی از کتب متقدمه یعنی با وجود اعجاز گواه کتب منزله نیز هست وَ تَفصِیل َ الکِتاب ِ و برای بیان آنچه بر شما نوشته شده از اوامر و نواهی لا رَیب َ فِیه ِ نیست شکی درو و نشاید که باشد چه آن منزّل است مِن رَب ِّ العالَمِین َ از پروردگار عالمیان اما کفار باین نمیگروند.

صفحه : 453

أَم یَقُولُون َ بلکه میگویند افتَراه ُ بربافته است اینکه کلام را محمّد ص از خود قُل بگو اگر اینکه سخن را از خود بر می توان بافت فَأتُوا پس بیارید شما و بربافید بِسوره مِثلِه ِ سوره مانند او در بلاغت و فصاحت چه شما در نظم بلیغ و نثر فصیح مشهور زمان و سر آمد دورانید و اگر بخود شما معارضه نمی توانید کرد استعانت نمائید وَ ادعُوا و بخوانید برای معاونت خود بتان را در اتیان سوره مثل قرآن مَن ِ استَطَعتُم هر کرا توانید که از وی یاری خواهید مِن دُون ِ اللّه ِ بجز خدای تا شما را مددگاری کند و بسازید مانند قرآن إِن کُنتُم صادِقِین َ اگر هستید راست گویان که محمّد ص از خود می سازد کافران یک سوره نیاوردند بَل کَذَّبُوا بلکه تکذیب کردند و نگرویدند بِما لَم یُحِیطُوا بآن چیزیکه فرا نرسیده اند بِعِلمِه ِ بدانش آن

یعنی مسارعت نمودند در تکذیب آنچه درنیافتند آنرا مراد آنست که بعد از استماع قرآن و قبل از تدبر در آیات آن بتکذیب و انکار مشغول شدند وَ لَمّا یَأتِهِم و هنوز نیامد بدیشان یعنی منکشف نگشت بر ایشان تَأوِیلُه ُ معنی و حقیقت قرآن و ذهن ایشان باسرار و دقایق آن نرسید یا تکذیب کردند بآنچه ندانستند در قرآن از ذکر بعث و جزا و وعید و عقوبت و نیامد بدیشان آنچه از عذاب وعده کرده بودند و هر آئینه خواهد آمد و بعد از وقوع آن جز ندامت حاصل نخواهند داشت و آن ندامت نفع نخواهد کرد فرد پس از دیدن پشیمان گردی اما پشیمانی ترا سودی ندارد کَذلِک َ همچنین تکذیبی که کفّار زمان تو دارند کَذَّب َ الَّذِین َ تکذیب کردند انبیای خود را آنانکه بودند مِن قَبلِهِم پیش ازینها فَانظُر پس در نگرد به بین کَیف َ کان َ چگونه بود عاقِبَهُ الظّالِمِین َ انتهای کار ستمکاران و مکذّبان و اینها نیز مثل آنها معذب خواهند شد درین آیت تسلیه حضرت رسالت پناه ص و تهدید اهل کفر و ضلالت مندرجست وَ مِنهُم و از ایشان که تکذیب میکنند مَن یُؤمِن ُ بِه ِ کسی باشد که میگرود بقرآن و تصدیق میکند در نفس خود و میداند که حق ست و لیکن از روی عناد اظهار نمی کند وَ مِنهُم مَن لا یُؤمِن ُ بِه ِ و از ایشان کسی بود که نه گرود بآن از فرط جهل و غایت نادانی وَ رَبُّک َ أَعلَم ُ و پروردگار تو داناتر است بِالمُفسِدِین َ به تباه کاران یعنی معاندان که مصراند بر تکذیب و گفته اند معنی آیت اینکه است که بعضی از قوم تو ایمان آوردند بقرآن و

از کفر توبه کنند و برخی آن باشند که ازین سعادت محروم مانده بر شقاوت کفر بمیرند وَ إِن کَذَّبُوک َ و اگر تکذیب کنند ترا یعنی بر آن اصرار نمایند و تو از اجابت ایشان ناامید شوی فَقُل پس بگو لِی عَمَلِی مراست جزای کردار من وَ لَکُم و مر شما راست عَمَلُکُم پاداش عمل شما أَنتُم بَرِیئُون َ شما بیزارید یعنی ذمه شما بری است مِمّا أَعمَل ُ از آنچه من می کنم شما را بعمل من مواخذه نخواهد کرد وَ أَنَا بَرِی ءٌ و من بیزارم مِمّا تَعمَلُون َ از آنچه شما می کنید یعنی مأخوذ بعمل شما نخواهم شد نزد بعضی از علماء اینکه آیت بآیت السّیف منسوخ است.

صفحه : 454

وَ مِنهُم و از ایشان یعنی از کفار و در زاد المسیر گوید از یهود مَن یَستَمِعُون َ کسان هستند که گوش فرامیدارند إِلَیک َ بسوی تو وقتی که قرآن میخوانی و امت را احکام شرع می آموزانی تا استهزاء کنند بآن أَ فَأَنت َ آیا تو تُسمِع ُ الصُّم َّ می شنوانی کران را استفهام بمعنی نفی است یعنی بر اسماع ایشان قادر نیستی وَ لَو کانُوا و اگرچه هستند که با وجود کری لا یَعقِلُون َ در نمی یابند یعنی با صمم ایشان عدم تعقل انضمام یافته مراد آنست که اصم ّ عاقل بطریقه تفرّس از طنین صوتی که بصماخ او رسد استدلال بر چیزی می تواند کرد و چون سمع و عقل هر دو مفقود باشد پیدا است که حال بر چه منوال بود وَ مِنهُم و از ایشان مَن یَنظُرُ کس باشد که نظر کند إِلَیک َ بسوی تو و دلائل نبوت و نشانهای صدق ترا مشاهده نماید و از غایت عناد چنان فرانماید

که هیچ چیز از آیات ندیده أَ فَأَنت َ پس آیا تو تَهدِی العُمی َ راه مینمائی کوران را یعنی قادر نیستی بر هدایت ایشان وَ لَو کانُوا و اگر چه هستند که با وجود عدم بصر لا یُبصِرُون َ نمی بینند بدیده بصیرت یعنی مقصود از دیدن بچشم سر مشاهده دلائل و اعتبارست و چشم سر ایشان از ان محروم اند ملخص سخن آنست که می بینند و نمی بینند چه عمی و جهالت در ایشان جمع شده و ممکن ست که اعمی صاحب بصیرت دریابد چیزیرا که اعمی احمق از ادراک آن محروم بود إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای لا یَظلِم ُ النّاس َ شَیئاً ظلم نکند بر مردمان بهیچ چیز یعنی سلب نکند حواس و عقول ایشان را وَ لکِن َّ النّاس َ و لیکن مردمان أَنفُسَهُم یَظلِمُون َ ستم کنند بر نفسهای خود و حس و عقل که آله ادراک آیات قدرت است در بلاهی استعمال نمایند و منافع و فوائد آن مدرکات از ایشان فائت گردد نظم چشم از برای دیدن آیات قدرت است گوش از پی شنیدن اخبار حکمت است هر گه که حق نه بیند و حق نشنود کسی کور و کر است بلکه از ان هم بتر بسی وَ یَوم َ یَحشُرُهُم و یاد کن روزی را که جمع کنیم و حفص بغیبت میخواند یعنی خدای جمع می کند کافران را و از هول آن روز مدّت بودن در دنیا و در قبر مر ایشانرا کوتاه نماید کَأَن لَم یَلبَثُوا گویا درنگ نکرده اند إِلّا ساعَهً مگر زمانی اندک مِن َ النَّهارِ از روز در تفسیر امام زاهدی آورده که معتزله در نفی عذاب قبر بدین آیت استدلال نموده گویند که اگر کفار در قبر

معذب بودندی مدتی بدین درازی ایشان را ساعتی نه نمودی و جواب میگویند اینکه صورت به سبب صعوبت اهوال و شدت احوال قیامت است که مدت عذاب قبر در جنب آن یک ساعت نماید و چون از قبر برانگیخته شوند یَتَعارَفُون َ بَینَهُم آشنائی دهند میان یکدیگر یعنی همه یکدیگر را بشناسند گویا که زمان مفارقت اندک بوده و اینکه در اوّل بعث باشد پس از ان بسبب تواتر اهوال قیامت آن آشنائی و تعارف انقطاع یابد و از یکدیگر فراموش کنند قَد خَسِرَ الَّذِین َ به تحقیق زیان کردند در حظوظ خیرات آنانکه کَذَّبُوا بِلِقاءِ اللّه ِ تکذیب کردند مر لقای خدای را یعنی بعث و جزا را منکر شدند وَ ما کانُوا مُهتَدِین َ و نبودند راه یافتگان.

صفحه : 455

وَ إِمّا نُرِیَنَّک َ و اگر بنمائیم ترا بَعض َ الَّذِی بعضی از آنچه نَعِدُهُم وعده دادیم کفار را از عذاب و آن هلاکت جمعی از ایشان بود در روز بدر أَو نَتَوَفَّیَنَّک َ یا متوفی سازیم ترا قبل از اراءت آن تو بدان که آن حق است و واقع خواهد شد یعنی اگر انتقام نکشیم از ایشان در دنیا و تو نه بینی فَإِلَینا پس بسوی ماست مَرجِعُهُم بازگشت ایشان و ترا در آخرت بنمایم عذاب ایشان ثُم َّ اللّه ُ پس خدای بعد از اراءت آن یا پس از توفّی تو شَهِیدٌ گواه است عَلی ما یَفعَلُون َ بر آنچه ایشان میکنند و فراخور عمل خود جزا خواهند یافت وَ لِکُل ِّ أُمَّهٍ و مر هر گروهی را از امم ماضیه رَسُول ٌ فرستاده بود که ایشانرا بحق دعوت می فرمود فَإِذا جاءَ پس چون آمد بدیشان رَسُولُهُم رسولی که مبعوث بود بدیشان

و تکذیب او کردند قُضِی َ بَینَهُم حکم کرده شد میان رسول و مکذبان او بِالقِسطِ براستی یعنی رسول نجات یافت و اهل تکذیب هلاک شدند وَ هُم لا یُظلَمُون َ و ایشان یعنی رسول و مکذبان ستمدیده نشوند یعنی ثواب رسول کم نه کنند و در عذاب مکذبان بزیادت از استحقاق حکم نفرمایند آورده اند که بعد از نزول آیت و اما نرینک الآیه کفار مکه استعجال عذاب موعود نمودند اینکه آیت آمد که وَ یَقُولُون َ و میگویند کفار از روی استبعاد و استهزاء مَتی هذَا الوَعدُ کی باشد اینکه موعود به چرا بما فرود نمی آید إِن کُنتُم صادِقِین َ اگر هستید شما راست گویان در وعید مخاطب حضرت پیغمبر ص و مومنان اند که اهل شرک را تخویف میکردند قُل لا أَملِک ُ بگو مالک نمی شوم لِنَفسِی برای نفس خود ضَرًّا زیانی را وَ لا نَفعاً و نه سودی را یعنی قادر نیستم بر دفع ضرری و جر نفعی برای خود إِلّا ما شاءَ اللّه ُ مگر آنچه خواهد خدای پس چگونه استعجال کنم در طلب ضرری برای شما در نزول عذاب و عقوبت بر شما لِکُل ِّ أُمَّهٍ مر هر گروهی را أَجَل ٌ وقتی است برای هلاک ایشان إِذا جاءَ چون بیاید أَجَلُهُم وقت عذاب ایشان فَلا یَستَأخِرُون َ پس واپس نیاید از اجل خود ساعَهً اندک زمانی وَ لا یَستَقدِمُون َ و پیشی نگیرند بدان تهدید مشرکان است بآنکه ساعت بساعت عذاب الهی بر شما فرود آید و شامت تکذیب در روزگار شما رسد و بعد از حلول عقوبت اظهار حسرت و ندامت سود ندارد فرد تدبیر خود امروز کن ای خواجه که فردا هر چند که فریاد کنی سود ندارد قُل بگو

ای محمّد ص أَ رَأَیتُم آیا دیدید و دانستید شما یعنی خبر دهید مرا إِن أَتاکُم اگر بیاید بشما عَذابُه ُ عذاب خدای که بنزول آن تعجیل می کنید بَیاتاً بوقت مشغولی شما بخواب یعنی بشب أَو نَهاراً یا در روز که زمان اشتغال شما بطلب معیشت است هر آئینه پشیمان شوید از استعجال پس چون حال برین منوال است ما ذا چه چیز را یَستَعجِل ُ شتابی میکنند مِنه ُ از عذاب یعنی کدام نوعی را از عذاب می طلبند المُجرِمُون َ گناهکاران یعنی مشرکان و حال آنکه همه انواع عذاب ناملایم است و در تبیان آورده که چون اینکه آیت نازل شد کفار گفتند باور نمی داریم عذاب را تعجیل میکنیم پس اگر بما فرود آید بآن ایمان آریم آیت آمد که.

صفحه : 456

أَ ثُم َّ آیا بعد از استعجال إِذا ما وَقَع َ چون واقع شود عذاب و معانیه بینید آمَنتُم بِه ِ ایمان آرید بوی! پس بگوی با ایشان آلآن َ آیا اکنون ایمان می آورید وَ قَد کُنتُم و بدرستیکه بودید شما که از روی استهزاء و تکذیب بِه ِ بعذاب یعنی بنزول آن تَستَعجِلُون َ شتاب مینمودید ثُم َّ قِیل َ پس گفته شود بعد از نزول عذاب لِلَّذِین َ ظَلَمُوا آنانرا که ستم کردند بر خود بشرک و تکذیب که ایمان باس مقبول نیست ذُوقُوا بچشید عَذاب َ الخُلدِ عذاب جاودانی را که الم آن بر دوام بود هَل تُجزَون َ آیا جزا داده میشوید یعنی جزا نمیدهند شما را إِلّا بِما کُنتُم مگر بانچه بودید که همه عمر تَکسِبُون َ کسب میکردید از کفر و عصیان آورده اند که حیی بن اخطب از یهود مدینه قبل از هجرت آنحضرت ص بتجارت بمکه رفته بود چون

بحرم رسید و طنطنه دعوت حضرت رسالت پناه ص شنید بمجلس شریف ایشان آمد و بعد از استماع قرآن پرسید که ای محمّد ص اجاد انت ام هازل اینکه دعوت که میکنی بجدّ است یا بهزل و اینکه کلام که میخوانی براستی است یا ببازی حق سبحانه آیت فرستاد وَ یَستَنبِئُونَک َ و خبر می پرسند از تو در باب قرآن و ادّعاء نبوت أَ حَق ٌّ هُوَ آیا حق و راست ست اینکه! و گفته اند مستهزیان از وعید یا بعث یا قرآن می پرسیدند که حق ست یا نی جواب آمد قُل إِی وَ رَبِّی بگو ای محمّد ص آری بحق پروردگار من إِنَّه ُ لَحَق ٌّ بدرستیکه دعوی من یا قرآن یا بعث یا عذاب موعود حق است و راست و درست وَ ما أَنتُم و نیستید شما بِمُعجِزِین َ عاجزکنندگان خدای را از عذاب کردن یعنی عجز بقدرت او راه نیابد و شما عذاب وی از خویش باز نتوانید داشت وَ لَو أَن َّ و اگر باشد لِکُل ِّ نَفس ٍ ظَلَمَت مر هر نفسی را که ستم کرده است بر خود بکفر یعنی اگر کافریرا باشد ما فِی الأَرض ِ آنچه در زمین ست از مال و متاع لَافتَدَت بِه ِ هر آئینه فدا دهد بآنچه دارد تا خود را از عذاب باز خرد وَ أَسَرُّوا النَّدامَهَ و بپوشند پشیمانی خود را از یاران و هواداران خود که مبادا از ایشان سرزنش و ملامت شنوند یا آنکه مبهوت شوند از هول عذاب و بر نطق قادر نباشند و در تاج التفاسیر آورده که دریابند الم حسرت و ندامت

را در درونهای خویش و گفته اند اسرار بمعنی اظهار است و اینکه از لغات متضاده باشد مضمونش آنکه مشرکان اظهار ندامت کنند از اعمال خود لَمّا رَأَوُا العَذاب َ آن هنگام که به بینند عذاب را وَ قُضِی َ بَینَهُم و حکم کرده شود میان مومنان و کافران یا رؤسا و اتباع یا ظالمان و مظلومان بِالقِسطِ بداد و راستی وَ هُم لا یُظلَمُون َ و ایشان ستم دیده نشوند به نقصان ثواب و افزونی عقاب أَلا إِن َّ لِلّه ِ بدانید آنکه بدرستی که خدای راست ما فِی السَّماوات ِ آنچه در آسمانهاست وَ الأَرض ِ و آنچه در زمین ست پس بفدای کافران احتیاج ندارد و بر ایصال ثواب و عقاب قادرست أَلا إِن َّ وَعدَ اللّه ِ بدانید آنکه وعده خدای در مثوبت و عقوبت حَق ٌّ راست ست و در ان خلاف ممکن نیست وَ لکِن َّ أَکثَرَهُم و لیکن بیشتر اهل کفر و ظلم لا یَعلَمُون َ نمیدانند بجهت آنکه بدنیا مغروراند و از شناختن عقبی دور مثنوی مانده در تنگنای اینکه مجلس غیر دید دنیا ندید دیده حس چشم دل کو که پردها به درد جانب ملک آخرت نگرد مرغ کو در قفس زبون باشد ه شناسد که باغ چون باشد .

صفحه : 457

هُوَ یُحیِی اوست که زنده گرداند وَ یُمِیت ُ و بمیراند وَ إِلَیه ِ تُرجَعُون َ و بسوی او بازگردانیده خواهید شد بمرگ یا بعث یا أَیُّهَا النّاس ُ ای مردمان نداء عام است قَد جاءَتکُم بدرستیکه آمد بشما مَوعِظَهٌ پندی مِن رَبِّکُم از پروردگار شما وَ شِفاءٌ و شفائی و دوائی لِما فِی الصُّدُورِ مر آن چیزی را که در دلهاست از امراض جهالت و غوایت وَ هُدی ً و

راه نمونی بسوی حق وَ رَحمَهٌ لِلمُؤمِنِین َ و مهربانی مر گرویدگان را یعنی قرآن که نازل شده برای مردمان کتابیست جامع چه مواعظ او که بمحاسن اعمال ترغیب میکند و از مقابح افعال تنفیر مینماید مشتمل است بر حکمت عملی و معانی او که از امراض شکوک و شبهات و اسقام عقاید فاسده باز میرهاند و منطوی است بر حکمت نظری و هرآئینه چنین کلامی عین هدایت و محض رحمت خواهد بود رباعی زهی کلام تو محض هدایت و حکمت زهی پیام تو عین عنایت و رحمت کشد کمند کلام تو اهل عرفان را ز شوره زار خساست بگلشن همت و گفته اند قرآن مواعظ نفوس ست و شفای صدور و هدای ارواح و رحمت اسرار یا مواعظ است مر عوام را و شفا است مر خواص را و هدی ست مر اخص ّ خواص را و رحمت است از برای همه که بدان رحمت هر یک برتبه خود رسیده اند قُل بگو ای محمّد ص شادی کنید بِفَضل ِ اللّه ِ بفضل خدای که قرآن است وَ بِرَحمَتِه ِ و برحمت او که دین اسلام ست و گفته اند فضل قرآن است و رحمت آنکه ما را از اهل آن گردانید یا رحمت رسالت پناه ص است یا فضل توفیق ست و رحمت عصمت و در حقایق سلمی قدس سره آمده که فضل معرفت ست و رحمت توفیق دریافت آن و در عین المعانی آورده که فضل نعم ظاهره است و رحمت نعم باطنه یا فضل دخول جنان ست و رحمت نجات از نیران یا فضل کشف غطاست و رحمت شهود لقا صاحب کشف الاسرار فرموده که از

روی اشارت میگوید که ای بنده مومن بر فضل و رحمت من اعتماد کن نه بر طاعت و خدمت خود که اعتماد نیست جز بر فضل من و آسایش نیست جز برحمت من هر کسی را سرمایه هست و سرمایه مومنان فضل من و هر کسی را خزانه ایست و خزانه مومنان رحمت من بیت گر شاه را خزانه نهادن بود هوس درویش را خزانه همین لطف دوست بس بعضی برآنند که معنی آیت اینکه است که بفضل و رحمت من فرود آمده مواعظ و شفا فَبِذلِک َ پس بدین که فرود آمد فَلیَفرَحُوا باید که شاد شوند مومنان برای آنکه هُوَ خَیرٌ او بهتر است مِمّا یَجمَعُون َ از آنچه جمع می کنند کافران از حطام دنیا که در معرض زوال و فناست قُل بگو مشرکان عرب را أَ رَأَیتُم خبر دهید مرا ما أَنزَل َ اللّه ُ آنچه فرستاد خدای لَکُم برای شما مِن رِزق ٍ از روزی یعنی چهارپایانی که خوردن آن حلال ست فَجَعَلتُم پس شما ساختید و نام نهادید مِنه ُ از ان روزی حَراماً وَ حَلالًا حرامی و حلالی یعنی بعضی را از ان گفتید که حلال ست و بعضی را حکم کردید که حرام ست چون بحیر و سائبه و مانند آن و بعضی را گفتید که بر جمعی حلال و بر جمعی حرام چه گفتید ما فی بطون هذه الانعام خالصه لذکورنا و محرم علی ازواجنا قُل بگو آللّه ُ أَذِن َ لَکُم آیا خدا دستوری داد مر شما را در تحریم و تحلیل أَم عَلَی اللّه ِ یا بر خدای تَفتَرُون َ افترا میکنید.

صفحه : 458

وَ ما ظَن ُّ الَّذِین َ و چیست گمان آنها که یَفتَرُون َ بربندند عَلَی اللّه ِ

الکَذِب َ بر خدای دروغ را در تحلیل حرام و تحریم حلال یعنی چه گمان دارند که خدای بایشان چه کند یَوم َ القِیامَهِ روز رستخیز که روز مکافات است درین ابهام تهدیدی بزرگ و وعیدی عظیم است إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای لَذُو فَضل ٍ هر آئینه خداوند رحمت است عَلَی النّاس ِ بر مردمان بانزال کتب بر ایشان و ارسال رسل بدیشان وَ لکِن َّ أَکثَرَهُم و لیکن بیشتر ایشان لا یَشکُرُون َ سپاسداری نمی کنند اینکه نعمت را وَ ما تَکُون ُ و نباشی تو ای محمّد ص فِی شَأن ٍ در هیچ کاری از کارهای خود وَ ما تَتلُوا مِنه ُ و نخوانی هیچ آیتی و سورتی از آنچه فرستاد خدای مِن قُرآن ٍ از قرآن وَ لا تَعمَلُون َ و نکنید شما ای آدمیان مِن عَمَل ٍ هیچ کاری از کارها إِلّا مگر آنکه کُنّا هستیم ما عَلَیکُم بر شما شُهُوداً گواه یا نگاهبان إِذ تُفِیضُون َ آنوقت که خوض می کنید و درمی آئید فِیه ِ در آن کار وَ ما یَعزُب ُ و پوشیده نمی شود عَن رَبِّک َ از علم پروردگار تو مِن مِثقال ِ ذَرَّهٍ هم سنگ مورچه خورد یا مقدار هبا فِی الأَرض ِ در زمین وَ لا فِی السَّماءِ و نه در آسمان وَ لا أَصغَرَ و نه خوردتر مِن ذلِک َ از ان وَ لا أَکبَرَ و نه بزرگتر از ان إِلّا فِی کِتاب ٍ مُبِین ٍ مگر آنکه مکتوب است در کتاب روشن یعنی لوح محفوظ ملخص آیت آنست که هیچ فعلی و قولی بر حق سبحانه پوشیده نیست و بمکافات اقوال و افعال مناسب آن حکم خواهد فرمود پس در ضمن اینکه کلام وعده باشد مؤمنان را بکمال مثوبت و وعید بود مشرکانرا

بغایت عقوبت پس از مجازات باهل ایمان خبر میدهد و میفرماید أَلا إِن َّ بدانید بدرستیکه أَولِیاءَ اللّه ِ دوستان خدای لا خَوف ٌ عَلَیهِم هیچ ترسی نیست بر ایشان از رسیدن مکائد و شدائد وَ لا هُم یَحزَنُون َ و نیستند ایشان که اندوهناک باشند از فوت مطالب و مقاصد و در عین المعانی آورده که اولیاء جماعتی اند که لقای ایشان موجب یاد کردن خدای باشد و در بحر الحقایق آورده که مراد از اولیاء اللّه آنانند که اعدای نفوس خود باشند و در کشف الاسرار صفت اولیا برین وجه میکند که عنوان شریعت اند و برهان حقیقت ظاهر ایشان باحکام شرع آراسته است و باطن ایشان بانوار فقر پیراسته مثنوی رخش ز میدان ازل تاخته گوی بچوگان ابد باخته معتکفان حرم کبریا شسته دل از صورت کبر و ریا راه نوردان شکسته قدم رازکشایان فرو بسته دم گفته اند اولیاء اللّه جماعتی باشند که با یکدیگر دوستی از برای خدا کنند و مؤید اینکه قول همین کلام بس که وجبت محبتی للمتحابین قی و اینکه قوم را خوف نیست در مواقف عظام و اندوهگین نشوند از اهوال یوم القیام نزد بعضی اولیاء. مومنان پرهیزگاراند بدلیل آنکه حق سبحانه در صفت ایشان میگوید که الَّذِین َ آمَنُوا اولیاء آنانند که گرویده اند بما جاء من عند اللّه وَ کانُوا یَتَّقُون َ و هستند که پرهیزگاری کنند مما حرم اللّه.

صفحه : 459

لَهُم ُ البُشری مر ایشانراست مژدگانی فِی الحَیاهِ الدُّنیا در زندگانی دنیا یعنی بشارتی که از زبان پیغمبر ص در باب ایشان گذشته و بقول جمعی مرا در رویای صالحه است که مؤمن بیند یا برای مؤمن بیند و آنرا مبشرات

گویند یا بشارت ملائکه مر ایشانرا در وقت نزع و در تبیان گوید بشری آن ست که مؤمن جای خود را در بهشت بیند پیش از مرگ و در مدارک آورده که بشری محبت مردمان ست بایشان و نام نیکو وَ فِی الآخِرَهِ و مر ایشانرا مژده است در آن سرای و آن سلام ملایک باشد بر ایشان سلمی رح فرموده که بشارت دنیا وعده نفاست و مژده آخرت تحقیق آن وعده حضرت شیخ الاسلام قدس سره فرموده که ولی را دو بشارت است در دنیا شناخت و در عقبی نواخت و درین سرای سرور مجاهده و در ان سرای نور مشاهده اینجا صفا و وفا و آنجا رضا و لقا بیت از نعمت اینکه جهان ثنای تو بس است وز دولت آنجهان لقای تو بس ست لا تَبدِیل َ نیست بدل کردن لِکَلِمات ِ اللّه ِ مر سخنان خدای را یعنی در وعده او خلاف نیست ذلِک َ آن تبشیر موعود به هُوَ الفَوزُ العَظِیم ُ آن ست رستگاری بزرگ که فهم هیچکس درو نیابد و عقل هیچ زیرک کهنه آن نرسد وَ لا یَحزُنک َ و باید که اندوهگین نکند ترا ای محمّد ص قَولُهُم گفتار کفار در اشراک ربوبیت و تکذیب نبوت و مشاورت بر قتل تو یا سخنانی که در خوار داشت تو میگویند بیت بانگ سگ دان حدیث بدگویان قرص مه را ز بانگ سگ چه زیان إِن َّ العِزَّهَ بدرستیکه غلبه لِلّه ِ جَمِیعاً همه مر خدای راست دین ترا عزیز خواهد گردانید و ترا یاری خواهد داد هُوَ السَّمِیع ُ اوست شنوا مر اقوال ایشانرا هر چه بجد و هزل میگویند العَلِیم ُ دانا باحوال ایشان در هر

عزیمت و نیت که دارند و فراخور آن ایشانرا جزا خواهد داد أَلا إِن َّ لِلّه ِ بدانید که بتحقیق مر خدای راست مَن فِی السَّماوات ِ هر که در آسمانهاست از ملائکه وَ مَن فِی الأَرض ِ و هر که در زمین ست از جن و انس چون اینها که اشراف ممکنانند همه از آن او باشند در رقّیّت و عبودیت پس هیچکس را از ایشان نرسد که دعوی شرکت کند در ربوبیت و الوهیت و چون ذوی العقول را صلاحیت شرکت در ربوبیت نباشد پس جمادات را شریک حق ساختن غایت جهالت و نهایت ضلالت است وَ ما یَتَّبِع ُ الَّذِین َ یَدعُون َ و چه چیزیرا متابعت میکنند آنانکه میخوانند و می پرستند مِن دُون ِ اللّه ِ شُرَکاءَ بجز خدای شریکان را یا متابعت نمی کنند آنانکه جز خدای را می پرستند و مخلوق حق را شریک حق تعالی می سازند زیرا که شرکت در ربوبیت محال ست بلکه إِن یَتَّبِعُون َ پیروی نمی کنند در عبادت شرکاء إِلَّا الظَّن َّ مگر گمان را که به بتان گمان شرکت حق برده اند وَ إِن هُم إِلّا یَخرُصُون َ و نیستند ایشان مگر که دروغ میگویند در نسبت آن شرکت و بعد از نفی شرکت تنبیه میکند بر کمال قدرت و حکمت تا بدان استدلال بر فردانیت و وحدانیت او نموده بدانند که استحقاق عبادت اوراست و بس چنانکه میگوید هُوَ الَّذِی اوست آن کسیکه بقدرت کامله جَعَل َ لَکُم ُ اللَّیل َ ساخت برای شما شب را تیره لِتَسکُنُوا فِیه ِ تا بیار امید در ان و از تعب تردد روز برآسائید وَ النَّهارَ مُبصِراً و گردانید روز را روشن تا بسرانجام مهمات خود قیام نمائید إِن َّ فِی ذلِک َ بدرستیکه در آفریدن روز

و شب و نور و ظلمت ایشان لَآیات ٍ هر آئینه نشانهاست بر توحید صانع حکیم لِقَوم ٍ یَسمَعُون َ مر گروهی را که بشنوند قرآن را بگوش هوش و در ان تدبر و تفکّر نمایند.

صفحه : 460 قالُوا اتَّخَذَ اللّه ُ گفتند جمعی از بنی مدلج که فراگرفت خدای وَلَداً فرزندی یعنی ملائکه را بفرزندی گرفت سُبحانَه ُ پاک است حق تعالی از گرفتن فرزند هُوَ الغَنِی ُّ او بی نیاز است از اتخاذ ولد چه طلب ولد یا ضعیفی کند تا بدو قوت گیرد یا فقیری تا باعانت او روزگار گذراند یا ذلیلی تا بسبب فرزند عزّت و شرف یابد یا حقیری گمنام تا بولد اسمی و رسمی پیدا کند و بعد از وی وارث امور او باشد و مجموع اینها علامت احتیاج است پس کسیکه غنی مطلق باشد هر آئینه اتخاذ ولد ازو منفی بود یا گوئیم که ولد بعضی از والد است پس اینکه صورت مستدعی صورت ترکیب باشد و هر مرکبی ممکن است و هر ممکنی محتاج است بغیر و واجب الوجود غنی مطلق است پس احتیاج را بدو راه نباشد فرد بود کمال غنا از صفات ذاتی او کسیکه هست غنی کی بود بکس محتاج و اشارت به بیان غنای حق اینکه است لَه ُ ما فِی السَّماوات ِ مر اوراست از روی مالکیت آنچه در آسمانهاست از نفایس علویات وَ ما فِی الأَرض ِ و آنچه در زمینها است از بدایع سفلیات إِن عِندَکُم نیست نزدیک شما ای مشرکان مِن سُلطان ٍ از هیچ حجتی و برهانی بِهذا باین که خدای فرزند فرامیگیرد أَ تَقُولُون َ آیا میگوئید عَلَی

اللّه ِ بر خدای بدروغ و افترا ما لا تَعلَمُون َ آنچه نمیدانید قُل بگو ای محمّد ص إِن َّ الَّذِین َ یَفتَرُون َ به تحقیق آنانکه افترا کنند و بربندند عَلَی اللّه ِ الکَذِب َ بر خدای دروغ را باتخاذ ولد و اضافت شریک بوی لا یُفلِحُون َ رستگاری نیابند یعنی از دوزخ نرهند و به بهشت نرسند مَتاع ٌ مر ایشانراست برخورداری اندک فِی الدُّنیا در دنیا یعنی دو سه روز مهلت دارند و سهل فرصتی را بگذرند و بگذارند ثُم َّ إِلَینا مَرجِعُهُم پس بسوی ما باشد بازگشت ایشان ثُم َّ نُذِیقُهُم ُ پس بچشانیم ایشانرا العَذاب َ الشَّدِیدَ عذاب سخت یعنی دایم و بی انقطاع بِما کانُوا بسبب آنکه بودند که بکتاب و پیغمبر ما یَکفُرُون َ کافر میشدند وَ اتل ُ و بخوان عَلَیهِم بر ایشان یعنی بر قوم خود از اهل مکه نَبَأَ نُوح ٍ خبر نوح پیغمبر ع إِذ قال َ یاد کن چون گفت لِقَومِه ِ مر گروه خود را یعنی آنها که مشرک بودند یا قَوم ِ ای قوم من إِن کان َ کَبُرَ اگر هست که بزرگ شده و گران گشته عَلَیکُم بر شما مَقامِی اقامت من یا قیام من بدعوت نص کلام ربانی مبنی ست از انکه حضرت نوح علی نبینا و ع نهصد و پنجاه سال قوم خود را بخدایتعالی دعوت کرده و جفا و آزار ایشان را تحمل فرمود و چون جفای قوم بغایت رسیده گفت ای قوم اگر بر شما شاق میگذرد مکث من در میان شما وَ تَذکِیرِی و پند دادن مر شما را بِآیات ِ اللّه ِ بعلامتهای روشن بر وحدانیت حق و تصدیق نانموده مرا میرنجانید فَعَلَی اللّه ِ پس بر خدای تَوَکَّلت ُ توکل کردم در دفع کید شما و نصرت

من بر اعدا فَأَجمِعُوا پس گرد آرید و محکم سازید أَمرَکُم کار خود را یعنی عزیمت کنید بر آن یا جمع کنید خداوندان امور را مراد امراء و رؤسای قوم اند وَ شُرَکاءَکُم و بخوانید شریکان خود را یعنی آنانکه بزعم خود شرکاء حق میدانید ملخص سخن آنکه شما هم بقصد من اتفاق کنید ثُم َّ لا یَکُن پس باید که نباشد أَمرَکُم کار شما در قصد من عَلَیکُم غُمَّهً بر شما پوشیده یعنی بظاهر متوجه من شوید. ثُم َّ اقضُوا إِلَی َّ پس ادا کنید بمن آنچه میخواهید یعنی بکنید از مکاره آنچه اراده شما است وَ لا تُنظِرُون ِ و مرا مهلت مدهید تا خلاص یابید از مشقت مقام و محنت کلام من اینکه سخنان دلیل است بر آنکه نوح ع در مقام توکّل ثابت قدم بوده و وثوق تمام بنصرت ملک علام داشته و میخواسته که امت او بدین معنی بی پرده قدم در طریق متابعت و نهند خود ایشانرا خذلان ابدی دریافته از قول وی اعراض نمودند و وی فرمود.

صفحه : 461

فَإِن تَوَلَّیتُم پس اگر روی بگردانید و از قبول قول من اعراض نمودید فَما سَأَلتُکُم پس من نخواستم از شما بر ادای رسالت خود مِن أَجرٍ مزدی که باعراض شما از من فوت شده باشد إِن أَجرِی َ نیست مزد من برای دعوت إِلّا عَلَی اللّه ِ مگر بر خدای و او مرا بدان ثواب خواهد داد خواه شما ایمان آرید خواه اعراض کنید وَ أُمِرت ُ و فرموده شده ام أَن أَکُون َ بآنکه باشم مِن َ المُسلِمِین َ از گردن نهادگان مر حکم خدای را پس خلاف امر نه کنم و اجر رسالت از غیر حق نجویم فَکَذَّبُوه ُ

پس دروغ داشتند قوم نوح مر او را یعنی اصرار کردند بر تکذیب او بعد از الزام حجت بر ایشان و فرستادیم بر ایشان طوفان فَنَجَّیناه ُ پس ما نجات دادیم نوح را از غرق شدن وَ مَن مَعَه ُ و آنانرا که با وی بودند فِی الفُلک ِ در کشتی و اهل سفینه بقول اصح هشتاد مؤمن بودند از ذکور و اناث وَ جَعَلناهُم و گردانیدیم اهل کشتی را خَلائِف َ باشندگان در زمین از پس هلاک شدگان وَ أَغرَقنَا الَّذِین َ کَذَّبُوا و غرق کردیم بطوفان آنان را که تکذیب کردند بِآیاتِنا آیتهای ما را که با نوح ع بود یعنی معجزات او فَانظُر پس در نگر ای نگرنده بدیده عبرت و به بین کَیف َ کان َ چگونه بود عاقِبَهُ المُنذَرِین َ عاقبت کار بیم کرده شدگان یعنی مشرکان از قوم نوح ع درین آیت هم تسلیه حضرت رسالت پناه ص و هم تهدید اهل کفر و ضلالت است ثُم َّ بَعَثنا پس برانگیختیم مِن بَعدِه ِ از پس نوح ع رُسُلًا فرستادگان إِلی قَومِهِم بسوی قوم ایشان یعنی هر رسولی را بقومی هود ع را بقوم عاد و صالح ع را بقوم ثمود ع و ابراهیم ع را بقوم بابل و شعیب ع را باصحاب ایکه و اهل مدین فَجاؤُهُم پس آمدند رسولان من بامتان خود بِالبَیِّنات ِ به معجزهای روشن و دلیل های واضح فَما کانُوا لِیُؤمِنُوا پس نبودند امم اینکه رسل که ایمان آرند بدان پیغمبران فرستاده بدیشان بِما کَذَّبُوا بسبب آنچه تکذیب کرده بودند یعنی نگرویده بودند بِه ِ بدان مِن قَبل ُ پیش از بعث رسل یعنی تکذیب حق را عادت کرده بودند قبل از بعث و بعد از بعث بر همان وتیره سلوک نموده

یا ایمان نیاوردند بآنچیزیکه تکذیب آن را عهد کرده بودند پیش ازین یعنی در روز میثاق کَذلِک َ مثل اینکه مهری که بر دلهای مکذبان از امم ماضیه نهاده بودیم نَطبَع ُ مهر می نهیم عَلی قُلُوب ِ المُعتَدِین َ بر دلهای از حد درگذرندگان بر تکذیب یعنی مکذبان قریش و اضراب ایشان ازین امت ثُم َّ بَعَثنا پس برانگیختیم مِن بَعدِهِم از پس اینکه پیغمبران مُوسی وَ هارُون َ موسی بن عمران و برادر او هارون را إِلی فِرعَون َ بسوی ولید بن معصب یا قابوس که فرعون زمان بوده وَ مَلَائِه ِ و اشراف قوم او بِآیاتِنا بآیتهای ما یعنی معجزهای روشن چون عصا و ید بیضا فَاستَکبَرُوا پس گردن کشی کردند از قبول آن و متابعت نه نمودند وَ کانُوا و بودند ایشان قَوماً مُجرِمِین َ گروهی جرم آرندگان یعنی معتاد بتکذیب انبیاء و تهاون بآیات کبریا.

صفحه : 462

فَلَمّا جاءَهُم ُ الحَق ُّ پس آنهنگام که آمد بدیشان سخن راست و درست مِن عِندِنا از نزدیک ما یعنی موسی ع بدیشان آمد و سخن حق بدیشان القا فرمود و معجزها بر ایشان نمود قالُوا گفتند از فرط عناد و تمرد إِن َّ هذا بدرستیکه آنچه تو آورده و معجزه نام کرده لَسِحرٌ مُبِین ٌ هر آئینه جادوئی است آشکارا قال َ مُوسی گفت موسی ع مر قایلان اینکه قول را أَ تَقُولُون َ آیا میگوئید شما لِلحَق ِّ مر سخن راست و معجزه روشن را لَمّا جاءَکُم آن هنگام که بشما آمد که اینکه سحر است أَ سِحرٌ هذا آیا سحر است اینکه من به شما نمودم استفهام است بطریق انکار یعنی اینکه جادوی نیست وَ لا یُفلِح ُ السّاحِرُون َ و فیروزی نیابند ساحران و بمراد نرسند قالُوا

گفتند اشراف قوم فرعون مر موسی را أَ جِئتَنا آیا آمدی تو بما لِتَلفِتَنا تا بگردانی ما را عَمّا وَجَدنا از آنچه یافته ایم ما عَلَیه ِ بر آن چیز آباءَنا پدران خود را مراد عبادت فرعون است یعنی آمده تا ما را از پرستش فرعون بازداری وَ تَکُون َ و باشد لَکُمَا الکِبرِیاءُ مر شما هر دو برادر را بادشاهی فِی الأَرض ِ در زمین مصر وَ ما نَحن ُ لَکُما و نیستیم ما مر شما هر دو را بِمُؤمِنِین َ از تصدیق کنندگان وَ قال َ فِرعَون ُ و گفت فرعون جمعی را از ملازمان خود ائتُونِی بِکُل ِّ ساحِرٍ بیارید بمن هر ساحری عَلِیم ٍ دانا در فن خود تا معارضه کند با موسی پس سحره را جمع کردند در وجهی که در سوره اعراف گذشت و بمواعید کلّیه مستظهره ساخته روز موعود بموضعی معلوم آوردند فَلَمّا جاءَ السَّحَرَهُ پس آنهنگام که آمدند جادوان در مقابله موسی قال َ لَهُم مُوسی گفت مر ایشانرا موسی أَلقُوا بیفگنید ما أَنتُم مُلقُون َ آنچه شما افگندگایند مر آنرا از رسنها و عصاها فَلَمّا أَلقَوا پس چون بیفگندند جادوان حبال و عصای خود را و بسبب حرارت هوای بحرکت آمده در چشم مردم بشکل مار نمود قال َ مُوسی گفت موسی ع ما جِئتُم بِه ِ السِّحرُ آنچه آورده اید شما جادوئی است نه آنچه من آوردم و فرعونیان آنرا سحر میگویند إِن َّ اللّه َ سَیُبطِلُه ُ بدرستیکه خدای زود باشد که تباه گرداند سحر شما را و ناچیز سازد إِن َّ اللّه َ لا یُصلِح ُ بدرستیکه خدای بصلاح نیارد و تقویت نکند عَمَل َ المُفسِدِین َ کار تباه کاران را وَ یُحِق ُّ اللّه ُ الحَق َّ و ثابت گرداند خدای و از پیش برد حق را یعنی آنچه من

آورده ام از احکام الهی بِکَلِماتِه ِ بسخنان خویش یعنی بحکم و قضای خود یا بوعده نصرت و غلبه که با من فرموده وَ لَو کَرِه َ المُجرِمُون َ و اگرچه کراهت دارند کافران و دشوار آید بدیشان یعنی حق سبحانه بوعده نصرت دوستان وفا کند و از خشم و کراهت دشمنان باک ندارد و در مثنوی معنوی اشارتی بدین معنی هست مثنوی حق تعالی از غم و خشم خصام کی گذارد اولیا را در غرام مه فشاند نور سگ. وع وع کند سگ ز نور ماه کی مرتع کند خس خسانه میرود بر روی آب آب صافی میرود بی اضطراب مصطفی مه می شگافد نیم شب ژاژ میخاید ز کینه بو لهب آن مسیحا مرده زنده میکند وان جهود از خشم سبلت می کند .

صفحه : 463

فَما آمَن َ لِمُوسی پس ایمان نیاوردند بموسی ع در مبدأ امر إِلّا ذُرِّیَّهٌ مِن قَومِه ِ مگر فرزندانی از قوم موسی ع و آن چنان بود که چون موسی ع از مدین بمصر آمده بنی اسرائیل را بحق دعوت فرمود پیران و بزرگان اجابت نه نمودند و بعضی از جوانان ایشان بوی گرویدند عَلی خَوف ٍ با وجود ترس مِن فِرعَون َ از فرعون وَ مَلَائِهِم و ترس از گروه خود یعنی از پدران و رؤساء قوم مراد آنست که جمعی از بنی اسرائیل ایمان آوردند بموسی ع با آنکه میترسیدند هم از فرعون و هم از کسان خود أَن یَفتِنَهُم آنکه عذاب کند فرعون مر ایشانرا یا رجوع کنند آباء ایشان بفرعون تا بازگرداند ایشانرا بکفر وَ إِن َّ فِرعَون َ لَعال ٍ و بدرستیکه فرعون متکبر بود و طاغی فِی الأَرض ِ در زمین مصر و غالب

بر اهل آن وَ إِنَّه ُ و بدرستیکه بود او لَمِن َ المُسرِفِین َ هر آئینه از حد بیرون روندگان در کبر و سرکشی تا حدیکه دعوی ربوبیت کرد و بنی اسرائیل را به بندگی گرفت وَ قال َ مُوسی و گفت موسی مر آن مؤمنان را وقتی که آثار خوف از ایشان مشاهده نمود یا قَوم ِ ای گروه من إِن کُنتُم آمَنتُم اگر هستید شما که گرویده اید بِاللّه ِ بخدای و دانسته اید که ایصال منافع و دفع مضار بقبضه اقتدار اوست فَعَلَیه ِ تَوَکَّلُوا پس برو توکل کنید و کار خود باو گذارید إِن کُنتُم مُسلِمِین َ اگر هستید شما گردن نهادگان مر احکام قضای او را در انوار آورده که اینکه از قبیل تعلق حکم بشرطین نیست چه معلق بایمان وجوب توکل است و مشروط باسلام حصول آن محققان گفته اند حقیقت توکّل اسقاط خوف و رجاء است از ما سوی اللّه بلکه استغراق در بحر شهود مسبب الاسباب و انقطاع از ملاحظه اسباب و گفته اند توکل تعلق دل است به محبت قادر مطلق و نسیان غیر او یعنی خود را و غیر خود را قوت و تاثیری اثبات نکند بلکه منقاد باشد تحت الحکم الازلی بمثابه میت در پیش غاسل مثنوی هر که در بحر توکّل غرق گشت همتش از ما سوی اللّه درگذشت اینکه توکّل گرچه دارد رنجها فهو حسبه بخشد از وی گنجها و چون موسی ع ایشانرا بتوکّل فرمود فَقالُوا پس گفتند عَلَی اللّه ِ بر خدای، نه بر غیر او تَوَکَّلنا توکّل کردیم و بلطف او واثق شدیم و چون دعای متوکل باجابت مقرون است بزبان نیاز آغاز دعا کرده گفتند رَبَّنا ای پروردگار ما لا تَجعَلنا فِتنَهً

مگردان ما را محل عذاب لِلقَوم ِ الظّالِمِین َ برای گروه ستمکاران یعنی ایشان را بر ما مسلّط مساز تا بدست ایشان معذب نشویم وَ نَجِّنا و خلاصی ده ما را بِرَحمَتِک َ بمهربانی و بخشایش خود مِن َ القَوم ِ الکافِرِین َ از گروه ناگرویدگان یعنی از کید و قصد ایشان یا از ملاقات با ایشان آورده اند که بعد از ایمان اینکه قوم بموسی علیه السّلام و اشتغال ایشان بعبادت حق سبحانه و تعالی فرعون بفرمود تا مساجد و معابدیکه بر سر محلات و در میان اسواق ساخته بودند خراب کرده ایشانرا از ادای نماز منع نمودند حق سبحانه موسی ع را فرمود تا درون خانهای ایشان معابد مقرر کنند تا کافران بر عبادت ایشان مطلع نگردند چنانچه میگوید.

صفحه : 464

وَ أَوحَینا و وحی کردیم ما إِلی مُوسی وَ أَخِیه ِ بموسی او برادر او هارون ع أَن تَبَوَّءا لِقَومِکُما آنکه فرا گیرید جای بازگشت برای قوم خود بِمِصرَ بُیُوتاً در شهر مصر خانهائیکه رجوع کنید بآن جهت پرستش خدای تثنیه ضمیر اشارت است بآنکه تخصیص معابد و تعیین قبله آن متعلق است بائمه قوم و در ان محل امام ایشان موسی و هارون بود وَ اجعَلُوا و دیگر حکم کردیم که بسازید شما هر دو برادر و قوم شما بُیُوتَکُم خانهای خود را که گرفته اید قِبلَهً مسجدهای متوجه قبله یعنی کعبه و موسی ع نماز بجانب کعبه گذاردی وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ و بپای دارید نماز را در آن موضع جمع ضمیر بجهت آنست که اتخاذ مساجد و اقامت صلاه تعلق بهمه دارد وَ بَشِّرِ المُؤمِنِین َ و بشارت ده ای موسی مومنانرا بنجات دنیا و درجات عقبی

توحید ضمیر مشیر است بآنکه بشارت وظیفه صاحب شریعت است و آن موسی بود وَ قال َ مُوسی و گفت موسی در دعای خود که رَبَّنا ای آفریدگار ما إِنَّک َ آتَیت َ بدرستیکه تو دادی فِرعَون َ وَ مَلَأَه ُ فرعون و گروه او را زِینَهً چیزیکه بآن آرایش کنند از لباس و پیرایه و متاع خانه وَ أَموالًا و داده ایشانرا مالها از نقود و انعام و ضیاع فِی الحَیاهِ الدُّنیا در زندگانی دنیا إبن عباس رض فرموده که از فسطاط مصر تا زمین حبشه کوهها که در ان معادن ذهب و فضه و زبرجد بود همه تعلق بفرعون داشت و فرمان او در ان مواضع روان بود بدین سبب مال بسیار بحوزه تصرف قبط درآمده همه متمول و متجمل شدند و سبب ضلال و اضلال ایشان گشت پس موسی بعد از انکه در دعای خود گفت ای پروردگار ما فرعون و قوم او را مال و زینت داده دیگر باره برای الحاح در تضرع تکرار دعا کرد که رَبَّنا ای آفریدگار ما ایشانرا اینها داده لِیُضِلُّوا تا گمراه کنند بندگان ترا عَن سَبِیلِک َ از راه عبادت تو و بعبادت فرعون خوانند رَبَّنَا اطمِس ای پروردگار ما اثر محو فرست عَلی أَموالِهِم بر مالهای ایشان یعنی صورت آنرا محو کن و منتقل ساز بچیزی دیگر تا شوکت ایشان بشکند قتاده رح گفته که دنیا رو در هم ایشان همه سنگ شد بر همان شکل و نقش که داشت و سدی رح فرموده که تمام اموال ایشان از نقود و اطعمه و اشجار و اثمار همه سنگ شده و اینکه یکی از آیات تسعه بود و دیگر موسی ع

دعا فرمود وَ اشدُد عَلی قُلُوبِهِم و سخت فراگیر بر دلهای ایشان یعنی مهر نه بر آن تا سخت دل شوند فَلا یُؤمِنُوا پس ایمان نیاورند موسی ع بوحی الهی دانسته بود که ایشان نخواهند گروید لا جرم دعا کرد که دل ایشان را سخت ساز تا بایمان منشرح نشود و ایمان نیاورند حَتّی یَرَوُا العَذاب َ الأَلِیم َ تا به بینند عذاب دردناک را که آن غرق است در دریای قلزم قال َ گفت خدای قَد أُجِیبَت بدرستیکه اجابت کرده شد دَعوَتُکُما دعای شما هر دو برادر آورده اند که موسی دعا میکرد و هارون آمین گفت و آمین گوینده در دعا شریک است ازین جهت گفت که دعای هر دو شما مستجاب شد فَاستَقِیما پس ثابت باشید بدعوت و الزام حجت و تعجیل مینمائید که مطلب شما در وقت خود بظهور خواهد رسید گویند بعد از چهل سال اثر اینکه دعا ظاهر شد وَ لا تَتَّبِعان ِّ و پیروی مکنید در تعجیل سَبِیل َ الَّذِین َ راه آنانرا که از فرط جهالت لا یَعلَمُون َ نمیدانند که وعده حق سبحانه بوفا می انجامد در وقت آن مصرعه ارها موقوف وقت آمد نگهدارید وقت و چون وقت عذاب آن قوم در رسید وحی آمد به موسی ع که قوم از مصر بیرون رو که قبطیان را هنگام عذاب آمد موسی ع با جمعی از بنی اسرائیل متوجه شام شدند و بکنار دریای قلزم رسیدند فرعون با لشکر از عقب رسید و بدعای موسی ع دریا شکافته شد و تفاصیل اینکه واقعه در سوره شعرا سمت ذکر خواهد پذیرفت انشاء اللّه تعالی القصه بنی اسرائیل بسلامت از دریا بگذشتند چنانچه حق سبحانه میفرماید.

صفحه :

465

وَ جاوَزنا بِبَنِی إِسرائِیل َ و بگذرانیدیم ما فرزندان یعقوب را البَحرَ از دریای قلزم بسلامت فَأَتبَعَهُم پس از پی درآمدند ایشانرا فِرعَون ُ وَ جُنُودُه ُ فرعون و لشکریان او بَغیاً برای ستم کردن بر بنی اسرائیل وَ عَدواً و از جهت از حد بیرون بردن در جفای ایشان پس چون بکنار دریا رسیدند و اسپ فرعون ببوی مادیانی که جبرئیل بر آن سوار بود بدریا درآمد و لشکر متابعت نموده همه خود را در دریا افگندند و فرعون نمیخواست که بدریا درآید اما مرکب او او را میبرد حَتّی إِذا أَدرَکَه ُ الغَرَق ُ تا چون دریافت او را غرق شدن و دانست که هلاک خواهد شد قال َ آمَنت ُ گفت ایمان آوردم من و بگرویدم أَنَّه ُ لا إِله َ بآنکه نیست معبودی مستحق عبادت إِلَّا الَّذِی مگر آن خدای که بدعوت موسی علیه الصلوه و السلام آمَنَت بِه ِ بَنُوا إِسرائِیل َ گرویده اند بدو بنی اسرائیل وَ أَنَا مِن َ المُسلِمِین َ و من از جمله گردن نهادگانم مر حکم او را در مدارک آورده که فرعون معنی واحد را سه نوبت بسه عبارت تکرار کرد از غایت حرصی که بر قبول آن داشت چون ایمان بأس بود بجهت فوت وقت مقبول نشد چه در وقت دیگر مره واحده کافی باشد و بعد از انکه فرعون اینکه سخن گفت حق تعالی با جبرئیل در جواب او فرمود آلآن َ آیا ایمان می آری اکنون که اختیار نماند وَ قَد عَصَیت َ و حال آنکه تو نافرمانی کردی قَبل ُ پیش ازین و فرمان پیغمبر من نشنودی وَ کُنت َ و بودی تو مِن َ المُفسِدِین َ از جمله گمراهان و گمراه کنندگان در مدارک و تبیان و غیر آن از تفاسیر

آورده اند که روزی جبرئیل ع بدیوان مظالم فرعون آمد و اینکه صورت فتوی بوی نمود که حکم امیر چیست در شان بنده که نشو و نما در میان مال و نعمت خواجه خود یابد و به تربیت او از سائر ممالیک ممتاز گردد پس کفران نعمت پیش آورده دعوی خواجگی آغاز کرده فرمان مولای خود نبرد فرعون بدست خود در ذیل فتوی او نوشت که میگوید ابو العباس ولید بن مصعب که سزای بنده که بر سیّد خود بیرون آید و در نعمت او کافر گردد آنست که او را در دریا غرق سازند جبرئیل ع آن خط را فراگرفت و در آن محل که فرعون بگرداب فنا در افتاده اظهار ایمان مینمود جبرئیل ع آن خط را بدو نمود و گفت هم بفتوای تو با تو عمل کرده اند پس جبرئیل ع مشتی از لوث دریا برداشت و در دهان آن لعین انداخت از ان جهت که ایمان نیاورد چه میدانست که اینکه ایمان باس است و مقبول نیست بلکه برای زیادتی اهانت و خواری وی گفت که اکنون میگردی که زمام اقتدار تو از قبضه اختیار تو رفت و وقت ایمان آوردن تو گذشت بیت وقت هر کار نگهدار که نافع نه بود نوش دارد که پس از مرگ به بیمار دهند فَالیَوم َ نُنَجِّیک َ پس امروز برهانیم ما بِبَدَنِک َ تن ترا از آب یعنی قوم تو همه در قعر بحراند ما بدن ترا بر روی آب آریم آورده اند که چون فرعون و قوم او غرق گشتند بنی اسرائیل را دغدغه شد که فرعون هلاک نشده و دمبدم کشتیها ساز کرده لشکر را از دریا

بگذراند و از عقب ما درآید حق سبحانه و تعالی تن فرعون را بر روی دریا آورد با زرهی که در بر داشت و بدان او را می شناختند تا بنی اسرائیل تن فرعون بی روح دیده تسلّی یافتند و ازینست که بعضی علما بدن بمعنی درع داشتند و آمدن آهن بر بالای آب با آنکه طبع او مقتضی رسوب در آبست آیتی باشد از آیات قدرت ربانی و در زاد المسیر آورده که بقیه قوم فرعون که در مصر بودند غرق شدن او را مسلم نداشتند و گفتند او با قوم خود در جزائر بصید مرغ و ماهی مشغول است حق سبحانه وحی کرد بدریا که فرعون را بکنار افگند تا مصریان بینند پس دریا او را بزمین بلند افگند چنانچه همه کس او را دیدند و ازینجاست که در معنی ننجیک ببدنک فرموده اند که نلقیک علی نجوه من الارض و بر هر تقدیر بدن ترا از دریا برآریم لِتَکُون َ تا باشی لِمَن خَلفَک َ برای کسیکه از پس تو آید آیَهً نشانه که بتو که عبرت گیرد و داند که مملوک مقهور دور است از دعوی مالکیت و قاهریت بنده که خود را از غرق شدن در گرداب فنا نرهاند چرا صدای انا ربکم الاعلی بسمع جهانیان رساند مثنوی عاجزی کو اسیر خواب و خور است لاف قدرت زند چه بیخبر است آنکه در نفس خود زبون باشد صاحب اقتدار چون باشد وَ إِن َّ کَثِیراً و بدرستیکه بسیاری مِن َ النّاس ِ از مردمان عَن آیاتِنا از آیات قدرت ما لَغافِلُون َ بیخبرانند ایشانرا نه در آن فکری و نه از ان عبرتی.

صفحه : 466

وَ لَقَد بَوَّأنا

و بدرستیکه ما جای دادیم بَنِی إِسرائِیل َ فرزندان یعقوب را بعد از هلاک فرعون و قوم او مُبَوَّأَ صِدق ٍ جای بسزا و شایسته چنانچه از وعده صدق ما می سزید و آن ولایت شام بود و بعد از ان مصر وَ رَزَقناهُم و روزی دادیم ایشانرا مِن َ الطَّیِّبات ِ از پاکیزه ها و چیزهای لذیذ و بقول جمعی اینجا مراد از بنی اسرائیل یهود عصر پیغمبر آخر الزمان اند ص که ایشان را در یثرب جای داد و خرمای خشک و تر بر ایشان ارزانی داشت فَمَا اختَلَفُوا پس اختلاف نکردند در امر دین خود یا در شان حضرت محمّد ص مصطفی حَتّی جاءَهُم ُ العِلم ُ تا وقتی که آمد بدیشان علم توریت و احکام آن و در ان اختلاف نکردند بتاویل تا زمانی که عالم شدند بنعوت احمدی و صفات محمدی ص و به تحریف و تغییر آن مشغول گشتند و گفته اند آن علم قرآن است که فرود آمده و سبب اختلاف یهود شد إِن َّ رَبَّک َ بدرستیکه پروردگار تو یَقضِی بَینَهُم حکم کند میان ایشان یَوم َ القِیامَهِ روز رستخیز فِیما کانُوا در آن چیزی که بودند که از روی عناد یا جهل فِیه ِ یَختَلِفُون َ در آن چیز اختلاف میکردند از حکم توریت یا امر پیغمبر فَإِن کُنت َ پس اگر هستی تو فِی شَک ٍّ در گمان مِمّا أَنزَلنا إِلَیک َ از آنچه ما فرستادیم بر تو از قصص و احکام فَسئَل ِ الَّذِین َ پس بپرس از آنانکه یَقرَؤُن َ الکِتاب َ میخوانند کتاب را مراد جنس کتب است مِن قَبلِک َ پیش از تو یعنی از اهل کتاب چه اینکه منزل محقق است نزد ایشان و مثبت در کتب

ایشان مخاطب حضرت پیغمبرست و مراد امت اند و در زاد المسیر آورده که ان بمعنی مای نافیه است یعنی تو در شک نیستی اما برای زیادتی بصیرت سؤال کن از اهل کتاب لَقَد جاءَک َ الحَق ُّ بدرستیکه آمد بتو بیان راست و درست مِن رَبِّک َ از آفریدگار تو فَلا تَکُونَن َّ پس مباش مِن َ المُمتَرِین َ از شک آرندگان اصح اقوال آنست که در امثال اینکه مخاطبات صورت خطاب متوجه حضرت رسالت پناه ص است اما مخاطب غیر او است چه آنحضرت معصوم و محفوظ است از شکوک و شبهات در آنچه بر وی منزل شده و از همین قبیل است اینکه خطاب دیگر که وَ لا تَکُونَن َّ و مباش مِن َ الَّذِین َ کَذَّبُوا از کسانیکه تکذیب کردند بِآیات ِ اللّه ِ مر آیتهای خدای را که قرآن است فَتَکُون َ پس باشی اگر تکذیب کنی مِن َ الخاسِرِین َ از زیان زدگان.

صفحه : 467

إِن َّ الَّذِین َ حَقَّت بدرستیکه آنانکه واجب شده است عَلَیهِم بر ایشان کَلِمَت ُ رَبِّک َ قول پروردگار تو یعنی قولیکه در لوح محفوظ نوشته که ایشان بر کفر میرند و ملائکه را بدان خبر داده و گفته اند کلمه آنست لأملأن جهنم یا هؤلاء فی النار و لا ابالی و بر هر تقدیر که چون کلمه در شان ایشان ثابت شد لا یُؤمِنُون َ ایمان نمی آرند زیرا که کلام حق سبحانه دروغ نیست و چون سبب اصلی مر ایمان ایشانرا که تعلق اراده اللّه باشد بدان مفقود است مطلقا ایمان نیارند وَ لَو جاءَتهُم کُل ُّ آیَهٍ و اگرچه آید بدیشان هر آیتی که اقتراح کنند حَتّی یَرَوُا تا به بینند العَذاب َ الأَلِیم َ عذاب دردناک را که نامزد ایشان باشد و بعد از نزول عذاب ایمان

ایشانرا نفع نرساند چنانچه قوم فرعون و سائر امم ماضیه را سودی نداشت فَلَو لا کانَت قَریَهٌ در تبیان آورده که اکثر نحویان بر آنند که لو لا اینجا بمعنی مای نافیه است یعنی نبودند اهل دیهی از دیهای عاصیه که بوقت نزول عذاب آمَنَت ایمان آورند فَنَفَعَها پس سود رساند اهل آن ده را إِیمانُها ایمان ایشان در آنوقت إِلّا قَوم َ یُونُس َ مگر قوم یونس که ایشان لَمّا آمَنُوا کَشَفنا عَنهُم آنهنگام که ایمان آوردند برداشتیم و ببردیم از ایشان عَذاب َ الخِزی ِ عذاب رسوائی فِی الحَیاهِ الدُّنیا در زندگانی دنیا وَ مَتَّعناهُم و برخوردار بگذاشتیم ایشانرا إِلی حِین ٍ تا هنگام رسیدن اجلهای ایشان و بر تقدیر اینکه معنی که گفته شد استثنا در الّا قوم یونس متصل بود و نفع بایمان بأس مخصوص باشد باین قوم و مستثنی باشد از حکم آن آیت فلم یک ینفعهم ایمانهم لما را و باسنا و جمعی برآنند که معنی آیت اینست چرا اهل قری ایمان نیاوردند قبل از معائنه عذاب و تعجیل نکردند پیش از حلول آن تا نفع کردی ایشانرا ایمان ایشان لیکن قوم یونس ع چون امارت عذاب مشاهده نمودند تاخیر نکردند ایمان خود را تا بوقت حلول عذاب و ایمان آورند برین تقدیر استثنا منقطع باشد و قصّه یونس بر سبیل ایجاز چنان بود که حق سبحانه او را باهل نینوی فرستاد از ارض موصل و او مدّتی ایشان را بخدای دعوت کرد ایشان ابا نموده ویرا میرنجانیدند آخر بتنگ آمد و گفت الهی قوم من مرا تکذیب کردند فانزل علیهم نقمتک حق سبحانه اجابت فرمود و گفت خبر ده قوم خود را که

بعد از سه روز یا چهل روز عذاب بشما فرود آید یونس ع ایشانرا خبر داد از میان قوم خود بیرون رفته در شکاف کوهی پنهان شد چون زمان موعود نزدیک رسید حق تعالی بمالک دوزخ خطاب کرد که بمقدار شعیره از سموم دوزخ باین قوم فرست مالک فرمان الهی بجا آورد و آن سموم بصورت ابر سیاه با دود غلیظ و شرارت آتش بیامده گرد مدینه نینوی را فرا گرفت اهل شهر دانستند که یونس راست گفته روی بملک خود آوردند و او مرد عاقل بود فرمود که یونس را بطلبید چندانچه طلبیدند نیافتند ملک گفت اگر یونس ع برفت خدائی که ما را بدو دعوت میکرد باقی است و دانا و شنوا است اکنون هیچ چاره نیست الا آنکه عجز و شکستگی و تضرع بدرگاه او بریم پس ملک سر و پا برهنه پلاسی درپوشید و رعایا بهمین صورت روی بصحرا نهادند مرد و زن خرد و بزرگ خروش و فریاد در گرفتند کودکانرا از مادران جدا کردند و بیکبار نیتها خالص ساخته آواز برداشتند که آمنا بما جاء به یونس ع از اوّل ذی حجه تا عاشر محرم برین وجه مینالیدند و درین چهل روز از فغان و ناله نیاسوده درماندگی و بیچارگی بموقف عرض میرسانیدند مثنوی چاره ما ساز که بی یاوریم گر تو برانی بکه رو آوریم بی طمعیم از همه سازنده جز تو نداریم نوازنده پیش تو کر بی سر و پا آمدیم هم بامید تو خدا آمده ایم قومی گفتند خداوندا یونس ع ما را گفته بود که بندگان بخرید و آزاد کنید ما بندگان توایم تو بکرم

خود ما را از عذاب آزاد کن جماعتی دیگر مینالیدند که الهنا یونس ع ما را خبر داد که تو خداوند فرموده که بیچارگان و درماندگان را دست گیرید ما بیچاره و درمانده ایم بفضل خود ما را دست گیر بعرض رسانیدند که ای پروردگار ما یونس از قول تو بما میفرمود که هر که بر شما ستم کند ازو درگذرانید خدایا ما بگناه بر خود ستم کردیم از ما عفو کن برخی دیگر باین گونه ادا میکردند که خدایا یونس ع ما را میگفت که پروردگار من گفته است که سائلان را رد نکنید ما سائلان روی بدرگاه کرمت آورده ایم ما را رد مکن قطعه ما تهیدستان برآوردیم دستی در دعا نقد فیضی نه برین دستی گناهکار همه قاضی حاجات درویشان و محتاجان توئی پس روا کن از کرم حاجات بسیار همه القصه روز چهلم که آدینه بود و عاشورا دعای ایشان را اثر مناجات دلسوز ایشان ظهور نموده برأت نجات از دیوان رحمت نوشته شد و ظلمت سحاب مرتفع گشته ابر رحمت سایه رافت بر مفارق ایشان افگنده یونس ع بعد از چهل روز متوجه نینوی گشته میخواست که از حال قوم خبر گیرد چون نزدیک شهر رسید و بر صورت واقع مطلع شد ملال بسیار برو غلبه کرده با خود گفت من ایشانرا از عذاب ترسانیدم و عذاب برحمت مبدل گشت اگر من درین شهر روم بکذب نسبت دهند روی بصحرا نهاد و قصّه رفتن او بدریا و محبوس گشتن در بطن ماهی در سوره انبیاء و صافات مذکور خواهد شد انشاء اللّه تعالی.

صفحه : 468

وَ لَو شاءَ رَبُّک َ و اگر خواستی پروردگار تو

لَآمَن َ هر آئینه ایمان آوردندی مَن فِی الأَرض ِ هر که در زمین است کُلُّهُم جَمِیعاً همه ایشان آورده اند که حضرت رسالت پناه ص بر ایمان قوم بغایت حریص بود چون ایمان نمی آوردند غبار ملال بر آئینه دل بی غل مبارک آنحضرت ص می نشست حق سبحانه اینکه آیت فرستاد و ایمان خلق را بمشیت خود باز بست و فرمود أَ فَأَنت َ آیا تو تُکرِه ُ النّاس َ اکراه میکنی مردمانرا حَتّی یَکُونُوا مُؤمِنِین َ تا گردند مومنان بی مشیّت من اینکه آیه منسوخ است بآیه قتال وَ ما کان َ لِنَفس ٍ و نشاید و نیست هیچ تن را أَن تُؤمِن َ آنکه ایمان آرد إِلّا بِإِذن ِ اللّه ِ مگر بارادت و توفیق و قضای الهی وَ یَجعَل ُ الرِّجس َ و میگمازیم عذاب را یا خشم میگیریم یا مسلط میکنیم شیطان را و حفص بیا میخواند یعنی خدای غضب میکند عَلَی الَّذِین َ بر آنانکه لا یَعقِلُون َ تعقل نمیکنند در حجج و آیات قُل ِ انظُرُوا بگو ای محمّد مشرکانرا که طلب آیات میکنند که بنگرید بچشم سر یا ملاحظه کنید بدیده سر ما ذا فِی السَّماوات ِ تا خود چه چیزها است در آسمانها از عجائب فطرت وَ الأَرض ِ و در زمین از بدایع قدرت تا شما را دلالت کند بر کمال صنع الهی و بلاغ علم و حکمت پادشاهی وَ ما تُغنِی الآیات ُ و دفع نمیکند دیدن آیت ها وَ النُّذُرُ و استماع کلام بیم کنندگان یعنی رسل عذاب الهی را عَن قَوم ٍ لا یُؤمِنُون َ از گروهی که در علم و حکمت من واقع است که نخواهند گروید فَهَل یَنتَظِرُون َ پس آیا چشم نمیدارند اینکه مشرکان إِلّا مگر ایامی را یعنی واقعها

را مِثل َ أَیّام ِ الَّذِین َ مثل واقعه آنانکه خَلَوا مِن قَبلِهِم گذشتند پیش از ایشان چون قوم عاد و ثمود و اصحاب ایکه و اهل مؤتفکه مراد نزول عذاب است قُل فَانتَظِرُوا بگو پس انتظار برید عذاب را که بشما نازل خواهد شد إِنِّی مَعَکُم بدرستیکه من با شما مِن َ المُنتَظِرِین َ از منتظرانم هلاک شما را ثُم َّ نُنَجِّی پس ما برهانیدیم رُسُلَنا پیغمبران خود را هرگاه که عذاب بمکذبان ایشان فرود آمد وَ الَّذِین َ آمَنُوا و نجات دادیم آنانرا که گرویده بودند بدیشان کَذلِک َ همچنین که نجات دادیم رسل و متابعان ایشانرا حَقًّا عَلَینا وعده راست و درست است از ما که بوقت هلاک مشرکان نُنج ِ المُؤمِنِین َ نجات میدهیم گرویدگان را که محمّد ص و اصحاب رض و متابعان اویند.

صفحه : 469

قُل بگو ای محمّد ص یا أَیُّهَا النّاس ُ ای مردمان خطاب با اهل مکه است إِن کُنتُم فِی شَک ٍّ اگر هستید شما در گمان مِن دِینِی از صحت دین من که بیان کنم دین خود را برای شما فَلا أَعبُدُ الَّذِین َ پس نمی پرستم آنانرا که تَعبُدُون َ شما می پرستید مِن دُون ِ اللّه ِ بجز خدای از اصنام و ملائکه وَ لکِن أَعبُدُ اللّه َ و لیکن پرستش میکنم خدای را الَّذِی یَتَوَفّاکُم آن خدای که می میراند شما را و تخصیص توفی بجهت تهدید است چه وفات اهل شرک میعاد عذاب ایشان است وَ أُمِرت ُ و مأمور شده ام أَن أَکُون َ بآن که باشم مِن َ المُؤمِنِین َ از گرویدگان باحکام الهی و اخبار انبیا علیهم السلام وَ أَن أَقِم و دیگر امر کرده اند مرا یا وحی فرستاده اند بآنکه بپای دار وَجهَک َ عمل خود را لِلدِّین ِ از برای دین یعنی

خالص ساز آن را حَنِیفاً در حالتی که مایل باشی از همه ادیان بدین اسلام وَ لا تَکُونَن َّ و مباش مِن َ المُشرِکِین َ از شرک آورندگان اینکه خطاب متوجه بغیر آن حضرت است وَ لا تَدع ُ و مخوان مِن دُون ِ اللّه ِ بجز خدای ما لا یَنفَعُک َ آن چیزی را که سود نه کند ترا خواندن او وَ لا یَضُرُّک َ و زیان نرساند بتو فروگذاشتن آن فَإِن فَعَلت َ پس اگر بکنی یعنی بخوانی اینکه چنین چیزی را فَإِنَّک َ پس بدرستیکه تو إِذاً مِن َ الظّالِمِین َ آن هنگام از ظالمان باشی که وضع دعا در غیر موضع او کنی وَ إِن یَمسَسک َ اللّه ُ بِضُرٍّ و اگر برساند خدای بتو مرضی یا شدتی یا فقری فَلا کاشِف َ لَه ُ پس هیچ دفع کننده و بازدارنده نیست مر آنرا إِلّا هُوَ مگر او که اللّه است وَ إِن یُرِدک َ بِخَیرٍ و اگر خواهد بتو صحت و راحت و غنا فَلا رَادَّ لِفَضلِه ِ پس هیچ دفع کننده و بازدارنده نیست مر آن فضل او را وضع فضل در موضع ضمیر دلیل است بر آنکه حق سبحانه متفضل است بارادت خیر بر بندگان خود بی استحقاق از ایشان بیت درویش تو در مصلحت خویش چه دانی خوش باش گرت نیست که بی مصلحتی نیست یُصِیب ُ بِه ِ میرساند فضل خود را مَن یَشاءُ بآنکه میخواهد مِن عِبادِه ِ از بندگان خود وَ هُوَ الغَفُورُ و او است آمرزنده پس از غفران او بمعصیت ناامید مشوید الرَّحِیم ُ مهربان است پس بطاعت امید در رحمت او بندید.

صفحه : 470 قُل یا أَیُّهَا النّاس ُ بگو ای مردمان قَد جاءَکُم ُ الحَق ُّ بدرستیکه آمد بشما کلامی درست یا

پیغمبری راست مِن رَبِّکُم از نزد پروردگار شما و هیچ عذری نماند شما را فَمَن ِ اهتَدی پس هر که راه یافت بایمان و طاعت فَإِنَّما یَهتَدِی پس جز اینکه نیست که راه یابد لِنَفسِه ِ برای نفس خود یعنی منفعت او عاید بدو است وَ مَن ضَل َّ و هر که گمراه شد بانکار و تکذیب فَإِنَّما یَضِل ُّ پس همین است که گمراه میشود عَلَیها بر نفس خود یعنی وبال آن ضلال بدو است وَ ما أَنَا و نیستم من عَلَیکُم بِوَکِیل ٍ بر شما نگهبانی که امر شما موکول بمن باشد دمیاطی فرموده که آیه السیف ناسخ اینکه آیت است وَ اتَّبِع و پیروی کن ای محمّد ص ما یُوحی إِلَیک َ آن چیزی را که وحی کرده میشود بسوی تو بامتثال و تبلیغ آن وَ اصبِر و صبر کن بر دعوت و در ایذائیکه بتو رسد شکیبائی ورز حَتّی یَحکُم َ اللّه ُ تا وقتی که حکم کند خدا بنصرت تو یا امر کند بقتال وثنی و جزیه کتابی وَ هُوَ خَیرُ الحاکِمِین َ و او است بهترین حکم کنندگان زیرا که در حکم او خطا و میل و ستم نیست یا مطلع است بر سرائر و احتیاج ببینه و گواه ندارد بیت از سپیدی تا سیاهی گیرد تا لوح و قلم یک رقم از خط حکمش و هو خیر الحاکمین

که سر اللّه فلا تطلبوه و بعضی برآنند که معنی الرا آن است که انا اللّه اری منم خدای که می بینم طاعت مطیعانرا و معصیت عاصیان را و هر کس را مناسب عمل او جزا خواهم داد پس اینکه کلمه مشتمل است بر وعده و وعیده کِتاب ٌ اینکه کتابی است صفت او اینکه أُحکِمَت استوار کرده شده است آیاتُه ُ آیتهای او بحجج و دلائل یا منتظم گشته است بنظم محکم چون بنای مستحکم که نقص و خلل بدو راه نیابد ثُم َّ فُصِّلَت پس جدا کرده شده است سوره سوره و آیه آیه یا تفصیل یافته است درو آنچه بندگان بدان محتاج اند یعنی مبین شده است مِن لَدُن حَکِیم ٍ از نزدیک حکم کننده یا حکمت بخشنده خَبِیرٍ دانا بهمه چیزها است.

صفحه : 471

أَلّا تَعبُدُوا برای آنکه تا نپرستید إِلَّا اللّه َ مگر خدای را إِنَّنِی لَکُم بدرستیکه من مر شما را مِنه ُ از وی یعنی با مروی نَذِیرٌ بیم کننده ام بعقوبت بر شرک و طغیان وَ بَشِیرٌ و مژده دهنده بمثوبت بر توحید و ایمان وَ أَن ِ استَغفِرُوا و دیگر احکام و تفصیل آیات برای آنست که آمرزش طلبید رَبَّکُم از پروردگار خود برای گناهان گذشته ثُم َّ تُوبُوا إِلَیه ِ پس توبه کنید بحضرت او از معاصی در زمان آینده یُمَتِّعکُم تا برخورداری دهد شما را مَتاعاً حَسَناً برخورداری نیکو یعنی عمر دراز ارزانی دارد تا مردم از شما منتفع گردند یا شما را زندگانی دهد در ایمنی و تندرستی إِلی أَجَل ٍ مُسَمًّی تا وقتی که نام برده شده که آخر عمر مقدرست محققان گفته اند متاع حسن رضا است بآنچه دست

دهد از نعمت و صبر بر آنچه روی نماید از محنت در لطائف امام قشیری قدس سره مذکور است که برخورداری نیکو آنست که حاجت مردمان بر دست وی گذارده شود وَ یُؤت ِ و تا بدهد خدای کُل َّ ذِی فَضل ٍ مر هر خداوند فضلی را در دین فَضلَه ُ ثواب و جزای فضل او هم در دنیا و هم در آخرت إبن مسعود رض فرموده که ذو فضل کسی است که حسنات او فاضل باشد از سیئات او جورجانی قدس سره گفته که ذو فضل آنست که در دیوان ازل بنام آن نشان فاضل نوشته باشند و هر آئینه بعد از وجود بدان شرف خواهد رسید مصرع آنرا که بدادند ازو باز نگیرند وَ إِن تَوَلَّوا و اگر شما ای کافران برگردید از اسلام یا اعراض کنید از متابعت من فَإِنِّی پس بدرستیکه من أَخاف ُ عَلَیکُم میترسم بر شما عَذاب َ یَوم ٍ کَبِیرٍ از عذاب روز بزرگ که قیامت است و در تیسیر گوید که روز بدر و گفته اند روز شدّت و مشقت و آن ابتلای کفار بود بقحط و غلا تا حدیکه مرده و مردار میخوردند إِلَی اللّه ِ بسوی مجازات خدا است مَرجِعُکُم بازگشت شما وَ هُوَ عَلی کُل ِّ شَی ءٍ و او بر همه چیزها از اعاده و اثابه و تعذیب قَدِیرٌ توانا است آورده اند که جمعی از مشرکان بیباک که عداوت حضرت رسالت پناه ص میورزیدند و بجهت مصلحت زمان در اخفای آن میکوشیدند روزی با یکدیگر ملاقات نموده گفتند چون پرده ها فروگذاریم و خود را بجامها بپوشیم و سینهای خود را فراگیریم در عداوت محمّد ص کسی چگونه بر آن اطلاع یابد حق

سبحانه آیت فرستاد که أَلا إِنَّهُم بدانید که ایشان یعنی کافران یَثنُون َ صُدُورَهُم فراهم میگیرند سینهای خود را بر عداوت حبیب من یا دو تا میگردانند آنرا دو تا کردن سینه عبارت است از پوشیده داشتن راز در دل یعنی دشمنی پیغمبر در درون دل میگیرند لِیَستَخفُوا تا پنهان دارند مِنه ُ از خدا أَلا حِین َ بدانید که آنهنگام که ایشان یَستَغشُون َ ثِیابَهُم در سرکشند جامهای خود را و بر فراش خود جای گیرند یَعلَم ُ میداند خدای ما یُسِرُّون َ آنچه پنهان میکنند در سینه وَ ما یُعلِنُون َ و میداند آنچه آشکارا میکنند بزبانها و سر و علانیه ایشان به نسبت علم وی یکسان است إِنَّه ُ عَلِیم ٌ بدرستیکه او دانا است بِذات ِ الصُّدُورِ باسراری که در سینها است و گویند ذات الصدور دلهااند حق سبحانه مضمرات آنرا میداند بیت ایکه در دل نهان کنی سری آنکه دل آفریده میداند در اسباب نزول آورده که اینکه آیت در شان اخنس إبن شریق نازل شده که مردی سخن گداز و شیرین زبان بوده بملازمت حضرت رسالت پناه ص آمدی و سخنان خوش آیند ادا کردی و لاف یکجهتی و هواداری زدی اما ظاهرش برخلاف باطنش بود درونش تیره و برونش روشن مینمود و حق سبحانه خبث عقیدت او را بدین آیت آشکارا کرد تا کسی بصفای ظاهرش از ظلمت باطنش غافل نگردد شیخ طریقت قدس سره فرمود که منافق مشابه ما راست درونش زهر و بیرونش نقش و نگار است بیت صورتی ظاهر ندارد اعتبار باطنی باید مبرّا از غبار.

صفحه : 472

وَ ما مِن دَابَّهٍ و نیست هیچ جنبنده فِی الأَرض ِ در زمین مراد جمیع حیوانات اند إِلّا

عَلَی اللّه ِ مگر بر خدای است رِزقُها روزی ایشان از روی تفضل و رحمت ایراد لفظ علی که مفید وجوب است در شرع بجهت تحقیق وصول رزق است بمرزوق و گفته اند علی بمعنی من است یعنی روزی همه از خدای است یا بمعنی مالی است یعنی روزی همه مفوض بحق تعالی است اگر خواهد بسط کند و اگر اراده نماید قبض کند وَ یَعلَم ُ و میداند خدای تعالی مُستَقَرَّها قرارگاه حیوانات در حین حیات وَ مُستَودَعَها و آرامگاه ایشان بعد از وفات صاحب کشاف آورده است مستقر مسکن حیوانات است از زمین و آب و هوا و مستودع موضع قرار ایشان قبل از استقرار چون صلب و رحم و بیضه کُل ٌّ همه آنکه یاد کرده شده از دواب و ارزاق و مستقر و مستودع ایشان مذکور و مسطور است فِی کِتاب ٍ مُبِین ٍ در کتاب روشن یعنی لوح محفوظ وَ هُوَ الَّذِی و اوست آنکه خَلَق َ السَّماوات ِ وَ الأَرض َ بیافرید آسمانها و زمینها را فِی سِتَّهِ أَیّام ٍ در شش روز از ایام دنیا که اول او یکشنبه بود و آخر او آدینه وَ کان َ و بود پیش از آفریدن ارض و سما عَرشُه ُ عَلَی الماءِ عرش او بر آب در برخی از تفاسیر آورده که حق تعالی در مبدأ آفرینش یاقوتی سبز بیافرید و بنظر هیبت در ان نگریست آن جوهر آب شد پس حق سبحانه و تعالی باد را بیافرید و آب را بر بالای او بداشت و عرش بر زبر آب جای داد و در تفوق عرش بر آب و استقرار آب بر باد اعتبار عظیم است مر اهل تفکر را از

عباد و حق تعالی بیافرید آسمان و زمین و عرش و آب و باد را لِیَبلُوَکُم تا بیازماید شما را یعنی معامله آزمایندگان کند تا ظاهر شود أَیُّکُم کدام شما أَحسَن ُ عَمَلًا نیکوتر است از روی عمل یعنی شکر که بیشتر است بدین نعمت یا تصدیق که کامل تر است در قرار عرش بر آب و تفوق آب بر باد وَ لَئِن قُلت َ و اگر گوئی تو ای محمّد ص مرقوم خود را إِنَّکُم مَبعُوثُون َ بدرستیکه شما برانگیخته شدگانید مِن بَعدِ المَوت ِ از پس مرگ لَیَقُولَن َّ الَّذِین َ کَفَرُوا هر آئینه گویند آنانکه نگرویدند إِن هذا نیست اینکه سخن که در باب بعث میگوئید إِلّا سِحرٌ مُبِین ٌ مگر مانند سحری آشکارا در فریب یا در بطلان وَ لَئِن أَخَّرنا و اگر تاخیر کنیم عَنهُم ُ العَذاب َ از ایشان عذابی که وعده کرده ایم إِلی أُمَّهٍ مَعدُودَهٍ تا هنگام شمرده شده یعنی وقت معلوم لَیَقُولُن َّ هر آئینه گویند از روی استهزاء ما یَحبِسُه ُ چه چیز بازمیدارد عذاب را از نزول و وقوع أَلا یَوم َ یَأتِیهِم بدانید آن روزی که بیاید عذاب بر ایشان که روز بدر است لَیس َ مَصرُوفاً نباشد آن عذاب بازداشته عَنهُم ُ از ایشان یعنی چون وقت عذاب در رسد. بهیچ وجه از ایشان مندفع نگردد دمیاطی فرموده است که اینکه عذاب قتل جبرئیل ع مر مستهزیان را چنانچه مضمون انا کفیناک المستهزئین از ان خبر میدهد و در سوره حجر مذکور خواهد شد انشاء اللّه تعالی وَ حاق َ بِهِم و احاطه کرده خواهد شد بدیشان وضع ماضی در موضع مستقبل بجهت تحقق وقوع است یعنی گویا که فراگرفته است جهات ایشانرا ما کانُوا

بِه ِ آنچه بودند از روی جهل یَستَهزِؤُن َ بدان استهزا میکردند و بر وقوع آن استعجال می نمودند.

صفحه : 473

وَ لَئِن أَذَقنَا الإِنسان َ و اگر بچشانیم یعنی بدهیم آدمی را مِنّا رَحمَهً از نزد ما نعمتی و رحمتی که دریابد لذت آن را ثُم َّ نَزَعناها پس بازستانیم آن را مِنه ُ ازو إِنَّه ُ لَیَؤُس ٌ بدرستیکه او ناامید است بجهه بی صبری و عدم اعتماد بر کرم ما کَفُورٌ ناسپاس است در نعمت گذشته وَ لَئِن أَذَقناه ُ و اگر بچشانیم او را نَعماءَ نیکوئی چون صحت و غنا بَعدَ ضَرّاءَ مَسَّته ُ بعد سختی که بدو رسیده باشد چون بیماری و فقر لَیَقُولَن َّ هر آئینه گوید ذَهَب َ السَّیِّئات ُ عَنِّی برفت بدیها یعنی مصائب و مکاره که مرا بد می آید دور شد از من إِنَّه ُ بدرستیکه انسان لَفَرِح ٌ شادمان است به نعمت و مغرور بآن فَخُورٌ نازنده و فخرکننده بر مردمان و فرح و فخر او را غافل ساخته از شکر نعمت و قیام بحق آن إِلَّا الَّذِین َ صَبَرُوا مگر آنانکه شکیبائی نمودند در محنت و بلا وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ و کردند عملهای نیکو یعنی وظایف شکر بتقدیم رسانیدند در نعمت و رضا أُولئِک َ آنگروه که بصفت صبر و شکر موصوف اند لَهُم مر ایشانراست مَغفِرَهٌ آمرزش گناهان وَ أَجرٌ کَبِیرٌ و مزدی بزرگ که اقل آن بهشت است شیخ العالم فرموده که در جنّت نعمتی است که همه نعیم بهشت در جنب آن محقر و مختصر باشد یعنی مشاهده انوار لقا بیت ما را بهشت بهر لقای تو درخور است بی پرتو جمال تو جنت محقر است آورده اند که کفار عرب از روی تعصب و عناد اقتراح آیات از حضرت سیّد

کائنات علیه افضل الصّلوه و التسلیمات میکردند و با کلام قدیم و کتاب کریم بطریق تهاون و استهزا سلوک می نمودند و از جمله اقتراحات ایشان آن بود که چرا گنجی بتو ندادند یا ملکی را بتصدیق تو نفرستادند حضرت رسالت پناه ص از عدم قبول دعوت و استهزاء و سخریت ایشان تنگ دل می شد حق سبحانه و تعالی برای تبهیج حضرت در ادای رسالت و عدم مبالات بردّ و انکار ایشان آیت فرستاده فَلَعَلَّک َ تارِک ٌ پس شاید که تو ترک کننده باشی امام ماتریدی رح میگوید استفهام بمعنی نهی است یعنی ترک مکن بَعض َ ما یُوحی برخی از آنچه وحی کرده شده إِلَیک َ بسوی تو یعنی آنچه مخالف رای مشرکان است از سب الهه ایشان وَ ضائِق ٌ بِه ِ و تنگ است باظهار آن صَدرُک َ سینه تو أَن یَقُولُوا از ترس آنکه گویند لَو لا أُنزِل َ چرا فرو فرستاده نشده است عَلَیه ِ کَنزٌ برو گنجی که نفقه کند بر مردمان تا بسبب آن تابع او شوند أَو جاءَ مَعَه ُ یا چرا نیامد با او مَلَک ٌ فرشته بجهت گواهی بر نبوت او توبه سبب اینکه مقالات از ادای رسالت باز ممان إِنَّما أَنت َ نَذِیرٌ جز اینکه نیست که تو بیم کننده بر تو انذار است و بس و تو در ان تقصیر نمی نمائی پس چرا از رد و انکار ایشان تنگدل باید شد بیت در شب مهتاب مه را بر سماک از سگان و وع وع ایشان چه باک وَ اللّه ُ عَلی کُل ِّ شَی ءٍ و خدای بر همه چیزها وَکِیل ٌ گواه است یا نگهبان یا کارگذار آنانکه کار با او گذارند و

نگهدار آنانکه خود را بدو سپارند پس توکل برو کن و از گفت و شنود هر حسود و غنود باک مدار.

صفحه : 474

أَم یَقُولُون َ بلکه میگویند کافران افتَراه ُ محمّد ص برمی بافد آنچه میگوید که بمن وحی میکنند یعنی قرآن را خود میسازد قُل فَأتُوا بگو پس بیارید بِعَشرِ سُوَرٍ ده سوره مِثلِه ِ مثل قرآن در بیان و حسن نظم مُفتَرَیات ٍ بربافته از نزدیک خود یعنی زعم شما آن ست که قرآن را از خود بر میتوان بافت و بمن اینکه گمان می برید که از خود میسازم شما فصحای عربید پس باید که شما نیز قادر باشید بر انشای مثل اینکه کلام بلکه شما از من قادرترید به جهت وقوف شما بر قصص و اخبار و تعود شما بر انشای اشعار وَ ادعُوا مَن ِ استَطَعتُم و بخوانید از برای معاونت بر معارضه هر کرا توانید مِن دُون ِ اللّه ِ بجز خدای إِن کُنتُم صادِقِین َ اگر هستید شما راست گویان که اینکه کلام مفتری و مختلق است و چون ایشان از معارضه بعشر سور عاجز آمدند آیت دیگر آمد فاتوا بسوره من مثله و عجز ایشان از ایراد یک سوره نیز بر همه کس ظاهر شد فَإِلَّم یَستَجِیبُوا لَکُم پس اگر اجابت نکردند مر شما را در آنچه گفتند از ایتان سوره مخاطب حضرت پیغمبر ص است و جمع ضمیر برای تعظیم باشد و گفته اند مراد مؤمنان اند که ایشان نیز تحدی میکردند برای حمایت پیغمبر ص و می گفتند که حضرت ص را مفتری میگوئید شما نیز با مفترای او معارضه کنید پس حق سبحانه فرمود که اگر ایشان در معرض جواب نیامدند فَاعلَمُوا پس بدانید که أَنَّما أُنزِل َ

آنچه فرو فرستاده شده بِعِلم ِ اللّه ِ بعلم خدا است یعنی متلبس است بعلمی که خاصه او است و آن علم است بمصالح عباد و آنچه ایشان را بکار آید در معاش و معاد وَ أَن لا إِله َ و بدانید آنکه نیست معبودی بسزاء إِلّا هُوَ مگر او که عالم است بآنچه غیر او نداند و قادر است بانچه غیر او نتواند فَهَل أَنتُم پس آیا هستید شما مُسلِمُون َ ثابتان بر اسلام و استفهام بمعنی امر نیز میتواند بود یعنی بر اسلام ثابت باشید چون اعجاز قرآن نزد شما محقق شد مَن کان َ هر که باشد از دناءت همت یُرِیدُ الحَیاهَ الدُّنیا خواهد زندگانی دنیا وَ زِینَتَها و آرایش آنرا در مقابله اعمال خیر خود مراد منافقان اند یا اهل ریا یا یهود و نصاری و در زاد المسیر آورده که عام است مر جمیع مردمان را که از ایشان باحسان و اعمالی که ازو صادر شود برخورداری دنیا خواهد و نظر او در آخرت نباشد نُوَف ِّ إِلَیهِم بتمام بازگذاریم بدیشان أَعمالَهُم جزای کردارهای ایشانرا فِیها در دنیا از صحت و دولت و وسعت رزق و کثرت اولاد وَ هُم فِیها و ایشان در دنیا لا یُبخَسُون َ کاسته نشوند یعنی از مزد ایشان چیزی کم نکنند أُولئِک َ الَّذِین َ آنگروه آنانند که لَیس َ لَهُم نباشد ایشان را فِی الآخِرَهِ در ان سرای دیگر إِلَّا النّارُ مگر آتش دوزخ چه ایشانرا استیفای مزدی که بر صورت اعمال ایشان مترتب بوده نموده اند و نیات فاسده و عزایم باطله ایشان که موجب عذاب و عقوبت است مانده وَ حَبِطَ و تباه گشت ما صَنَعُوا آنچه کرده اند فِیها

در دنیا چه ثواب آخرت متفرع بر اخلاص است و ایشان در عمل مخلص نبوده اند وَ باطِل ٌ و ناچیز است فی نفس الامر ما کانُوا یَعمَلُون َ آنچه بودند که میکردند از ریا و سمعه و غیر آن.

صفحه : 475

أَ فَمَن کان َ آیا پس هر که باشد عَلی بَیِّنَهٍ بر برهانی مِن رَبِّه ِ از پروردگار خود که او را دلالت کند بطریق صواب وَ یَتلُوه ُ و از پی درآید برهان او را که دلیل عقلی است شاهِدٌ مِنه ُ گواهی از خدای که بصحت آن گواهی دهد و آن قرآن است برابر باشد با کسی که زینت دنیا طلبد و عمل نه برد وجه صواب کند و گفته اند صاحب بیّنه مؤمنان اهل کتاب اند یا هر که مومن مخلص بود و شاهد پیغمبر ع است و گفته اند صاحب بیّنه پیغمبر ع است و تابع او است شاهدی که آن جبرئیل ع است یا ملکی که حافظ او بوده یا ابو بکر صدیق رض یا علی مرتضی رض یا صورت آنحضرت ص که هر که بدیده انصاف درو نگریستی انوار حق و آثار صدق در بشره مبارک او مشاهده نمودی شعر ای صبح سعادت ز جبین تو هویدا آن حسن چه حسن است تبارک و تعالی بعضی برآنند که بیّنه قرآن است و یتلوه بمعنی یقرؤه و شاهد جبرئیل ع است یا لسان حضرت رسالت پناه ص یا اعجاز و نظم او و اگر یتلوه بمعنی یتبعه دارند شاهد انجیل است و در زاد المسیر آورده که انجیل تابع قرآن است بتصدیق و بشارت اگرچه قبل

ازو نازل شده است وَ مِن قَبلِه ِ و پیش از انجیل یا قرآن تابع او بوده کِتاب ُ مُوسی کتاب موسی یعنی توریت چه او نیز در تصدیق نبی امّی و بشارت بوجود او تابع است یعنی موافق است مر قرآن را إِماماً در حالتی که توریت پیشوا بوده مر اهل دین را وَ رَحمَهً و سبب بخشایش بر منزل علیهم که مؤمنان اند أُولئِک َ آن گروه که صاحب بینه اند یُؤمِنُون َ بِه ِ میگروند بقرآن وَ مَن یَکفُر بِه ِ و هر که کافر شود بقرآن مِن َ الأَحزاب ِ از گروهی چند که اهل مکه اند و آنکه حزب ایشان است در عداوت پیغمبر ص فَالنّارُ مَوعِدُه ُ پس آتش دوزخ وعده گاه اوست و لا محاله بدان رسد فَلا تَک ُ پس مباش فِی مِریَهٍ مِنه ُ در گمان ازین موعد إِنَّه ُ الحَق ُّ بدرستیکه اینکه وعده درست و راست است مِن رَبِّک َ از پروردگار تو وَ لکِن َّ أَکثَرَ النّاس ِ و لیکن بیشتر از مردمان لا یُؤمِنُون َ نمیگروند بآن و تصدیق نمی کنند وَ مَن أَظلَم ُ و کیست ستمکارتر مِمَّن ِ افتَری از آنکس که بربندد عَلَی اللّه ِ کَذِباً بر خدای دروغی یعنی نفی وحی او کند یا اثبات شریک کند برای او أُولئِک َ آنگروه مفتریان یُعرَضُون َ عرض کرده خواهند شد در موقف عَلی رَبِّهِم بر پروردگار خود وَ یَقُول ُ الأَشهادُ و خواهند گفت گواهان یعنی حفظه و کرام الکاتبین یا پیغمبران برای هر امتی یا اعضا و جوارح ایشان گواهی دهند که هؤُلاءِ الَّذِین َ که اینکه گروه که آنانند که از روی عناد کَذَبُوا عَلی رَبِّهِم دروغ گفتند بر پروردگار خود باتخاذ ولد و شریک أَلا لَعنَهُ اللّه ِ

بدانید که لعنت خدای عَلَی الظّالِمِین َ بر ستمکاران است یعنی بر کافران و مراد از لعنت دوری باشد از درگاه قرب پس صفت ظالمان می کند و می گوید.

صفحه : 476

الَّذِین َ یَصُدُّون َ آنانکه بازمیدارند مردمان را عَن سَبِیل ِ اللّه ِ از راه خدای یعنی از دین او وَ یَبغُونَها عِوَجاً و میجویند یعنی وصف می کنند راه خدا را بکجی و انحراف از راستی وَ هُم بِالآخِرَهِ و ایشان بدان سرای باقی هُم کافِرُون َ ایشان ناگرویدگانند تکریر ضمیر جهت تاکید کفر ایشان است به آخرت أُولئِک َ آن گروه کافران لَم یَکُونُوا نباشند مُعجِزِین َ عاجزکنندگان مر خدای را از عذاب خود فِی الأَرض ِ در زمین یعنی در دنیا وَ ما کان َ لَهُم و نیست مر ایشان را مِن دُون ِ اللّه ِ بغیر از خدای مِن أَولِیاءَ هیچکس از دوستان که عقوبت الهی از ایشان بازدارد بلکه یُضاعَف ُ افزون کرده شود لَهُم ُ العَذاب ُ برای ایشان عذاب یعنی دوبار معذب گردند بجهت ضلال و اضلال ما کانُوا نبودند که در دنیا یَستَطِیعُون َ السَّمع َ توانستندی شنید یعنی سخن حق را چه از شنیدن آن کر بودند وَ ما کانُوا یُبصِرُون َ و نبودند که بدیدندی یعنی آیات قدرت را چه از دیدن آن کور بودند أُولئِک َ الَّذِین َ آن گروه آنانند که در بازار معامله خَسِرُوا أَنفُسَهُم زیان کردند نفسهای خویش را یعنی زیان ایشان بدیشان بازگردد وَ ضَل َّ عَنهُم و گم شد از ایشان ما کانُوا یَفتَرُون َ آنچه بودند که افترا میکردند از شفاعت بتان و درخواست ملائکه لا جَرَم َ أَنَّهُم بیشک و بی شبه ایشان فِی الآخِرَهِ در آن سرای هُم ُ الأَخسَرُون َ ایشانند زیانکارتر از همه زیان کاران چه پرستش بتان را به

پرستش خدای خریده اند و متاع دنیای فانی را بر نعیم عقبای باقی اختیار کرده و درین سودا غبن فاحش است قطعه مایه دین را بدنیا دادن از بی همتی ست انکه دنیا جملگی رنج است و دین آسایش است نعمت فانی ستانی دولت باقی دهی اندرین سودا خرد داند که غبن فاحش است إِن َّ الَّذِین َ آمَنُوا بدرستی آنانکه از روی اخلاص گرویده اند وَ عَمِلُوا الصّالِحات ِ و کرده اند عملهای شایسته از ادای فرایض و تعبد بنوافل وَ أَخبَتُوا و آرام گرفته اند إِلی رَبِّهِم بذکر پروردگار خود یا تواضع کرده اند مر او را یا برای او از ما سوی اللّه منقطع شده اند أُولئِک َ أَصحاب ُ الجَنَّهِ آنان اند ملازمان بهشت هُم فِیها آنان در بوستان جنان خالِدُون َ دایم و باقی اند.

صفحه : 477

مَثَل ُ الفَرِیقَین ِ صفت اینکه دو گروه که مومنند و کافر کَالأَعمی وَ الأَصَم ِّ مانند کور و کراند وَ البَصِیرِ وَ السَّمِیع ِ و مانند بینا و شنوا هَل یَستَوِیان ِ آیا برابراند اینکه دو فریق مَثَلًا در صفت و شبه یعنی برابر نیستند أَ فَلا تَذَکَّرُون َ آیا پند نمیگیرید بدین مثلها و تامل نمی نمائید در آن تشبیه کرده است کافر را به نابینا بجهت عدم مشاهده او مر آیات قدرت را و بناشنوا بجهت تصامم او از استماع کلام الهی و تشبیه مومنان بسمیع و بصیر بجهت آنست که حال مومنان در سمع و بصر بر ضد احوال کافران است در بحر الحقایق فرموده که اعمی آنست که حق را باطل و باطل را حق بیند و اصم آنست که باطل را حق و حق را باطل شنود و بصیر کسی است که حق را حق بیند

و پیروی کند و باطل را باطل بیند و اجتناب نماید و سمیع آنکه حق را حق شنود و بدان عمل کند و باطل را باطل شنود و از ان حذر نماید و بحقیقت بصیر کسی است که دیده بصیرتش مکجل بی یبصر جلا یافته باشد و سمیع کسی است که گوش همتش بگوشواره بی یسمع آراسته بود هر که خدا بیند جز بخدا نه بیند و هر که بخدا شنود جز از خدای نه شنود رباعی گوشی که بحق باز بود در همه جای او هیچ سخن نشنود الا ز خدای دان دیده کزو نور پذیرد او را هر ذره بود آئینه دوست نمای وَ لَقَد أَرسَلنا نُوحاً و بدرستیکه فرستادیم ما نوح را إِلی قَومِه ِ بسوی گروه او پس گفت مر ایشانرا إِنِّی لَکُم بدرستیکه من شما را نَذِیرٌ بیم کننده ام مُبِین ٌ هویدا سازنده یعنی موجبات عذاب و وجه خلاص را بیان میکنم یا نذیرم أَن لا تَعبُدُوا بآنکه نپرستید إِلَّا اللّه َ مگر خدای را که اگر پرستش وی ننمائید إِنِّی أَخاف ُ بدرستیکه من میترسم عَلَیکُم بر شما عَذاب َ یَوم ٍ أَلِیم ٍ عذاب روزی را که مولم است عذاب درو و وصف یوم بالیم از قبیل اسناد مجازی است از برای وقوع الم درو فَقال َ المَلَأُ پس گفتند اشراف و رؤساء الَّذِین َ کَفَرُوا آنانکه کافر بودند مِن قَومِه ِ از قوم نوح ع ما نَراک َ نمی بینیم ترا إِلّا بَشَراً مِثلَنا مگر بشری مانند ما یعنی فضل و مزیتی که ترا بر ما باشد که سبب تخصیص تو بود به نبوت و بر ما واجب گردد اطاعت تو از تو در نمی یابیم ایشان هیاکل بشریه دیدند و

از درک حقایق انسانی غافل ماندند مثنوی همسری با انبیا برداشتند اولیاء را همچو خود پنداشتند گفته اینک ما بشر ایشان بشر ما و ایشان بسته خوابیم و خور اینکه ندانستند ایشان از عمی در میان فرقی بود بی منتهی هر دو گون زنبور خورد از یک محل زین یکی شد زهر و زان دیگر عسل هر دو گون آهو گیا خوردند و آب زان یکی شد خون ز دیگر مشکناب آن دو نی خوردند از یک آب خور اینکه یکی خالی و دیگر پرشکر صد هزاران همچنین اشباه بین فرق شان هفتاد ساله راه بین وَ ما نَراک َ اتَّبَعَک َ و نمی بینم که متابعت کرده باشند ترا إِلَّا الَّذِین َ مگر آنانکه هُم أَراذِلُنا ایشان فرودان و فرومایگان مااند بادِی َ الرَّأی ِ از ظاهر رای یعنی بتو ایمان آوردند بی تفکری و تاملی یا متابعان تو همه اراذل اند در بادی الرای یعنی هر که در ایشان بیند صفت رذالت در ایشان مشاهده کند وَ ما نَری لَکُم و نمی بینیم شما را یعنی ترا و پیروان ترا عَلَینا مِن فَضل ٍ بر ما افزونی که بدان ما را متابعت شما باید کرد بَل نَظُنُّکُم بلکه گمان میبریم شما را کاذِبِین َ دروغ گویان یعنی ترا در دعوی نبوت و پیروان ترا در علم بصدق تو.

صفحه : 478

قال َ گفت نوح ع یا قَوم ِ أَ رَأَیتُم ای گروه من خبر دهید مرا إِن کُنت ُ عَلی بَیِّنَهٍ اگر من باشم بر حجتی هویدا مِن رَبِّی از پروردگار من که بر صحت دعوی من گواهی دهد وَ آتانِی و بدهد خدای مرا رَحمَهً مِن عِندِه ِ بخشایش از نزد خود که نبوت است فَعُمِّیَت عَلَیکُم پس

پوشیده بماند بر شما و حفص بضم عین و تشدید میم خواند یعنی پوشیده گرداند آن حجت را بر شما بسبب معرفت آن و منع علم شما از ان أَ نُلزِمُکُمُوها آیا بر شما بندیم آنرا یا الزام کنیم شما را بقبول و گفته اند استفهام بمعنی نفی است یعنی الزام نکنیم شما را بر اهتدا بر آن وَ أَنتُم لَها کارِهُون َ و حال آنکه شما مر آن حجت را کارهان و ناخواهندگانید و قتاده رح فرمود که اگر نوح ع توانستی الزام کردی اما زمام اختیار در قبضه مشیت پروردگار است تا حاجب عدل او کرا راند و نائب فضل او کرا خواند نظم یکی را بخوانی که مقبول ماست یکی را برانی که مخذول ماست بد و نیک امر ترا بنده اند به تسلیم حکمت سر افکنده اند وَ یا قَوم ِ و ای گروه من لا أَسئَلُکُم نمیخواهم از شما عَلَیه ِ بر تبلیغ رسالت ضمیر علیه کنایه غیر مذکور است مالًا مالی و خواسته را که مزد کار من باشد تا بر شما گران آید اگر ادا کنید یا مرا سخت آید اگر ابا کنید إِن أَجرِی َ نیست مزد من إِلّا عَلَی اللّه ِ مگر بر خدای آورده اند که اشراف قوم نوح ع میگفتند ای نوح ع اراذل و ادانی را از مجلس خود دو رکن تا ما با تو مجالست کنیم نوح ع در جواب ایشان میفرمود وَ ما أَنَا و نیستم من بِطارِدِ الَّذِین َ آمَنُوا راننده آنها که گرویده اند إِنَّهُم بدرستی که ایشان مُلاقُوا رَبِّهِم ملاقات کنندگانند جزای پروردگار خود را و بقرب او فائز خواهند بود پس چگونه برانم ایشانرا وَ

لکِنِّی أَراکُم و لیکن می بینم شما را قَوماً تَجهَلُون َ گروهی نادان که نمی دانید قدر اینان را وَ یا قَوم ِ و ای گروه من مَن یَنصُرُنِی کیست که مرا یاری دهد و منع کند مِن َ اللّه ِ از عذاب خدای إِن طَرَدتُهُم اگر برانم ایشانرا أَ فَلا تَذَکَّرُون َ آیا در نمی یابید که التماس طرد ایشان مینمائید گفتند تو اینکه همه صفت ایشان میکنی و حال آنکه ایشان بظاهر با تو موافقت دارند و بباطن مخالف تواند نوح علیه السلام فرمود وَ لا أَقُول ُ لَکُم و نمی گویم شما را که البته عِندِی خَزائِن ُ اللّه ِ نزدیک من خزانهای علم خداوند است وَ لا أَعلَم ُ الغَیب َ و نمیدانم غیب را تا از بواطن مردمان خبر دهم وَ لا أَقُول ُ و نمی گویم إِنِّی مَلَک ٌ بدرستیکه من فرشته ام تا شما گوئید که ما انت الا بشر مثلنا وَ لا أَقُول ُ و نمیگویم.

صفحه : 479

لِلَّذِین َ تَزدَرِی مر آنانرا که بخواری در ایشان مینگرد أَعیُنُکُم چشمهای شما و بجهت فقر ایشان را اراذل میگوئید و میگوئید لَن یُؤتِیَهُم ُ اللّه ُ خَیراً که نخواهد داد خدای ایشان را نیکوئی چه آنچه حق تعالی در آخرت برای ایشان آماده کرده است به از آن است که شما را در دنیا داده اللّه ُ أَعلَم ُ خدای داناتر است بِما فِی أَنفُسِهِم بآنچه در نفسهای ایشان است از صدق و اخلاص و اگر من حکم باسلام ایشان نه کنم در ظاهر إِنِّی إِذاً لَمِن َ الظّالِمِین َ بدرستیکه من آنهنگام باشم از ستمکاران چه انبیاء ع را حکم بر ظاهر است قالُوا گفتند یا نُوح ُ قَد جادَلتَنا ای نوح با ما مجادله و مخاصمه کردی فَأَکثَرت َ جِدالَنا پس بسیار گردانیدی جدال

را با ما و دور و دراز کشیدی فَأتِنا بِما تَعِدُنا پس بیار آنچه ما را وعده دادی از عذاب إِن کُنت َ اگر هستی مِن َ الصّادِقِین َ از راست گویان در وعید خود قال َ گفت نوح ع إِنَّما جز اینکه نیست که یَأتِیکُم بِه ِ اللّه ُ بیارد بشما خدای تعالی عذاب را إِن شاءَ اگر خواهد عاجلا یا آجلا وَ ما أَنتُم بِمُعجِزِین َ و نیستید شما عاجزکنندگان خدای را از تعذیب خود بآنکه به ستیزید یا بگریزید وَ لا یَنفَعُکُم و سود نمیدارد شما را نُصحِی نصیحت کردن من إِن أَرَدت ُ اگر خواهم أَن أَنصَح َ لَکُم آنکه نصیحت کنم مر شما را إِن کان َ اللّه ُ یُرِیدُ اگر هست خدای که میخواهد أَن یُغوِیَکُم آنکه شما را گمراه سازد درین کلام تقدیم و تاخیر است تقدیرش آنکه اگر خدا اغوای شما خواهد و من خواهم که نصیحت کنم شما را آن نصیحت نفع نمیرساند هُوَ رَبُّکُم اوست آفریدگار شما و متصرف در همه کار شما بر وفق ارادت خود وَ إِلَیه ِ تُرجَعُون َ و بسوی او بازگردیده خواهید شد و بر اعمال خود جزا خواهید یافت أَم یَقُولُون َ بلکه گفتند قوم او افتَراه ُ برمی بافد نوح وحی را از پیش خود و ما نوح را گفتیم قُل إِن ِ افتَرَیتُه ُ بگو اگر بربافته ام وحی را فَعَلَی َّ إِجرامِی پس بر من است وبال گناه کرده من وَ أَنَا بَرِی ءٌ و من بیزارم مِمّا تُجرِمُون َ از آنچه شما گناه میکنید و اسناد افترا بمن مینمائید.

صفحه : 480 وَ أُوحِی َ و وحی کرده شد إِلی نُوح ٍ بسوی نوح أَنَّه ُ لَن یُؤمِن َ آنکه ایمان نخواهد آورد مِن قَومِک َ از گروه تو إِلّا

مَن قَد آمَن َ مگر آنکس که ایمان آورده فَلا تَبتَئِس پس اندوهناک مباش بِما کانُوا یَفعَلُون َ بآنچه هستند که میکنند از تکذیب و ایذا و چون فائده دعوت از ایشان منقطع گشته زمان نزول عذاب در رسید حکم شد که ای نوح میان اجتهاد در بند وَ اصنَع ِ الفُلک َ و بساز کشتی را بِأَعیُنِنا بنگاهداشت ما یا باعین و ملائکه که مددگار و موکل تواند وَ وَحیِنا و وحی کردن ما بتو در ساختن آن إبن عباس رضی اللّه عنه فرمود که نوح ع نمیدانست که کشتی چگونه سازد و صورتش چه باشد وحی آمد بوی که بساز چون سینه مرغ وَ لا تُخاطِبنِی و خطاب مکن با من فِی الَّذِین َ ظَلَمُوا در باره آنانکه ستم کردند یعنی از من در مخواه نجات هیچ کافری و دفع عذاب از ایشان إِنَّهُم مُغرَقُون َ بدرستیکه ایشان غرق شدگانند یعنی محکوم علیهم اند بغرق در خبر آمده که نوح ع چوب کشتی میطلبید فرمان در رسید تا درخت ساج بکاشت و در مدّت بیست سال که درخت برسید مطلقا هیچ فرزند متولد نشد تا اطفال قوم بالغ شدند و ایشان نیز متابعت آبا کرده از قبول دعوت نوح ع ابا کردند پس نوح علیه السلام بساختن کشتی اشتغال فرمود وَ یَصنَع ُ الفُلک َ و بود که میساخت کشتی را وَ کُلَّما مَرَّ عَلَیه ِ و هرگاه که بگذشتندی بر او مَلَأٌ مِن قَومِه ِ گروه مهتران از قوم او سَخِرُوا مِنه ُ فسوس کردندی برو چه کشتی را در بیابان میساخت و دور از آب و گفتندی کشتی میسازی آب کو و دیگر طعنه زدندی که باول نبی بودی و بآخر نجار

شدی قال َ إِن تَسخَرُوا مِنّا نوح علیه السلام گفت که اگر سخریه می کنید با ما فَإِنّا نَسخَرُ مِنکُم پس ما فسوس خواهیم کرد بر شما کَما تَسخَرُون َ همچنانکه شما فسوس میدارید با ما فَسَوف َ تَعلَمُون َ پس زود باشد که بدانید مَن یَأتِیه ِ آن کس را که بیاید برو عَذاب ٌ یُخزِیه ِ عذابی که او را رسوا گرداند در دنیا که آن غرق است وَ یَحِل ُّ عَلَیه ِ و فرود آید بدو عَذاب ٌ مُقِیم ٌ عذابی دایم در آخرت که آن حرق است پس نوح علیه السلام کشتی ساخت در مدت دو سال طول او سه صد گز و گفته اند هزار و دویست ذرع و عرض آن پنجاه گز گویند شش صد ذرع و ارتفاع او سی ذرع و بقولی سی و سه و غیر ازین ها نیز گفته اند و آنرا بر سه طبقه مرتب ساخت و بقیر مطلی گردانید و بحکم الهی زوجی از هر نوع از انواع حیوانات جمع کرد و طیور را در طبقه سفلی و سباع و بهایم را در وسطی و آدمیان را با امتعه و اغذیه در علیا جای مقرر فرمود و به تهیّه اسباب اتمام اینکه مهام مشغول می بود.

صفحه : 481

حَتّی إِذا جاءَ أَمرُنا تا وقتی که آمد عذاب ما یا امر ما بعذاب وَ فارَ التَّنُّورُ و بجوشید آب از تنور و آن تنوری بود از سنگ که حوا رض در ان نان پختی و بمیراث بنوح علیه السلام رسیده بود و نشان عذاب آن بود که آب از ان تنور برجوشد پس چون امارت عذاب پدید آمد قُلنَا احمِل گفتیم ما نوح علیه السلام را که بردار

فِیها در کشتی مِن کُل ٍّ زَوجَین ِ از هر جنسی دو جفت از حیوانات یعنی از آنها که جفتی میکنند اثنَین ِ دو تا نر و ماده و حفص به تنوین کل میخواند یعنی از هر نوع حیوانی دو جفت بکشتی برآر وَ أَهلَک َ و کسان خویش را که مسلمانند بکشتی درآر إِلّا مَن سَبَق َ مگر آنرا که پیشی گرفته است عَلَیه ِ القَول ُ برو قول ما یعنی بحکم بهلاک وی مراد کنعان است و واعله که پسر و زن نوح علیه السلام بودند وَ مَن آمَن َ و بردار در کشتی هر کس را که ایمان آورده وَ ما آمَن َ و ایمان نیاورده بودند و موافقت نکرده مَعَه ُ با نوح علیه السلام إِلّا قَلِیل ٌ مگر اندکی از مردمان که زوجه مسلم آن بود و سه پسر حام و سام و یافث و زنان ایشان و هفتاد و دو تن از زن و مرد غیر ایشان که مجموع هفتاد و نه تن بودند و با نوح علیه السلام هشتاد تن پس نوح علیه السّلام ایشانرا به نزدیک کشتی درآورد و سرپوشی که ترتیب داده بود بر بالای کشتی پوشید و از زمین چهل شبانه روز آب عذاب جوشیدن گرفت و از آسمان آب بلا فرود آمدن آغاز کرد وَ قال َ و گفت نوح علیه السلام ارکَبُوا فِیها سوار شوید در کشتی در حالتی که گوئید بِسم ِ اللّه ِ یعنی نام خدا برید مَجراها در وقت راندن کشتی وَ مُرساها و بهنگام بازداشتن آن و گفته اند بنام خدا است رفتن و ایستادن آن چه در خبر آمده چون خواستندی که کشتی برود بسم اللّه گفتندی روان شدی و چون خواستندی که

ساکن شود بسم اللّه گفتندی باز ایستادی پس نوح ع ایشانرا بدین وجه تعلیم تسمیه داد و گفت إِن َّ رَبِّی بدرستیکه پروردگار من لَغَفُورٌ آمرزنده مومنانست رَحِیم ٌ مهربان بدیشان که از بلای طوفان نجات میدهد وَ هِی َ تَجرِی بِهِم و کشتی میبرد ایشانرا فِی مَوج ٍ در موجها که از عظمت بود کَالجِبال ِ مانند کوهها وَ نادی و آواز داد نُوح ٌ ابنَه ُ نوح علیه السلام مر پسر خود کنعان را و گویند نام ادیام بود وَ کان َ فِی مَعزِل ٍ و حال آنکه بود بر کرانه از آن کشتی و پدر او را مسلمان میدانست پس از فرط شفقت گفت یا بُنَی َّ ارکَب مَعَنا ای پسرک من سوار شو در کشتی با ما تا ایمن شوی وَ لا تَکُن و مباش مَع َ الکافِرِین َ با ناگرویدگان که غرق شوی آن پسر منافق بود با پدر اظهار اسلام کردی و با کافران در کیش ایشان متفق بودی قال َ گفت در جواب پدر سَآوِی زود باشد که بازگردم و پناه برم إِلی جَبَل ٍ بسوی کوهی که از غایت رفعت یَعصِمُنِی نگاه دارد مرا مِن َ الماءِ از غرق شدن در آب قال َ گفت نوح ع لا عاصِم َ الیَوم َ نگاهدارنده نیست امروز که منع کند. چیزی را مِن أَمرِ اللّه ِ از عذاب خدای إِلّا مَن رَحِم َ مگر آنکس که می بخشد خدای گویند عاصم بمعنی معصوم است چون ماء مرافق و عیشه راضیه یعنی هیچکس ممنوع نیست از عذاب مگر کسیکه خدای برو بخشد و در اثنای اینکه مکالمه میان پدر و پسر طوفان اشتداد یافت وَ حال َ و حائل شد بَینَهُمَا المَوج ُ میان پدر و پسر موج طوفان فَکان َ مِن َ المُغرَقِین َ پس

گشت از جمله غرق شدگان القصه نوح ع از کوفه یا از هند یا از عین و رده که موضعی است بجزیره در کشتی نشست عاشر ماه رجب کشتی بتمام روی زمین بگشت و چون واقعه طوفان بنهایت انجامید و کفار غرق شدند امر الهی در رسید.

صفحه : 482

وَ قِیل َ و گفته شد یعنی حق سبحانه و تعالی گفت یا أَرض ُ ابلَعِی ای زمین فرو بر ماءَک ِ آب خود را که بیرون آورده وَ یا سَماءُ أَقلِعِی و ای آسمان بازگیر آبی را که فروگذاشته وَ غِیض َ الماءُ و کم کرده شد آب بر روی زمین وَ قُضِی َ الأَمرُ و گذارده شد کاریکه حکم حق تعالی بدو متعلق بود از هلاک اشرار و نجات ابرار وَ استَوَت و قرار گرفت کشتی عَلَی الجُودِی ِّ بر کوه جودی از موصل یا شام روز عاشورا دهم محرم و مدت طوفان شش ماه تمام بود وَ قِیل َ و گفتند بُعداً دوری و هلاکت باد لِلقَوم ِ الظّالِمِین َ مر گروه ستمکاران را یعنی کافرانرا و چون نوح ع با قوم از کشتی بیرون آمدند آن روز را بجهت شکرانه روزه داشت و صوم عاشورا سنت شد اینکه آیت در غایت فصاحت و بلاغت است در مفتاح و کشاف و دلائل الاعجاز و اسرار البلاغه و غیر آن در وجوه فصاحت و بلاغت آن سخن گفته اند و در بیان نظم غریب و اسلوب عجیب و نکتها در ایراد هر کلمه و حسن مواقع آن در سلک تحریر کشیده و چون درین ترجمه ساحت میدان سخنوری سعت ایراد آن ندارد حواله وقوف در دقایق اینکه حال

بمطالعه اینکه محل در جواهر التفسیر میرود و من اللّه التوفیق مصرع یغوص البحر من طلب اللّالی گوهر طلبی روی بسوی دریا کن وَ نادی نُوح ٌ و بخواند نوح رَبَّه ُ پروردگار خود را فَقال َ پس گفت رَب ِّ ای آفریدگار من إِن َّ ابنِی بدرستیکه پسر من کنعان مِن أَهلِی از اهل من بوده و تو فرموده بودی که اهل ترا نجات دهم و او هلاک شد وَ إِن َّ وَعدَک َ الحَق ُّ و بدرستیکه وعده تو راست است وَ أَنت َ أَحکَم ُ الحاکِمِین َ و تو حاکم ترین حکم کنندگانی حکمت درین چیست امام ماتریدی در تاویلات آورده که نوح ع از کفر پسر خبر نداشت چه اگر خبر داشتی اینکه سؤال نکردی زیرا که حق سبحانه تعالی فرموده بود و لا تخاطبنی فی الّذین ظلموا و چون اینکه سؤال فرمود جواب او رسید قال َ گفت خدا یا نُوح ُ إِنَّه ُ ای نوح ع بدرستیکه پسر تو لَیس َ مِن أَهلِک َ نیست از اهل دین تو إِنَّه ُ عَمَل ٌ بدرستیکه او خداوند عملی است غَیرُ صالِح ٍ نه نیک و شایسته فَلا تَسئَلن ِ پس مپرس از من ما لَیس َ لَک َ آنچه نیست ترا بِه ِ عِلم ٌ بدان چیز دانشی یعنی چیزیکه چون پرسیدن آنرا ندانی مپرس یا چیزیکه ترا بآن علم نیست چون کفر پسر تو از من سؤال کن إِنِّی أَعِظُک َ بدرستیکه من پند میدهم ترا و منع میکنم أَن تَکُون َ از انکه باشی مِن َ الجاهِلِین َ از نادانان بسؤال غیر جائز قال َ رَب ِّ گفت نوح ع ای پروردگار من إِنِّی أَعُوذُ بِک َ بدرستیکه من پناه میگیرم بتو بعد ازین أَن أَسئَلَک َ از ان که بپرسم از تو ما لَیس َ لِی آنچه نه باشد مرا بِه ِ

عِلم ٌ بآنچیز دانشی یعنی بجواز سؤال از ان وَ إِلّا تَغفِر لِی و اگر نیامرزی مرا وَ تَرحَمنِی و نه بخشائی بر من أَکُن مِن َ الخاسِرِین َ باشم از زیانکاران.

صفحه : 483

قِیل َ یا نُوح ُ گفته شد که ای نوح ع اهبِط فرو آی از کشتی بِسَلام ٍ مِنّا بسلامتی حاصل از حضرت ما یا بسلام و تحیتی از ما بر تو وَ بَرَکات ٍ و برکتها و زیادتی ها عَلَیک َ بر تو یعنی در نسل تو تا آدم ثانی باشی در انتساب آدمیان بتو و قولی آنست که از اهل کشتی غیر نوح ع و سه پسر او را عقب نماند و تمام نسب اهل عالم بدین سه کس منتهی میشود سام پدر عرب و فرس است و یافث پدر ترک و حام پدر هند وَ عَلی أُمَم ٍ و سلام و برکت بر گروهی چند مِمَّن مَعَک َ از آنها که با تواند یعنی آنها که ناشی میشوند از جمعیکه باتواند یعنی مومنان وَ أُمَم ٌ و از آنها که باتواند امتی چنداند یعنی ناشی خواهند شد سَنُمَتِّعُهُم زود باشد که برخورداری دهیم ایشان را در دنیا بفراخی عیش و وسعت رزق ثُم َّ یَمَسُّهُم پس برسد ایشانرا مِنّا عَذاب ٌ أَلِیم ٌ از نزد ما عذابی دردناک در آخرت مراد کفاراند در وسیط از قرطبی رحمه اللّه نقل میکند که هیچ مؤمن و مومنه نباشد از ان روز تا روز قیامت الا که داخل است درین سلام و برکت و هیچ کافر و کافره نبود الا که دخل دارد درین تمتع و عذاب تِلک َ اینکه قصّه که مذکور شد مِن أَنباءِ الغَیب ِ از خبرهای غیب است که ما بواسطه

جبرئیل نُوحِیها إِلَیک َ وحی کردیم آنرا بسوی تو ما کُنت َ تَعلَمُها نبودی که بدانی آن را أَنت َ وَ لا قَومُک َ نه تو و نه قوم تو که قریش اند مِن قَبل ِ هذا پیش ازین وقت فَاصبِر پس شکیبائی کن بر ایذای قوم و مشقت به تبلیغ رسالت همچنانکه نوح علیه السلام صبر کرد إِن َّ العاقِبَهَ بدرستیکه عاقبت نیکو لِلمُتَّقِین َ مر پرهیزگاران را است در دنیا بظفر بر اعدا و در آخرت بدرجات علیا پیر طریقت قدس سره فرمود که صبر کلید بستگیها است و شکیبائی علاج خستگیها است نتیجه شکیبائی ظفر است و کار بی صبران هر روز بتر است نظم صبر است کلید گنج مقصود بی صبر در مراد نکشود گر صبر کنی مراد یابی وز پای درافتی ار شتابی گر صبر کنی بصبر بیشک دولت بتو آید اندک اندک وَ إِلی عادٍ و فرستادیم بقوم عاد أَخاهُم هُوداً برادر ایشان هود را ذکر اخوت بجهت نسب است چنانچه در سوره اعراف گذشت قال َ گفت هود ع یا قَوم ِ ای گروه من اعبُدُوا اللّه َ بپرستید خدای را به یگانگی ما لَکُم مِن إِله ٍ نیست شما را معبودی غَیرُه ُ بجز وی و شما او را شریک اثبات میکنید إِن أَنتُم نیستید شما إِلّا مُفتَرُون َ مگر افتراکنندگان بر خدای باتخاذ شرکاء یا قَوم ِ ای گروه من لا أَسئَلُکُم نه میخواهم شما را عَلَیه ِ أَجراً بر تبلیغ رسالت مزدی مقرر است که مجموع رسل قوم خود را از بی طمعی خود خبر داده اند جهت ازالت تهمت و خلوص نصیحت از اغراض دنیوی چه دعوت وقتی نتیجه دهد و موعظت آن زمان فائده رساند که بطمع فاسد آلوده نباشد بیت طمع بند

و دفتر از حکمت بشوی طمع بگسل و ز هرچه خواهی بگوئی لا جرم پیغمبران مزد دعوت از قوم نخواستند چنانچه هود علیه السّلام فرمود إِن أَجرِی َ نیست مزد من إِلّا عَلَی الَّذِی مگر بر آن کسیکه به محض قدرت فَطَرَنِی بیافرید مرا أَ فَلا تَعقِلُون َ آیا فهم نمیکنید و عقل خود را کار نمی فرمائید تا محق را از مبطل و حق را از باطل تمیز کنید و بدانید که هر که مالی نجوید دروغ برای چه گوید آورده اند که عادیان دعوت هود علیه السلام قبول نه کردند و حق سبحانه و تعالی بر شامت آن سه سال باران از ایشان باز گرفت و مردان و زنان ایشان را عاقر و عقیم ساخت و چون ایشان اصحاب زراعت بودند و دشمنان نیز داشتند برای زراعت. بباران و برای دفع اعادی باولاد محتاج شدند هود علیه السلام فرمود.

صفحه : 484

وَ یا قَوم ِ استَغفِرُوا و ای گروه من استغفار کنید و آمرزش طلبید رَبَّکُم از پروردگار خود بایمان ثُم َّ تُوبُوا پس بازگردید إِلَیه ِ بدو از عبادت غیر او یُرسِل ِ السَّماءَ تا بفرستد از آسمان عَلَیکُم بر مزروعات شما مِدراراً بارانی پیوسته وَ یَزِدکُم و بیفزاید شما را و یاری کند قُوَّهً إِلی قُوَّتِکُم قوت با قوتی یعنی فرزندان دهد شما را تا بمدد ایشان بر دفع اعادی قادر شوید پس سخن من بشنوید وَ لا تَتَوَلَّوا و برمگردید از من و اعراض منمائید از پیغام الهی مُجرِمِین َ در حالتی که مصر باشید بر گناهان قالُوا گفتند یهود ما جِئتَنا بِبَیِّنَهٍ ای هود نیاوردی بما حجتی که دلالت کند بر صحت دعوی تو حال آنکه هود علیه

السلام معجزات بدیشان نموده بود ایشان آنرا در حساب نیاوردند و انکار نموده گفتند وَ ما نَحن ُ و نیستیم ما بِتارِکِی آلِهَتِنا ترک کنندگان عبادت خدایان خود را عَن قَولِک َ از سخن تو که گوئی یک خدای را پرستید وَ ما نَحن ُ لَک َ و نیستیم ما ترا بِمُؤمِنِین َ از گرویدگان إِن نَقُول ُ ما نمیگوئیم در شان تو إِلَّا اعتَراک َ مگر آنکه رسانیده اند بتو بَعض ُ آلِهَتِنا برخی از خدایان ما بِسُوءٍ رنجی و گزندی و علتی و گویند مراد جنون است عادیان گفتند که تو چون دشنام میدهی خدایان ما را ازان ایشان ترا دیوانه ساخته اند تا سخنانی که نه بر طبق عقل است از تو شنیده میشود قال َ گفت هود علیه السّلام إِنِّی بدرستیکه من أُشهِدُ اللّه َ گواه میسازم خدای را وَ اشهَدُوا و شما نیز گواه باشید بآنکه من أَنِّی بَرِی ءٌ بآنکه من بیزارم مِمّا تُشرِکُون َ از آنچه شما انباز میگیرید مِن دُونِه ِ بدون خدای یعنی در عبادت او دیگران را شریک میسازید فَکِیدُونِی پس اجتماع کنید بر کید نسبت من جَمِیعاً همه شما یعنی شما و خدایان شما در اهلاک من اتفاق نمائید ثُم َّ لا تُنظِرُون ِ پس مرا مهلت مدهید و هر چه خواهید در قصد من بکنید که من باک ندارم و بحمایت عصمت الهی از مضرت و معرت شما نه اندیشم و اینکه از جمله معجزات هود علیه السلام بوده که تن تنها در مواجهه جمعی کثیر از جباران و اهل بطش و سطوت و ارباب شوکت و قوّت که بخون او تشنه بودند اینکه همه مبالغه نموده که جمع شوید و اتفاق نموده بی مهلت در اهلاک من سعی نمائید و ایشان با

وجود شدت و قهر و اقتدار و اختیار از رسانیدن اندک ضرری بدو عاجز شدند و نعم ما قیل بیت تو خدا را شود گر جمله عالم دریاست بخدا گر سر موئی قدمت تر گردد چون هود علیه السلام بکرم الهی وثوق تمام داشت گفت.

صفحه : 485

إِنِّی تَوَکَّلت ُ بدرستیکه من توکّل کردم عَلَی اللّه ِ بر خدای رَبِّی وَ رَبِّکُم که پروردگار من و پروردگار شما است و مهم خود را بوی بازگذاشتم ما مِن دَابَّهٍ هیچ جنبنده نیست إِلّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها مگر که خدا فراگیرنده است موی پیشانی او را یعنی مالک او است و قادر و غالب بر او اخذ نواصی تمثیل مالکیت و قدرت و تصرف است إِن َّ رَبِّی بدرستیکه آفریدگار من عَلی صِراطٍ مُستَقِیم ٍ بر طریق حق و عدل است هر کس که برو توکل کند او را راه راست نماید و ضائع نگذارد و در بحر الحقایق فرموده که صراط مستقیم آنست که منتهی بحق باشد نه بغیر او کما قال جل جلاله و ان الی ربک المنتهی و در نقد النصوص جامعه مذکور است در باب احدیت افعال و بیان تاثیرات و مؤثرات که آن ذات متعالیه که فی الحقیقت مصدر افعال و موثر در تمام منفعلات است بحکم ترتیب هر یکی را بحسب قابلیات بسوی حضرت خود میکشاند اینکه است سر آخذ بناصیتها و ان ربی علی صراط مستقیم بیت کس کشاند میکشد کانا الیه راجعون چون روی جای دگر فکر غلط باشد جنون و ازین مقوله ها است قول قائل مثنوی چون همه راه اوست از چپ و راست تو بهر ره که میروی او راست چون

ازو بود ابتدای همه هم بدو باشد انتهای همه فَإِن تَوَلَّوا پس اگر برگردید از من و اعراض کنید یعنی همیشه بر اعراض ثابت باشید فَقَد أَبلَغتُکُم پس بدرستیکه من رسانیده ام بشما ما أُرسِلت ُ بِه ِ آن چیز را که فرو فرستاده شده ام بآن إِلَیکُم بسوی شما یعنی وحی الهی بشما رسانیدم و بر شما حجت گرفتم چون قبول حق نکنید حق تعالی شما را هلاک کند وَ یَستَخلِف ُ و جانشین شما گرداند رَبِّی آفریدگار من قَوماً غَیرَکُم گروهی را غیر شما وَ لا تَضُرُّونَه ُ شَیئاً و زیان نتوانید رسانیدن حق را چیزی باعراض از من و ابا از قبول دعوت حق إِن َّ رَبِّی بدرستیکه پروردگار من عَلی کُل ِّ شَی ءٍ حَفِیظٌ بر همه چیزها نگاهبان است یعنی افعال و اقوال و احوال همه را نگاه میدارد و مجازات آنها ازو فائت نمیشود و چون کفّار قوم هود علیه السلام بدین سخن متعظ نشدند حکم ربانی بعذاب ایشان نافذ گشت وَ لَمّا جاءَ أَمرُنا و آنهنگام که بیامد فرمان ما بعذاب ایشان نَجَّینا هُوداً نجات دادیم هود را وَ الَّذِین َ آمَنُوا و آنکسانی را که گرویده بودند مَعَه ُ با او و ایشان چهار هزار بودند که همه را با هود علیه السلام برهانیدیم از عذاب بِرَحمَهٍ مِنّا به بخشش و بخشایشی از ما یعنی نجات بفضل ما بود نه بعمل ایشان وَ نَجَّیناهُم و برهانیدیم ایشانرا مِن عَذاب ٍ غَلِیظٍ از عذاب درشت و آن سموم دوزخ بود که بمناخر ایشان درآمده و از ادبار بیرون می شد و اعضای ایشانرا پاره پاره میساخت وَ تِلک َ عادٌ و آن عاد است یعنی اثرها که در دیار احقاف می بینید آثار

قبیله عاد است که جَحَدُوا انکار کردند و کافر شدند بِآیات ِ رَبِّهِم به آیت پروردگار خود وَ عَصَوا رُسُلَه ُ و عاصی شدند در فرستادگان او و عصیان یک پیغمبر مستلزم عصیان همه پیغمبران ع است وَ اتَّبَعُوا و پیروی کردند أَمرَ کُل ِّ جَبّارٍ فرمان هر سرکشی عَنِیدٍ ستیزه کار را یعنی عاصی شدند در کسی که ایشان را بحق دعوت میکرد و مطیع گشتند آنرا که ایشان را بکفر و ضلالت میخواند.

صفحه : 486

وَ أُتبِعُوا و از پی درآمده شده اند فِی هذِه ِ الدُّنیا لَعنَهً درین سرای لعنت را که بعد ازو هلاکت است وَ یَوم َ القِیامَهِ و در روز قیامت نیز لعنت در پی ایشان است أَلا إِن َّ عاداً بدانید که قوم عاد کَفَرُوا رَبَّهُم نگرویدند به پروردگار خود أَلا بُعداً لِعادٍ بدانید که دوری است مر عاد را یعنی از رحمت دوراند بعضی گفته اند دوری باد مر عاد را یعنی هلاکت و دعای هلاکت بر ایشان بعد از هلاک ایشان دلیل استحقاق عذاب و عقاب است قَوم ِ هُودٍ عطف بیان عاد است یعنی اینکه عاد که هلاک شدند عاد اولی بودند که حضرت هود بر ایشان مبعوث بود نه عاد ارم که ایشان را عاد ثانیه گویند چه ایشان با قوم ثمود هلاک شدند وَ إِلی ثَمُودَ و فرستادیم بسوی قبیله ثمود أَخاهُم صالِحاً برادر ایشان صالح ع را مراد اخوت نسبی است قال َ گفت صالح یا قَوم ِ اعبُدُوا اللّه َ ای قوم من بپرستید خدای را و بواحدانیت او بگروید ما لَکُم نیست مر شما را مِن إِله ٍ غَیرُه ُ معبودی بجز وی هُوَ أَنشَأَکُم او بیافرید شما را مِن َ الأَرض ِ از زمین یعنی آدم

ع را که پدر شماست و مواد نطفها را که نسل او از ان آفریده می شود از خاک پیدا کرد وَ استَعمَرَکُم فِیها و زندگانی و بقا داد شما را در زمین در مدارک است که سال عمر هر یک از قوم ثمود ع از سه صد تا هزار بوده یا شما را قدرت داد بر عمارت زمین تا منازل منزّه ساختید و بحفر انهار و غرس اشجار اشتغال نمودید فَاستَغفِرُوه ُ پس آمرزش خواهید از حضرت او یعنی ایمان آرید تا شما را بیامرزد ثُم َّ تُوبُوا إِلَیه ِ پس رجوع کنید به پرستش او از عبادت غیر او إِن َّ رَبِّی بدرستیکه آفریدگار من قَرِیب ٌ نزدیک است بامیدواران برحمت مُجِیب ٌ اجابت کننده داعیان ست بفضل و منت قالُوا یا صالِح ُ گفتند قوم که ای صالح قَد کُنت َ بدرستیکه بودی تو فِینا در میان ما مَرجُوًّا امیدوار یعنی نشانه رشد و سداد در جبین حال تو میدیدیم قَبل َ هذا پیش ازین که دعوی نبوت کنی و میخواستیم که ترا ملک یا مستشار خود سازیم یا امید میداشتیم که بدین ما متدین شوی حالا بدین سخن که تو میگوئی امید از تو بریده ایم أَ تَنهانا آیا ما را نهی میکنی أَن نَعبُدَ از انکه میپرستیم ما یَعبُدُ آباؤُنا آنرا که بودند پدران ما که می پرستیدند وَ إِنَّنا لَفِی شَک ٍّ و بتحقیق ما در شکیم مِمّا تَدعُونا از آنچه تو ما را میخوانی إِلَیه ِ بسوی آن از توحید و ترک عبادت اصنام مُرِیب ٍ شکی در تهمت افگننده یعنی گمانی که نفس را مضطرب میسازد و دل را آرام نمی دهد و عقل را شوریده میگرداند.

صفحه :

487

قال َ یا قَوم ِ گفت صالح ع که ای گروه من أَ رَأَیتُم خبر دهید مرا و فرض کنید که من إِن کُنت ُ اگر باشم عَلی بَیِّنَهٍ بر حجتی روشن مِن رَبِّی از پروردگار خود وَ آتانِی مِنه ُ و داده باشد امر از نزدیک خود رَحمَهً پیغمبری فَمَن یَنصُرُنِی پس کیست که یاری کند و بازدارد مرا مِن َ اللّه ِ از عذاب خدا إِن عَصَیتُه ُ اگر نافرمانی کنم او را در تبلیغ رسالت پس من شما را بخدا میخوانم و شما مرا بدین خود دعوت میکنید و با من مجادله مینمائید فَما تَزِیدُونَنِی پس شما نمی افزائید مرا غَیرَ تَخسِیرٍ جز به زیانکاری نسبت دادن یعنی نسبت کردن شما مرا بزیان یا نسبت کردن من شما را بدان آورده اند که قوم ثمود بعد از جدال بسیار طلب معجزه نمودند چنانچه در سوره اعراف سمت تحریر یافت و بدعای وی ناقه از سنگ بیرون آمد بامر خدای تعالی صالح ع حجت گرفت و در باب ناقه وصیت آغاز کرد و گفت وَ یا قَوم ِ و ای گروه من هذِه ِ ناقَهُ اللّه ِ اینکه ناقه است که خدای خلق کرده لَکُم برای شما آیَهً در حالتی که نشانه است بر قدرت او فَذَرُوها پس بگذارید او را تَأکُل تا بخورد و بچرد فِی أَرض ِ اللّه ِ در زمین خدای یعنی روزی او بر شما نیست و نفع او مر شماراست وَ لا تَمَسُّوها بِسُوءٍ و مرسانید بوی بدی و آزاری که اگر ببدی قصد وی کنید فَیَأخُذَکُم پس بگیرد شما را عَذاب ٌ قَرِیب ٌ عذابی نزدیک یعنی متعاقب بآزار او معذب گردید و مهلت نیابید فَعَقَرُوها پس پی کردند آن ناقه

را و تفسیر آن در سوره قمر بیاید انشاء اللّه تعالی و بعد از عقر ناقه بچه او ببالای کوه برآمده سه بانگ کرد صالح ع در ان وقت در میان قوم نبود چون بیامد و حال با او تقریر کردند فَقال َ تَمَتَّعُوا پس گفت شما بزئید و برخورید از حیات خود فِی دارِکُم ثَلاثَهَ أَیّام ٍ در سراهای خود سه روز که چهارشنبه و پنجشنبه و آدینه است و در روز شنبه عذاب بر شما فرود آید ذلِک َ وَعدٌ اینکه وعده است غَیرُ مَکذُوب ٍ نه دروغ آورده اند که روز چهارشنبه وی ایشان زرد شد و پنجشنبه سرخ گشت و آدینه سیاه و شنبه عذاب نازل شد فَلَمّا جاءَ پس آنهنگام که آمد أَمرُنا فرمان ما بعذاب ایشان نَجَّینا صالِحاً نجات دادیم صالح را وَ الَّذِین َ آمَنُوا مَعَه ُ و آنانرا که با او بودند از مؤمنان بِرَحمَهٍ مِنّا بفضل و بخشایشی از نزدیک ما نه بعمل ایشان یعنی بمحض فضل و رحمت صالح و مومنان را از ان بلا برهانیدیم وَ مِن خِزی ِ یَومِئِذٍ و از رسوائی آنروز میشاید مراد روز قیامت باشد إِن َّ رَبَّک َ بتحقیق که پروردگار تو هُوَ القَوِی ُّ اوست توانا بر نجات مؤمنان العَزِیزُ غالب بر دشمنان بهلاک ایشان.

صفحه : 488

وَ أَخَذَ الَّذِین َ ظَلَمُوا و فراگرفت آنانرا که ستم کردند بر خود بکفر الصَّیحَهُ فریادی عظیم مراد صیحه جبرئیل ع است و در زاد المسیر آورده که در آن سه روز که وعده حیات داشتند در خانهای خود ساکن شده قبرها کندیدند منتظر عذاب میبودند چون روز چهارم آفتاب طالع شده و عذاب نیامد از منازل بیرون آمده یکدیگر را میخواندند و

استهزاء میکردند که ناگاه جبرئیل بر صورت اصلی خویش پایش بر زمین و سر بر آسمان پرهای خویش نشر کرده از مشرق تا بمغرب پایهای وی زرد و بالهایش سبز و دندانهای سفید و براق و پیشانی با جلا و نورانی و رخساری برافروخته و موی سر وی سرخ برنگ مرجان ظاهر شد و افق را بپوشید و قوم ثمود آن حال را مشاهده نمودند و روی بمساکن نهاده بقبرها درآمدند جبرئیل نعره زد که موتوا علیکم لعنه اللّه بیکبار همه بمردند و زلزله در خانها افتاده سقفها بر ایشان فرود آمد فَأَصبَحُوا پس گشتند فِی دِیارِهِم جاثِمِین َ در ان سراهای خود مردگان بر زمین چفسیدگان کَأَن لَم یَغنَوا فِیها گویا که هرگز نبوده اند در ان سرایهای و در وسیط آورده که خدای تعالی بدان صیحه هلاک کرد آنانرا که از قوم ثمود بودند در مشارق و مغارب سهول و جبال مگر یک مرد که او را ابو رغال گفتندی و از حضرت رسالت پناه ص پرسیدند که ابو رغال کیست فرمود که پدر قبیله ثقیف أَلا إِن َّ ثَمُودَ بدانید بدرستیکه قوم ثمود کَفَرُوا رَبَّهُم انکار کردند پروردگار خود را أَلا بُعداً بدانید که دوری است از رحمت من لِثَمُودَ مرقوم ثمود را وَ لَقَد جاءَت و هر آئینه به تحقیق آمدند رُسُلُنا فرستادگان ما از ملایکه که یازده یا دوازده یا هفت یا هشت بودند دمیاطی گوید سه فرشته یعنی جبرئیل و میکائیل و اسرافیل ع بر صورت جوانان ساده روی صاحب جمال آمدند إِبراهِیم َ بسوی ابراهیم صلاه الرحمن علی نبینا و علیه السلام بِالبُشری بمژده دادن او بفرزند

یا بهلاک قوم لوط ع در حقایق سلمی مذکور است که آن بشارت بود بدوام خلت صاحب کشف الاسرار فرمود که چون بار اوّل خلیل را بنواخت و اتخذ اللّه ابراهیم خلیلا در آخر بدوام خلت بشارت داده. از قطعیت ایمن ساخت و هم در حقایق آورده که آن مژده بود بظهور حضرت سید کائنات از صلب وی بآنکه او خاتم انبیا و صاحب لوای حمد است و چه بشارت در مقابله اینکه تواند بود که پدری را چنین پسری باشد رباعی خوشوقت آن پدر که چنین باشدش پسر شاباش از ان صدف که چنین پرورد گهر آبا ازو مکرم و ابنا ازو عزیز صلو علیه ما طلع الشمس و القمر دمیاطی فرمود که جبرئیل ع بهلاک قوم لوط ع آمده بود اسرافیل ع به بشارت ولد مر ابراهیم ع و میکائیل بمحافظت لوط ع و اهل وی و اخراج ایشان از مؤتفکات القصه چون نزدیک خلیل آمدند قالُوا سَلاماً گفتند سلام میکنیم بر تو سلام کردنی قال َ سَلام ٌ گفت ابراهیم که جواب من سلام است بر شما ابراهیم ندانست که فرشتگان اند ایشانرا در مهمانخانه نشایند فَما لَبِث َ پس هیچ درنگ نکرد أَن جاءَ تا آنکه آورد بِعِجل ٍ حَنِیذٍ گوساله بریان کرده بر سنگ گرم پس خوان بگسترد و صلا در داد ایشان دست بطعام دراز نکردند فَلَمّا پس آنهنگام که دید ابراهیم را أَیدِیَهُم دستهای ایشانرا که مطلقا لا تَصِل ُ إِلَیه ِ نمیرسد بآن گوساله یعنی دست بطعام نمیکنند نَکِرَهُم انکار کرد آنرا از ایشان یعنی منکر شمرد وَ أَوجَس َ و در دل آورد مِنهُم خِیفَهً از ایشان ترسی چه در آنزمان هر که

قصد کسی داشتی از طعام او تناول نه نمودی چون ایشان طعام نخوردند بترسید که دزدان باشند و ضرر بوی رسانند چون فرشتگان احساس خوف نمودند قالُوا/ گفتند ای ابراهیم لا تَخَف مترس إِنّا أُرسِلنا بدرستیکه ما فرشتگانیم فرستاده شده إِلی قَوم ِ لُوطٍ بسوی قوم لوط تا ایشانرا عذاب کنیم.

صفحه : 489

وَ امرَأَتُه ُ و زن ابراهیم ع ساره بنت هاران قائِمَهٌ ایستاده بود در پس پرده و سخن ملائکه استماع مینمود یا برای خدمت مهمانان استادگی داشت چه ساره عمر یافته بوده و پیر گشته و از کسی روی نمی پوشید همین که سخن فرشتگان شنید فَضَحِکَت پس بخندید از جهت فرح و سرور و فرح او بجهت زوال خوف ابراهیم ع بود یا برای هلاک اهل فساد گویند خنده او از تعجب بود تعجب میکرد از غفلت قوم لوط ع با وجود قرب عذاب بدیشان یا متعجب بود از تمثل ملک بصورت بشر یا شگفت میماند از خوف ابراهیم ع از سه تن با وجود بسیاری حشم و خدم خود و بر هر تقدیر چون ساره بخندید فَبَشَّرناها پس بشارت دادیم ما او را بزبان ملائکه بِإِسحاق َ بوجود فرزندی اسحق نام وَ مِن وَراءِ إِسحاق َ یَعقُوب َ و از پس اسحق به یعقوب ع تخصیص بشارت بساره جهت آن بود که بهجت و سرور زنان بفرزند بیشتر است و دیگر آنکه ابراهیم ع از هاجره پسری داشت اسمعیل نام و ساره را هیچ فرزند نبود پس چون مژده فرزند شنود قالَت یا وَیلَتی گفت ای عجباء أَلِدُ آیا من بزایم وَ أَنَا عَجُوزٌ و حال آنکه من پیره

زنم و در آن وقت نود و نه سال از عمر وی گذشته بود وَ هذا بَعلِی و اینکه شوهر من شَیخاً در حالتی که پیر است صد و بیست ساله یا صد و دوازده ساله إِن َّ هذا بدرستیکه اینکه خبر که میگوئید لَشَی ءٌ عَجِیب ٌ چیزی عجب است استعجاب وی از راه عادت بود نه از روی قدرت قالُوا گفتند فرشتگان مر ساره را أَ تَعجَبِین َ آیا شگفت میداری مِن أَمرِ اللّه ِ از کار خدای هیچ عجب نیست که از صنع بی آلت و فضل بی علت از میان دو پیر فرزندی بیرون آرد بیت قدرتی را که بر کمال بود کی چنینها ازو محال بود رَحمَت ُ اللّه ِ بخشایش خدای وَ بَرَکاتُه ُ و برکتها یعنی زیادتی خیرات او عَلَیکُم أَهل َ البَیت ِ بر شما ای اهل بیت محققان برآنند که از برکات الهی آن بود که اسباط و جمیع انبیای بنی اسرائیل از ابراهیم ع و از ساره رض پیدا شده اند إِنَّه ُ بدرستیکه خدای حَمِیدٌ ستوده است باعطای نعم مَجِیدٌ بزرگوار است باظهار کرم فَلَمّا ذَهَب َ پس آن وقت که برفت عَن إِبراهِیم َ الرَّوع ُ از ابراهیم ع ترسی و فزعی که داشت وَ جاءَته ُ البُشری و آمد بوی بشارت اولاد یُجادِلُنا بر ایستاد و مجادله کرد با فرشتگان فِی قَوم ِ لُوطٍ در شان قوم لوط آورده اند که ملائکه را گفت که شما هلاک میکنید اهل قریه را که در ان صد مؤمن باشند گفتند نی فرمود اگر نود باشند گفتند نی هلاک نمی کنیم همچنین ده ده کم میکرد تا بده رسید و به پنج پس بیکی ملائکه گفتند در هر دیه که یک مومن باشد ما

را بهلاک ایشان فرمان نیست ابراهیم ع فرمود که ان فیها لوطا که لوط و بنات وی در آنجااند فرشتگان فرمودند که ما لوط و اهل او را بیرون خواهیم آورد از میان ایشان إِن َّ إِبراهِیم َ لَحَلِیم ٌ بدرستیکه ابراهیم بردبار بود تعجیل نداشت در انتقام از بدکاران أَوّاه ٌ آه زننده و تاسف خورنده بر آدمیان مُنِیب ٌ رجوع کننده بحضرت عزّت ذکر اینکه صفتها دلالت دارد بر آنکه حامل بر مجادله ابراهیم ع با ملائکه از رقت قلب و فرط ترحم او بوده و امید داشته که عذاب آن قوم در توقف افتد شاید که توبه کنند و بازگردند از بدی ملائکه گفتند.

صفحه : 490 یا إِبراهِیم ُ أَعرِض ای ابراهیم روی بگردان و درگذر عَن هذا ازین جدال إِنَّه ُ قَد جاءَ بدرستیکه آمده است أَمرُ رَبِّک َ فرمان آفریدگار تو بعذاب و هلاک ایشان وَ إِنَّهُم آتِیهِم و بدرستیکه آینده است بدیشان عَذاب ٌ غَیرُ مَردُودٍ عذابی بازناگردیده بجدال و دعاء پس ملائکه ابراهیم ع را وداع نموده روی بمؤتفکات نهادند و آن چهار شهرستان بود در هر یکی صد هزار مرد شمشیرزن بودند چون نزدیک شهر سدوم رسیدند که لوط علیه السلام در آن جا می بود نگاه کردند وی را دیدند که در زمین کار میکرد پیش وی رفتند و سلام کردند وَ لَمّا جاءَت رُسُلُنا و آنهنگام که آمدند فرستادگان ما لُوطاً بسوی لوط علیه السلام سِی ءَ بِهِم اندوهگین شد بدیشان وَ ضاق َ بِهِم ذَرعاً و تنگدل شد بجهت ایشان نه از کراهت مهمانداری بلکه بسبب آنکه ایشانرا دید با رویهای خوش و صورتهای دلکش پس از بدی و بیباکی قوم اندیشد وَ قال َ و گفت هذا

یَوم ٌ عَصِیب ٌ اینکه روز سخت تر است بر من آورده اند که حق تعالی با ملائکه گفته بود که تا لوط ع چهار نوبت به بدی قوم خود گواهی ندهد ایشانرا هلاک مکنید لوط ع مهمانانرا دید گفت بشما نرسیده است خبر اهل اینکه شهر و کار ایشان گفتند چیست کار ایشان لوط ع را شرم آمد که تلفظ بعمل ایشان کند گفت گواهی میدهم که بدترین اهل عالم اینکه قوم اند یعنی غلام بازیها میکنند جبرئیل ع بمیکائیل ع اشارت فرمود که اینک یک شهادت پس لوط ع بایشان روی بشهر نهاد چون بدروازه رسیدند همان سخن را تکرار فرمود چون بشهر رسیدند دیگر باره اعاده نموده چون بخانه رسیدند دیگر باره ادا کرد و شهادت اربع وجود گرفت بعضی مردم مهمانان لوط ع را دیدند و خبر بدیگران رسانیدند یا زن لوط که کافره بود اکابر قوم را خبر کرد و گفت جوانان خوبروی در خانه ما مهمان شده اند قوم روی بدر خانه لوط ع نهادند وَ جاءَه ُ قَومُه ُ و آمدند با لوط ع قوم او یُهرَعُون َ إِلَیه ِ بشتاب دوانیده شده بسوی او وَ مِن قَبل ُ و پیش ازین وقت نیز کانُوا یَعمَلُون َ السَّیِّئات ِ بودند که عملهای بد میکردند از لواطت و کبوتربازی و صفیر زدن در مجالس و برای استهزا نشستن بر سر راهها چون قوم بدر خانه لوط آمدند و طلب مهمانان کردند قال َ یا قَوم ِ گفت ای گروه من هؤُلاءِ بَناتِی اینک دختران من ایشانرا بخواهید هُن َّ أَطهَرُ لَکُم ایشان پاکیزه تراند مر شما را تزویج با ایشان بشرط ایمان بود یا بشریعت ایشان تزویج مؤمنان بکافران میتوانست کرد حضرت

لوط ع از فرط فتوت و کرم و حمیت دختران را فدای مهمانان کرد و گفته اند مراد از بنات نسای ایشان بوده چه هر نبی پدر امت خود است از حیثیت تربیت و مرحمت یعنی زنان بخواهید که شما را حلال اند فَاتَّقُوا اللّه َ پس بترسید از خدای بترک فواحش وَ لا تُخزُون ِ و مرا رسوا مکنید فِی ضَیفِی در شان مهمانان من أَ لَیس َ مِنکُم آیا نیست از شما رَجُل ٌ رَشِیدٌ مردی راه یافته که شما را پند دهد و از عملهای بد شما را بازدارد قالُوا لَقَد عَلِمت َ گفتند ای لوط بدرستیکه تو میدانی که ما لَنا نیست ما را فِی بَناتِک َ در دختران تو مِن حَق ٍّ هیچ حاجتی وَ إِنَّک َ لَتَعلَم ُ و به تحقیق تو میدانی ما نُرِیدُ آنچه ما میخواهیم از اتیان فاحشه.

صفحه : 491

قال َ گفت لوط ع در جواب ایشان لَو أَن َّ لِی بِکُم قُوَّهً کاش که باشد مرا بدفع شما قوتی یا اگر مرا قوتی باشد در نفس من هر آئینه شما را دفع کنم أَو آوِی یا پناه گیرم و بازگردم إِلی رُکن ٍ شَدِیدٍ برکنی سخت یعنی عشیره و قبیله که بمدد ایشان منع شما توانم کرد در احادیث صحیحه وارد است که حضرت رسالت پناه فرمود که رحم اللّه اخی لوطا کان یأوی الی رکن شدید یعنی بخدای پناه گرفت و حق سبحانه او را یاری داد چه ملجای درماندگان جز درگاه او نیست مثنوی آستانش که قبله گاه همه است از همه آفتی پناه همه است هر که دل در حمایتش بسته است از غم هر دو کون وارسته است آورده اند که لوط ع

در خانه فرو بسته بود و از پس در با ایشان مجادله مینمود ایشان دیوار را بشگافتند و خواستند که بخانه درآیند لوط ع بغایت مضطرب و اندوهناک شد ملائکه او را بدان اضطراب و خروش و جزع دیدند قالُوا یا لُوطُ گفتند ای لوط إِنّا رُسُل ُ رَبِّک َ ما فرستادگان پروردگار توایم و بعذاب ایشان نازل شده ایم دل قوی دار که ایشان لَن یَصِلُوا إِلَیک َ نمیرسند باضرار و ایذای تو یعنی ضرر ایشان بتو نمیرسد تو قدم از میان بیرون نه و ما را با ایشان بگذار پس جبرئیل ع به پیش ایشان باز شد و پر خود را بر رویهای ایشان مالید همه کور شدند و از خانه لوط ع بیرون دویده میگفتند حذر کنید که مهمانان لوط ساحرانند پس جبرئیل ع فرمود که فَأَسرِ بِأَهلِک َ پس ببر کسان خود را بِقِطع ٍ مِن َ اللَّیل ِ بپاره از شب یعنی بعد از گذشتن برخی از شب وَ لا یَلتَفِت و باید که التفات نه کند و واپس نگرد مِنکُم أَحَدٌ از شما یکی پس همه اهل خود را ببر إِلَّا امرَأَتَک َ مگر زن خود را که او کافره است إِنَّه ُ مُصِیبُها بدرستیکه رسنده است او را ما أَصابَهُم آنچه رسد بدیشان یعنی وی نیز چون باقی کفار هلاک خواهد شد لوط علیه السلام از غایت تنگدلی فرمود کی خواهد بود هلاک شدن ایشان جبرئیل ع فرمود إِن َّ مَوعِدَهُم ُ الصُّبح ُ بدرستیکه هنگام عذاب ایشان صبح است لوط ع فرمود که هنوز تا صبح بسیار وقت است جبرئیل فرمود أَ لَیس َ الصُّبح ُ بِقَرِیب ٍ آیا نیست صبح نزدیک یعنی نزدیک است فَلَمّا جاءَ أَمرُنا پس آنوقت که آمد فرمان ما

بعذاب ایشان جبرئیل ع را فرمودیم تا پر خود را در زیر شهرهای ایشان درآورد و برداشت و بر بالا برد تا بجائیکه اهل آسمان بانگ خروس و آواز سگان ایشان میشنودند پس حکم کردیم تا بیفگند و ما بقدرت کامله جَعَلنا گردانیدیم عالِیَها سافِلَها زبر آن شهرها را زیر آن یعنی سرنگون ساختیم وَ أَمطَرنا و ببارانیدیم عالِیَها بر آن شهرها بعد از سرنگون شدن آن حِجارَهً سنگ مِن سِجِّیل ٍ از گل متحجّر سجیل معرب سنگ گل است و آن گل بآتش پخته شده چون آجر یا سجیل کوهی است در آسمان یا نام آسمان دنیا است یا سجین است که نام او جهنّم باشد یعنی آن سنگ باران بر ایشان از آسمان بود یا از دوزخ و آن سنگها بود مَنضُودٍ بر هم نهاده یا پی درپی.

صفحه : 492

مُسَوَّمَهً نشان کرده شده بخطوط سیاه و سفید چون جزع یا به بیاض و حمرت در زاد المسیر گوید مهر کرده شده بود بعضی از آنها سفید و برو نقطهای سیاه و برخی سیاه و برو نقطهای سفید یا نام هر کسیکه برو باران میشد بر آن نوشته بود یا آماده گشته عِندَ رَبِّک َ در خزائن پروردگار تو برای عذاب ایشان در تفسیر زاهدی آورده که سنگ کلان او برابر خمی بود و خرد او مساوی سبوی قولی آنست که سنگ بر سر جماعتی بارید از ان قوم که در دیار خود نبودند پس هر کجا از ایشان کسی بود سنگی مقرر بنام وی بر سرش آمد و هلاک

شد آورده اند که یکی از ایشان بحرم مکه درآمد و تا چهل روز آن سنگ که نام زد او بود در هوا معلق ایستاده و همین که از حرم بیرون آمد بر وی فرود آمد و هلاک شد وَ ما هِی َ مِن َ الظّالِمِین َ بِبَعِیدٍ و نیست آن سنگ عذاب از ظالمان دور چه ایشانرا استحقاق آنست که بر ایشان سنگ بارد مثنوی چو عالم را ستمگر تنگ دارد عجب نبود که بر وی سنگ بارد سگان را سنگ درخورد است بسیار چو ظالم را به بینی سنگ بردار و گفته اند ضمیر هی راجع بقری است که کنایت غیر مذکور یعنی دیار قوم لوط ع از ستمکاران مکه دور نیست و در اثنای اسفار بر آن دیار میگذرند پس اولی و انسب آنکه بنظر اعتبار و اعتذار در ان نگرند و از عذاب و عقوبت ترسان شده حال خود را بایمان و احسان بصلاح آرند وَ إِلی مَدیَن َ و فرستادیم باولاد مدین یا بساکنان بلده مدین أَخاهُم شُعَیباً برادر ایشان شعیب ع را که اخوت نسبتی داشت قال َ یا قَوم ِ اعبُدُوا اللّه َ گفت ای قوم من بپرستید خدای را به یگانگی ما لَکُم نیست مر شما را مِن إِله ٍ غَیرُه ُ هیچ خدای بجز وی وَ لا تَنقُصُوا المِکیال َ و کم مکنید و مکاهید پیمانه را در پیمودن مکیلات وَ المِیزان َ و ترازو را در سنجیدن موزونات إِنِّی أَراکُم بِخَیرٍ بدرستیکه من می بینم شما را با توانگری و نعمت یعنی درمانده و محتاج نیستید که داعی باشد شما را بخیانت بلکه مردم منعم و توانگرید رسم حق گذاری آنست که مردم را از مال خود بهره مند سازید نه

آنکه از حقوق ایشان بازگیرید وَ إِنِّی و بدرستیکه من أَخاف ُ عَلَیکُم میترسم بر شما باین خیانت که دارید عَذاب َ یَوم ٍ مُحِیطٍ عذاب روزی گرد در آینده توصیف یوم باحاطه که صفت است بجهت وقوع آن است در ان یعنی در آن روز عذاب گرد شما را فرا گیرد که هیچ کس را رهائی نباشد مراد عذاب قیامت است یا عذاب استیصال و چون نهی کرده از تنقیص کیل و وزن امر میکند به ایفای آن و اینکه غایت مبالغه است وَ یا قَوم ِ و ای گروه من أَوفُوا المِکیال َ تمام پیمائید مکیل را به پیمانه وَ المِیزان َ و تمام بسنجید موزون را بترازو بِالقِسطِ بعدل و راستی و آن قوم با وجود خیانت در کیل و وزن هر چه میخریدند از ثمن آن چیزی را بازمیگرفتند و اطراف دینار و درم را نیز می بریدند و در ان باب میگوید وَ لا تَبخَسُوا النّاس َ و کم مکنید مردمانرا أَشیاءَهُم چیزهای ایشان یعنی بهای هر چه میخرید یا قراضه که از دینار و درهم را میبرید وَ لا تَعثَوا و غایت تباهی مجوئید فِی الأَرض ِ در زمین بلده خود مُفسِدِین َ در حالتی که تباه کاران باشید بَقِیَّت ُ اللّه ِ آنچه خدای باقی گذارد برای شما از حلال بعد از ترک حرام خَیرٌ لَکُم بهتر است شما را از آنچه بخیانت جمع میکنید إِن کُنتُم مُؤمِنِین َ اگر هستید باوردارندگان قول مرا وَ ما أَنَا عَلَیکُم و من نیستم بر شما بِحَفِیظٍ نگاهبان بر شما که شما را از قبایح بازدارم یا از عذاب محافظت کنم بلکه من رسولم پیغام رساننده و نصیحت کننده بر من

رسانیدن است و بس فرد من آنچه شرط بلاغت با تو میگویم تو خواه از سخنم پند گیر و خواه ملال آورده اند که انبیاء ع بر دو قسم بودند بعضی آنکه ایشانرا فرمان حرب بود چون موسی و داود و سلیمان ع و برخی آنکه ایشانرا بحرب نه فرموده اند و شعیب ع از ان جمله بود که رخصت حرب نه داشت قوم را همه روز موعظه میگفت و خود همه شب نماز میگذارد.

صفحه : 493

قالُوا یا شُعَیب ُ گفتند قوم او که ای شعیب ع أَ صَلاتُک َ تَأمُرُک َ آیا نمازهای تو ترا میفرماید أَن نَترُک َ بتکلیف آنکه ما ترک کنیم ما یَعبُدُ آباؤُنا آنچه پرستیده اند پدران ما از بتان أَو أَن نَفعَل َ یا دست بداریم آنچه ما میکنیم فِی أَموالِنا در مالهای خود ما نَشؤُا آنچه ما میخواهیم از نقصان کیل و وزن یا بازگرفتن ثمن یا قطع اطراف دراهم و دنانیر إِنَّک َ لَأَنت َ الحَلِیم ُ بدرستیکه تو بردباری الرَّشِیدُ راه یافته بزعم خود یا اینکه سخن از روی تهکم میگفتند و مراد ایشان اضداد اینکه سخنها بود و صفتها یا بطریق استبعاد میگفتند که تو بآنکه بحلم و رشد موسوم و موصوفی چرا اینکه سخنان میگوئی قال َ یا قَوم ِ گفت شعیب ع که ای قوم من أَ رَأَیتُم چه می بینید و چه میگوئید إِن کُنت ُ عَلی بَیِّنَهٍ اگر باشم من بر بصیرتی و حجتی مِن رَبِّی از پروردگار خود وَ رَزَقَنِی و روزی داده باشد مرا مِنه ُ از نزدیک خود رِزقاً حَسَناً روزی نیکو یعنی نبوت و رسالت یا مال حلال بی خیانت نجس و تطفیف

یا مرا دولت کمال و تکمیل ارزانی داشته باشد و سعادت روحانی و جسمانی فرموده روا باشد که من در وحی او خیانت بکنم وَ ما أُرِیدُ أَن أُخالِفَکُم و نمیخواهم که من مخالفت کنم شما را و بیایم إِلی ما أَنهاکُم عَنه ُ بسوی آنچیزیکه شما را از ان نهی میکنم یعنی شما را از چیزی منع نمی کنم تا خود مرتکب او شوم بلکه از هر چه شما را بازمیدارم خود از ان نیز باز می ایستم إِن أُرِیدُ نمیخواهم من إِلَّا الإِصلاح َ مگر بصلاح آوردن کارهای شما مَا استَطَعت ُ مادامیکه توانم وَ ما تَوفِیقِی و نیست توفیق من در اصلاح امور شما یا رسیدن بسرمنزل صواب و صلاح إِلّا بِاللّه ِ مگر بهدایت و معونت خدای عَلَیه ِ تَوَکَّلت ُ برو توکل میکنم که قادر است بر همه چیز و غیر او عاجزاند وَ إِلَیه ِ أُنِیب ُ و بسوی او بازمیگردم در هر چه نیت میکنم وَ یا قَوم ِ و ای گروه من لا یَجرِمَنَّکُم شما را بر آن ندارد شِقاقِی دشمنی من و ستیزه کاری با من أَن یُصِیبَکُم که برسد شما را مِثل ُ ما أَصاب َ مانند آنکه برسید قَوم َ نُوح ٍ گروه نوح علیه السلام را از طوفان أَو قَوم َ هُودٍ یا قوم هود علیه السلام را از باد صرصر أَو قَوم َ صالِح ٍ یا گروه صالح علیه السّلام را از رجفه وَ ما قَوم ُ لُوطٍ و نیستند گروه لوط علیه السلام مِنکُم بِبَعِیدٍ از شما دور یعنی در مکان و زمان بشما نزدیک اند اگر از امم گذشته عبرت نمیگیرید از ایشان عبرت گیرید.

صفحه : 494

وَ استَغفِرُوا رَبَّکُم و طلب

مغفرت کنید از پروردگار خود بایمان ثُم َّ تُوبُوا إِلَیه ِ پس رجوع کنید بعبادت او از پرستش غیر او إِن َّ رَبِّی بدرستیکه پروردگار من رَحِیم ٌ بخشنده بر مستغفران است وَدُودٌ دوست دار تائبان است و دود فعول است بمعنی فاعل آید یعنی بندگانرا دوست دارد و بمعنی مفعول نیز بود یعنی بندگان او را دوست دارند قطب الاقطاب مولانا یعقوب چرخی قدس سره در شرح اسماء اللّه معنی الودود را برین وجه آورده است که دوست دارنده نیکی بهمه خلق و دوست در دلهای بحق یعنی او نیک را دوست میدارد و نیکان او را دوست میدارند و فی الحقیقت دوستی ایشان فرع دوستی اوست زیرا که چون بنظر تحقیق در نگرند اصل حسن و احسان که سبب محبت میباشد غیر او را ثابت نیست پس خود خود را دوست میدارد و ازین باب نکته چند در آیت یحبهم و یحبونه بر منظر عیان جلوه نمود و للولد الاعز زیدت حقائقه صفیّا رباعی ای حسن تو داده یوسفان را خوبی وز عشق تو کرده عاشقان یعقوبی گر نیک نظر کنی کسی غیر تو نیست در مرتبه محبی و محبوبی قالُوا یا شُعَیب ُ گفتند ای شعیب ما نَفقَه ُ فهم نمی کنیم کَثِیراً مِمّا تَقُول ُ بسیاری از آنچه میگوئی تو از وجوب توحید و حرمت تطفیف و اینکه بواسطه قصور عقل و عدم تفکر ایشان بود یا اینکه سخن از روی عناد میگفتند و اگر نه چرا فهم کلام او نکردندی و او خطیب الانبیاء بوده و دیگر گفتند وَ إِنّا لَنَراک َ و بدرستیکه ما هر آئینه می بینیم ترا فِینا در میان ما ضَعِیفاً بی قوت در دفع مایان

یا ضعیف البصر وَ لَو لا رَهطُک َ و اگر نه قوم تو بودندی که بر دین مااند و ما ایشان را عزیز میداریم لَرَجَمناک َ هر آئینه ما ترا سنگسار می کردیم وَ ما أَنت َ و نیستی تو عَلَینا بر ما بِعَزِیزٍ عزیز و مکرم بمرتبه که عزت تو مانع رحم یا موجب رحم باشد قال َ یا قَوم ِ گفت شعیب ع که ای گروه من أَ رَهطِی آیا عشیره و قوم من أَعَزُّ عَلَیکُم عزیزتراند بر شما و دوست تر نزد شما مِن َ اللّه ِ از خدای وَ اتَّخَذتُمُوه ُ و گرفته اید شما امر خدای را وَراءَکُم از پس پشت خود ظِهرِیًّا متروک و فراموش شده یعنی حق خویش و تبار من نگاه میدارید و فرمان پروردگار من پس پشت می افگنید إِن َّ رَبِّی بدرستیکه آفریدگار من بِما تَعمَلُون َ بآنچه شما میکنید مُحِیطٌ آگاه هست بر وجهیکه هیچ چیز برو پوشیده نیست و بر آن شما را مجازات خواهد فرمود وَ یا قَوم ِ اعمَلُوا و ای گروه من عمل کنید عَلی مَکانَتِکُم بر حالهای خود که دارید از شرک و بخس إِنِّی عامِل ٌ که من نیز عمل کننده ام و متمکن در کار خود سَوف َ تَعلَمُون َ زود باشد که بدانید مَن یَأتِیه ِ آنکس را که بیاید برو عَذاب ٌ یُخزِیه ِ عذابی که او را رسوا کند یا به فضیحت تمام هلاک سازد وَ مَن هُوَ کاذِب ٌ و آن کس را که آن دروغ گویست بزعم شما یعنی زود باشد که بدانید که من بر حقم یا شما وَ ارتَقِبُوا و انتظار برید آن را که من می گویم که إِنِّی مَعَکُم رَقِیب ٌ من نیز با شما منتظرم.

صفحه :

495

وَ لَمّا جاءَ أَمرُنا و آن هنگام که آمد عذاب ما نَجَّینا شُعَیباً نجات دادیم شعیب ع را وَ الَّذِین َ آمَنُوا مَعَه ُ و آنان را که ایمان آورده بودند با او بِرَحمَهٍ مِنّا به بخشایشی از فضل ما وَ أَخَذَت ِ الَّذِین َ ظَلَمُوا و بگرفت آنانرا که کافر بودند الصَّیحَهُ آواز جبرئیل علیه السلام که ایشانرا گفت موتوا جمیعا فَأَصبَحُوا فِی دِیارِهِم پس گشتند در سراهای خود جاثِمِین َ مردگان و بر زمین افتادگان کَأَن لَم یَغنَوا فِیها گویا که هرگز اقامت نه نموده اند در آن دیار أَلا بُعداً لِمَدیَن َ بدانید که هلاکت است قوم مدین را و دوری از رحمت من کَما بَعِدَت ثَمُودُ چنانکه هلاک گشتند و ملعون شدند قبیله ثمود تشبیه کرد مدین را به ثمود بجهت آنکه عذاب هر دو قوم صیحه بود در تیسیر آورده که إبن عباس رضی اللّه عنه فرموده که هیچ دو امت بیک عذاب هلاک نشدند الا قوم شعیب ع و صالح ع اما قوم ثمود را صیحه از تحت ایشان بود و اهل مدین را از فوق ایشان وَ لَقَد أَرسَلنا و به تحقیق ما فرستادیم مُوسی بِآیاتِنا موسی علیه السلام را با معجزاتی که نشانهای صحت نبوت او بود وَ سُلطان ٍ مُبِین ٍ و بحجّتی قاهر و واضح که آن عصا بود افراد عصا بذکر بجهت وضوح اوست إِلی فِرعَون َ بسوی فرعون وَ مَلَائِه ِ و گروه اشراف از قوم او فَاتَّبَعُوا پس پیروی کردند آن گروه أَمرَ فِرعَون َ فرمان فرعون را در کافر شدن بموسی علیه السّلام وَ ما أَمرُ فِرعَون َ و نبودند کافر فرعون بِرَشِیدٍ بر نهج رشد و صواب و چون امروز متابعت او کردند فردا نیز

تابع او باشند یَقدُم ُ قَومَه ُ پیش روی کند فرعون قوم خود را یَوم َ القِیامَهِ یوم رستخیز فَأَورَدَهُم ُ النّارَ پس درآرد ایشان را بآتش وَ بِئس َ الوِردُ المَورُودُ و بد مکانی است درآمده شده درو یعنی آتش دوزخ چه مورد که آبشخور راست برای تبرید جگر و تسکین عطش باشد و آتش موردی است بر ضد او وَ أُتبِعُوا و از پی درآمده شدند فرعون و قوم او فِی هذِه ِ لَعنَهً درین سرای لعنت را وَ یَوم َ القِیامَهِ و در روز قیامت نیز لعنت در پی ایشانست بِئس َ الرِّفدُ المَرفُودُ بد عطائی است داده شد بر ایشان یعنی لعنت هر دو جهان.

صفحه : 496

ذلِک َ مِن أَنباءِ القُری اینکه خبر از اخبار دیهای هلاک شده که نَقُصُّه ُ عَلَیک َ قصّه آنرا بر تو میخوانیم مِنها قائِم ٌ بعضی از آنها باقی است یا آبادان چون زرع قائم ایستاده وَ حَصِیدٌ و برخی مفقود است یا خراب چون کشت دروده گفته اند قایم آنست که اثر آن دیده میشود چون دیار عاد و ثمود و حصید آن که آثار آن باقی نیست چون دیار قوم نوح علیه السلام وَ ما ظَلَمناهُم و ما ستم نکردیم بر اهل اینکه دیهها یا اهلاک ایشان وَ لکِن ظَلَمُوا أَنفُسَهُم و لیکن ایشان ستم کردند بر نفسهای خود بارتکاب آنچه موجب عذاب بود فَما أَغنَت پس هیچ سود نکردند یا قدرت دفع نداشتند عَنهُم از ایشان آلِهَتُهُم ُ الَّتِی آن خدایانی باطله که از روی جهل یَدعُون َ بودند که میخواندند و می پرستیدند مِن دُون ِ اللّه ِ بجز خدای یعنی الهه ایشان بازنداشتند از ایشان مِن شَی ءٍ هیچ چیز لَمّا

جاءَ أَمرُ رَبِّک َ وقتی که آمد فرمان پروردگار تو بعذاب ایشان وَ ما زادُوهُم و نیفزودند ایشان را بتان غَیرَ تَتبِیب ٍ جز زیانکاری و هلاکت وَ کَذلِک َ و مانند اینکه گرفتن است أَخذُ رَبِّک َ گرفتن پروردگار تو إِذا أَخَذَ القُری چون بگیرد اهل دیهها را وَ هِی َ ظالِمَهٌ و حال آنکه اهل آنها ظالم باشند إِن َّ أَخذَه ُ بدرستیکه گرفتن خدای أَلِیم ٌ شَدِیدٌ دردناک و سخت است و از ان گرفتن کسی را روی خلاصی و راه رهائی نیست قطعه کسی کز صرصر ظلمش دمادم چراغ عیش مظلومان بمیرد نمیترسد از ان کایزد تعالی اگرچه دیر گیرد سخت گیرد إِن َّ فِی ذلِک َ بدرستیکه در اینچه یاد کردیم از قصص لَآیَهً هر آئینه عبرتی است لِمَن خاف َ مر کسی را که بترسد عَذاب َ الآخِرَهِ از عذاب آن سرای ذلِک َ روز قیامت یَوم ٌ روزی است مَجمُوع ٌ لَه ُ النّاس ُ جمع کرده شده از بهر وی مردمان یعنی همه خلق را در وی جمع کنند وَ ذلِک َ و آن روز یَوم ٌ مَشهُودٌ روزی است حاضر شده در وی اهل آسمان و زمین وَ ما نُؤَخِّرُه ُ و باز پس نمیداریم آن روز را إِلّا لِأَجَل ٍ مَعدُودٍ مگر از برای گذشتن مدتی شمرده شده یعنی تا وقت وی در نرسد قائم نگردد یَوم َ یَأت ِ روز که بیاید آن روز مشهود لا تَکَلَّم ُ نَفس ٌ سخن نگوید هیچکس سخنی که او را نفع رساند إِلّا بِإِذنِه ِ مگر بدستوری خدای و اینکه در موقف خاص باشد و موقفی دیگر باشد که درو اجازت سخن گفتن نیز نبود هذا یوم لا ینطقون و لا یؤذن لهم فیعتذرون فَمِنهُم پس از اهل موقف شَقِی ٌّ بدبختی باشد که

بمقتضای وعید دوزخ جای او باشد وَ سَعِیدٌ و نیکبخت باشد که بموجب وعده بهشت جای او باشد در حقایق سلمی از شقیق بلخی قدس سره نقل میکند که علامت سعادت پنج چیز است نرمی دل و بسیاری گریه و نفرت از دنیا و کوتاهی اهل و شرمناکی و نشانه شقاوت هم پنج چیز است سختی دل و خشکی دیده و رغبت دنیا و طول امل و بی حیائی شیخ ابو سعید خراز قدس سره فرمود که حق سبحانه و تعالی درین سورت دو کاری عظیم بیان کرده یکی سیاست جباری و سطوت قهاری که دمار از روزگار کفار برآورده و دیگر حکم ازلی که بسعادت و شقاوت خلق شرف نفاذ یافته و حضرت رسالت پناه ص از هیبت آن خبر و سطوت اینکه حکم فرموده که شیبتنی سوره هود قطعه آن یکی را از ازل لوح سعادت بر کنار و اینکه یکی را تا ابد داغ شقاوت بر جبین عدل او میراند آنرا سوی اصحاب الشمال فضل او میخواند اینکه را سوی اصحاب الیمین.

صفحه : 497

فَأَمَّا الَّذِین َ شَقُوا فاما آنانکه بدبخت شدند فَفِی النّارِ پس در آتش دوزخ اند لَهُم فِیها مر ایشانرا در آتش زَفِیرٌ فریادی سخت وَ شَهِیق ٌ و ناله زار و زفیر صوت شدید را گویند و استعمال او در مبدأ صوت حمار است و شهیق صوت ضعیف بود و در آخر نهیق مستعمل میباشد تشبیه میکند فریاد اشقیا را بانکر اصوات که صوت حمیر است و اینکه بدبختان با اینکه ناله و فغان خالِدِین َ فِیها جاویدان باشند در ان آتش ما دامَت ِ السَّماوات ُ وَ الأَرض ُ همیشه تا آنکه آسمانها و زمینها برجاست

اینکه کلمات در عرف عرب عبارت از تابید ابد و تخلید خلود است پس دوام اهل النار بدوام آسمان و زمین باز بسته نباشد چه نصوص و اله برتابید دوام اهل النار و انقطاع دوام ارض و سما دارد است پس اعتقاد باید کرد که کفار که اشقیا عبارت از ایشان است جاوید در دوزخ خواهند بود إِلّا ما شاءَ رَبُّک َ مگر آنچه خواهد پروردگار تو ایشان را از عذاب نار بعذاب زمهریر معذب سازد یا عذابی دیگر غیر از عذاب آتش چه در دوزخ انواع عذاب و عقوبت است یکی از آنها آنست که بآتش عذاب کنند پس استثنا از خلود باشد در عذاب نار نه از خلود در دوزخ إِن َّ رَبَّک َ بدرستیکه آفریدگار تو فَعّال ٌ لِما یُرِیدُ کننده است هر چیزیرا که خواهد از انواع تعذیب وَ أَمَّا الَّذِین َ سُعِدُوا و اما آنانکه نیک بخت شدند فَفِی الجَنَّهِ پس ایشان در بهشت اند خالِدِین َ فِیها جاویدان در آن ما دامَت ِ السَّماوات ُ وَ الأَرض ُ مادامیکه باشد آسمان آخرت و زمین آنچه بحکم یوم تبدل الارض غیر الارض و السموات زمین و آسمان بدل اینکه آسمان و زمین خواهد بود حضرت شیخ قدس سره در فتوحات آورده که دوام آسمان و زمین از حیثیت جواهر ایشان مراد است نه از حیثیت صورت ایشان و گفته اند مراد فوق و تحت است چه عرب هر چه بالای سر باشد آنرا آسمان گویند و آنچه زیر قدم بود آنرا ارض خوانند پس مادامیکه تحت و فوق باشند سعداء در بهشت باشند إِلّا ما شاءَ رَبُّک َ مگر آنچه خواهد پروردگار تو که آنها را از نعیم جنان بدولتی رساند

زیادت از ان که آن رتبه رویت است و رضوان یا به نعمتیکه کنه ویرا کس نداند مگر حضرت وی که عالم است بجمیع معلومات و نکته فلا تعلم نفس ما اخفی لهم من قره اعین مؤید اینکه قول است و شمه ازین قول در باب در سوره توبه در تفسیر آیت و رضوان من اللّه اکبر سمت ذکر یافته و بباید دانست که علمای تفسیر درین استثنای سخن بسیار گفته اند و زاد المسیر آورده که استثناء لا یفعله و در معالم فرموده که خدای تعالی درین استثناء داناتر است و اگر اقوال همه آورده شوند شرط ایجاز که در اوّل مقرر شده باقی نماند و اللّه الباقی و له الحکم و الیه ترجعون عَطاءً عطاء داد ایشانرا عطا داد لی غَیرَ مَجذُوذٍ نامنقطع یعنی ممتد الی غیر النهایت فَلا تَک ُ پس مباش فِی مِریَهٍ در گمان مخاطب حضرت رسالت پناه ست ص و حقیقت خطاب راجع بامت است میفرماید که بشک مباشید مِمّا یَعبُدُ هؤُلاءِ از آنچه میپرستند اینکه مشرکان در آنکه ضلالت است مودی بهلاک یعنی شک مکنید در آنکه آن عبادت گمراهی است که آخر بهلاک ایشان کشد چنانچه کفر امم ماضیه سبب هلاک و عذاب ایشان شد ما یَعبُدُون َ نمی پرستند اهل شرک بتان را إِلّا کَما یَعبُدُ مگر بر وجهیکه می پرستیدند آباؤُهُم مِن قَبل ُ پدران ایشان پیش ازین یعنی بباطل وَ إِنّا لَمُوَفُّوهُم بدرستیکه ما تمام رساننده ایم بدیشان نَصِیبَهُم بهره ایشان را از عذاب غَیرَ مَنقُوص ٍ در حالتی که آن نصیب ناکاسته نباشد.

صفحه : 498

وَ لَقَد آتَینا و هرآئینه ما دادیم مُوسَی الکِتاب َ موسی را توریت فَاختُلِف َ فِیه ِ پس اختلاف

کرده شد در ان یعنی قوم او اختلاف کردند بعضی برو گرویدند و بعضی برو کافر شدند همچون اختلاف قوم تو در قرآن وَ لَو لا کَلِمَهٌ سَبَقَت و اگر نه سخنی است پیشی گرفته مِن رَبِّک َ از آفریدگار تو بتاخیر عذاب ایشان لَقُضِی َ بَینَهُم هر آئینه حکم کرده شدی میان قوم موسی ع تا مبطل بعذاب استیصال مبتلا گشتی و محق از ان نجات یافتی وَ إِنَّهُم و بدرستیکه قوم کفّار تو لَفِی شَک ٍّ مِنه ُ هر آئینه در گمانی اند از قرآن مُرِیب ٍ گمانی در ریب افگننده یعنی نفس را مضطرب و عقل را شوریده کننده وَ إِن َّ کُلًّا و بدرستیکه هر یک از مختلفان لَمّا لَیُوَفِّیَنَّهُم از ان جمله اند که هرآئینه تمام خواهد داد رَبُّک َ پروردگار تو أَعمالَهُم جزای عملهای ایشان بعضی ان نافیه میدارند و لما بمعنی الا یعنی هیچکس نیست مگر که خدای تعالی جزای عملهای او بر وجهی که باید بدو رساند صاحب ایجاز البیان فرموده که چون در لما معنی ظرف هست اینجا تقدیر محذوفی باید کرد برین وجه و ان کلا لما بعثوا الیوفینهم و چون اعراب اینکه کلام خالی از اشکال نیست اینکه مقدار بسط مناسب نمود و اینکه وجوه بر تقدیر تشدید لما بود اگر مخفف خوانند صاحب کشاف فرموده که لام لما توطیه قسم است و تنوین کلا عوض از مضاف الیه و ما زائده و تقدیرش چنین بود که و ان کلهم لیوفینهم إِنَّه ُ بدرستیکه خدای تعالی بِما یَعمَلُون َ بآنچه شما میکنید خَبِیرٌ داناست و چیزی ازو فوت نشود تا توفیه جزا نتواند کرد بیت بهمه کار بنده دانا اوست بمکافات هم توانا اوست فَاستَقِم پس تو

مستقیم باش کَما أُمِرت َ هم چنانکه فرموده شدی وَ مَن تاب َ مَعَک َ و باید که مستقیم شوند یا بفرمای که مستقیم گردند آنانکه بازگشته اند از کفر و ایمان آورده اند با تو استقامت آنست که مستقیم باشد بر امر و نهی امام قشیری قدس سره فرموده که مستقیم آنکس است که از راه حق بازنگردد تا بسرمنزل وصال برسد در حقایق سلمی از جورجانی قدس سره نقل میکند که طالب کرامات مباش طالب استقامت باش محمّد بن فضیل رح فرموده که آنچیز که ببود وی همه نیکوئیها نیکو شود و به نابودی همه زشتیها زشت شود استقامت است شیخ الاسلام قدس سره اینکه سخن را بشنید و گفت که وی بسیار نیکو گفته است دلیلش فاستقم کما امرت بزرگی را پرسیدند که کدام عمل فاضلتر است گفت استقامت ابو علی نسوی رح فرمود که حضرت ص را در واقعه دیدم گفتم که یا رسول اللّه سبب شیب تو از سوره هود چه چیزست فرمود که فاستقم کما امرت ای عزیز هرکرا قدم راسخ نباشد رنجش ضایع است شیخ ابو علی دقّاق قدس سره گفته است که استقامت آنست که سرّ خود را از ما سوای اللّه محفوظ داری خواجه عصمت بخاری رح در صفت اهل استقامت فرمود نظم کسی را دانم اهل استقامت که باشد بر سر کوی ملامت ز اوصاف طبیعت پاک مرده باطلاق هویّت جان سپرده تمام از گرد تن دامن فشانده برفته سایه و خورشید مانده وَ لا تَطغَوا و از حد مگذرید إِنَّه ُ بِما تَعمَلُون َ بدرستیکه خدای تعالی بانچه شما میکنید بَصِیرٌ بیناست وَ لا تَرکَنُوا و میل مکنید

إِلَی الَّذِین َ ظَلَمُوا بسوی آنانکه ستم کردند یعنی مداهنت منمائید با ایشان یا فرمان ایشان برید یا معاونت کنید ایشانرا بر بیداد ایشان سفیان ثوری قدس سره فرموده که هر که قلمی برای ظلمه بتراشد یا سیاهی در دوات ایشان ریزد یا کاغذی بدست ایشان دهد تا بنویسند در ظلم ایشان شریک باشد و هم از ایشان پرسیدند که اگر ظالمی در بیابان تشنه باشد و بر هلاک مشرف شود او را آب توان داد فرمودنی گفتند اگر آبش ندهند بمیرد فرمود که دعه یموت مصرع نچنان بد زندگانی مرده به پس حق سبحانه از فرط رحمت فرمود که میل بظلم مکنید فَتَمَسَّکُم ُ النّارُ پس بساید شما را آتش یعنی بشما رسد آتش دوزخ وَ ما لَکُم و نیست مر شما را مِن دُون ِ اللّه ِ بجز خدای تعالی مِن أَولِیاءَ از دوستان که عذاب از شما بازدارند ثُم َّ لا تُنصَرُون َ پس شما یاری داده نشوید.

صفحه : 499

وَ أَقِم ِ الصَّلاهَ و بپای دارید نماز را طَرَفَی ِ النَّهارِ و در دو طرف روز وَ زُلَفاً مِن َ اللَّیل ِ و در ساعتها از شب نماز طرف اعلی روز نماز بامداد است و نماز طرف اسفل ظهر و عصر و نماز زلف اللیل مغرب و عشا آورده اند که عمرو بن عزیه رض خرما میفروخت زنی صاحب جمال را که بخرما خریدن آمده بود گفت خرما خوبتر در خانه ما است چون زن بخانه او درآمد عمرو او را تقبیل نمود فی الحال پشیمان شده بمجلس حضرت رسالت پناه ص آمد و گریان گریان آن حال گذشته را بعرض رسانید آیه فرود آمد

إِن َّ الحَسَنات ِ یُذهِبن َ السَّیِّئات ِ بدرستیکه نیکوئیها یعنی نماز پنجگانه ببرند و محو کند بدیها را که غیر کبائر باشند حضرت رسالت پناه ص از عمرو پرسید که نماز دیگر با ما گذاردی گفت آری فرمود که هی کفارته آن نماز کفاره آن گناه است گفتند یا رسول اللّه اینکه حال مر اوراست خاصّا گفت نی برای عموم مردم است و مؤید اینکه قول در حدیث آمده که نمازی تا نمازی کفارت گناهانست که میان ایشان واقع شده باشد چون از کبائر اجتناب نمایند واسطی قدس سره فرمود که انوار طاعت ظلمت معاصی را محو میسازند و در بحر الحقایق آورده که انوار ذکر و مراقبه در طرفی النهار و زلفا من اللیل ظلمات اوقاتی را که بحوایج نفسانی صرف شده باشد دفع میکنند و بعضی بر انند که حسنات گفتن کلمات اربعه است یعنی سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الا اللّه و اللّه اکبر ذلِک َ اینکه فرمان و اینکه وعده ذِکری لِلذّاکِرِین َ پندی است مر یادکنندگان را وَ اصبِر و صبر کن بر امتثال اوامر و اجتناب از نواهی فَإِن َّ اللّه َ پس بدرستیکه خدای لا یُضِیع ُ ضایع نگرداند أَجرَ المُحسِنِین َ اجر نیکوکاران را عدول از مضمر اشارت بآن ست که شکیبائی از احسان ست فَلَو لا کان َ پس چرا نبود لو لا بمعنی نفی ست یعنی نبود مِن َ القُرُون ِ مِن قَبلِکُم از اهل قرنها که پیش از شما بودند أُولُوا بَقِیَّهٍ خداوندان عقل و رای که از روی حزم یَنهَون َ بازداشتند مفسدانرا عَن ِ الفَسادِ فِی الأَرض ِ از تباه کاری در زمین تا عذاب فرود نیامدی إِلّا قَلِیلًا لیکن اندکی بودند مِمَّن أَنجَینا مِنهُم از

آنها که نجات دادیم ایشانرا از عقوبات از گذشتگان که ایشان نهی میکردند وَ اتَّبَع َ الَّذِین َ ظَلَمُوا و پیروی کردند آنانکه کافر بودند ما أُترِفُوا فِیه ِ آن چیزیرا که منعم شده بودند در ان یعنی متابعت آرزوهای نفس کرده و تمام اهتمام بتحصیل اسباب شهوات مصروف گردانیده و از ماورای آن اعراض نمودند وَ کانُوا مُجرِمِین َ و بودند کافران وَ ما کان َ رَبُّک َ و نخواست پروردگار تو لِیُهلِک َ القُری که هلاک کند اهل دیهها را بِظُلم ٍ بشرک وَ أَهلُها مُصلِحُون َ و حال آنکه اهل آن موضع بصلاح آرندگان باشند میان یکدیگر یعنی بمجرد شرک هلاک نکند تا فساد و ظلم بآن منضم نه گردد و ازینجا گفته اند الملک یبقی مع الکفر و لا یبقی مع الظلم وَ لَو شاءَ رَبُّک َ و اگر خواستی پروردگار تو لَجَعَل َ النّاس َ هرآئینه گردانیدی مردمانرا أُمَّهً واحِدَهً همه یک گروه یعنی بر یک دین و یک آئین وَ لا یَزالُون َ و همیشه باشند مُختَلِفِین َ اختلاف کنندگان در حق و باطل چون یهود و نصاری و مجوس.

صفحه : 500 إِلّا مَن رَحِم َ رَبُّک َ مگر آن کس که رحمت کند پروردگار تو برو و او را بایمان راه نماید چون اهل ملّت حنیفه که مسلمانانند یا آنکه مختلف اند در روزی یکی توانگرست و یکی درویش مگر آن که خدای تعالی او را قناعت دهد وَ لِذلِک َ و از برای اینکه اختلاف خَلَقَهُم آفریده است خدای مردمان را برای رحمت آفریده راه یافتگان را وَ تَمَّت و تمام شد کَلِمَهُ رَبِّک َ سخن پروردگار تو یعنی کلمه که با ملایک گفته و آن اینکه است که لَأَملَأَن َّ هرآئینه پر میسازم جَهَنَّم َ دوزخ را مِن َ الجِنَّهِ

وَ النّاس ِ از عاصیان دیوان و آدمیان که از ایشان کفر و کافری روی نموده أَجمَعِین َ همه ایشان وَ کُلًّا نَقُص ُّ و هر چیزی که میخوانیم عَلَیک َ بر تو مِن أَنباءِ الرُّسُل ِ از اخبار پیغمبران و آن خبر چیست ما نُثَبِّت ُ بِه ِ آنچه ثابت میگردانیم و بر جای میداریم بآن فُؤادَک َ دل ترا یعنی فائده اخبار رسل آنست که دل تو بیارامد و یقینت بیفزاید و بر ادای رسالت ثبات نمائی و بر ایذای کفار شکیبائی کنی وَ جاءَک َ و آمده است بتو فِی هذِه ِ الحَق ُّ درین سوره آنچه درست و راست است در معالم فرموده که تخصیص اینکه سوره برای تشریف است و الا حق در همه سور قرآنی هست و گفته اند هذه اشاره باخبار مذکور است درین سوره یعنی اینکه خبرها راست ست وَ مَوعِظَهٌ و پندی ست وَ ذِکری و یاد کردی لِلمُؤمِنِین َ مر گرویدگان را وَ قُل و بگو ای محمّد ص لِلَّذِین َ لا یُؤمِنُون َ مر آنانرا که ایمان نمی آرند اعمَلُوا عمل کنید عَلی مَکانَتِکُم بر حالتی که بدان متمکّنید إِنّا عامِلُون َ بدرستیکه ما نیز عمل کنندگانیم بر همان حال که داریم وَ انتَظِرُوا و چشم دارید بما انقلاب زمان را إِنّا مُنتَظِرُون َ بدرستیکه ما نیز منتظرانیم نزول عذاب را بشما وَ لِلّه ِ و مر خدای راست غَیب ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ علم آنچه غائب است ز آسمانها و زمینها وَ إِلَیه ِ و بسوی او یُرجَع ُ الأَمرُ بازگردد و حفص یرجع مجهول میخواند یعنی بازگردانیده شود کُلُّه ُ همه کارها فَاعبُده ُ پس پرستش کن مر او را که مرجع همه اوست وَ تَوَکَّل عَلَیه ِ و توکل کن بر وی تقدیم عبادت بر توکل اشارت ست بآنکه نفع

توکل بعابدان رسد و توکل بمجرد گفتار بی اعتبار بود وَ ما رَبُّک َ و نیست پروردگار تو بِغافِل ٍ عَمّا تَعمَلُون َ بیخبر از آنچه بندگان میکنند و حفص بخطاب میخواند و مخاطب همه مردمانند و در تیسیر از کعب الاحبار رحمه اللّه نقل میکند که فاتحه توریت آیه اول از سوره انعام است و خاتمه آن آیه آخر از سوره هود و الحمد للّه اولا و آخرا.

صفحه : 501

مراد اینکه سوره است قُرآناً عَرَبِیًّا قرآنی تازی و بعضی از قرا اینکه را قرآن گفته اند یعنی ما اینکه سوره را بلغت عرب فرستادیم لَعَلَّکُم تَعقِلُون َ تا باشد که شما فهم کنید و بمعنی آن برسید و حجت بر شما لازم شود چه اگر بلغت دیگر فرستیم شما در فهم آن عذر آرید نَحن ُ نَقُص ُّ ما میخوانیم عَلَیک َ أَحسَن َ القَصَص ِ بر تو بهترین قصّه که خوانده میشود در معالم گوید که بهتر است بجهت اشتمال او بر عجائب و غرائب و حکمتها و عبرتها در عین المعانی آورده که اینکه قصّه از قصهای دیگر احسن ست چه صاحبش نیز از آدمیان احسن بوده و در تیسیر اعجب القصص گوید و صاحب بحر الحقایق گوید که احسن ست بجهت آنکه مشابهتی تمام دارد باحوال انسان اگر تاویل کنند یوسف ع را بدل و یعقوب را بروح و راحیل را بنفس و قوی او دست و پا و حواس را به برادران یوسف ع و حضرت شیخ قدس سره برین منوال تمام قصّه را باحوال انسان تطبیق داده و چون درین ترجمه طریق اختصار مرعی ست مجموع اخبار و روایات اینکه قصّه و تاویلات او با نکات و دقایق که در هر آیتی گفته اند حواله بجواهر التفسیر میرود و اینجا بمجرد ایراد قصّه و ترجمه الفاظ اکتفا می نماید آورده اند که بعضی از اصحاب رض گفتند یا رسول اللّه لو قصصت علینا اینکه

سوره نازل شد که ما بر تو میخوانیم بهترین کلامیکه بعضی از ان در پی بعضی باشد یا خبر میدهیم ترا بهترین خبری بِما أَوحَینا إِلَیک َ بوحی کردن ما بسوی تو هذَا القُرآن َ اینکه

سوره مقروءه را وَ إِن کُنت َ و بدرستیکه بودی تو مِن قَبلِه ِ پیش از نزول اینکه سوره لَمِن َ الغافِلِین َ از ناآگاهان یعنی از دانستن اینکه قصّه غافل بودی و اینکه غفلت غیر مذمومه است إِذ قال َ یُوسُف ُ یاد کن وقتی را که گفت یوسف ع لِأَبِیه ِ مر پدر خود یعقوب را گویند که یوسف ع در سن دوازده سالگی شب آدینه در کنار پدر خود بخواب بود ناگاه سراسیمه از خواب درآمد یعقوب ع گفت ای پسر ترا چه رسید گفت یا أَبَت ِ ای پدر خوابی عجیب دیدم إِنِّی رَأَیت ُ بدرستیکه من دیدم در خواب خود أَحَدَ عَشَرَ کَوکَباً یازده ستاره را وَ الشَّمس َ وَ القَمَرَ و آفتاب و ماه را و من بر سر کوهی بلند بودم که در حوالی آن انهار جاری و اشجار سبز بود که از آسمان اینکه ستارگان و نیرین فرود آمدند و من در ایشان نگریستم رَأَیتُهُم دیدم ایشانرا لِی ساجِدِین َ مرا سجده کنندگانند یعقوب ع دانست که یوسف ع مرتبه رفیع یابد و برادران یازده گانه او که ستارگان اشارت بدیشان است یعقوب ع و زوجه او که خاله یوسف ع هست شمس و قمر عبارت از ایشان ست تعظیم و تکریم او بجا آرند و فکر فرمود که اگر برادران او اینکه واقعه بشنوند و ایشان در تعبیر خواب وقوف دارند هر آئینه قصد هلاک او کنند.

صفحه : 502

قال َ یا بُنَی َّ گفت ای پسرک من تصغیر از روی شفقت و محبت است لا تَقصُص مخوان و پیدا مکن رُؤیاک َ خواب خود را عَلی إِخوَتِک َ بر برادران خود فَیَکِیدُوا لَک َ که حیله کنند برای هلاک تو کَیداً حیله کردنی

بسبب وسوسه شیطان إِن َّ الشَّیطان َ بدرستیکه دیو سرکش که ابلیس است لِلإِنسان ِ مر آدمیانرا عَدُوٌّ مُبِین ٌ دشمنی است آشکارا که او را بر کید و مکر میدارد وَ کَذلِک َ و همچنانکه ترا برگزیده باین چنین خوابی که دلیل شرف و نشانه تفوق تست بر اخوان یَجتَبِیک َ رَبُّک َ برخواهد گزید ترا پروردگار تو بفرمان فرمائی و پادشاهی وَ یُعَلِّمُک َ و خواهد آموخت ترا مِن تَأوِیل ِ الأَحادِیث ِ از تعبیر خوابها یا تاویل غوامض کتب منزله وَ یُتِم ُّ نِعمَتَه ُ و تمام خواهد کرد نعمت خود را که نبوت ست عَلَیک َ بر تو وَ عَلی آل ِ یَعقُوب َ و بر فرزندان یعقوب ع یعنی برادران تو بقولی که ایشانرا پیغمبر میگویند یا بر نسل یعقوب که انبیاء از وی بیرون آرد کَما أَتَمَّها همچنانکه تمام کرد نعمت را عَلی أَبَوَیک َ بر دو پدر تو مِن قَبل ُ پیش ازین وقت یا پیش از تو مراد جدست و پدر جد إِبراهِیم َ وَ إِسحاق َ بر ابراهیم و اسحق ع یعنی بر ابراهیم بخلت و رسالت و نجات از نار نمرود و بر اسحق باخراج یعقوب ع و اسباط از صلب وی إِن َّ رَبَّک َ بدرستیکه پروردگار تو عَلِیم ٌ داناست بآنکه استحقاق اجتبا دارد حَکِیم ٌ استوار کارست و درست کردار که بکند آنچه باید لَقَد کان َ بتحقیق که هست فِی یُوسُف َ در قصّه یوسف علیه السلام وَ إِخوَتِه ِ و در حکایت برادران او آیات ٌ نشانهای قدرت یا دلائل حکمت لِلسّائِلِین َ مر پرسندگان و غیر ایشان را یوسف ع را یازده برادر بودند یکی بنیامین و آن برادر اعیانی بود و شش دیگر علاتی و ایشان پسران خاله یوسف ع بودند

نام ایشان یهودا و روبیل و شمعون و لاوی و زیالون و یشجر و چهار دیگر علاتی و ایشان از دو سریه بودند و ان و یفشالی و جاد و اشر آورده اند که چون یوسف ع خواب مذکور با پدر تقریر کرد و یعقوب بکتمان آن وصیت فرمود و باجتبا و اتمام نعمت او را مژده داد بعضی از زنان برادران او شنودند و بعد نماز شام که ایشان بخانه بازآمدند صورت حال با شوهران بازنمودند ایشانرا عرق حسد در حرکت آمد و به تدبیر مهم او مشغول شدند إِذ قالُوا یاد کن آنرا که گفتند برادران یوسف ع با یکدیگر لَیُوسُف ُ وَ أَخُوه ُ هر آئینه یوسف و برادر او یعنی بنیامین أَحَب ُّ إِلی أَبِینا دوست ترند بسوی پدر ما مِنّا از ما وَ نَحن ُ عُصبَهٌ و حال آنکه ما جماعت توانا و کارگذاریم و ایشان خوردسال و بی کفایت پس بایستی که پدر ما را دوست تر داشتی و چون دو عاجز ضعیف بر ماده مرد قوی اختیار کرد إِن َّ أَبانا بدرستیکه پدر ما لَفِی ضَلال ٍ مُبِین ٍ هر آئینه در دور افتادنی است آشکار از راه صواب یعنی از رای او درین کار خطا واقع شد و در تیسیر آورده که چون شیطان اینکه کلمات را از ایشان استماع کرد بصورت بر ایشان ظاهر شد و گفت یوسف ع میخواهد که شما را به بندگی فرا گیرد گفتند ای پیر تدبیر چیست گفت که.

صفحه : 503

اقتُلُوا یُوسُف َ بکشید یوسف ع را و گویند گوینده اینکه سخن و آن بود گفت او را بکشید أَوِ اطرَحُوه ُ یا بیفگنید أَرضاً بزمینی دور از عمارات

یا موضعی که در ان سباع باشند یعنی او را غائب کنید یَخل ُ لَکُم تا خالی ماند برای شما وَجه ُ أَبِیکُم روی پدر شما یعنی چون او نباشد پدر روی توجه بشما آرد و بتمامی بر شما اقبال کند وَ تَکُونُوا و باشید مِن بَعدِه ِ پس از یوسف یعنی بعد از ساختن کار او قَوماً صالِحِین َ گروهی شایستگان یعنی توبه کنندگان و اینکه نیز از مکائد شیطان ست که ناشکیبایان بادیه آرزوها را از روی تشویق میگوید مصرع مروز گنه کنید و فردا توبه آخر تامل نمی نمائید که عذر فردا را عمر فردا که می باید و بر عمر اعتماد نیست شعر کار امروز بفردا نگذاری زنهار که چو فردا برسد نوبت کار دگر است قال َ قائِل ٌ مِنهُم گفت گوینده از ایشان که یهودا بوده یا روبیل لا تَقتُلُوا یُوسُف َ مکشید یوسف را که قتل بی گناهان گناه عظیم ست وَ أَلقُوه ُ و بیفگنید او را فِی غَیابَت ِ الجُب ِّ در قعر چاه یَلتَقِطه ُ تا فراگیرند او را بَعض ُ السَّیّارَهِ بعضی از راه گذریان که بدانجا رسند و ببرندش بناحیتی دیگر و شما ازو باز رهید یعنی چون غرض شما نابودن اوست بدین وجه دور میباید کرد إِن کُنتُم فاعِلِین َ اگر هستید شما کارکنندگان بمشورت من پس همه برین امر متفق شدند و نزد پدر آمده گفتند فصل بهار رسیده و سبزه ها از زمین دمیده نظم سنبل سر نافه باز کرده گل دست برو دراز کرده سیرابی سبزهای نوخیز از لؤلؤ تو زمردانگیز چه شود که یوسف ع را با ما بصحرا فرستی تا روزی بتفرج و تماشا بگذراند یعقوب ع فرمود که من بی بهار رخسار یوسف ع

چون بلبل خزان دیده خواهم بود روا مدارید که شما در گلزار باشید و من نجار خار هجران گرفتار باشم بیت حریفان در بهار عیش خندان من اندر کنج غم چون دردمندان فرزندان یعقوب ع ناامید شده پیش یوسف ع آمدند و از تماشای سبزه و صحرا شمه با وی در میان آورده گفتند فرد موسم گل دو سه روزیست غنیمت دانید که دگر نوبت تاراج خزان خواهد بود یوسف ع چون نام تماشا شنید خاطر مبارکش متوجه صحرا شد و با برادران پیش پدر آمده التماس اجازت نمود و مضمون اینکه مقال بزبان حال بعرض رسانید فرد زین تنگنای خلوتم خاطر بصحرا میکشد کز بوستان باد سحر خوش میدهد پیغام را یعقوب ع در فکر دور و دراز افتاده قالُوا گفتند برادران یوسف ع یا أَبانا ای پدر ما ما لَک َ لا تَأمَنّا چیست ترا که امین نمیداری ما را عَلی یُوسُف َ بر یوسف ع و تامل میکنی در فرستادن او وَ إِنّا لَه ُ و حال آنکه ما مر او را لَناصِحُون َ نیک خواهانیم و بغایت بروی مهربان أَرسِله ُ مَعَنا بفرست او را با ما غَداً فردا بجانب صحرا یَرتَع تا در وسعت و فراخی معیشت میوه ها و نقلها خورد وَ یَلعَب و بازی کند به تیرانداختن و شتر دوانیدن وَ إِنّا لَه ُ و بدرستیکه ما مر او را لَحافِظُون َ هر آئینه نگاهبانانیم از مکاره یا از سباع و هوام قال َ گفت یعقوب ع إِنِّی لَیَحزُنُنِی بدرستیکه مرا اندوهگین دارد أَن تَذهَبُوا بِه ِ آنکه شما ببرید او را از پیش من چه شدّت مفارقت او بر من بسیار است و صبر از مشاهده

آن دشوار وَ أَخاف ُ و دیگر میترسم أَن یَأکُلَه ُ الذِّئب ُ از انکه او را بخورد گرگ چه بدان زمین که شما میروید گرگان درنده بسیاراند مبادا که گرگی قصد وی کند وَ أَنتُم و شما عَنه ُ غافِلُون َ ازو بیخبران باشید بسبب اشتغال شما بتماشا یا قلت اهتمام در محافظت او نظم از ان ترسم کزو غافل نشینید ز غفلت صورت حالش نه بینید درین دیرینه دشت محنت انگیز کهن گرگی برو دندان کند تیز.

صفحه : 504

قالُوا گفتند فرزندان یعقوب علیه السلام لَئِن أَکَلَه ُ الذِّئب ُ بخدای که اگر بخورد او را گرگ وَ نَحن ُ عُصبَهٌ و حال آنکه ما گروه توانا و قوی هیکلیم که هر یک از ما باده شیر در محاربه مقاومت میتواند کرد إِنّا إِذاً لَخاسِرُون َ بدرستیکه ما آنوقت که او را بگرگ دهیم هر آئینه زیانکار باشیم پس چون یعقوب ع مبالغه فرزندان شنیده و میل دل یوسف بگشت دشت و تماشای کوه و صحرا دیده دل بر عالم هجران نهاده و بقضای الهی رضا داده بفرمود تا سر و تن یوسف را بشستند و مویش شانه زده جامهای نو پوشانیدند و قمیص ابراهیم ع صلوات الرحمن و سلامه علیه که جبرئیل از بهشت آورده بوقت القای در آتش نمرودی درو پوشانیده بود و بمیراث به یعقوب رسیده چون تعویذی بر بازویش بست و بمشایعت فرزندان تا شجره الوداع که بر دروازه کنعان بود بیرون آمد و یوسف را در کنار گرفته گریه کنان آغاز وداع کرد بیت روز وداع گریه نه در خور و دیده بود طوفان اشک تا بگریبان رسیده بود یوسف چون پدر را گریان دید قطرات گلاب

بر گلبرگ رخسار باریدن گرفت و دانه مروارید خوشاب بالماس مژه سفتن گرفت مصرع اله از نرگس فرو بارید و گل را آب داد و گفت ای پدر سبب گریه چیست زبان حال یعقوب ع مضمون اینکه قصّه بشمع آن نور بصر رسانید بیت میان بعزم سفر بست و بر سر راهت سرشک دیده من میرود که راه تو گیرد ای یوسف ازین رفتن تو رایحه اندوهی عظیم بمشام دل من میرسد و نمی دانم که سر انجام کار بکجا خواهد کشید باری لا تنسانی فانی لا انساک مرا فراموش مکن که من ترا نیز فراموش نخواهم کرد مصرع راموشی نه شرط دوستانست پس فرزندان را در باب محافظت یوسف مبالغه بسیار فرموده و ایشان یوسف را بر دوش گرفته روی براه آوردند بیت بچشمان پدر تا مینمودند ز یکدیگر بمهرش می ربودند یعقوب ع در ایشان مینگریست و از شوق لقای فرزند ارجمند میگریست بیت هنوز سرّ و روانم ز چشم ناشده دور دل از تصوّر دوری چو بید لرزان است چون فرزندان از پیش نظر وی غالب شدند روی بکنعان نهاد فَلَمّا ذَهَبُوا بِه ِ پس آنهنگام که برادران ببردند یوسف ع را کردند با او آنچه کردند وصایای پدر را بر یک طرف نهاده یوسف را بر زمین زدند و آغاز طعن نموده میگفتند ای صاحب رویای کاذبه کجااند آن کواکب که ترا سجده کردند تا امروز از دست ما برهانند یوسف ع گفت یا اخونا شما را چه شد یکی از حال پیر کنعان براندیشید و بر کودکی و ضعف حال من رحم آرید بیت یاری دهید کزو را و دور گشته ام

رحمی کنید کز غم او زار مانده ام القصه بر سخن او التفات نکردند و طپانچه بر روی او زدند و در خاک خواری گرسنه و تشنه بر روی میکشیدند تا بهلاک نزدیک رسید یهودا آن صورت حال مشاهده نموده او را در زیر دامن حمایت گرفت و گفت دست تعدی در آستین توقف کشید آخر نه با من عهد کرده اید که قصد قتل او نه نمائید غضب ایشان تسکین یافت و از سر قتل او درگذشتند وَ أَجمَعُوا و جمع شدند و رای خود را مستحکم ساختند أَن یَجعَلُوه ُ بآنکه بیفگنند او را فِی غَیابَت ِ الجُب ِّ در قعر چاه و آن چاهی بود بر سه فرسخی از کنعان یا در حوالی بیت المقدس یا در زمین اردن سر چاه تنگ بود و پایان او گشاده و هفتاد گز عمق یا زیاده پس یوسف ع را بر سر چاه آوردند و چون شنید که در چاه می اندازند و چون دست در هر یکی از ایشان میزد دستش را بربستند و رسنی در میانش محکم کرده بچاه فروگذاشتند دامن پیراهنش بسنگی که بر سر چاه بود در آویخت پیراهن از برش برکشیدند و چون بمیان چاه رسید رسن را ببریدند و از حضرت ملیک اعلی خطاب مستطاب بطائر آشیانه سدره المنتهی رسید که ادرک عبدی جبرئیل ع پیش از آنکه یوسف ع بتگ چاه رسد بوی رسید و او را باجنحه مقدّسه خود گرفته بر بالای صخره که در تگ چاه بود بنشاند و از طعام و شراب بهشت بوی داده پیراهن خلیل که تعویذ و دار بر بازو داشت او را

پوشانید وَ أَوحَینا إِلَیه ِ و ما وحی فرستادیم بسوی او بواسطه جبرئیل علیه السلام یا الهام دادیم او را که اندوهناک مباش که بزودی ترا از حضیض چاه بذروه مسند جاه رسانیم و برادران ترا بحاجتمندی نزدیک تو آریم لَتُنَبِّئَنَّهُم هر آئینه خبر دهی تو ایشان را بِأَمرِهِم هذا باین کاریکه کرده اند و رنجی که بتو رسانیده وَ هُم لا یَشعُرُون َ و حال آنکه ایشان ندانند که تو یوسفی بجهت علو شأن و رفعت مکان تو و بعد اندک زمانی را اینکه صورت دست داد که بخدمت او آمدند و او را نشناختند و هم له منکرون اما چون یوسف علیه السلام در قعر چاه افتاد و برادران بازگشته بسر رمه رفتند و بزغاله را کشته پیرهن او آلوده بخون ساختند وَ جاؤُ أَباهُم و آمدند نزدیک پدر خود عِشاءً شبانگاه و بدروغ یَبکُون َ میگریستند یعقوب علیه السلام چون آواز گریه فرزندان را شنید سراسیمه و حیران از خانه بیرون آمده گفت ای فرزندان چه میشود شما را یوسف ع من کجاست که او را نمی بینم.

صفحه : 505

قالُوا یا أَبانا گفتند ای پدر ما إِنّا ذَهَبنا نَستَبِق ُ ما بصحرا رفتیم و پیشی میگرفتیم بر یکدیگر در دویدن و تیر افگندن وَ تَرَکنا یُوسُف َ و بگذاشتیم یوسف ع را تنها عِندَ مَتاعِنا نزدیک رخت و بار ما فَأَکَلَه ُ الذِّئب ُ پس بخورد او را گرگ وَ ما أَنت َ بِمُؤمِن ٍ لَنا و نیستی تو باوردارنده ما را یعنی سخن ما را باور نمیکنی وَ لَو کُنّا صادِقِین َ و اگرچه هستیم ما راست گویان در همه کار ما اینجا بجهت بدگمانی که به نسبت ما داری و

ما را دروغگوی می پنداری دلیل دیگر داریم بر خوردن گرگ یوسف را و اینکه پیراهن اوست وَ جاؤُ و آمدند عَلی قَمِیصِه ِ بر پیراهن یوسف ع بِدَم ٍ کَذِب ٍ بخون دروغ یعنی آوردند پیراهن یوسف ع را نزد پدر بخون آلوده ساخته بدروغ یعقوب ع که پیراهن خون آلوده دید دغدغه هلاک یوسف ع در دلش پدید آمد اما چون اطراف پیراهن درست بود فرمود که عجب گرگی بوده که یوسف ع را خورده و تعرض بپیراهنش نکرده پس از روی عتاب قال َ گفت با فرزندان که نه چنین ست که شما میگوئید بَل سَوَّلَت لَکُم بلکه آراسته است برای شما أَنفُسُکُم نفسهای شما وسان ساخته أَمراً کار بزرگ را از هلاک یوسف فَصَبرٌ جَمِیل ٌ پس کار من صبریست نیکو یعنی شکیبائی که بآن شکایت نباشد مگر با خدای وَ اللّه ُ المُستَعان ُ و خدای یاری خواسته شده یعنی یاری ازو میخواهم عَلی ما تَصِفُون َ بر آنچه شما صفت میکنید از هلاک یوسف ع آورده اند که سه روز یوسف ع در آن چاه بود صباح روز چهارم مژده نجات بوی رسید وَ جاءَت سَیّارَهٌ و آمد کاروانی بنزدیک آن چاه و آن جمعی بودند که از مدین بمصر میرفتند فَأَرسَلُوا پس فرستادند وارِدَهُم وارد خود را بسوی آن چاه و وارد کسی را گویند که آب کشیدن کاروان متعلق بدو باشد وارد آن کاروان مالک إبن وعز الخزاعی بود از اهل مدین چون بسر چاه آمد فَأَدلی دَلوَه ُ پس در چاه فرو گذاشت دلو خود را وحی رسید به یوسف که در دلو بنشین مصرع ی یوسف!!! تو اینکه دلو در چاه آمده یوسف ع در دلو نشست در

معالم آورده که دیوارهای چاه بر فراق یوسف ع میگریستند و در انیس المریدین فرمود که مالک در کشیدن دلو حیران بماند چه دلو را بغایت گران دید بچاه فرو نگریست و آن ماه را در دلو مشاهده کرد قال َ یا بُشری گفت ای مژده و شادمانی گفته اند بشری نام صاحب او بوده و او را برای اعانت طلبیده گفت هذا غُلام ٌ اینکه پسریست که دلو را گران ساخته پس بمددکاری او یوسف ع را از چاه برآورد نظم چون آن ماه جهان آرا برآمد ز جانش بانگ یا بشری برآمد بشارت کز چنین تاریک چاهی برآمد پس جهان افروز ماهی وَ أَسَرُّوه ُ و پنهان داشتند او را از کاروانیان بِضاعَهً در حالتی که متاع تجارت بود یعنی ایشانرا برای فروختن مناسب نمود یا پنهان ساختند امر او را با کاروانیان و گفتند که اهل اینکه آب او را بما داده اند تا برای ایشان بمصر بریم و بفروشیم و گفته اند که ضمیر اسروه راجع به برادران است یعنی برادرانش حال او را پنهان داشتنده و گفتند که او بنده ماست و آنچنان بود که برادران از حال یوسف علیه السلام خبر یافته بسوی کاروان آمدند و گفتند اینکه غلام ماست از ما گریخته او را بخرید وَ اللّه ُ عَلِیم ٌ و خدای داناست بِما یَعمَلُون َ بآنچه میکنند یعنی اولاد یعقوب ع با پدر و برادر یا کاروانیان از اخفای امر یوسف ع آورده اند که چون برادران یوسف ع را بدیدند بزبان عبری باو گفتند آنچه ما میگوئیم اگر خلاف آن گوئی البته ترا بقتل رسانیم یوسف ع خاموش بایستاد و ایشان

مالک را گفتند اینکه بنده ما گریزپاست و نافرمان و دل بر خدمت ندارد او را میفروشیم بیا از ما بخر و با خود بشهر دیگر بر تا از ما دور افتد و خبر او نشنویم مالک گفت من زر نقد که داشته ام بضاعت خریده ام و با من درمی چند ناسره مانده است گفتند تو میدانی که بهای اینکه غلام بسیار است اما با تو بسازیم بهر چه داری پس دست یوسف ع بدست مالک دادند.

صفحه : 506

وَ شَرَوه ُ و بفروختند او را بِثَمَن ٍ بَخس ٍ به بهای اندک بی اعتبار دَراهِم َ مَعدُودَهٍ درهمی چند شمرده شده عادت اهل آن روزگار چنان بود که مادون چهل درم را می شمردند و مافوق آنرا وزن میکردند مالک درمهای خود را بشمرد هفتده عدد بود یا بیست هر برادری دو دو درهم برداشتند و در وسیط آورده که یهودا هیچ نگرفت القصه مالک یوسف را بخرید وَ کانُوا فِیه ِ و بودند برادران در شان یوسف مِن َ الزّاهِدِین َ از بی رغبتان یعنی نمی خواستند که او با ایشان باشد یا کاروانیان در خریدن او بی رغبت بودند بجهت گریختن و نافرمانی کردن پس مالک او را بمصر آورد و در ان زمان پادشاه مصر ریّان بن ولید عملیقی بود و زمان تصرف امور ممالک خود را بدست قطفیر یا اطفیر مصری که عزیزش گفتندی بازداده بود چون خبر کاروان مدین بمصر آمد و گماشتگان عزیز بر سر راه کاروان آمده یوسف ع را دیدند از ملعه جمال او شیفته و حیران بازگشته خبر به عزیز مصر بردند و او زنی داشت راعیل نام و یاذکار و

مشهور آنست که او را زلیخا گفتندی و در عین المعانی بضم زا و فتح لام تصحیح کرده و در السنه بفتح زا و کسر لام شهرت دارد القصه چون عزیز خبر غلام شنید بمالک پیغام داد که غلام خود را به نخاس آرد و روز دیگر مالک یوسف ع را آراسته ببازار آورد و بجلوه آن جمال شیرین شور از مصریان برآمد بیت آراسته آن یار ببازار برآمد فریاد و فغان از در و دیوار برآمد خریداران بمزید ثمن درآمده هر کس در بهای او چیزی اضافه میکردند تا بدانجا رسید که هم سنگ او زر و نقره و مشک و دیبا بدهند عزیز مصر قدم خریداری پیش نهاد شعر خریداران دیگر لب به بستند پس از زانوی خاموشی نشستند عزیز بهای آن داد یوسف را بخانه آورد وَ قال َ الَّذِی اشتَراه ُ و گفت آنکس که خرید یوسف را مِن مِصرَ از اهل مصر یعنی عزیز لِامرَأَتِه ِ مر زن خود را یعنی زلیخا أَکرِمِی مَثواه ُ گرامی دار جای اینکه غلام را کنایه است از نیکو داشت و حسن تعهد چه نشاندن کسی را بجای نیکو دلیل عزت و احترام ست یعنی اینکه غلام را نیکودار عَسی أَن یَنفَعَنا شاید که سود رساند ما را در کار ضیاع و عقار و سر انجام مصالح روزگار ما أَو نَتَّخِذَه ُ وَلَداً یا فراگیریم او را به فرزندی گویند عزیز عقیم بود گفت او را بفرزندی گیریم چه آثار رشد در بشره او ظاهر است وَ کَذلِک َ و همچنان که محبت یوسف ع را در دل او جای دادیم مَکَّنّا لِیُوسُف َ جای دادیم یوسف ع را و

ممکّن ساختیم فِی الأَرض ِ در زمین مصر تا تصرف کند در آن وَ لِنُعَلِّمَه ُ و تا بیاموزانیم او را مِن تَأوِیل ِ الأَحادِیث ِ از تعبیر خوابها یا معانی کتب الهی وَ اللّه ُ غالِب ٌ و خدای غالب ست عَلی أَمرِه ِ بر کار خود هیچکس چیزی را از ان رو نتواند کرد و در چیزی از ان منازعت نتواند نمود یا غالب است بر امر یوسف که برادران را درو خواهشی بود بهلاک و خواری و خدای را خواهش بود بعزت و سرداری و واقع نشد الا آنچه خدا خواسته بود بیت بود هر کسی را دگرگونه رای نباشد مگر آنچه خواهد خدای وَ لکِن َّ أَکثَرَ النّاس ِ و لیکن بیشتر مردمان لا یَعلَمُون َ نمیدانند که زمام امور بقبضه قدرت و مشیت اوست وَ لَمّا بَلَغ َ و آنهنگام که رسید یوسف ع أَشُدَّه ُ بقوت خود بهژده سالگی یا بیست سالگی و گویند میان سی و چهل آتَیناه ُ دادیم او را حُکماً وَ عِلماً حکمی که آن نبوّت است یا حکمت و آن علمی باشد مؤیّد بعمل و دیگر دادیم او را دانشی در دین وَ کَذلِک َ نَجزِی المُحسِنِین َ و همچنین پاداش میدهیم نیکوکاران را آورده اند که چون یوسف ع بخانه عزیز درآمد سلطان عشقش رخت بخانه دل زلیخا فرستاد و لشکر حسنش متاع صبر و سکون او را بیغما داد بیت زلیخا چون برویش دیده بگشاد بیک دیدارش افتاد آنچه افتاد ز لطف صورت و حسن شمائل اسیرش شد بیکدل نی بصد دل بعد از انکه عشقش بغایت کشید و شوق بنهایت انجامید صورت حال با یوسف در میان نهاد.

صفحه :

507

وَ راوَدَته ُ و درخواست یوسف ع را الَّتِی هُوَ فِی بَیتِها آن زنی که یوسف ع در خانه او بود یعنی زلیخا مراودت کرده یوسف ع را عَن نَفسِه ِ از نفس او یعنی طلب مراد خود کرد از یوسف ع و او را بمنزلی که هفت خانه در یکدیگر ساخته درآورد وَ غَلَّقَت ِ الأَبواب َ و بست درها را وَ قالَت هَیت َ لَک َ و گفت بشتاب و پیش من آی که من تراام یوسف ع که اینکه حال بدید قال َ مَعاذَ اللّه ِ گفت پناه میگیرم بخدا پناه گرفتنی إِنَّه ُ رَبِّی بدرستیکه خدا پروردگار من است أَحسَن َ مَثوای َ نیکو ساخته است منزل مرا نزدیک بارگاه قرب یا عزیز مهتر من است و ترا به نیکو داشت من امر فرموده پس من حرمت او و حق نعمت او رعایت نموده دست خیانت در حرم او دراز نمیکنم إِنَّه ُ بدرستیکه او لا یُفلِح ُ الظّالِمُون َ رستگار نمیشوند ستمکاران یعنی حق ناشناسان که در عوض نیکی بدی کنند یا زنا کنند چه زنا بدترین ظلمها است و از زبان حال یوسف ع که با زلیخا خطاب میکرد گفته اند نظم زهی خجلت که در روز قیامت چو افتد بر زناکاران غرامت جزای آن جفاکیشان نویسند مرا سردفتر ایشان نویسند وَ لَقَد هَمَّت بِه ِ و بدرستیکه قصد کرد آن زن بمخالطت یوسف ع بزنا وَ هَم َّ بِها و قصد کرد یوسف ع بدفع وی بطریق فرار لَو لا أَن رَأی اگر ندیدی یوسف ع بُرهان َ رَبِّه ِ برهان پروردگار خود را هر آئینه قصد مخالطت او کردی و آن برهان بقول اصح نور عصمت الهی و لمعه نبوت یوسفی بود که

حائل شد میان یوسف ع و میان آنچه سبب خشم خدای تعالی باشد پس یوسف ع بقوت نبوت و مدد فتوت در آنحال خود را نگاهداشت کَذلِک َ همچنین او را ثبات دادیم بر عصمت و عفت لِنَصرِف َ تا بگردانیم عَنه ُ السُّوءَ از وی بدی یعنی خیانت در حرم عزیز وَ الفَحشاءَ و عملی زشت یعنی زنا إِنَّه ُ بدرستیکه او مِن عِبادِنَا المُخلَصِین َ از بندگان خالص ماست یعنی پاک کرده شده از هر ناشایسته و نابایسته آورده اند که چون یوسف ع از زلیخا فرار کرد بهر دری بسته که میرسید بحکم مفتح الابواب گشاده میشد زلیخا از عقب او میدوید وَ استَبَقَا الباب َ و پیشی میگرفتند یوسف و زلیخا بسوی در ناگاه زلیخا بیوسف ع رسید و دست در وی زده باز پس کشید وَ قَدَّت و بدرید در کشیدن قَمِیصَه ُ پیراهن یوسف ع را مِن دُبُرٍ از قفا وَ أَلفَیا سَیِّدَها و یافتند شوهر آن زن یعنی عزیز را لَدَی الباب ِ نزدیک در بیرون چون عزیز یوسف ع و زلیخا را مضطرب دید دانست که صورتی روی نموده که هر دو آشفته اند پیش از انکه به تفحص مشغول گردد زلیخا پیش دستی نموده دلیرانه بسخن درآمده قالَت گفت زلیخا ما جَزاءُ مَن أَرادَ چیست جزای کسیکه خواهد بِأَهلِک َ سُوءاً بکسان تو بدی مرادش نفس خود است درین سخن خواست که ابرای ذمه خود کند از گناه و چنان فرا نماید که جرم از یوسف ع است پس گفت مکافات کسیکه بحرم تو قصد کند چه چیز تواند بود إِلّا أَن یُسجَن َ مگر آنکه بزندان کرده شود یعنی پاداش او زندان ست أَو عَذاب ٌ أَلِیم ٌ یا

عذابی دردناک یعنی ادب کردن و زدن بتازیانه چون یوسف ع اینکه سخن بشنید که بزندان و عقوبت تهدید میکنند.

صفحه : 508

قال َ هِی َ راوَدَتنِی گفت یوسف ع او درخواست کرد مرا عَن نَفسِی از نفس من و من تن بوی در ندادم و از وی میگریختم عزیز گفت راستی اینکه سخن بچه دانم و هیچکس ازین واقعه خبر دارد یوسف ع گفت در آنجا کودکی چهار ماه در گهواره بود گواه من اوست و آن کودک پسر خاله زلیخا بود عزیز گفت کودک چهار ماه چه داند و چگونه سخن گوید با ما هزل و مسخرگی میکنی یوسف گفت خدای من قادرست بر آنکه او را بسخن آرد و بر بی گناهی من گواهی دهد و در لطائف سبعین آورده که عزیز از ان کودک پرسید که تو چه میگوئی بقدرت ربانی بسخن درآمد و گفت یوسف ع راست میگوید حق تعالی ازین قصّه خبر داد درین کلمات که وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِن أَهلِها و گواهی داد گواهی دهنده از کسان زلیخا گفته اند گواه پسر عم زلیخا بوده که از روی حکمت گفت ای عزیز إِن کان َ قَمِیصُه ُ اگر هست گریبان پیراهن یوسف ع قُدَّ مِن قُبُل ٍ دریده شده از پیش فَصَدَقَت پس زلیخا راست میگوید وَ هُوَ مِن َ الکاذِبِین َ و یوسف از دروغگویان است چه اینکه صورت دلیل است بر آنکه زلیخا قصد دفع یوسف ع میکرده از خود که گریبان از پیش دریده شد وَ إِن کان َ قَمِیصُه ُ و اگر هست پیراهن یوسف قُدَّ مِن دُبُرٍ از پس دریده شده فَکَذَبَت پس زلیخا دروغ میگوید وَ هُوَ مِن َ الصّادِقِین َ و یوسف ع از راست گویان

است چه اینکه حال دلالت بر آن دارد که یوسف ع از وی گریخته و او در پی آمده و او را بخود کشیده که پیراهنش از پس دریده فَلَمّا رَأی پس آنهنگام که بدید عزیز قَمِیصَه ُ پیراهن یوسف ع را که قُدَّ مِن دُبُرٍ دریده شده از پس روی بزلیخا کرد و از روی غضب قال َ إِنَّه ُ گفت بدرستیکه اینکه کار مِن کَیدِکُن َّ از مکر و حیله شما زنان ست إِن َّ کَیدَکُن َّ بدرستیکه کید شما عَظِیم ٌ بزرگ ست زود در دل می آویزد و در نفس تاثیر میکند پس متوجه یوسف شد از روی اعتذار گفت یُوسُف ُ أَعرِض ای یوسف درگذر و اعراض کن عَن هذا ازین مهم و پنهان دار وَ استَغفِرِی و ای زلیخا تو آمرزش طلب لِذَنبِک ِ از برای گناه خود در تفسیر زاهدی گفته که عذرخواه از یوسف ع که غریب ست و تو او را بیازردی إِنَّک ِ کُنت ِ بدرستیکه تو بودی مِن َ الخاطِئِین َ از گروه گناهکاران تذکیر از برای تغلیب ست آورده اند که عزیز اگر چه اینکه قصه را تسکین داد اما سخن عشق نهان کی بماند شمه ازین واقعه در السنه و افواه افتاد و بعضی خواتین مصر زبان ملامت بر زلیخا دراز کردند و هر آئینه عشق را غوغای ملامت در کارست نه سودای سلامت نظم نه سازد عشق را گنج سلامت خوشا رسوائی کوی ملامت غم عشق از ملامت تازه گردد و زین غوغا بلند آوازه گردد.

صفحه : 509

وَ قال َ نِسوَهٌ و گفتند گروهی از زنان در کشاف آورد که پنج زن بودند از خواص ملک ریّان یعنی زن حاجب و زن ساقی و زن خباز و زن زندان بان و

زن صاحب دواب که با یکدیگر نشسته گفتند فِی المَدِینَهِ در شهر مصر بموضعی که آنرا عین الشمس گویند مضمون سخن ایشان اینکه امرَأَت ُ العَزِیزِ زن عزیز یعنی زلیخا تُراوِدُ فَتاها طلب کرده است غلام خود را عَن نَفسِه ِ از نفس او یعنی درخواسته است ازو که کام او بدهد قَد شَغَفَها بدرستیکه بشگافته است غلاف دل او را حُبًّا از جهت دوستی یعنی محبت یوسف ع بمیان دل او درآمده إِنّا لَنَراها بدرستیکه ما می بینیم آن زن را فِی ضَلال ٍ مُبِین ٍ در گمراهی هویدا و خطای روشن که با وجود شوهری مانند عزیز شیفته و فریفته درم خریده خود میگردد فَلَمّا سَمِعَت پس چون شنید زلیخا بِمَکرِهِن َّ مکر ایشان را یعنی سخنی که در خفیه میگفتند أَرسَلَت إِلَیهِن َّ فرستاد بسوی ایشان و استدعای آن نمود که بدعوت او حاضر شوند آورده اند که چهل زنان را طلبید و آن پنج زن ملامت گو نیز در میان ایشان بودند پس چون بمنزل وی آمدند مراسم اعزاز بجای آورد وَ أَعتَدَت و آماده کرد لَهُن َّ مُتَّکَأً برای ایشان تکیه گاهی از بالشهای لطیف یا مهیا گردانید طعامی پاکیزه یا بساخت مجلس طعام چه در خبر است که ایشان تکیه زده طعام میخورند وَ آتَت و بداد کُل َّ واحِدَهٍ مِنهُن َّ هر یکی را ازین زنان سِکِّیناً کاردی تا گوشت ریزه کرده تناول نمایند و نزدیک یوسف ع آمده جامه مرصع با جواهر وی را پوشانید و تاج مکلل بر سرش نهاد وَ قالَت ِ اخرُج و گفت بیرون آی عَلَیهِن َّ برین زنان یوسف ع ابا نمود و زلیخا در مبالغه افزود تا وقتی که یوسف ع را

بیرون آورد بیت از خلوت خانه آن گنج نهفته برون آمد چون گلزار شگفته فَلَمّا رَأَینَه ُ پس آنهنگام که زنان او را دیدند أَکبَرنَه ُ بزرگ یافتندش در کمال جمال بیکبار همه شیفته دیدار او گشته و از خود بدر رفته خود را فراموش کردند وَ قَطَّعن َ أَیدِیَهُن َّ و بریدند دستهای خود را و بالم آن محسّس نشدند در حقایق سلمی مذکور است که حق سبحانه بدین آیت مدعیان محبت خود را سرزنش میکند که مخلوقی در رویت مخلوقی بدان مرتبه میرسد که احساس الم قطع ید نمی کند شما در شهود پرتو جمال خالق باید که از هیچ بلا و عنا متألم نشوید. بیت گر با تو دمی دست در آغوش توانکرد بیداد تو سهل است فراموش توان کرد القصه زنان مصر از بی خودی با خود بازآمده زبان آفرین بگشادند وَ قُلن َ و گفتند حاش َ لِلّه ِ پاکست خدای از صفت عجز در آفریدن چنین مخلوقی ما هذا بَشَراً نیست اینکه غلام آدمی زیرا که چنین جمال معهود بشر نمیباشد و کسی ندیده شعر تو از سلاله سفلی ز آب و خاک نزادی که از قبیله روحانیان حور نزادی إِن هذا نیست اینکه شخص إِلّا مَلَک ٌ کَرِیم ٌ مگر فرشته گرامی نزدیک خدای چه جمال بدین زیبائی و کمال بدین رعنائی و عصمت درین مرتبه جز از خواص ملکیت نیست بیت چو دیدنش که جز والاگهر نیست برآمد بانگ از ایشان کین بشر نیست نه چون آدم ز آب و گل سرشته است ز بالا آمده قدسی فرشته است صاحب وسیط باسناد خود از جابر انصاری رض نقل میکند که حضرت رسالت پناه ص فرمود که جبرئیل ع بمن

فرود آمد گفت خدای ترا سلام میرساند و میگوید که ای حبیب من حسن روی یوسف ع را از نور کرسی کسوت داده ام و کسوت حسن ترا از نور عرش معزز کرده ام و ما خلقت خلقا احسن منک یوسف را جمال بود و آنحضرت را کمال در شهود جمال یوسفی دستها بریده شد و در ظهور کمال محمدی ص زنارها قطع کردند بیت ز حسن روی یوسف ع دستی بریده سهل است در پای دلبر ما سرها بریده باشد از عائشه رض نقل می کنند که در صفت جمال حضرت رسالت پناه ص فرموده شعر !!! زلیخا لو رأین جبینه لأثرن بالقطع القلوب علی الید زنان مصر بهنگام جلوه یوسف ز روی بیخودی از دست خویش ببریدند مقرر است که دل پاره پاره میکردند اگر جمال تو ای نوردیده میدیدند القصه چون زلیخا حیرت زنان و شیفتگی ایشان مشاهده کرد.

صفحه : 510 قالَت فَذلِکُن َّ الَّذِی گفت زلیخا اینکه آنکس ست که شما لُمتُنَّنِی فِیه ِ ملامت کردید مرا در دوستی او اکنون دانستید که حق بطرف من بوده وَ لَقَد راوَدتُه ُ بدرستیکه من مراودت کردم او را عَن نَفسِه ِ از نفس او درخواستم که آرزوی من بدهد فَاستَعصَم َ پس خویش را نگاهداشت و سر بمن در نیاورد وَ لَئِن لَم یَفعَل و اگر چنان نکند ما آمُرُه ُ آنچه بفرمایم او را از انجاح مراد من لَیُسجَنَن َّ هر آئینه بزندان کرده شود وَ لَیَکُوناً و هر آئینه باشد مِن َ الصّاغِرِین َ از خوارشدگان یعنی داخل در زندان و بیباکان یوسف ع اینکه سخن بشنید روی از ان مجلس برتافت و زنان در عقب وی بیرون رفته در لباس آنکه ما

او را ملامت میکنیم هر یک جدا جدا او را بخود دعوت کردند یوسف ع از مقالات ایشان به تنگ آمده قال َ رَب ِّ گفت ای پروردگار من السِّجن ُ زندان أَحَب ُّ إِلَی َّ دوست تر است بمن مِمّا یَدعُونَنِی إِلَیه ِ از آنچه میخوانند اینکه زنان مرا بسوی آن از مطاوعت زلیخا یا میل بدیشان شعر عجب درمانده ام در کار اینان مرا زندان به از دیدار اینان وَ إِلّا تَصرِف و اگر نگردانی عَنِّی از من کَیدَهُن َّ مکر و فریب ایشان را یعنی اگر مرا در پناه عصمت خود نگیری أَصب ُ إِلَیهِن َّ میل میکنم بسوی ایشان یعنی اجابت کنم سخن ایشان وَ أَکُن مِن َ الجاهِلِین َ و باشم از نادانان بارتکاب آنچه نشاید فَاستَجاب َ لَه ُ پس اجابت کرد مر دعای او را رَبُّه ُ آفریدگار او فَصَرَف َ عَنه ُ پس بگردانید ازو کَیدَهُن َّ مکر ایشان را إِنَّه ُ هُوَ السَّمِیع ُ بدرستیکه او شنواست مر دعای کسی را که بدو پناه برد العَلِیم ُ دانا است بحال کسی که از همه درو گریزد آورده اند که بعد از نومیدی زنان از وی زلیخا را گفتند صلاح آن است که او را دو سه روزی بزندان بازداری شاید که به سبب ریاضت رام گردد و قدر نعمت و راحت را دانسته سر تسلیم بر خط فرمان تو نهد بیت چو کوره سازندان را بدو گرم بود زان کوره گردد آهنش نرم زلیخا اینکه سخن را قبول کرده نزد عزیز آمد و گفت ازین غلام عبری ما بدنام گشته ام و طبع مرا از خدمت او نفرتی پدید آمده صلاح آنست که او را در زندان کنی تا مردم گمان برند که او گناهکار است و من

از ملامت باز رهم عزیز را اینکه سخن قبول افتاد حکم کرد که بزندانش برند ثُم َّ بَدا لَهُم پس ظاهر شد مر ایشان را و در دل افتاد مِن بَعدِ ما رَأَوُا الآیات ِ پس از انکه دیدند دلائل عصمت و شواهد براءت یوسف را چون شهادت صبی و چاک پیراهن او از قضا و قطع دستها یعنی با وجود مشاهده اینکه نشانیها رای ایشان بر ان قرار یافته که برای صلاح او لَیَسجُنُنَّه ُ هر آئینه در زندان کنند او را حَتّی حِین ٍ تا هنگامی که مقرر باشد پس یوسف را بزندان آوردند و زندان را بدان سرو قامت گل رخسار رشک گلستان کردند نظم چو آن دل زنده در زندان درآمد بجسمی مرده گوئی جان درآمد در ان محنت سرا افتاده جوشی برآمد زان گرفتاران خروشی.

صفحه : 511

وَ دَخَل َ و درآمدند مَعَه ُ السِّجن َ با او بزندان فَتَیان ِ دو بنده از بندگان ملک ریان یکی ساقی ملک بود که او را یونا گفتندی و دیگر طباخ که او را مجلث خواندندی ملک بر ایشان گمان برده بود که او را از هر میدهند و حکم بزندان کرده اتفاقا با یوسف ع بزندان درآمدند و یوسف ع در زندان تعهد حال زندانیان کردی و خوابهای ایشانرا تعبیر فرمودی تا روزی اینکه دو زندانی نیز خوابها دیدند گویند ساقی دیده و طباخ نی یا مطلقا هر دو خواب نادیده یوسف را امتحان کردند قال َ أَحَدُهُما گفت یکی از ایشان یعنی ساقی إِنِّی أَرانِی بدرستیکه من می بینم خود را در خواب که در باغی یک اصل تاک است و برو سه خوشه انگور رسیده و کاسه ملک

بدست من است أَعصِرُ خَمراً می فشانم درو انگور را تسمیه عنب بخمر باعتبار ما یؤل الیه است وَ قال َ الآخَرُ و گفت دیگری یعنی طباخ إِنِّی أَرانِی بدرستیکه من می بینم خود را که در مطبخ ملک أَحمِل ُ برمیدارم فَوق َ رَأسِی بر زبر سر خود خُبزاً نان را و آن سه سفره نان بود تَأکُل ُ الطَّیرُ مِنه ُ میخورند مرغان از ان نان و میربایند نَبِّئنا بِتَأوِیلِه ِ خبر ده ما را به تعبیر اینکه هر دو خواب إِنّا نَراک َ بدرستیکه ما بینیم ترا مِن َ المُحسِنِین َ از نیکوکاران با اهل زندان پس نکوئی کن با ما بتاویل رویای ما یوسف ع نخواست که تعبیر خواب ایشانرا بزودی بازگوید چه در ان مکروهی متوجه بود بیکی پس از جواب ایشان اعراض فرمود قال َ گفت یوسف لا یَأتِیکُما نیاید بشما طَعام ٌ تُرزَقانِه ِ خوردنی که روزی داده شوید بوی إِلّا نَبَّأتُکُما مگر خبر دهم شما را بِتَأوِیلِه ِ بعاقبت وی یعنی بگویم رنگ و مزه آن طعام را قَبل َ أَن یَأتِیَکُما پیش از انکه بیاید بشما یعنی اخبار کنم شما را از غیب ایشان گفتند ما از کاهنان و عرافان امثال اینکه شنیده ایم یوسف ع گفت که اینکه معجزه من است نه عرافت و کهانت ذلِکُما اینکه که گفتم بشما مِمّا عَلَّمَنِی ازان چیزی است که بیاموخت مرا رَبِّی پروردگار من بالهام و وحی إِنِّی تَرَکت ُ بدرستیکه من دست بداشته ام مِلَّهَ قَوم ٍ لا یُؤمِنُون َ کیش گروهی را که نمیگروند بِاللّه ِ بخدای وَ هُم بِالآخِرَهِ و ایشان بسرای آخرت هُم کافِرُون َ ایشان ناگرویدگان اند تکرار ضمیر برای تاکید کفر ایشان است بآخرت وَ اتَّبَعت ُ و پیروی کرده ام مِلَّهَ آبائِی کیش پدران خود را إِبراهِیم َ

وَ إِسحاق َ وَ یَعقُوب َ ابراهیم ع و اسحق پسرش و یعقوب که پدر ماست اظهار ذکر آباء بجهت آنکه از اهل بیت نبوت است یا بجهت زیادتی رغبت بوده باستماع کلام وی ما کان َ لَنا روا نیست و نشاید ما را که پیغمبرانیم أَن نُشرِک َ آنکه انباز گیریم بِاللّه ِ مِن شَی ءٍ بخدای چیزیرا بلکه او را می پرستیم بیگانگی ذلِک َ اینکه توحید مِن فَضل ِ اللّه ِ از فضل خداست عَلَینا بر ما که بوحی ما را آگاهی داده وَ عَلَی النّاس ِ و اینکه از فضل اوست بر سائر آدمیان که انبیاء را بارشاد ایشان فرستاده وَ لکِن َّ أَکثَرَ النّاس ِ لیکن بیشتر مردمان که پیغمبران بدیشان آمده اند لا یَشکُرُون َ سپاسداری نمی کنند آن فضل و موهبت را.

صفحه : 512

یا صاحِبَی ِ السِّجن ِ ای یاران زندان أَ أَرباب ٌ مُتَفَرِّقُون َ آیا خدایان متفرقه که شما دارید از زر و نقره و آهن و چوب و سنگ یا اعلی و اوسط و ادنی خَیرٌ بهتر است أَم ِ اللّه ُ الواحِدُ یا خدای یگانه در ذات و صفات القَهّارُ غالب بر همه ما تَعبُدُون َ نمی پرستید شما مِن دُونِه ِ بدون خدای إِلّا أَسماءً مگر نامهای یعنی چیزی چند را باعتبار نامهای که بی حجت و برهان سَمَّیتُمُوها نام نهاده اید آنها را أَنتُم وَ آباؤُکُم شما و پدران شما ما أَنزَل َ اللّه ُ بِها فرو نفرستاده است خدای بپرستش آنها مِن سُلطان ٍ از هیچ حجتی که دلالت کند بر تحقیق مسمّیات ایشان پس شما نمی پرستید الا اسمی چند بی مسمی را إِن ِ الحُکم ُ نیست حکم بعبادت إِلّا لِلّه ِ مگر خدای را که مستحق پرستش است أَمَرَ فرمان داد بزبان پیغمبران مر

خلق را أَلّا تَعبُدُوا آنکه مپرستید إِلّا إِیّاه ُ مگر او را ذلِک َ الدِّین ُ القَیِّم ُ این ست دین حق روشن و درست و راست وَ لکِن َّ أَکثَرَ النّاس ِ و لیکن بیشتر مردمان لا یَعلَمُون َ نمیدانند راه حق را و در بادیه ضلالت سرگردان میشوند یا صاحِبَی ِ السِّجن ِ ای یاران زندان أَمّا أَحَدُکُما آیا یکی از شما که ساقی ملک است بسه روز دیگر خلاص یابد فَیَسقِی رَبَّه ُ پس بیاشاماند تربیت کننده خود را خَمراً شراب چنانچه پیشتر می بود وَ أَمَّا الآخَرُ و اما آن دیگری که طباخ است فَیُصلَب ُ پس برآویخته شود بردارد مدتی او را بگذارند تا مضمحل گردد فَتَأکُل ُ الطَّیرُ پس بخورند مرغان شکاری مِن رَأسِه ِ از کله سروی پس ایشان با یکی از ایشان گفتند دروغ گفته ایم و هیچ خواب ندیده بودیم یوسف ع گفت قُضِی َ الأَمرُ الَّذِی حکم کرده شد و محکم ساخته گشت کار آن خواب که شما فِیه ِ تَستَفتِیان ِ در آن از من طلب ناویل کردید و خلاف آنچه من گفتم نخواهد بود وَ قال َ و گفت یوسف ع لِلَّذِی ظَن َّ مر آنکس را که دانست أَنَّه ُ ناج ٍ مِنهُمَا که او از زندان و قتل امان خواهد یافت از ان هر دو یعنی ساقی را گفت اذکُرنِی یاد کن مرا عِندَ رَبِّک َ نزدیک مربی خود یعنی حال بیگناهی من بعرض ملک رسان تا مرا از اینکه محنت باز رهاند نظم بگو هست اندر ان زندان غریبی ز عدل شاه دوران بی نصیبی چنینش بیگنه مپسند رنجور هست اینکه از طریق معدات دور آورده که چون سه روز برآمد ملک کس را فرستاد تا طباخ را که خیانت او ثابت شده بود بردار کردند

و مرغ چشم از کاسه سر او بیرون آورد و ساقی را که صفت امانت او تحقق یافته بود همان منصب نخستین بوی دادند اما چون او برتبه تقرب برسید و از ساغر جاه و دولت سر خوش گردید از زندان و اهل آن غافل شد فَأَنساه ُ الشَّیطان ُ پس فراموش گردانید بر وی شیطان ذِکرَ رَبِّه ِ یاد کردن یوسف ع را نزدیک مربی خود.

صفحه : 513

فَلَبِث َ فِی السِّجن ِ پس درنگ کرد یوسف در زندان بِضع َ سِنِین َ چند سال عددی است مبهم میان سه و نه گویند یوسف ع بعد ازین واقعه هفت سال در زندان بماند و مشهور آن است که از اوّل تا آخر دوازده سال در زندان مانده بود و در معالم التنزیل از حسن رض نقل میکند که روزی جبرئیل بزندان درآمد یوسف ع او را به شناخت و گفت یا اخا المرسلین چیست که می بینم ترا در منزل گناهکاران جبرئیل ع گفت یا طاهر الطاهرین حضرت رب العالمین ترا سلام میرساند و میگوید که شرم نداری که آدمی را سبب خلاصی خود میدانی و بدو استشفاع میکنی بعزّت و جلال من که ترا چند سال بزندان بدارم یوسف ع گفت درین حال خدای از من راضی هست یا نی گفت آری از تو خوشنود است گفت اذ الا ابالی اکنون که او راضی است از من هیچ باک ندارم و فی المثنوی المعنوی نظم پس جزای آنکه دید او را معین ماند یوسف ع حبس در بضع سنین کز چه تقصیر آمد از بحر و سحاب تا تو یاری خواهی از ریگ سراب اما

چون مدّت محنت بسر آمد و ملک ریان خوابی دید مهیب و بامداد آن تمام حکما و ندما را طلبید وَ قال َ المَلِک ُ و گفت ملک إِنِّی أَری بدرستیکه من بخواب دیدم سَبع َ بَقَرات ٍ سِمان ٍ هفت گاو فربه که از نهر یابس بیرون آمدند و پس از ان یَأکُلُهُن َّ بخوردند و فرو بردند ایشانرا سَبع ٌ عِجاف ٌ هفت گاو لاغر و در شکمهای ایشان زیادت نشد وَ سَبع َ سُنبُلات ٍ و دیدم هفت خوشه خُضرٍ سبز و تازه که دانهای ایشان منعقد شده بود وَ أُخَرَ و هفت خوشه دیگر دیدم یابِسات ٍ خشک یعنی رسیده و بدرو درآمده پس اینکه خوشهای خشک بر ان خوشهای سبز پیچیدند و در خاک ریز کردند ایشان را و بپوشیدند یا أَیُّهَا المَلَأُ ای گروه کاهنان و معبران و اشراف قوم أَفتُونِی فتوی دهید مرا یعنی جواب دهید مرا فِی رُءیای َ در تعبیر خواب من إِن کُنتُم اگر هستید شما که از روی دانش لِلرُّءیا تَعبُرُون َ مر خواب را تعبیر میکنید قالُوا گفتند حکماء و اهل علم که مخاطب وی بودند أَضغاث ُ أَحلام ٍ اینکه خوابها شوریده است وَ ما نَحن ُ و نیستیم ما بِتَأوِیل ِ الأَحلام ِ به تعبیر اینکه نوع خوابها بِعالِمِین َ دانایان چه ما تعبیر رویای صادقه می کنیم و اینکه از قبیل منامات باطله است ملک ریان از خواب خود و جواب ایشان متحیر گشته در دریای تفکر غوطه خورد که آیا اینکه مشکل من گه کشاید و راه تعبیر اینکه واقعه کّه بمن نماید مصرع یا رب اینکه خواب پریشان مرا تعبیر چیست ساقی ملک را متحیر و متفکر دید از حال یوسفش بیاد آمد وَ قال َ الَّذِی نَجا

مِنهُما و گفت آن کسی که نجات یافته بود از ان دو بنده زندانی یعنی ساقی وَ ادَّکَرَ و یاد کرد از قول یوسف ع که اذکرنی عند ربک بَعدَ أُمَّهٍ پس از زمانی دور و دراز که أَنَا أُنَبِّئُکُم من خبر دهم شما را بِتَأوِیلِه ِ به تعبیر اینکه خواب فَأَرسِلُون ِ پس بفرستید مرا بزندان که در آنجا کسی هست که علم تعبیر را نیکو داند ملک ازین خبر شادمان گشته فرمود که زود برخیز و خبر بیار ساقی سوار شده بزندان درآمد و زمین خدمت ببوسید و گفت.

صفحه : 514

یُوسُف ُ ای یوسف ع أَیُّهَا الصِّدِّیق ُ ای نیک راست گوینده أَفتِنا فتوی ده ما را فِی سَبع ِ بَقَرات ٍ سِمان ٍ در هفت گاو فربه که یَأکُلُهُن َّ بخورند ایشانرا سَبع ٌ عِجاف ٌ هفت گاو لاغر وَ سَبع ِ سُنبُلات ٍ خُضرٍ و در هفت خوشه سبز وَ أُخَرَ یابِسات ٍ و هفت خوشه خشک دیگر که بر ایشان پیچیدند و خشک سازند همه حکما در ان حیرانند تو چه جواب گوئی لَعَلِّی أَرجِع ُ تا باشد که بازگردم با جواب تمام إِلَی النّاس ِ بسوی مردمان یعنی ملک و ملازمان او لَعَلَّهُم یَعلَمُون َ شاید ببرکت تو ایشان بدانند تعبیر اینکه واقعه را یا شرف و فضل تو معلوم کنند و بسوی خویش بخوانند قال َ گفت یوسف ع که شما تَزرَعُون َ کشت کنید سَبع َ سِنِین َ هفت سال که بقرات سمان اشارت است بدیشان دَأَباً زراعت بعادت مستمره خود فَما حَصَدتُم پس آنچه بدروید از غلات فَذَرُوه ُ پس بگذارید آنرا فِی سُنبُلِه ِ در خوشه او یعنی حبوب را پاک مکنید تا از سوسه و از آفات ایمن باشد و با غلاف خوشه

ذخیره کنید إِلّا قَلِیلًا مگر اندک یعنی بقدر حاجت مِمّا تَأکُلُون َ از آنچه بخورید که آنرا پاک سازید ثُم َّ یَأتِی پس بیاید مِن بَعدِ ذلِک َ از پس اینکه سالها سَبع ٌ شِدادٌ هفت سال سخت که سبع عجاف عبارت از ایشان است یَأکُلن َ بخورند اهل اینکه سالها یعنی کسانیکه در ان زمان باشند ما قَدَّمتُم لَهُن َّ آنچه از پیش فرستاده باشید یعنی ذخیره نهاده باشید برای آن سالهای قحط إِلّا قَلِیلًا مگر اندکی مِمّا تُحصِنُون َ از آنچه نگاه دارید و ضبط کنید برای تخم زراعت ثُم َّ یَأتِی پس بیاید مِن بَعدِ ذلِک َ از پس اینکه سالهای قحط عام ٌ فِیه ِ سالی که در ان یُغاث ُ النّاس ُ فریاد رسیده شوند مردمان یا باران داده وَ فِیه ِ یَعصِرُون َ و در اینکه سال بیفشرند آنچه افشردنی باشد مثل انگور و کنجد و زیت و امثال آن و اینکه کنایت است از کثرت ثمار و گفته اند اشارت بدوشیدن شیر است از پستان گاو و گوسفند و اینکه عبارت از فراخ سالی است چون یوسف ع تعبیر تمام کرد ساقی بازگشته بخدمت ملک آمد و در محفل عام آن سخنها را بر وجهیکه شنیده بود تقریر کرد ملک را پسندیده افتاد و خواست که بگوش خود از زبان یوسف ع بشنود به طلب وی فرستاد.

صفحه : 515

وَ قال َ المَلِک ُ و گفت ملک ائتُونِی بِه ِ بیارید بمن یوسف را فَلَمّا جاءَه ُ الرَّسُول ُ پس آن وقت که آمد بدو فرستاده ملک قال َ ارجِع گفت بازگرد إِلی رَبِّک َ بسوی مهتر خود فَسئَله ُ پس بپرس او را یعنی درخواست کن تا بپرسد و تفحص نماید که ما بال ُ النِّسوَهِ اللّاتِی چه بود حال

آنزمانی که در مجلس زلیخا قَطَّعن َ أَیدِیَهُن َّ ببریدند ایشان دستهای خود را إِن َّ رَبِّی بدرستیکه پروردگار من بِکَیدِهِن َّ عَلِیم ٌ بمکر زنان و کید ایشان دانا است یوسف ع خواست که بیگناهی او بر ملک آشکارا گردد تا کسی را در هلاک او مجال وقیعت نماند اینکه سخن بملک فرستاد اما چون رسول باز آمد و اینکه پیغام یوسف ع رسانید ملک بفرمود تا آن زنان را جمع کردند زلیخا را نیز بیاوردند پس از جهت تحقیق مهم قال َ گفت ملک با ایشان ما خَطبُکُن َّ چه بود حال شما إِذ راوَدتُن َّ یُوسُف َ چون طلب میکردید یوسف ع را عَن نَفسِه ِ از نفس وی یعنی کام دل خرد از وی می جستید قُلن َ گفتند آن زنان حاش َ لِلّه ِ پاک است خدای از انکه عاجز باشد از آفریدن مردی پاکیزه مانند یوسف ع ما عَلِمنا ندانستیم ما عَلَیه ِ مِن سُوءٍ بر یوسف ع هیچ بدی نه اندک و نه بسیار چون زلیخا دید که جز راستی فائده ندارد و عشق بکمال رسیده بود او نیز بپاکی یوسف ع اقرار کرد قالَت ِ امرَأَهُ العَزِیزِ گفت زن عزیز یعنی زلیخا الآن َ حَصحَص َ الحَق ُّ اکنون پیدا و هویدا شد آنچه درست و راست است أَنَا راوَدتُه ُ من جستم یوسف ع را عَن نَفسِه ِ از نفس او و آرزوی وصال صحبت او کردم وَ إِنَّه ُ لَمِن َ الصّادِقِین َ و بدرستیکه او از راست گویان است آنجا که با عزیز گفت که هی راودتنی عن نفسی نظم بجرم خویش کرد اقرار مطلق برآمد زو صدای حصحص الحق بگفتا نیست یوسف را گناهی منم در عشق او گم کرده راهی نخست او را بوصل خویش خواندم چو

کام من نداد از پیش راندم ملک به یوسف ع پیغام داد که زنان بگناه خویش اعتراف نمودند بیا تا بحضور تو ایشان را عقوبت کنم یوسف ع فرمود که غرض من عقوبت نبود ذلِک َ اینکه درخواست برای آن کردم لِیَعلَم َ تا بداند عزیز أَنِّی لَم أَخُنه ُ آنکه من خیانت نکرده ام او را بِالغَیب ِ در غیبت وی و حرمت اهل او و حق تربیت وی نگاه داشتم وَ أَن َّ اللّه َ و دیگر معلوم کند که خدای لا یَهدِی راه ننماید یعنی بصلاح نیاورد و از پیش در نگذرد کَیدَ الخائِنِین َ مکر خیانت کنندگان را پس یوسف ع خواست که تنبیه کند برای آنکه اینکه سخن نه برای تزکیه نفس گفتم یا بعمل خود عجب آوردم بلکه شکر گذاردم بر نعمت عصمت و توفیق الهی در ترک معصیت و اگر حفظ ربانی حمایت ننماید معلوم است که از نفس غدّار چه نوع کار آید اینکه کلمات از پی درآورد.

صفحه : 516

وَ ما أُبَرِّئ ُ نَفسِی و پاک نمی کنم نفس خود را یعنی نمیگویم که نفس من از میل بآرزوها مبرّا و معرّا است إِن َّ النَّفس َ لَأَمّارَهٌ بدرستیکه نفس من فرماینده است بِالسُّوءِ ببدی یعنی بمعصیت إِلّا ما رَحِم َ رَبِّی لیکن آنرا که بخشد برو پروردگار من که از فرمان نفس در امان آید إِن َّ رَبِّی بدرستیکه فریدگار من غَفُورٌ آمرزنده است قصد وی را که بفعل نیاید رَحِیم ٌ مهربان است که بعصمت حمایت نماید آورده اند که چون با ملک سخنان یوسف علیه السلام باز گفتند آرزومندی وی بدیدار یوسف ع زیادت گشت لا به وَ قال َ المَلِک ُ ائتُونِی بِه ِ و گفت ملک مصر بیارید یوسف

ع را نزد من لا به أَستَخلِصه ُ لِنَفسِی تا خالص کنم او را برای خود و مهمات ملک بوی فرمایم در تیسیر آورده که هفت حاجب را با هفتاد مرکب آراسته با تاج و لباس ملوکانه بزندان فرستاد و تعظیم هر چه تمام تر یوسف علیه السلام را از زندان ببارگاه آوردند در خبر است که چون یوسف علیه السلام از زندان بیرون می آمد زندانیان که بدیدار وی مستانس بودند خروش برآوردند یوسف علیه السلام ایشانرا دلنوازی فرموده دعا کرد که اللهم اعط علیهم قلوب الاخیار و قصر علیهم النّار و چون نزدیک ملک رسید او را احترام تمام نموده استقبال فرمود نظم ز قرب مقدمش چون شه خبر یافت باستقبال او چون بخت بشتافت کشیدش در کنار خویشتن تنگ چو سرو گلرخ و شمشاد گلرنگ به پهلوی خودش بر تخت بنشاند به پرسشهای خوش با وی سخن راند لا به فَلَمّا کَلَّمَه ُ پس آنهنگام که ملک با وی سخن گفت و از تعبیر خواب خود پرسید و جواب دلپذیر شنید لا به قال َ گفت ملک ای یوسف ع لا به إِنَّک َ الیَوم َ بدرستیکه تو امروز لا به لَدَینا نزدیک ما لا به مَکِین ٌ با جاه و قدری لا به أَمِین ٌ موتمن بر همه چیز ما هر چه میخواهی از مناصب بخواه و آنچه آرزو داری با من بگو قال َ اجعَلنِی گفت یوسف ع گردان مرا حکم کننده عَلی خَزائِن ِ الأَرض ِ بر خزینهای زمین مصر یعنی مرا بر آنچه حاصل از ولایت مصر باشد از نقود و اطعمه خازن گردان إِنِّی حَفِیظٌ بدرستیکه من نگاه دارنده و ضبط کننده ام، چیزی را از ان ضائع نکنم عَلِیم ٌ دانا بمصالح ملک، هر چه

سازم خالی از اصلاح نباشد یا نگاه دارنده حسابم و دانا بلغت هر که با من سخن گوید آورده اند که یوسف علیه السلام هفتاد و دو زبان میدانست در تفاسیر معتبره مذکور است که ملک تختی از زر سرخ مرصع بانواع جواهر برای یوسف مقرر کرده تاج مکلل بجواهر بر سر وی نهاده و کلیدهای خزاین بوی سپرده زمام اختیار مملکت بقبضه اقتدار او باز داد و عزیز را عزل کرده مهمات وی نیز بعهده یوسف ع واگذاشت در اندک زمانی عزیز را از رشک و حسد درگذشت و ملک بالتماس تمام زلیخا را بعقد یوسف ع علیه السلام درآورد و حق سبحانه یوسف علیه السلام را ازو دو پسر داد منشا و فروئیم و تفصیل اینکه حالات حواله بجواهر التفسیرست وَ کَذلِک َ و همچنین که ملک را برو مهربان گردانیدیم مَکَّنّا جای دادیم لِیُوسُف َ فِی الأَرض ِ مر یوسف را در زمین مصر یعنی متمکن ساختیم یوسف ع را بحکومت یَتَبَوَّأُ مِنها تا بود که جای میگرفت از ان زمین که چهل فرسخ در چهل فرسخ عرض داشت حَیث ُ یَشاءُ هر جا که میخواست نُصِیب ُ بِرَحمَتِنا میرسانیم بنعم خود از نعیم دینی و دنیوی و صوری و معنوی مَن نَشاءُ هرکرا میخواهیم وَ لا نُضِیع ُ و ضایع و باطل نمی گردانیم أَجرَ المُحسِنِین َ اجر نیکوکاران را صفحه : 517

وَ لَأَجرُ الآخِرَهِ و هرآئینه مزد آخرت بجهت بقا و دوام خَیرٌ بهتر است لِلَّذِین َ آمَنُوا مر آنان را که گرویدند بخدای وَ کانُوا یَتَّقُون َ و بودند که پرهیز میکردند از فواحش چون یوسف علیه السلام که باحسان و تقوی از قعر چاه بتخت و جاه رسید

بیت بدنیا و عقبی کسی قدر یافت که او جانب صبر و تقوی شتافت القصه یوسف علیه السلام مهمات ملکی در پیش خود گرفته حکم کرد تا مردم به زراعت اشتغال نمودند و انبار خانهای عالی بنا فرمود و هفت سال هر غله که حاصل میشد بقدر کفاف چیزی بمردم میداد و باقی را با خوشه مضبوط میساخت تا سالهای قحط درآمد و در زمین مصر و شام تنگی عام شد مردمان مصر روی به یوسف ع آوردند سال اوّل بنقودی که داشتند غلّه بدیشان فروخت سال دوم بحلی و پیرایه در سال سوم بغلام و کنیزک و در چهارم بدواب و مواشی و در پنجم بضیاع و عقار و در ششم بفرزندان و در هفتم همه خط بندگی دادند یوسف علیه السلام صورت حال بملک عرض کرد ملک گفت همه بنده تواند و اختیار پیش تو است یوسف علیه السلام بحضور ملک همه را آزاد کرده و اموال و اولاد و ضیاع و عقار هر چه از ایشان گرفته بود بدیشان باز داد و حکمت درین آن بود که مصریان یوسف ع را در وقت خرید و فروخت بصورت بندگان دیده بودند قدرت ازلی همه را طوق بندگی او در گردن نهاد تا کسی را در باره او سخنی بی ادبانه نرسد و نتواند گفت- آورده اند که اثر قحط بکنعان رسیده کار بر اولاد یعقوب علیه السلام تنگ شده پسران یعقوب علیه السلام گفتند که ای پدر در شهر مصر ملکی است که همه قحط زدگان را مینوازد و کار غربا و ابناء السبیل بدلخواه ایشان میسازد نظم ز احسانش آسوده برنا و پیر وزو

گشته خوشدل غریب و فقیر به بخشش ز ابر بهاری فزون صفات کمالش ز غایت برون اگر فرمائی برویم و طعامی از بهر گرسنگان کنعان بیاریم یعقوب علیه السلام اجازت فرمود بنیامین را جهت خدمت خود بازگرفت و ده فرزند دیگر هر یک بیک شتر و بضاعتی که داشتند روی براه نهادند و یک شتر بجهت بنیامین با بضاعتی که داشت همراه بردند وَ جاءَ إِخوَهُ یُوسُف َ و آمدند برادران یوسف از کنعان بملازمت یوسف ع فَدَخَلُوا عَلَیه ِ پس درآمدند برو، و رسم خدمت بجا آوردند فَعَرَفَهُم پس بشناخت یوسف علیه السلام ایشانرا در نظر اوّل وَ هُم لَه ُ مُنکِرُون َ و ایشان مر او را ناشناسندگان بودند بجهت طول عهد چه بقول اصح چهل سال از واقعه ایشان گذشته بود یا آنکه یوسف علیه السلام از پس پرده بایشان سخن گفت او را نشناختند پس یوسف علیه السلام از ایشان پرسید که شما کسانید که جاسوسان را میمانید گفتند ای ملک معاذ اللّه ما پسران یک پدریم که یعقوب علیه السلام ست اسرائیل اللّه یوسف علیه السلام گفت که پدر شما چند فرزند دارد گفتند دوازده پسر داشت یکی را در صغر سن گرگ بخورد و یکی را پدر بجهت خدمت خود نگاه داشت و ما ده تن بملازمت آمده ایم یوسف علیه السلام گفت اینجا کسی باشد که شما را بشناسد گفتند نی مردم مصر ما را نمی شناسند یوسف علیه السلام گفت یکی از شما اینجا باشد تا بروید آن برادر را بیارید تا حال شما بر من محقق گردد و ایشان قرعه زدند بنام شمعون برآمد پس وی بایستاد یوسف علیه السلام بفرمود

تا بضاعت ایشان بستندند و در عوض آن گندم بدیشان دادند وَ لَمّا جَهَّزَهُم بِجَهازِهِم و آنهنگام که بساخت یوسف علیه السلام کار ایشان را و هر یک را یک شتر بار گندم داد و گفتند یک شتر بار دگر بجهت برادر ما که در خدمت پدرست بدهید یوسف علیه السلام گفت من بشمار مردم میدهم نه بشمار شتران، ایشان مبالغه نمودند قال َ گفت یوسف ائتُونِی بیارید بمن بِأَخ ٍ لَکُم برادری که شماراست مِن از أَبِیکُم پدر شما یعنی علاتی است نه اعیانی أَ لا تَرَون َ آیا نمی بینید أَنِّی أُوفِی الکَیل َ آنرا که من به تمام می پیمایم پیمانه را و حق کسی را بازنمیگیریم وَ أَنَا خَیرُ المُنزِلِین َ و من بهترین فرود آرندگانیم یعنی در انزال مهمانان و اکرام و احسان با ایشان دقیقه فرونمیگذارم- صفحه : 518

فَإِن لَم تَأتُونِی بِه ِ پس اگر نمی آرید بمن آن برادر فَلا کَیل َ لَکُم عِندِی پس نیست مکیل شما را نزدیک من یعنی طعام وَ لا تَقرَبُون ِ و نزدیک مشوید بمن و در ولایت من میائید قالُوا سَنُراوِدُ عَنه ُ أَباه ُ گفتند زود او را بطلبیم از پدر او و جهد کنیم در آن وَ إِنّا لَفاعِلُون َ و بدرستیکه ما کنندگانیم آن چیزیرا که بگوئیم وَ قال َ و گفت یوسف علیه السلام لِفِتیانِه ِ اجعَلُوا بِضاعَتَهُم مر غلامان را که کیل غلات تعلق بدیشان داشت بنهید بار ایشان را که به بهائی گندم آورده بودند و آن ادیمی و کفشی چند بوده یوسف علیه السّلام نخواست که گندم ببها بدیشان فروشد فرمود که بضاعتهای ایشان را درج کنید فِی رِحالِهِم در باردانهای ایشان و دیگر دانست که دیانت ایشان اقتضای آن

خواهد کرد که آن بضاعتها چون بثمن گندم بوده باز آرند و ازین جهت لَعَلَّهُم یَعرِفُونَها شاید که ایشان بشناسند بضاعت خود را إِذَا انقَلَبُوا چون بازگردند إِلی أَهلِهِم بسوی کسان خود و بار بگشایند لَعَلَّهُم یَرجِعُون َ شاید که بازگردند و برادر مرا بیارند فَلَمّا رَجَعُوا پس آنهنگام که بازگشتند فرزندان یعقوب علیه السلام إِلی أَبِیهِم بسوی پدر خود قالُوا یا أَبانا گفتند ای پدر ما مُنِع َ مِنَّا الکَیل ُ منع کرده شد از ما پیمودن طعام یعنی ملک مصر حکم کرد که دیگر طعام بر ما نه پیمایند اگر اینکه بار بنیامین را نبریم فَأَرسِل مَعَنا پس بفرست با ما أَخانا برادر ما را نَکتَل تا فراگیریم کیل از برای خود و برای او وَ إِنّا لَه ُ و به تحقیق ما او را لَحافِظُون َ نگاهدارندگانیم از رسیدن مکروهی بدو قال َ گفت یعقوب علیه السلام که ای فرزندان هَل آمَنُکُم آیا شما را امین دارم عَلَیه ِ برو یعنی بر بنیامین إِلّا کَما أَمِنتُکُم مگر هم چنانکه امین ساختم شما را عَلی أَخِیه ِ به برادر او مِن قَبل ُ پیش ازین که گفتید و انا له لحافظون و من بر محافظت شما اعتماد ندارم فَاللّه ُ خَیرٌ پس خدای بهتر است حافِظاً از جهت نگاه داشتن و حفص حافظا خواند یعنی او است بهتر در حالیکه نگاه دارنده است پس توکل برو کنم و کار خود بدو گذارم وَ هُوَ أَرحَم ُ الرّاحِمِین َ و او بخشنده ترین بخشندگان است شاید که به محافظت وی بمن به بخشاید و به مصیبت دو فرزند مرا مبتلا نه گرداند- صفحه : 519

وَ لَمّا فَتَحُوا مَتاعَهُم و چون گشادند رخت خود را وَجَدُوا بِضاعَتَهُم یافتند بضاعت خود را که تسلیم ملک

کرده بودند در بارهای خویش و بحکم یوسف ع رُدَّت إِلَیهِم بازگردانیده شد بدیشان قالُوا یا أَبانا گفتند ای پدر ما ما نَبغِی چه چیز می طلبیم از احسان و رای اینکه که هذِه ِ بِضاعَتُنا اینکه است بهای ما که غله بدین بضاعت بما فروخته اند رُدَّت إِلَینا بازگردانیده اند بما پس ما بدین اکرام رجوع کنیم بملک وَ نَمِیرُ أَهلَنا و طعام آریم کسان خود را وَ نَحفَظُ أَخانا و نگاهبانی کنیم برادر خود را در رفتن و آمدن وَ نَزدادُ و زیادتی بستانیم کَیل َ بَعِیرٍ پیمودن شتری یعنی یک شتروار بمصاحبت برادر زیادت بیاریم ذلِک َ اینکه یک شتروار کَیل ٌ یَسِیرٌ مکیل اندک است و ملک بدان مقدار با ما مضائقه نخواهد کرد قال َ گفت یعقوب ع لَن أُرسِلَه ُ هرگز نمی فرستم بنیامین را مَعَکُم با شما حَتّی تُؤتُون ِ تا بدهید مرا مَوثِقاً مِن َ اللّه ِ پیمانی موکد بذکر خدای تعالی در تبیان فرموده که او را بشما ندهم تا سوگند خورید بحق محمّد ص خاتم النبیین و سید المرسلین لَتَأتُنَّنِی بِه ِ که بیارید بمن او را إِلّا أَن یُحاطَ بِکُم مگر آنکه بگرو شما درآورده شود عذاب و همه هلاک شوید، ایشان قبول نموده بمنزلت حضرت پیغمبر ع سوگند خوردند که در مهم بنیامین غدر نه کنند فَلَمّا آتَوه ُ پس چون دادند پدر را مَوثِقَهُم پیمان و عهد خود قال َ گفت یعقوب ع اللّه ِ که خدای عَلی ما نَقُول ُ بر آنچه میگوئیم از عهد و پیمان وَکِیل ٌ نگاهبان و گواه و مطلع است وَ قال َ و گفت یعقوب ع از روی شفقت یا بَنِی َّ ای فرزندان من لا تَدخُلُوا در میائید در شهر مصر مِن باب ٍ واحِدٍ از یک

در یعنی همه برادران با هم از یک دروازه بشهر مروید ناگاه چشم بد در شما نرسد چون شما را باین جمال و هیئات و شوکت و ابّهت به بینند وَ ادخُلُوا و درآیید هر دو سر مِن أَبواب ٍ مُتَفَرِّقَهٍ از درهای متفرقه و آن شهر را چهار دروازه بود در لطائف آورده که یعقوب در اوّل مهر پدری پیدا کرد و در آخر عجز بندگی آشکارا کرد و گفت وَ ما أُغنِی عَنکُم و من دفع نمی کنم از شما بدین نصیحت که کردم مِن َ اللّه ِ از قضای خدا مِن شَی ءٍ چیزیرا زیرا که حذر دفع قدر نمیکند بیت من جهد همی کنم قضا میگوید بیرون ز کفایت تو کاری دگر است إِن ِ الحُکم ُ نیست حکم و فرمان إِلّا لِلّه ِ مگر مر خدایرا در هر چه خواهد عَلَیه ِ تَوَکَّلت ُ برو توکل کردم من وَ عَلَیه ِ فَلیَتَوَکَّل ِ المُتَوَکِّلُون َ و برو باید که توکل کنند توکل کنندگان نه بر غیر او کفایت مهم نتیجه توکل است برو و من یتوکل علی اللّه فهو حسبه.

صفحه : 520 وَ لَمّا دَخَلُوا و آن هنگام که درآمدند اولاد یعقوب ع مِن حَیث ُ أَمَرَهُم از آنجا که فرموده بود ایشان را أَبُوهُم پدر ایشان یعنی از ابواب متفرقه ما کان َ یُغنِی نبود که دفع کند عَنهُم از ایشان رای یعقوب مِن َ اللّه ِ از قضای خدای که در باره ایشان واقع شده بود مِن شَی ءٍ چیزیرا بلکه تهمت دزدی بر بنیامین افتاد و برادران اندوهگین شدند و مصیبت یعقوب ع مضاعف گشت پس تدبیر یعقوب ع فائده نداد إِلّا حاجَهً مگر آنکه حاجتی بود فِی نَفس ِ یَعقُوب َ در نفس یعقوب یعنی شفقتی بود

در اولاد که در آن وقت قَضاها ظاهر کرد آنرا و وصیت کرد بآن وَ إِنَّه ُ لَذُو عِلم ٍ و بدرستیکه یعقوب ع خداوند دانش بود و بقضا و قدر میدانست لِما عَلَّمناه ُ مر آن چه را که بدو آموخته بودیم بطریق وحی و از آن بود که گفت و ما اغنی عنکم وَ لکِن َّ أَکثَرَ النّاس ِ و لیکن بیشتر آدمیان لا یَعلَمُون َ نمیدانند سر قدر را یا جاهل اند بآنکه تدبیر بر تقدیر غلبه نتواند کرد بیت تدبیر کند بنده و تقدیر نداند تقدیر خداوند بتدبیر نماند وَ لَمّا دَخَلُوا عَلی یُوسُف َ و آنهنگام که درآمدند اولاد یعقوب ع بر یوسف ع و ببارگاه او رسیدند یوسف ع بر تخت نشسته بود و نقاب فرو گذاشته پرسید که چه کسانید گفتند کنعانیانیم که ما را فرموده بودی که برادر خود را بیارید او را از پدر درخواستیم و بعهد و پیمان آوردیم یوسف ع گفت که دانستیم بنشینید ایشان در حاشیه بساط بنشستند و حکم شد که شش خوان طعام آراسته پیش ایشان نهادند پس یوسف ع گفت هر دو برادر که از یک پدر و مادر باشد بر یک خوان طعام خورید هر دو کس بر یک خوان نشستند و بنیامین تنها مانده بگریه درآمد و میگریست تا بیهوش شد یوسف ع بفرمود تا گلاب بر روی او زدند و چون بهوش آمد پرسید که ای جوان کنعانی ترا چه شد که بیهوش شدی گفت ای ملک فرمودی که هر کس با برادر اعیانی خود بر یک خوان نشینید مرا برادر پدری و مادری من که یوسف ع نام داشت بیاد آمد و

با خود گفتم اگر او بودی با من بر سر اینکه خوان نشستی و تنها نماندمی از شوق اینکه حال بی طاقت شدم و سبب گریه و بیهوشی من اینکه بود یوسف ع گفت بیا تا من برادر تو باشم و با تو بر یک خوان نشینم پس بفرمود تا خوان ویرا برداشتند و در پس پرده آوردند و او را نیز طلبید و بدین بهانه آوی إِلَیه ِ جای داد بسوی خود أَخاه ُ برادر خود را و یوسف ع نقاب بسته دست طعام دراز کرد چون بنیامین را نظر بر دست یوسف ع افتاد باز بگریست یوسف ع گفت باز اینکه چه گریه است گفت ای ملک چه مانند است اینکه دست تو بدست برادر من یوسف ع همین که یوسف ع اینکه کلمه بشنید طاقتش بنهایت رسید نقاب از چهره برداشت و بنیامین را قال َ گفت إِنِّی أَنَا أَخُوک َ بدرستیکه منم برادر تو فَلا تَبتَئِس پس اندوهناک مباش بِما کانُوا یَعمَلُون َ بآنچه کردند برادران در حق ما بنیامین چون روی یوسف ع بدید و اینکه سخن بشنید دیگر باره از هوش برفت و چون با خود آمده دست در گردن یوسف کرد و بزبان حال گفت بیت آنچه می بینم به بیداری است یا رب یا بخواب خویشتن را در چنین راحت پس از چندین عذاب آنگه دست در دامن یوسف ع زد و گفت دیگر از تو مفارقت نمیکنم یوسف ع گفت ای برادر اهتمام پدر در باب تو دانسته ام اگر ترا بی بهانه بازدارم غم او زیادت میشود اگر مصلحت دانی ترا بامر شنیع متهم سازم تا نزد من بمانی بنیامین

گفت از ان باک ندارم پس یوسف ع فرمود که نزد برادران رو و اینکه امر را مخفی دار بنیامین از پس پرده بیرون آمد و حکم شد که کارسازی کنعانیان کنند.

صفحه : 521

فَلَمّا جَهَّزَهُم بِجَهازِهِم پس آنهنگام که کارسازی کرد ایشان را جَعَل َ السِّقایَهَ بنهاد سقایه و آن مشربه بود از نقره یا از زر یا از زبرجد مرصع بجواهر که ملک از ان آب خوردی درین وقت بجهت عزّت و نفاست طعام آنرا پیمانه ساخته بودند یوسف ع او را بفرمود تا محرم او آنرا تعبیه کرد فِی رَحل ِ أَخِیه ِ در باردان برادر او و بارهای دیگران را مکمل کرده بودند و ایشان را اجازت رفتن داد چون از شهر بیرون رفته براه درآمدند جمعی از ملازمان یوسف ع از عقب کاروان رسیدند ثُم َّ أَذَّن َ مُؤَذِّن ٌ پس ندا کردند کننده که أَیَّتُهَا العِیرُ ای کاروانیان إِنَّکُم لَسارِقُون َ بدرستیکه شما دزدانید بآنمعنی که یوسف ع را از پدر بدزدید و گفته اند که ندا کننده اینکه سخن را نه بفرمان یوسف ع گفت القصه چون اینکه ندا بسمع فرزندان یعقوب ع رسید قالُوا گفتند وَ أَقبَلُوا عَلَیهِم و روی آوردند بدان جمع که شما ما ذا تَفقِدُون َ چه چیز گم کرده اید که میجوئید قالُوا نَفقِدُ گفتند میجوئیم صُواع َ المَلِک ِ مشربه ملک را که پیمان غلّه بوده وَ لِمَن جاءَ بِه ِ و برای هر کس که بیارد آنرا- حِمل ُ بَعِیرٍ شترواری طعام مقرر است وَ أَنَا بِه ِ زَعِیم ٌ و من که منادی ام بآن کفیلم و پابند آن قالُوا تَاللّه ِ گفتند بخدای لَقَد عَلِمتُم هرآئینه شما میدانید که ما مردم امینیم

بضاعتی که در بار ما نهاده بودید در بار اوّل چون اینکه نوبت بیامدیم باز آوردیم و می بینید که دهن شتران بربسته ایم تا از زرع کسان نخورند ما جِئنا نیامدیم ما از کنعان لِنُفسِدَ تا تباه کاری کنیم فِی الأَرض ِ در زمین مصر و مال مردم بناحق در تصرف آریم وَ ما کُنّا و نیستیم ما سارِقِین َ دزدان و دزدی کار ما نیست قالُوا فَما جَزاؤُه ُ گفتند ملازمان یوسف ع که چیست جزای دزد إِن کُنتُم کاذِبِین َ اگر باشید شما دروغ گویان در ابرای ذمه خود یعنی شما میگوئید که ما دزد نیستیم اگر رخت ما در میان بار شما پیدا شود آنرا چه مکافات خواهد بود قالُوا جَزاؤُه ُ گفتند جزای سرقه سارق مَن وُجِدَ فِی رَحلِه ِ گرفتن آنکس است که یافته شود کالای دزدیده در بار او فَهُوَ جَزاؤُه ُ پس همون او است جزای او یعنی او را به بندگی باید گرفت در دین پدر ما کَذلِک َ همچنین نَجزِی الظّالِمِین َ پاداش میدهیم ستمکاران را یعنی دزدان را پس ایشان را بازگردانیده بمصر آوردند و بدرگاه یوسف علیه السلام بازداشتند.

صفحه : 522

فَبَدَأَ پس آغاز کرد مؤذن و گفته اند یوسف ع بِأَوعِیَتِهِم بباردانهای ایشان یعنی برادران دیگر قَبل َ وِعاءِ أَخِیه ِ پیش از باردان برادر او برای نفی تهمت ثُم َّ استَخرَجَها پس بیرون آورد سقایه را مِن وِعاءِ أَخِیه ِ از باردان برادر او کَذلِک َ همچنین کِدنا لِیُوسُف َ تعلیم دادیم یوسف را بالهام- برادران یوسف ع از حیا سر در پیش انداختند و زبان طعن بر بنیامین گشادند ما کان َ نبود یوسف یعنی شایسته و سزاوار نبود ازو که لِیَأخُذَ أَخاه ُ فراگیرد برادر خود را فِی دِین ِ المَلِک ِ

در کیش ملک مصر چه حکم ملک در باب دزد ضرب و تغریب بود نه استرقاق پس نگرفت یوسف ع برادر خود را إِلّا أَن یَشاءَ اللّه ُ مگر بخواست خدای و بدستوری او نَرفَع ُ دَرَجات ٍ برمیدارم از روی درجها بعلم و حکمت مَن نَشاءُ هر کرا میخواهیم وَ فَوق َ کُل ِّ ذِی عِلم ٍ و زبر هر خداوند دانشی عَلِیم ٌ دانائیست که درجه او بلندتر است آنگه یوسف ع فرمود که اینکه چه عمل است که از شما صادر شد نمی گفتید که ما پیغمبرزادگانیم قالُوا إِن یَسرِق گفتند اگر دزدی کرد بنیامین چه عجب فَقَد سَرَق َ پس بدرستیکه دزدی کرده است أَخ ٌ لَه ُ برادر اعیانی که او را بوده مِن قَبل ُ پیش ازین یعنی یوسف ع در معالم و کشاف و مدارک آورده که در خانه خاله یوسف ع ماکیانی بود سائلی بدر خانه آمد و هیچ کس حاضر نبود یوسف آن مرغ بسائل داد و برادران او را بدزدی تهمت کردند و اقوال دیگر نیز هست فَأَسَرَّها یُوسُف ُ پس پنهان داشت یوسف ع آن مقاله را فِی نَفسِه ِ در نفس خود وَ لَم یُبدِها و ظاهر نکرد آن را لَهُم بر ایشان قال َ گفت با خود یوسف ع که أَنتُم شما شَرٌّ مَکاناً بدتراید از جهت منزلت دزدی که پسر را از پدر دزدیده جدا کردید وَ اللّه ُ أَعلَم ُ و خدا داناتر است بِما تَصِفُون َ بآنچه شما صفت می کنید پس یوسف ع بنیامین را بکسان خود سپرد و برادران در استخلاص او چندانکه سخن گفتند بجای نرسید روبیل را آتش خشم شعله زدن گرفت و مویهای تن وی سر از جامه بیرون کرد و گفت ای

ملک برادر مرا بگذار و گر نه فریادی کنم که هر جا زنی حامله باشد درین شهر از هول آن بار بنهد یوسف ع بدید که روبیل در غضب است پسر خورد را گفت برو و دست به پشت وی فرود آر چون دست او بروبیل رسید شعله غضب وی انطقا یافته روی به برادران کرد که شما مرا مس کردی گفتند نی فرمود بخدای که در بلده مصر تخمی از آل یعقوب ع کسی هست چه هرگاه یکی را از ایشان خشم آمدی چون دیگری از آل یعقوب او را مس کردی تسکین یافتی در معالم آورده که دیگر بار روبیل در غضب شده آهنگ تخت یوسف ع کرد یوسف ع نقاب بسته از تخت فرود آمده او را در ربود، و بر سر دست آورد باز بر زمین نهاد و گفت ای کنعانیان شما بزور خود مغرور و بقوت خود معجب شده اید و می پندارید که کسی بر شما غلبه نتواند کرد بیت خدای که بالا و پست آفرید زبردست هر زیر دست آفرید ایشان چون دیدند که مهم بزور از پیش نمیرود از در زاری درآمده- صفحه : 523

قالُوا یا أَیُّهَا العَزِیزُ گفتند ای عزیز إِن َّ لَه ُ بدرستیکه بنیامین را أَباً شَیخاً کَبِیراً پدری است پیر بزرگ ساله و عظیم القدر و بعد از هلاک پسر خود یوسف ع بدو انس و الفت دارد فَخُذ أَحَدَنا پس فراگیر یکی از ما به بندگی مَکانَه ُ بجای او و او را رها کن إِنّا نَراک َ بدرستیکه ما می بینیم ترا مِن َ المُحسِنِین َ از نیکوکاران به نسبت ما پس احسان خود را باتمام رسان فما الاحسان الا

بالاتمام قال َ مَعاذَ اللّه ِ گفت یوسف ع پناه گیرم بخدای پناه گرفتنی أَن نَأخُذَ از انکه بگیریم إِلّا مَن وَجَدنا مگر آنرا که یافتیم مَتاعَنا عِندَه ُ متاع خود را نزدیک او و اگر بجای او دیگری را بگیریم إِنّا إِذاً بدرستیکه باشیم ما آنگاه لَظالِمُون َ ستمکاران در مذهب شما فَلَمَّا استَیأَسُوا پس آن وقت که نومید شدند مِنه ُ از یوسف و دانستند که برادر را بایشان نمیدهد خَلَصُوا نَجِیًّا تنها شدند رازگویان و با یک کناره شدند از مصریان و از هر گونه تدبیر آغاز کردند قال َ کَبِیرُهُم گفت بزرگ ایشان در سن یعنی روبیل یا در خرد و عقل یعنی یهود أَ لَم تَعلَمُوا آیا نمیدانید شما أَن َّ أَباکُم آنرا که پدر شما قَد أَخَذَ عَلَیکُم به تحقیق فراگرفت بر شما مَوثِقاً عهد و پیمانی مِن َ اللّه ِ از خدای یعنی بدستوری وی در محافظت بنیامین و شما سوگند خوردید وَ مِن قَبل ُ ما فَرَّطتُم و پیش ازین تقصیر کردید فِی یُوسُف َ در شان یوسف ع فَلَن أَبرَح َ الأَرض َ پس من جدا نشوم از زمین مصر یعنی ازین شهر بیرون نیایم حَتّی یَأذَن َ لِی أَبِی تا وقتی که دستوری دهد مرا بآمدن پدر من أَو یَحکُم َ اللّه ُ لِی یا خدای حکم کند برای من برجوع به پدر یا به تخلیص برادر وَ هُوَ خَیرُ الحاکِمِین َ و او بهترین حکم کنندگانست که براستی حکم کند و میل و مداهنه در حکم او نیست ارجِعُوا شما بازگردید إِلی أَبِیکُم بسوی پدر خود فَقُولُوا یا أَبانا پس بگوئید ای پدر ما إِن َّ ابنَک َ بدرستیکه پسر تو بنیامین سَرَق َ دزدی کرد وَ ما شَهِدنا

و گواهی نمیدهیم ما إِلّا بِما عَلِمنا مگر بآنچه میدانیم که صاع ملک از بار او بیرون آمد وَ ما کُنّا و نیستیم ما لِلغَیب ِ مر باطن حال را حافِظِین َ نگاهدارندگان یعنی بظاهر دزدی او دیدیم اما از نفس الامر او خبر نداریم که فی الواقعه بر او تهمت کردند و صاع را در بار او نهادند یا خود او مباشر اینکه امر بوده که در شان وی غدر نکنید و اکنون اینکه صورت واقع شود صفحه : 524

وَ سئَل ِ القَریَهَ الَّتِی و بپرس از اهل آن دیهی که کُنّا فِیها بودیم مادران یعنی مصر مراد آنست که بفرست و از مصریان بپرس وَ العِیرَ الَّتِی و از ان کاروان نیز سؤال کن که ما أَقبَلنا فِیها روی نهاده بودیم بکنعان در میان ایشان و آن جمعی کنعانیان بودند از همسائیگان یعقوب ع وَ إِنّا لَصادِقُون َ و بدرستیکه ما راست گویانیم فرزندان بحکم روئیل یا یهود اروی بکنعان نهادند و بخدمت پدر آمده آنچه برادر گفته بود بموقف عرض رسانیدند قال َ گفت یعقوب ع بَل سَوَّلَت لَکُم بلکه آراسته ست برای شما أَنفُسُکُم أَمراً نفسهای شما کاری را که خواسته اید و با هم قرار داده اید و اگرنه ملک مصر چه میداند که جزای سارق استرقاق است فَصَبرٌ جَمِیل ٌ پس بر من است شکیبائی نیکو عَسَی اللّه ُ أَن یَأتِیَنِی شاید که خدای بیارد بِهِم جَمِیعاً همه ایشانرا بمن یعنی یوسف و بنیامین و آن برادر دیگر را که در مصر است إِنَّه ُ هُوَ العَلِیم ُ بدرستیکه او داناتر است بحال من الحَکِیم ُ راست کار است در آنچه میکند پس یعقوب ع از غایت ملال

توجه به بیت الاحزان فرمود وَ تَوَلّی عَنهُم و روی بگردانید از فرزندان خود وَ قال َ یا أَسَفی و گفت ای اندوه من عَلی یُوسُف َ بر فراق یوسف ع صاحب کشاف آورده که حضرت رسالت پناه ص از جبرئیل پرسید که وجد یعقوب و حزن او بچه مرتبه بود در فراق یوسف ع جبرئیل فرمود ع که برابر هفتاد مادر پسر مرده حضرت فرمود که او را چه مقدار مزد دادند گفت مزد صد شهید آری هیچ کس در آتش مفارقت برابر یعقوب ع نسوخت که چهل سال و بقولی هشتاد سال از وقت فراق یوسف ع تا زمان وصال او چشم یعقوب ع از گریه خشک نشد و از بار فراق جگرگوشه پشت مبارک وی خمیدگی گرفت وَ ابیَضَّت و سفید شد عَیناه ُ هر دو چشم او مِن َ الحُزن ِ از اندوه فَهُوَ کَظِیم ٌ پس او پر بود از خشم فرزندان یعنی دلش ممتلی بود از غیظ اولاد و ظاهر نمیکرد بیت دردیست درین سینه که گفتن نتوانم وین طرفه که آن نیز نهفتن نتوانم اما چون فرزندان فریاد یا اسفی شنیده اضطراب پدر را مشاهده نمودند قالُوا گفتند تَاللّه ِ تَفتَؤُا بخدای همیشه باشی بناله و زاری تَذکُرُ یُوسُف َ یاد کنی یوسف ع را حَتّی تَکُون َ حَرَضاً تا وقتی که بیمار شوی بیماری مشرف بر موت أَو تَکُون َ مِن َ الهالِکِین َ یا باشی از جمله هلاک شدگان.

صفحه : 525

قال َ گفت یعقوب ع ای فرزندان من إِنَّما أَشکُوا جز اینکه نیست که شکایت میکنم بَثِّی وَ حُزنِی غم و اندوه خود را إِلَی اللّه ِ بخدای نه بشما و نه بغیر شما زیرا که کس

بیکسان و چاره کن بیچارگان اوست نظم حاجتی را که از تو می جویم با کسی نه که با تو میگویم راز گویم بخلق خوار شوم با تو گویم بزرگوار شوم در بعضی تفاسیر است که چون یعقوب گفت انما اشکو بثی و حزنی الی اللّه حق سبحانه و تعالی وحی فرستاد که ای یعقوب ع بعزت و جلال من که اگر یوسف ع و بنیامین مرده بودندی بسبب اینکه ناله که تو کردی من ایشان را زنده ساخته بتو باز رسانیدمی و ازین مژده بود که یعقوب ع گفت وَ أَعلَم ُ مِن َ اللّه ِ ما لا تَعلَمُون َ و من میدانم از وحی خدا آنچه شما نمیدانید از حیات یوسف ع و رسیدن وی بمن گویند روزی ملک الموت بزیارت وی آمده بود یعقوب ع برو سوگند داد که روح یوسف ع مرا قبض کرده گفت نی یعقوب ع بدان امیدواری گفت یا بَنِی َّ اذهَبُوا ای پسران من بروید فَتَحَسَّسُوا پس تفحّص کنید مِن یُوسُف َ وَ أَخِیه ِ از حال یوسف ع و برادر او وَ لا تَیأَسُوا و نومید مباشید مِن رَوح ِ اللّه ِ از رحمت و فضل خدای إِنَّه ُ لا یَیأَس ُ بدرستیکه نومید نشوند مِن رَوح ِ اللّه ِ ط از رحمت و فرح خدا تعالی إِلَّا القَوم ُ الکافِرُون َ مگر گروه ناگرویدگان پس یعقوب ع نامه نوشت بدین وجه که از یعقوب ع اسرائیل اللّه إبن اسحق ذبیح اللّه إبن ابراهیم خلیل اللّه بسوی ملک مصر اما بعد ما آن اهل بیتیم که بلا را موکل بما گردانیده اند جدم ابراهیم را دست و پای بربسته در آتش نمرود افگندند حق سبحانه او را نجات داده پدرم اسحق را کارد

بر حلق نهادند خدای تعالی برای او فدا فرستاد و مرا پسری بود دوست ترین همه فرزندان من برادران او را بصحرا بردند و پیرهن خون آلوده بمن آورده گفتند او را گرگ خورد من در فراق او چندان گریسته ام که چشمم سفید شده او را برادر اعیانی بود که من بر وی تسلّی داشتم تو او را بدزدی گرفته نگاهداشته و ما نه از ان خاندانیم که دزدی کنیم یا از ما دزدی برآید اگر اینکه فرزند را بمن فرستی فبها و الا بر تو دعای کنم که اثر آن بفرزند هفتمین تو برسد و السلام پس نامه را بفرزندان داده و اندک بضاعتی از پشم و روغن و پنیر و امثال آن ترتیب داده ایشان را بمصر فرستاد و ایشان بمصر آمده برادری را که آنجا بود ملاقات کردند و باتفاق برادر روی بدرگاه یوسف نهادند فَلَمّا دَخَلُوا عَلَیه ِ پس آنهنگام که درآمدند برادران یوسف ع بر وی قالُوا یا أَیُّهَا العَزِیزُ گفتند ای عزیز مَسَّنا رسیده است ما را وَ أَهلَنَا الضُّرُّ و کسان ما را سختی و بی نوائی و گرسنگی وَ جِئنا بِبِضاعَهٍ و آورده ایم بضاعتی مُزجاهٍ اندک و بی اعتبار فَأَوف ِ لَنَا الکَیل َ پس تمام کن برای ما کیل را وَ تَصَدَّق عَلَینا و تصدق کن بر ما بقبول بضاعت ما یا بزیاده از بهای متاع ما إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای تعالی یَجزِی المُتَصَدِّقِین َ پاداش دهد به نیکوئی آنانرا که از روی تفضل تصدق می نمایند آنگه نامه یعقوب ع بر گوشه تخت نهادند چون یوسف ع نامه را بخواند گریه بر وی غلبه کرد و عنان تمالک

از دست رفته- صفحه : 526

قال َ گفت ای برادران هَل عَلِمتُم آیا میدانید ما فَعَلتُم آنچه کردید بِیُوسُف َ وَ أَخِیه ِ بیوسف و برادر او بر سبیل اجمال گفت نه از روی تفصیل فعل ایشان با یوسف ع ظاهر است و با بنیامین آنست که او را خوار و بی اعتبار می داشتند تا بمرتبه که با هیچ یک سخن نمیگفتی الا از روی عجز و مذلت پس یوسف ع فرمود که آیا شما دانسته اید قبح آنرا که با یوسف علیه السلام و با برادر او کرده اید و یا از ان توبه فرموده اید إِذ أَنتُم جاهِلُون َ چه آنوقت شما نادان بودید یعنی نو رسیده و شوخ و حسود یا جاهل بودید بعقوق پدر و قطع رحم و موافقت هوای نفس کردید یوسف ع اینکه سخن را از روی مناصحت گفت نه بر وجه معاتبت آنگه نقاب را افگند و تاج از سر برداشت چون ایشان را نظر بر آن شکل و شمائل افتاد قالُوا گفتند أَ إِنَّک َ لَأَنت َ یُوسُف ُ استفهام تقریر است یعنی البته توئی یوسف ع که اینکه جمال و کمال دیگری را نیست بیت که دارد از همه خوبان رخ چنین که تو داری تبارک اللّه ازین روی نازنین که تو داری قال َ أَنَا یُوسُف ُ وَ هذا أَخِی گفت من یوسفم و اینکه برادر من بنیامین است قَد مَن َّ اللّه ُ بدرستیکه منت نهاد خدای عَلَینا بر ما بسلامت و بکرامت إِنَّه ُ مَن یَتَّق ِ بدرستیکه هر که بترسد از خدای وَ یَصبِر و صبر کند بر طاعت یا اجتناب از معصیت فَإِن َّ اللّه َ پس بتحقیق خدای لا یُضِیع ُ ضائع نکند أَجرَ

المُحسِنِین َ مزد نیکوکاران وضع مظهر در موضع مضمر تنبیه است بر آنکه محسن آنست که جمع کند میان تقوی و صبر چون برادران یوسف ع را بشناختند روی به تخت درآورده خواستند که پای یوسف را ببوسند یوسف ع از تخت فرود آمده ایشان را در کنار گرفت قالُوا تَاللّه ِ گفتند بخدای سوگند که بحسن صورت و کمال سیرت لَقَد آثَرَک َ اللّه ُ هرآئینه برگزید ترا خدای تعالی عَلَینا بر ما وَ إِن کُنّا و بدرستیکه ما هستیم لَخاطِئِین َ گناهکاران بدان عملها که کرده ایم قال َ گفت یوسف در جواب ایشان لا تَثرِیب َ هیچ سرزنش نیست عَلَیکُم ُ الیَوم َ بر شما امروز، من دیگر باره هرگز گناه شما نیارم یَغفِرُ اللّه ُ لَکُم بیامرزد خدای مر شما را که اعتراف کردید بگناه وَ هُوَ أَرحَم ُ الرّاحِمِین َ و او بخشنده ترین بخشندگان است نظم به آهی بسوزد جهانی گناه به اشکی بشوید درون سیاه بدرمانده تخت شاهی دهد بدرماندگان هر چه خواهی دهد پس چون بنوازش بزرگانه دل برادران تازه ساخت بکار پدر دل فگار پرداخت و گفت.

صفحه : 527

اذهَبُوا بِقَمِیصِی هذا ببرید اینکه پیراهن مرا و آن قمیص خلیل ع بود که جبرئیل ع در قعر چاه بوی پوشانید و وحی بدو رسیده بود که آنرا بکنعان فرستد فرمود که ببرید فَأَلقُوه ُ پس بیفگنید آنرا عَلی وَجه ِ أَبِی بر روی پدر من یَأت ِ بَصِیراً تا بازگردد بینائی او و چشمش بحال اوّل باز رود وَ أتُونِی و بیائید شما بمن بِأَهلِکُم أَجمَعِین َ بهمه کسان خود از احفاد و خدم آورده اند که یهودا گفت ای یوسف ع پیراهن خون آلوده پیش پدر من برده ام اینکه پیراهن بمن حواله کن که ببرم

که شاید فرح اینکه قمیص تدارک خون آن قمیص کند یوسف ع پیراهن بوی داده اسباب را بجهت پدر و متعلقان مهیّا ساخته ببرادران تسلیم کرد یهودا از مصر بیرون آمده همراه برادران متوجه کنعان گشت وَ لَمّا فَصَلَت ِ العِیرُ و آن وقت که جدا شد یعنی بیرون آمد کاروان از عمارات مصر و بفضای صحرا رسید باد صبا از حق سبحانه و تعالی دستوری خواسته بوی پیراهن یوسف ع را بمشام یعقوب رسانید قال َ أَبُوهُم گفت پدر ایشان جمعی را که حاضر بودند از نبیرگان او إِنِّی لَأَجِدُ بدرستیکه من می یابم رِیح َ یُوسُف َ بوی یوسف ع را لَو لا أَن تُفَنِّدُون ِ اگر شما به نقصان عقل مرا نسبت نکنید و مگوئید که پیر شده و بسن ّ خرافت رسیده قالُوا تَاللّه ِ إِنَّک َ گفتند آنها که حاضر بودند بخدای بدرستیکه تو هنوز لَفِی ضَلالِک َ القَدِیم ِ در همان حیرت قدیمی در افراط محبّت یوسف ع از بسیاری ذکر او و توقع ملاقات او بعد از چهل سال یا هشتاد سال فَلَمّا أَن جاءَ البَشِیرُ پس آن هنگام که آمد مژده دهنده یعنی یهودا- آورده اند که یهودا با برادران نه ایستاد و سر و پا برهنه دویدن آغاز کرد تا بکنعان رسید و نزد پدر آمده أَلقاه ُ بیفگند پیراهن یوسف ع را عَلی وَجهِه ِ بر روی پدر فَارتَدَّ بَصِیراً پس گشت بینا و باحفاد خود قال َ گفت أَ لَم أَقُل لَکُم آیا نمیگفتم شما را إِنِّی أَعلَم ُ آنکه من میدانم مِن َ اللّه ِ از الهام خدای ما لا تَعلَمُون َ آنچه شما نمیدانید و آن حیات یوسف ع بود و پیوستگی میان من و او- پس تهیه راه

نمود و هر که در ایشان پیوسته بود از ذکور و اناث متوجه شدند و برادران دیگر رسیده بر دست و پای پدر افتاده قالُوا گفتند یا أَبانَا ای پدر ما استَغفِر لَنا آمرزش طلب برای ما از خدای ذُنُوبَنا گناهان ما را إِنّا کُنّا بدرستیکه هستیم ما خاطِئِین َ گناهکاران.

صفحه : 528

قال َ گفت یعقوب علیه السلام سَوف َ أَستَغفِرُ لَکُم زود باشد که آمرزش خواهم برای شما رَبِّی از پروردگار خود إِنَّه ُ هُوَ الغَفُورُ بدرستیکه او آمرزنده تائبان است بمحو ذنوب الرَّحِیم ُ مهربان است بر بندگان بکشف کروب، تاخیر کرد تا شب جمعه یا وقت سحر که مظنه اجابت دعوات است یا خواست که بداند که یوسف ع از ایشان عفو کرده یا نی و اصح آنست که تاخیر کرد تا وقتی که بمصر رسید شب برخاسته بنماز و بعد از تهجد روی بقبله ایستاد و یوسف علیه السلام را در قفای بداشت و برادران را در عقب او و آنحضرت ع دعا کرد فرزندان آمین گفتند و حق سبحانه اجابت فرمود القصه چون یعقوب علیه السلام بنزدیک رسید یوسف علیه السلام با ملک ریّان و تمام اشراف مصریان لشکر آراسته باستقبال پدر بیرون آمده و یعقوب علیه السلام با فرزندان بر بالای تلی برآمده تفرج آن کوکبه و آراستگی می کردند و تعجب مینمودند جبرئیل علیه السلام فرود آمد و یعقوب علیه السلام را گفت ازین لشکر و تجمل عجب میداری ببالا نگر که جنود ملک از زمین تا بفلک بتفریج آمده بشادی تو مبتهج و مسروراند چنانچه درین مدّت از اندوه تو محزون و رنجور بودند پس یوسف

علیه السلام چون پدر را دید از مرکب فرود آمده خواست که سلام کند جبرئیل علیه السلام گفت بگذار تا پدر ترا سلام کند در خبر است که یعقوب علیه السلام نیز پیاده شد و چون چشمش بر جمال یوسف علیه السلام افتاد گفت السلام علیک یا مذهب الاحزان و هر دو دستها بگردن یکدیگر درآورده از شادی میگریستند نظم چه خوش حالیست روی دوست دیدن پس از عمری بیکدیگر رسیدن شراب خوشدلی از نوش کردن بشادی دست در آغوش کردن بکام دل زمانی آرمیدن بهم گفتن سخن وز هم شنیدن ز دلبر حال هجر آغاز کردن ز عاشق دفتر غم باز کردن پس در نزدیکی مصر موضعی بود از آن یوسف علیه السلام و قصری رفیع در آنجا ساخته بود یوسف علیه السلام در آنجا نزول فرمود فَلَمّا دَخَلُوا پس آنهنگام که درآمدند عَلی یُوسُف َ بر یوسف علیه السلام در آن منزل آوی إِلَیه ِ جای داد بسوی خود أَبَوَیه ِ پدر و خاله خود را که بجای مادرش بود و دیگر بار پدر را در کنار گرفت و خاله را پرسش فرمود و برادرزادگان را نوازش نمود وَ قال َ ادخُلُوا مِصرَ و گفت درآیید بمصر إِن شاءَ اللّه ُ آمِنِین َ اگر خواهد خدای در حالتی که ایمنان باشید از قحط و عناد مشقت و بلا استثنا داخل است در امن نه در دخول و چون بمصر آمدند ایشان را بمنزل خود فرود آورد وَ رَفَع َ أَبَوَیه ِ و برداشت پدر و خاله خود را یعنی بر بالا برد عَلَی العَرش ِ بر تخت خود وَ خَرُّوا و بر روی در افتادند پدر و خاله و برادران

لَه ُ مر او را سُجَّداً در حالتی که که سجده کنان بودند و تحیّت و تعظیم ایشان در آنزمان بسجده بود یوسف علیه السلام که آنحال را مشاهده نمود اظهار مسرّت و بهجت فرمود وَ قال َ و گفت یوسف علیه السلام یا أَبَت ِ ای پدر من هذا اینکه سجده کردن شما مرا تَأوِیل ُ رُءیای َ تفسیر خواب من است که دیدم مِن قَبل ُ پیش ازین در ایام صبا قَد جَعَلَها بدرستیکه گردانید آنرا رَبِّی حَقًّا پروردگار من راست وَ قَد أَحسَن َ بِی و بدرستیکه نیکوئی کرده است بمن آفریدگار إِذ أَخرَجَنِی چون بیرون آورد مرا مِن َ السِّجن ِ از زندان ذکر چاه نکرد تا برادران منفعل نه شوند وَ جاءَ بِکُم و آورد شما را مِن َ البَدوِ از بادیه و آن موضعی بود از زمین فلسطین در ولایت شام که یعقوب علیه السلام در آنجا نشستی و آن نزدیک بود و یوسف علیه السلام شکر فرمود که حق سبحانه مرا از زندان به تخت رسانید و شما را از بادیه به نزدیک من آورد تا با یکدیگر نشستیم مِن بَعدِ أَن نَزَغ َ الشَّیطان ُ از پس آنکه فساد کرد شیطان و مخالفت افگند بَینِی میان من وَ بَین َ إِخوَتِی و میان برادران من إِن َّ رَبِّی بدرستیکه پروردگار من لَطِیف ٌ رساننده نیکی است لِما یَشاءُ هرکرا خواهد إِنَّه ُ هُوَ العَلِیم ُ به تحقیق اوست دانا بوجوه تدبیرات الحَکِیم ُ محکم کار در تعیین مواقع تقدیرات در لطائف آورده ست چون بست و چهار سال ازین واقع بگذشت یعقوب علیه السلام را وفات رسید و بعد از بست و سه سال دیگر یوسف علیه السلام پدر را در واقعه دید که میگوید ای یوسف ع بغایت

مشتاق لقای توام بشتاب تا سه روز دیگر نزد من آئی یوسف علیه السلام از خواب بیدار گشت و برادران را طلبید وصیتها کرده یهودا را ولی خود ساخته فرزندان را بدو سپرد و بطریق مناجات گفت- صفحه : 529

رَب ِّ ای پروردگار من قَد آتَیتَنِی بدرستیکه دادی مرا مِن َ المُلک ِ پادشاهی و مملکت داری وَ عَلَّمتَنِی و بیاموختی مرا مِن تَأوِیل ِ از تعبیر الأَحادِیث ِ خوابها فاطِرَ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ ای پدیدآرنده و آفریننده آسمانها و زمینها أَنت َ وَلِیِّی توئی یار من و متولی کار من فِی الدُّنیا وَ الآخِرَهِ درین سرای و در ان سرای تَوَفَّنِی بمیران مرا مُسلِماً در حالتی که گردن نهاده باشم مر ترا یعنی مرا مسلمان بمیران وَ أَلحِقنِی و در رسان مرا بِالصّالِحِین َ به پدران شایسته من آورده اند که بعد از سه روز از واقعه که دیده بود بروضه وصال رحلت فرمود حضرت حقایق پناهی در قصّه یوسف و زلیخا که لباس نظم دلپذیر پوشانیده و تحریر بعضی ابیات درین اوراق اتفاق افتاده و وفات یوسف علیه السلام برین نمط ذکر میفرماید نظم بکف جبریل حاضر داشت سیبی که باغ خلد از ان میداشت زیبی چو یوسف را بدست آن سیب بنهاد روان آن سیب را بوئید و جان داد بلی زان نکهت باغ بقا یافت از ان نگهت بسوی باغ بشتافت ذلِک َ آنچه یاد کرده شد از قصّه یوسف علیه السلام مِن أَنباءِ الغَیب ِ از خبرهای غیب است که ما بجهت ظهور دلائل اعجاز نُوحِیه ِ إِلَیک َ وحی میکنیم آن را بتو وَ ما کُنت َ لَدَیهِم و تو نبودی نزدیک برادران یوسف علیه السلام إِذ أَجمَعُوا أَمرَهُم آنهنگام که جمع کردند

رایهای خود را بر افگندن یوسف علیه السلام بچاه وَ هُم یَمکُرُون َ و ایشان مکر می کردند به یعقوب و یوسف علیهما السلام و چون تو آنجا نبوده و مکذّبان تو میدانند که از کسی نشنیده، و خبر میدهی چنانچه بوده پس دلیل روشن است بر آنکه بوحی الهی دانسته وَ ما أَکثَرُ النّاس ِ و نیستند اکثر مردمان وَ لَو حَرَصت َ و اگر چه حرص می ورزی بر ایمان ایشان بِمُؤمِنِین َ گروندگان بجهت عناد و تصمیم ایشان در کفر و فساد وَ ما تَسئَلُهُم و نمی خواهی تو از ایشان عَلَیه ِ بر تبلیغ و ادای احکام یا بر خواندن قصص قرآنی مِن أَجرٍ مزدی چنانچه قصّه گویان مزد میخواهند إِن هُوَ نیست قرآن إِلّا ذِکرٌ مگر پندی که از خدای لِلعالَمِین َ عالمیان را نه تنها مشرکان مکّه که از معجزه تو روی میگردانند وَ کَأَیِّن مِن آیَهٍ و بسا نشانهای قدرت و دلائل و دالّه بر وجود صانع و حکمت او هست فِی السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ در آسمانها و زمینها که آن معاندان یَمُرُّون َ عَلَیها میگذرند بر آن وَ هُم عَنها و ایشان از ان آیتها مُعرِضُون َ روی گردانندگانند نه در ان فکرت کنند و نه از ان عبرت گیرند- صفحه : 530 وَ ما یُؤمِن ُ أَکثَرُهُم و نگروند بیشترین ایشان بِاللّه ِ بخدای تعالی إِلّا وَ هُم مُشرِکُون َ مگر که ایشان شرک آرندگان باشند گویند مراد ازین گروه کفّار مکه اند که گفتند ربنا اللّه و از پی درآوردند که الملائکه بنات اللّه یا یهود که ایمان آوردند بخدای و گفتند عزیر إبن اللّه یا نصاری که بخدای گرویدند و گفتند المسیح إبن اللّه أَ

فَأَمِنُوا آیا ایمن شدند مشرکان أَن تَأتِیَهُم از انکه بیاید بدیشان غاشِیَهٌ عقوبتی پوشانیده یعنی فروگیرنده ایشان را مِن عَذاب ِ اللّه ِ از عذاب خدای أَو تَأتِیَهُم ُ السّاعَهُ یا بیاید بدیشان قیامت بَغتَهً ناگهان وَ هُم لا یَشعُرُون َ و ایشان ندانند آمدن آن را و کارسازی نکرده باشند قُل بگو ای محمّد هذِه ِ اینکه دعوت بتوحید سَبِیلِی راه من است و بر اینکه راه ثابت ام أَدعُوا میخوانم خلق را إِلَی اللّه ِ بخدای عَلی بَصِیرَهٍ بر بینائی هویدا و حجتی روشن أَنَا من تاکید ضمیر مستتر است در ادعو وَ مَن ِ اتَّبَعَنِی و میخواند بخدای هر که پیروی کرده است مرا وَ سُبحان َ اللّه ِ و پاک است از خدای شرکتی که شما او را ابدان وصف میکنید وَ ما أَنَا و نیستم من مِن َ المُشرِکِین َ از شرک آرندگان امام زاهدی رح آورده که کافران گفتند خدای را فرشتگان هستند چرا آدمی را برسالت فرستد و اگر خواستی ملائکه را فرستادی حق سبحانه فرمود وَ ما أَرسَلنا و نه فرستادیم ما مِن قَبلِک َ پیش از تو برسالت إِلّا رِجالًا مگر مردان را که نُوحِی إِلَیهِم وحی فرستاده شد بدیشان و حفص نوحی میخواند یعنی ما وحی فرستادیم بسوی ایشان مِن أَهل ِ القُری از اهل شهرها و دیهها و در وسیط از امام حسن بصری رح نقل می کند که حق تعالی هرگز پیغمبری بخلق نفرستاد از اهل بادیه و نه از جن و نه از زنان و در باب سجاع- کاهنه که دعوی نبوت میکرد- گفته اند شعر اضحت نبیّتنا انثی نطوف بها و لم تزل انبیاء اللّه ذکرانا أَ فَلَم یَسِیرُوا آیا سیر نمیکنند کافران فِی الأَرض ِ در زمین

شام و یمن و بر دیار عاد و ثمود نمیگذرند یعنی باید که بگذرند فَیَنظُرُوا پس به بینند بنظر عبرت کَیف َ کان َ که چگونه بود عاقِبَهُ الَّذِین َ آخر کار آنانکه از منکران و مکذبان بودند مِن قَبلِهِم پیش از ایشان، پس ایشان از آنها پند برداشته از تکذیب پیغمبر و قرآن حذر کنند وَ لَدارُ الآخِرَهِ و هر آئینه سرای آخرت یعنی بهشت و نعمت او خَیرٌ بهتر است از لذّت فانیه دنیا لِلَّذِین َ اتَّقَوا مر آنان را که پرهیز کردند از شرک و نافرمانی أَ فَلا تَعقِلُون َ آیا تعقل نمیکنید و نمی اندیشید تا بدانید که آن بهتر است بیت چه نسبت جاء سفلی را به نزهتگاه روحانی چه ماند گلخن تیره بگلشنهای سلطانی پس باید که معاندان زمانه توبه تمادی ایام حیات و دولت خود معزور نه شوند که امم ماضیه را هم مهلت دادیم- صفحه : 531

حَتّی إِذَا استَیأَس َ الرُّسُل ُ تا آنگاه که نومید شدند فرستادگان از ایمان ایشان وَ ظَنُّوا أَنَّهُم و گمان بردند رسولان بآنکه ایشان قَد کُذِبُوا بدرستیکه مکذوب به شدند یعنی کفّار بوعده ایمان بایشان دروغ گفتند یا کافران گمان بردند که رسل با ایشان دروغ میگویند در وعده و وعید جاءَهُم نَصرُنا آمد به پیغمبران یاری کردن ما یعنی عذاب بر آن قوم فرود آمد فَنُجِّی َ پس برهانیده شده مَن نَشاءُ هر کرا ما خواستیم یعنی پیغمبر و متابعان او وَ لا یُرَدُّ و بازگردانیده نشود بَأسُنا عذاب ما عَن ِ القَوم ِ المُجرِمِین َ از گروه کافران وقتی که که بدیشان فرود آید لَقَد کان َ بدرستیکه هست فِی قَصَصِهِم در قصّه انبیاء علیهم السلام و امم ایشان یا

در قصّه یوسف علیه السلام و برادران ایشان عِبرَهٌ اعتباری و پندی لِأُولِی الأَلباب ِ مر خداوندان عقول خالصه را سلمی رح از جعفر صادق نقل میکند که مراد از اولی الالباب ارباب اسراراند پس اعتبار ازین قصها ارباب اسرار را باشد و حقایق کلام در آئینه دل بی غل ّ ایشان روی نماید بیت:- ولی دریابد اسرار معانی شود روشن بنور جاودانی ما کان َ نیست قرآن حَدِیثاً یُفتَری سخنی که بربافته باشد وَ لکِن و لیکن هست تَصدِیق َ الَّذِی تصدیق آنچیزی که بوده بَین َ یَدَیه ِ پیش ازو کتب الهی یعنی مصدق و موافق آنست در راستی و درستی وَ تَفصِیل َ کُل ِّ شَی ءٍ و بیان همه چیزها که محتاج الیه باشد در دین و دنیا وَ هُدی ً و راه نماینده است مر سالکان را وَ رَحمَهً و بخشش است لِقَوم ٍ یُؤمِنُون َ مر گروهی را که بگروند بتوحید خدا و نبوت محمّد مصطفی صلی اللّه علیه و علی آله و اصحابه و سلّم اجمعین.

صفحه : 532

الحَق ُّ درست و راست است چنگ در آن زن و عمل بدان کن لکِن َّ أَکثَرَ النّاس ِ و لیکن بیشتر مردمان از اهل مکّه لا یُؤمِنُون َ نمیگروند بدان بجهت عدم تفکّر در معانی آن اللّه ُ خدای الَّذِی رَفَع َ السَّماوات ِ آن است که برداشت آسمانها را یعنی بیافرید و برداشته بِغَیرِ عَمَدٍ بی ستونی که بر آن قائم باشد تَرَونَها می بینید شما آسمانها را مرفوع بی ستون و گفته اند برداشته است آسمانها را بی ستونی که شما می بینید پس لازم می آید که ستون هست و لیکن مرئی شما نیست و آن قدرت است که که آسمان بدان مرفوع میباشد در فوائد السلوک آورده که حضرت باری تعالی سقوف عالیه و سطوح مرتفع سماوات را بی قائمه که ادراک توانید نمود برافراشت و بی ستونی که مشاهده توانید فرمود بلند برداشت یعنی ستونی هست اما مخفی هست و قائمه موجود است و لیکن غیر مرئی است و آن عدالت تواند بود که بالعدل قامت السموت و الارض یعنی آسمان و زمین بعدل برپا هستند نظم آسمان و زمین بعدل بپا است حق از شاهان بغیر عدل نخواست گر نباشد ستون خیمه بجای کی بود خیمه بی ستون برپای ثُم َّ استَوی پس قصد کرد عَلَی العَرش ِ بآفریدن عرش یا مستولی شد برو باقتدار و نفاذ حکم یا عرش و ملک باشد و او قصد فرمود بآن بحفظ و تدبیر وَ سَخَّرَ الشَّمس َ وَ القَمَرَ و رام کرد آفتاب و ماه را جهت مصالح عباد بآنچه خواست از حرکات ایشان بر حدی معین کُل ٌّ هر یکی از ایشان یَجرِی میرود و حرکت میکند لِأَجَل ٍ مُسَمًّی تا وقتی که نام برده شده یعنی

مدّتی معین که دور خود باتمام رساند یا جریان دارد تا زمانی که سیر او منقطع گردد یعنی تا قیام ساعت یُدَبِّرُ الأَمرَ تدبیر میکند خدای کار ملکوت خود را از ایجاد و اعدام و اذلال و اعزاز و احیاء و اماتت یُفَصِّل ُ الآیات ِ بیان میکند آیتهای قرآن را یعنی مفصل میسازد بامر و نهی یا احداث دلائل قدرت میکند یکی از دیگری لَعَلَّکُم شاید که شما بِلِقاءِ رَبِّکُم بدیدار پروردگار خود یعنی بدیدن جزای که خواهد داد در قیامت تُوقِنُون َ بی گمان گردید و بدانید که هر که قادر است بر آفریدن اینکه اشیا قدرت دارد بر اعاده و احیاء صفحه : 533

وَ هُوَ الَّذِی مَدَّ الأَرض َ و اوست آنکه بکشید زمین را بر روی آب یعنی بسیط کرد بطول و عرض تا منقلب حیوانات باشد وَ جَعَل َ فِیها و بیافرید در ان رَواسِی َ کوههای محکم پابرجائی که میخ زمین بود وَ أَنهاراً و پیدا کرد در زمین جویهای آب روان وَ مِن کُل ِّ الثَّمَرات ِ و از همه میوها جَعَل َ فِیها بیافرید در زمین زَوجَین ِ اثنَین ِ دو صنف مثلا سرخ و زرد و سیاه و سفید و خرد و بزرگ و ترش و شیرین حارّ و بارد و برّی و بستانی و خشک و تر و امثال آن اثنین تاکید زوجین است کما هو دأب العرب فی کلامهم یُغشِی اللَّیل َ النَّهارَ می پوشاند و درمی کشد شب را بروز تا هوا بعد از انکه روشن بوده تاریک می شود و ازینجا در میتوان یافت تغشیه روز نیز در شب تا هوا بعد از تیرگی روشن گردد از ان است إِن َّ فِی ذلِک َ بدرستیکه

درین آیات آثار قدرت که مذکور شد لَآیات ٍ هر آئینه نشانهای روشن است لِقَوم ٍ یَتَفَکَّرُون َ مر گروهی را که تفکّر کنند در ان و دانند که تکون اینکه اشیاء و تخصیص اینکه هر یک بچیزی دلیلی است بر وجود صانع حکیم وَ فِی الأَرض ِ و در زمین قِطَع ٌ قطعها مُتَجاوِرات ٌ پارها است پیوسته بیکدیگر اینکه نیز یکی از دلائل قدرت است که قطعهای زمین بر یک دیگر پیوسته بعضی شایسته زراعت است و برخی شوره زار و قدری ریگ آمیز و قطعه سنگستان وَ جَنّات ٌ و دیگر در زمین بوستانها است مِن أَعناب ٍ از انگور بسیار وَ زَرع ٌ و کشتها وَ نَخِیل ٌ و خرماستان صِنوان ٌ چند شاخ از یک اصل رسته وَ غَیرُ صِنوان ٍ و نچنان بلکه متفرقه الاصول یعنی هر یک شاخ از یک بیخ رسته یُسقی بِماءٍ واحِدٍ آب داده میشوند اینکه همه اشجار و زروع بیک آب وَ نُفَضِّل ُ بَعضَها و تفضیل میدهیم بعضی را از ان عَلی بَعض ٍ بر بعضی دیگر فِی الأُکُل ِ در میوه ها بحسب شکل و لون و رائحه و طعم إِن َّ فِی ذلِک َ بدرستیکه در ان چه ذکر کرده شد لَآیات ٍ هر آئینه دلالتهای واضح است لِقَوم ٍ یَعقِلُون َ مر قومی را که تعقل کنند و تامل نمایند که اختلاف میوه ها بر اشجار با آنکه از یک آب پرورش می یابند نمیتواند بود الا بارادت قادر مختار- در تبیان آورده که اینکه مثل بنی آدم است در اختلاف الوان و اشکال و هیئات و اصوات و اخلاق و اطباع با وجود آنکه پدر و مادر همه یکی است و در مدارک گفته که مثل اختلاف قلوب است در آثار و انوار

و اسرار هر دلی را صفتی و هر صفتی را نتیجه- دلی باشد موصوف بانکار و استکبار که قلوبهم منکره و هم مستکبرون و باز دلی بود آرمیده بذکر پروردگار که و تطمئن قلوبهم بذکر اللّه مصرع ببین تفاوت ره از کجا است تا بکجا صفحه : 534

وَ إِن تَعجَب و اگر عجب میداری ای محمّد ص از ناگرویدن کافران بدلائل وحدت فَعَجَب ٌ قَولُهُم پس شگفت است قول ایشان یعنی جای آنست که متعجب شوند از سخن ایشان میگویند أَ إِذا کُنّا تُراباً آیا آن وقت که ما باشیم خاک یعنی بعد از مرگ که ما خاک شده باشم أَ إِنّا آیا ما لَفِی خَلق ٍ جَدِیدٍ باشیم در آفرینش نو یعنی باز ما را زنده گردانند و محل تعجب آنست که ایشان خدای را خالق آسمان و زمین میدانستند بعد از انکه هیچ اثر از آنها نبود، و هیچ فکری نمیکردند که هر که بر ابداء قادر باشد بر اعاده نیز قادر تواند بود شعر آنکه پیدا ساختن کارش بود زندگی دادن چه دشوارش بود أُولئِک َ الَّذِین َ آن گروه آنانند که ایشان کَفَرُوا بِرَبِّهِم نگرویدند به پروردگار خود بجهت ناگرویدن ایشان بقدرت او بحشر و نشر وَ أُولئِک َ الأَغلال ُ و آن گروه اند که غلها فِی أَعناقِهِم در گردن های ایشان است یعنی مقیداند باغلال ضلال و ایشان را امید خلاصی نیست تا روز قیامت غل آتشین بر گردن ایشان نهند و علامت کفّار در دوزخ اینکه باشد وَ أُولئِک َ و آن گروه أَصحاب ُ النّارِ ملازمان آتش دوزخ اند هُم فِیها ایشان در آن آتش خالِدُون َ جاویدانند در خبر است که چون حضرت رسالت پناه صلی اللّه

علیه و سلّم کفّار را وعید عذاب کرد و تخویف و تهدید نمود نضر بن حارث و اشباه او استعجال عذاب میکردند بر سبیل استهزاء حق سبحانه میفرماید که وَ یَستَعجِلُونَک َ و طلب تعجیل میکنند از تو بِالسَّیِّئَهِ به عقوبتی که خدای ایشانرا مقرر کرده قَبل َ الحَسَنَهِ پیش از عاقیت حق سبحانه عذاب استیصال را ازین امت صرف کرده و تعذیب مکذبان آنحضرت علیه الصلوه و السلام را تاخیر فرموده و تا روز قیامت افگنده آن تاخیر حسنه است و اینکه استیصال، سیّئه و کافران استعجال عذاب استیصال میکردند قبل از احسان الهی بر ایشان بتاخیر آن و عجب است از ایشان که عذاب میطلبند وَ قَد خَلَت و حال آنکه گذشته است مِن قَبلِهِم ُ المَثُلات ُ پیش از ایشان عقوبتها بر مکذبان چون خسف و مسخ و رجفه و ایشان دانسته اند پس چرا از ان اعتبار نمیگیرند و برای خود مثل آن میطلبند وَ إِن َّ رَبَّک َ و بدرستیکه پروردگار تو لَذُو مَغفِرَهٍ هرآئینه خداوند آمرزش است لِلنّاس ِ برای مردمان یعنی کافران هم اگر ایمان آرند و تصدیق حق کنند خدای تعالی بیامرزد ایشان را عَلی ظُلمِهِم با وجود ظلمی که داشته اند یعنی کفر چه ایمان هادم جرائم کفر است وَ إِن َّ رَبَّک َ و بدرستیکه آفریدگار تو لَشَدِیدُ العِقاب ِ هرآئینه سخت عقوبت است بر کافران که اگر مصر باشند بر کفر و تکذیب و گفته اند ذو مغفرت است بر مومن بتوبه و استغفار و سخت عقوبت است بر کافران بانکار و استکبار و محققان برانند که تمهید قواعد خوف و رجاء درین آیت است میفرماید که آمرزنده است تا از رحمت او ناامید نشوند و عقوبت کننده

است تا از هیبت او ایمن نباشند و در حدیث آمده که اگر عفو خدای نبودی عیش هیچ احدی گوارنده نه شدی و اگر وعید حق تعالی نبودی همه کس تکیه بر عفو کرده از عمل بازماندی بیت ز حق میترس تا غافل نه گردی مشو نومید تا بد دل نگردی صفحه : 535

وَ یَقُول ُ الَّذِین َ کَفَرُوا و میگویند آنانکه کافر شدند لَو لا أُنزِل َ چرا فرستاده نه شد عَلَیه ِ بر محمّد (صلی اللّه علیه و سلّم) آیَهٌ نشانه مِن رَبِّه ِ از پروردگار او یعنی معجزه که ما میطلبیم چون عصای موسی ع و احیای عیسی ع میفرماید که ای محمّد إِنَّما أَنت َ مُنذِرٌ جز اینکه نیست که تو بیم کننده یعنی فرستاده شده و برای بیم کردن، بر تو همین بلاغ است و بس، ترا در اظهار آیات چه اختیار وَ لِکُل ِّ قَوم ٍ هادٍ و مر هر گروهی را راه نماینده است یعنی پیغمبری که مخصوص باشد بمعجزه در صورت آنچه غالب بود بر قوم او چون سحر در زمان موسی علیه السلام و طب در وقت عیسی علیه السلام پس معجزه موسی و عیسی علیهما السلام که شما میطلبید اختصاص بزمان ایشان داشته و چون فصاحت بر شما غالب است قوی ترین معجزه من قرآن است فاتوا بسوره من مثله اللّه ُ یَعلَم ُ خدای میداند ما تَحمِل ُ آنچه برمیدارد کُل ُّ أُنثی هر زنی از فرزندان نر و ماده و سیاه و سفید و خوب و زشت و دراز و کوتاه و جز آن وَ ما تَغِیض ُ الأَرحام ُ و داند آنچه بکاهد رحمها یعنی حق سبحانه بکاهاند در رحم از کودکی که تمام خلقت بیرون نیاید وَ ما تَزدادُ و

آنچه زیادت سازد یعنی خدای افزون گرداند در جثّه ولد از اعضای زائد و گفته اند مراد از زیادت و کم عدد ولد است چه رحم مشتمل میباشد بر یک فرزند تا چهار و نهایت اولاد در رحم چهار است نزد امام اعظم رح و در نوادر از امام شافعی رح نقل میکند که در یمن زنی پنج بطن بزاد و در هر بطن پنج فرزند و اللّه قادر علی ما یشاء و یا مراد مدّت حمل است و اقّل آن باتفاق ششماه است و اکثر نزد امام اعظم رح دو سال است و نزد امام شافعی رح چهار سال است و پیش امام مالک رح پنج سال است وَ کُل ُّ شَی ءٍ و هر چیزی عِندَه ُ بِمِقدارٍ نزدیک او باندازه هست که از ان کم و زیاده نشود عالِم ُ الغَیب ِ اوست داننده پوشیده از حس وَ الشَّهادَهِ و آشکارا یعنی حاضر بر حواس الکَبِیرُ بزرگ المُتَعال ِ برتر از همه سَواءٌ مِنکُم یکسان است از شما در پیش علم او مَن أَسَرَّ القَول َ هر که بپوشد سخنی را در نفس خود وَ مَن جَهَرَ بِه ِ و هر که آشکارا کند آنرا بر دیگری وَ مَن هُوَ مُستَخف ٍ و هر که طلب خفا میکند و میپوشد عمل خود را بِاللَّیل ِ بشب وَ سارِب ٌ بِالنَّهارِ و هر که ظاهر و آشکارا میکند عمل خود را بروز یعنی مطلقا هیچ چیز از قول و فعل سرا و علانیه برو پوشیده نیست.

صفحه : 536

لَه ُ مر خدائراست مُعَقِّبات ٌ ملائکه پی درپی یا آنکس را که میپوشد و آنکه آشکارا میکند قول و فعل خود را فرشتگان اند در پی

اقوال و افعال او در روز و شب مِن بَین ِ یَدَیه ِ از پیش روی او وَ مِن خَلفِه ِ و از پس او یَحفَظُونَه ُ نگاه میدارند او را مِن أَمرِ اللّه ِ بفرمان خدای و آنچه ازو صادر میشود مینویسند و ایشان را برره کرام الکاتبین میگویند در تبیان آورده که ایشان ده ملک اند بروز و ده بشب و اصح و اشهر آنست که دو ملک اند بروز و دو بشب و گفته اند حق سبحانه و تعالی فرشتگان آفریده تا بندگان او را نگاه میدارند از مضار و مکاره در زاد المسیر از کعب الاحبار نقل میکند که اگر خدای ملائکه را موکل آدمیان نکردی هرآئینه جنّیان ایشانرا بربودندی از روی زمین و گفته اند ضمیر یحفظونه عاید است بحضرت رسالت پناه (صلی اللّه علیه و سلّم) یعنی مر خدائرا فرشتگان اند که محافظت آنحضرت ص میکنند از ضرر اعادی چنانچه از شرّ عامر بن طفیل و ارید بن ربیعه او را نگاهداشت و عنقریب قصّه ایشان رقم ذکر خواهد یافت انشاء اللّه تعالی إِن َّ اللّه َ بدرستیکه خدای لا یُغَیِّرُ تغییر نمیکند ما بِقَوم ٍ آنچه بگروهی باشد از عافیت و نعمت حَتّی یُغَیِّرُوا تا وقتی که آن گروه تغییر دهند ما بِأَنفُسِهِم آنچه در نفسهای ایشان است یعنی بدل کنند احوال جمیله را باخلاق رذیله گوید تغییر دهند زبان ها را از ذکر او و تغییر دهند دلها را از سر و فکر او و مادامی که دل را با او راست دارند و غفلت نه ورزند آثار فیض بایشان متصل بود شعر گرت هواست که دلدار بگسلد پیمان نگاهدار سر رشته تا نگاهدارد وَ إِذا أَرادَ اللّه ُ چون خواهد خدای بِقَوم ٍ

سُوءاً بگروهی عذاب و عقوبت و هلاک فَلا مَرَدَّ لَه ُ پس رد کرده نشود مر آن را یعنی کسی نتواند که او را رد کند از خود یا از دیگری وَ ما لَهُم و نیست آن قوم را مِن دُونِه ِ بجز خدای مِن وال ٍ کسیکه متولی امور ایشان شود در دفع عذاب یا یاری کند ایشان را هُوَ الَّذِی اوست آنکه یُرِیکُم ُ البَرق َ بنماید بشما برق را و آن لمعه است سریع الزوال که از سحاب ظاهر گردد و آن نشانه باران باشد پس خدای تعالی برق را بر شما مینماید خَوفاً از برای ترس مسافر و کسیکه باران او را ضرر کند وَ طَمَعاً و برای طمع مقیم و جمعی که بباران محتاج باشند وَ یُنشِئ ُ و بردارد دور هوا السَّحاب َ الثِّقال َ ابرها که بآب گران بارند وَ یُسَبِّح ُ الرَّعدُ و تسبیح میگوید رعد بِحَمدِه ِ متلبّس بحمد خدای یعنی تسبیح را با تحمید مقترن میسازد و رعد ملکی است موکّل بر ابر که سحاب را میراند و برق تازیانه اوست در حقایق سلمی از إبن ریحانی نقل میکند که رعد صاعقه فرشتگان است و برق آه پرسوز و باران گریه ایشان است وَ المَلائِکَهُ و تسبیح میگویند مجموع فرشتگان یا آنها که اعوان رعداند مِن خِیفَتِه ِ از ترس خدای وَ یُرسِل ُ الصَّواعِق َ و فرو میفرستد صاعقها را از ابر فَیُصِیب ُ بِها پس میرساند آنرا.

صفحه : 537

مَن یَشاءُ هرکرا میخواهد که بدان هلاک سازد چون ارید بن ربیعه آورده اند که در سال نهم از هجرت عامر بن طفیل یا ارید بن ربیعه یا ارید

بن قیس گفت که بدیدن محمّد میرویم و چون من او را بسخن مشغول کنم تو از عقب وی درآیی و شمشیر بر مقتل وی بزنی چون بمجلس درآمدند عامر بن طفیل آنحضرت ص را بسخن مشغول گردانید و بعد از مقالت بسیار گفت که ای محمّد برویم و لشکر بسیار جرار از پیاده و سوار بر سر تو آریم اینکه بگفت و با ارید بیرون آمد حضرت فرمود که اللهم اکفهما بما شئت پس عامر با ارید گفت که آن همه وصیت کجا رفت و چرا تیغ نزدی ارید گفت که هرگاه اراده تیغ زدن میکردم تو در میان من و او حایل میشدی القصه چون از مدینه بیرون آمدند صاعقه بیامد و ارید را بسوخت و عامر نیز در ان راه ببدترین صورتی بمرد و گویند یهودی بجناب نبوت مآب علیه الصلوه و السلام آمده گفت یا ابا القاسم خبر ده ما را که خدای تو از چه چیز است از مروارید یا از زمرد یا از یاقوت یا از زر سرخ فی الحال از سحاب غضب الهی صاعقه ظاهر شد و او را بسوخت و حق سبحانه اینکه آیت فرستاد که صاعقه بهر که خواهد فرستد از کافران وَ هُم یُجادِلُون َ و ایشان جدال میکنند فِی اللّه ِ در حق خدای که او از چه چیز است یا جدال ایشان تکذیب پیغمبر است در آنچه خدای را وصف میکند از کمال علم و قدرت و تفرد در الوهیت وَ هُوَ شَدِیدُ المِحال ِ و خدای تعالی سخت عقوبت است بر مجادلان لَه ُ مر خدائراست

دَعوَهُ الحَق ِّ خواندن بحق که کلمه لا اله الا اللّه است یا مراد راست سزای آنکه بعبادت او خوانند یا او را است دعوه مجابه یعنی چون بخواندش اجابت کند وَ الَّذِین َ یَدعُون َ و آنانرا که میخوانند مِن دُونِه ِ بجزوی یعنی بتان را که مشرکان میخوانند لا یَستَجِیبُون َ لَهُم اجابت نمیکنند ایشان را بِشَی ءٍ بچیزی از مرادات إِلّا کَباسِطِ کَفَّیه ِ مگر چون اجابت کسیکه بگشاده باشد هر دو کف خود را إِلَی الماءِ بسوی آب یعنی تشنه که بر سر چاهی رسد و با او دلو و رسن نبود هر دو دوست خود را بسوی چاه بگشاید و بفریاد و زاری و دعا آب را میطلبد لِیَبلُغ َ فاه ُ تا بدهن او برسد وَ ما هُوَ و نیست آب بِبالِغِه ِ رسنده بدهن او زیرا که آب جماد است، دانا نیست بخواننده و قدرت ندارد بر اجابت او و بخلاف طبع نمیتواند که از مرکز بمحیط حرکت کند و اصنام نیز به نسبت داعیان خود همین حال دارند وَ ما دُعاءُ الکافِرِین َ و نیست خواندن کافران مر بتان را إِلّا فِی ضَلال ٍ مگر در گمراهی و بطلان و ناامیدی و ضائع بودن وَ لِلّه ِ یَسجُدُ و مر خدائرا سجده کند مَن فِی السَّماوات ِ هر که در آسمانها است وَ الأَرض ِ و هر که در زمین است طَوعاً از روی فرمانبرداری مراد مؤمنانند که در آسانی و دشواری فرمانبرند و سجده کنند وَ کَرهاً و از روی کراهت و ناخواهندگی مراد کافران اند که در وقت شدت و محنت بضرورت سجده کنند وَ ظِلالُهُم و سجده میکنند سایه های اهل آسمان و زمین مر خدای را

به به تبعیت اشخاص بِالغُدُوِّ بامداد بسوی مغرب وَ الآصال ِ و شبانگاه بسوی مشرق مراد دوام است و تخصیص وقتین جهت آنکه امتداد ظل در ایشان اظهر باشد اینکه سجده دویم است از سجدات قرآنی و حضرت شیخ قدس سره در سفر سابع از فتوحات که ذکر سجود قرآنی میکند اینکه را سجود الظلال و سجود العام گفته و فرموده که لازم است که بنده تصدیق کند خدای را درین خبر و سجده آرد و در باب دهم از سفر ثانی آورده که از اسرار اینکه آیت یکی آنست که هیچ حادثی نیست الا آنکه او را سایه است و آن سایه ساجد است مر حق را و قایم است به عبادت او و بر هر حال خواه آن حادث مطیع باشد و خواه عاصی اگر از اهل موافقت است او با ظل ّ خود در آن سجده یکی اند و اگر مخالف است ظل او در آن طاعت نائب مناب او است و حقیقت آنست که طوع و رغبت صفت آنها است که لطف ازل نهال ایمان در زمین دل ایشان نشانده و نفرت و کراهیت در دل خاصیت آنانکه قبر لم یزل تخم خذلان در مزرعه نفس نافرمان ایشان نشانده شعر بر اینکه زخمی زند کان بی نیازی است بر اینکه مرهم کین دل نوازی است.

صفحه : 538

قُل بگو ای محمّد ص مَن رَب ُّ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ کیست آفریدگار آسمانها و زمینها یعنی از کافران بپرس که خالق آسمان و زمین کیست پس جواب ده از قبل ایشان قُل ِ اللّه ُ بگو خدا است چه ایشان را جزین جوابی نیست و چون جواب ایشان اینکه

خواهد بود الزام کن ایشان را قُل أَ فَاتَّخَذتُم بگو آیا فرامیگیرید مِن دُونِه ِ أَولِیاءَ بجز از وی معبودان که ایشانرا دوست دارید یعنی چون میدانید که آفریننده آسمان و زمین اوست چرا غیر او را میپرستید و میگیرید دوستان که ایشان لا یَملِکُون َ نمیتوانند و مالک نیستند لِأَنفُسِهِم برای نفسهای خود نَفعاً سودی وَ لا ضَرًّا و نه زیادتی یعنی برای خود جز نفعی نمیتوانند و بر دفع ضرر از خود قادر نیستند پس سودی چگونه توانند رسانید و بچه نوع زیان ازو بازتوانند داشت قُل هَل یَستَوِی الأَعمی بگو آیا برابر میباشد نابینا که عابد صنم است وَ البَصِیرُ و بینا که پرستنده خدای است أَم هَل تَستَوِی الظُّلُمات ُ آیا برابری کند تاریکیهای شرک و انکار وَ النُّورُ و روشنی توحید و معرفت پروردگار أَم جَعَلُوا لِلّه ِ آیا کافران ساختند برای خدا شُرَکاءَ خَلَقُوا انبازانی که بیافریدند کَخَلقِه ِ مانند آفریدن خدای فَتَشابَه َ الخَلق ُ پس متشابه شد آفریده عَلَیهِم بر ایشان یعنی ندانستند که آفریده خدای کدام است و آفریده شرکاء کدام حاصل آنکه ایشان شریکانی نگرفتند برای خدا که مثل او آفریننده باشند و کار بر ایشان مشتبه شود و گویند ایشان نیز می آفرینند چنانچه خدای می آفریند پس مستحق عبادت باشند چنانچه او هست قُل ِ اللّه ُ بگو خدای خالِق ُ کُل ِّ شَی ءٍ آفریننده همه چیزها است و شریکی ندارد در آفریدن تا شریک او باشد در پرستیدن وَ هُوَ الواحِدُ القَهّارُ و اوست یگانه در الوهیت غالب بر همه چیزها.

صفحه : 539

أَنزَل َ فرو فرستاد مِن َ السَّماءِ از سحاب یا از جانب آسمان ماءً آبی را فَسالَت أَودِیَهٌ پس برفت رودخانه ها از

ان آب بِقَدَرِها باندازه خود یعنی هر وادی بمقدار خود بخردی و بزرگی و تنگی و فراخی برداشت یا باندازه که خدای مقرر کرده که آن سود رساند و زیان نکند فَاحتَمَل َ السَّیل ُ پس برداشت اینکه آب روان زَبَداً رابِیاً کف بلند را یعنی بر زبر آورد وَ مِمّا یُوقِدُون َ و بعضی از آنچه در کورها نهاده آتش می افروزید و حفص بغیبت میخواند یعنی مردمان می افروزند عَلَیه ِ فِی النّارِ برو در آتش یعنی میگذارند از فلزات چون زر و نقره و مس و آهن و غیر آن ابتِغاءَ حِلیَهٍ از برای طلب پیرایه أَو مَتاع ٍ یا برای اوانی و آلات محاربت و ادوات محارثت زَبَدٌ مِثلُه ُ کفی است مثل آن کف که بر روی آب هست کَذلِک َ هم چنین که ذکر کرده شده یَضرِب ُ اللّه ُ مثل میزند خدای الحَق َّ وَ الباطِل َ حق را و باطل را تشبیه میکند سخن حق را در افاده و ثبات بآبی که جهت منافع خلق از آسمان فرود آید و بفلزی که برای پیرایه و امتعه مختلفه محتاج الیه باشد و قول باطل را در قلت نفع و سرعت زوال بکفی که بر روی آب است و بر زبر فلزی باشد فَأَمَّا الزَّبَدُ اما کف روی آب و خبث بالای فلز فَیَذهَب ُ جُفاءً پس برود در حالتی که مطروح و ساقط باشد وَ أَمّا ما یَنفَع ُ النّاس َ و اما آنچه سود رساند مردمان را چون آب صافی یا فلزی گداخته بی غش فَیَمکُث ُ فِی الأَرض ِ پس بماند در زمین تا خلق بدان منتفع شوند کَذلِک َ همچنین یَضرِب ُ اللّه ُ الأَمثال َ میزند خدای مثلها را برای تعقل و

تامل در ان- و درین آیت علماء تنزیل و ارباب تاویل را لطایف بسیار است بعضی برآنند که مراد ازین آب قرآن است که حیات دل اهل ایمان است و اودیه دلهای مؤمنان اند که فراخور استعداد خود از ان فیض میگیرند و زبد هواجس نفسانی است و وساوس شیطانی و آب صافی منتفع بسخن حق است و اگر کسی را داعیه اطلاع بر بعضی از حقایق و دقایق اینکه آیت باشد یمکن که در مطالعه همین محل در جواهر التفسیر بدان معانی فائز تواند بود و اللّه الموفق لِلَّذِین َ استَجابُوا مر آنانرا که اجابت کنند لِرَبِّهِم ُ مر فرمان پروردگار خود را الحُسنی پاداش نیکوست یا مراد از حسنی بهشت است وَ الَّذِین َ لَم یَستَجِیبُوا لَه ُ و آنانکه اجابت نکردند مر خدائرا لَو أَن َّ لَهُم اگر باشد مر ایشان را ما فِی الأَرض ِ آنچه در زمین است جَمِیعاً همه آن از نقد و جنس و امتعه و ضیاع وَ مِثلَه ُ و مانند اینها همه دیگر مَعَه ُ با آن باشد یعنی بآنقدر که نقود و اقمشه و امتعه دنیا که هست با آن اضافت کنند و همه در تصرف کافران باشد در روز قیامت لَافتَدَوا بِه ِ هرآئینه فدا کنند آن را تا از عذاب برهند أُولئِک َ آنگروه لَهُم مر ایشانراست سُوءُ الحِساب ِ بدی شمار یعنی سختی حساب که حسنات ایشان را قبول نکنند و سیّئات ایشانرا نیامرزند وَ مَأواهُم و بازگشت ایشان جَهَنَّم ُ دوزخ باشد وَ بِئس َ المِهادُ و بد جایگاه است دوزخ.

صفحه : 540 أَ فَمَن یَعلَم ُ آیا کسی که میداند أَنَّما أُنزِل َ هر چه فرو فرستاده اند إِلَیک َ بسوی تو مِن رَبِّک َ از

پروردگار تو الحَق ُّ درست و راست است یعنی حمزه رض بن عبد المطلب کَمَن هُوَ أَعمی همچون کسی است که نابینا باشد بدل و انکار قرآن کند یعنی ابو جهل لعنه اللّه إِنَّما یَتَذَکَّرُ جز اینکه نیست که پندپذیر می شوند بقرآن أُولُوا الأَلباب ِ خداوندان عقلهای صافی شده از معارضه و مجادله و هم الَّذِین َ یُوفُون َ آنانکه وفا می کنند بِعَهدِ اللّه ِ به پیمان خدا که در روز میثاق بسته اند وَ لا یَنقُضُون َ المِیثاق َ و نمی شکنند آن پیمان را وَ الَّذِین َ یَصِلُون َ و آنانکه پیوند می کنند ما أَمَرَ اللّه ُ بِه ِ آنچه امر کرده است خدای بآن أَن یُوصَل َ که پیوند کرده شود یعنی رحم یا ایمان بجمیع کتب و رسل بی جدائی میان ایشان وَ یَخشَون َ رَبَّهُم و می ترسند از عذاب پروردگار خود وَ یَخافُون َ و خوف می کنند سُوءَ الحِساب ِ از سختی حساب وَ الَّذِین َ صَبَرُوا و آنانکه صبر کردند بر مکاره نفس یا مخالفت هوای او یا بر جهاد ابتِغاءَ وَجه ِ رَبِّهِم از برای طلب رضای پروردگار خویش وَ أَقامُوا الصَّلاهَ و بپای داشتند نماز مفروضه را وَ أَنفَقُوا و نفقه کردند مِمّا رَزَقناهُم بعضی از آنچه بدیشان داده بودیم یعنی آنچه واجب بود بدیشان سِرًّا پنهان وَ عَلانِیَهً و آشکارا وَ یَدرَؤُن َ و دفع کنند بِالحَسَنَهِ السَّیِّئَهَ به نیکوئی بدی را یعنی در عوض بدی نیکوئی کنند و گفته اند سفاهت را بحلم مقابله نمودند و دشنام را به سلام و منکر را بمعروف یا گناه را دفع کردند به توبه و معصیت را بطاعت چنانچه در حدیث آمده که اتبع الحسنه السیئه تمحها و بعضی ارباب تحقیق