نسخه بررسی شده .

کتاب فاقد جلد است و در اوراق آن آثار لکه و رطوبت مشاهده می شود.

یادداشت کلی : زبان:عربی.

صحافی شده در این مجلد: : کلمات فی اصول الدینیه و تهذیب الاخلاق و الفروع/موسوی.قرن13؟ق.1998641

مختصری در اصول دین و علم اخلاق و فروع دین/موسوی.قرن13؟ق.1999213

عنوانهای دیگر : کشف الحق و نهج الصدق.

نهج الحق و کشف الصدق.

موضوع : کلام شیعه امامیه -- قرن 8ق.

کلام شیعه امامیه -- دفاعیه ها و ردیه ها

کلام اهل سنت -- دفاعیه ها و ردیه ها.

شناسه افزوده : شوشتری٬ محمد بن ربیع٬ قرن13ق.٬ کاتب .

شناسه افزوده : شوشتری٬ جعفر(خاندان)٬ اهدا کننده.

نقد و بررسی عقاید اشاعره و معتزله کوشا بوده اند، و اینک که آثار بسیاری در علم کلام از شیخ مفید، شریف مرتضی علم الهدی و علامه حلی انتشار یافته، همگی حاصل همان کوشش ها است. از آن میان، کتاب هایی که علامه حلی در علم کلام تدوین کرده، بیش از همه توجه مخالفان و موافقان را به خود معطوف داشته است.

احقاق الحق کتابی است که در تثبیت و تبیین اندیشه های کلامی علامه حلی و در دفاع از کتاب نهج الحق - از آثار کلامی وی - نوشته شده است؛ به این ترتیب که یکی از علمای عامه پیش تر در رد نهج الحق، کتابی نوشته بود، و قاضی نوراللَّه شوشتری احقاق الحق را در پاسخ وی و در دفاع از نهج الحق نگاشت و آیت اللَّه مرعشی نجفی نیز با نوشتن ملحقات، به تحقیقات علامه و قاضی توسعه داد، و با این کار، نهج الحق را با احقاق الحق و در کنار هم احیا کرد. در واقع، اینک احقاق الحق چهار کتاب است که با بسط بیش تر در یک کتاب انتشار یافته است: 1. نهج الحق و کشف الصدق؛ 2. ابطال نهج الباطل؛ 3. احقاق الحق؛ 4. ملحقات الاحقاق. در این جا برای شناخت صحیح احقاق الحق، می سزد که درباره هر چهار کتاب سخن گفته شود: صفحه :

(2).

کتاب نهج الحق در هشت بخش تألیف و تنظیم یافته است. مؤلف، هر بخش را مسئله نامیده و کتاب را چنین ترتیب داده است: مسئله اول و دوم در ادراک و شناخت؛ مسئله سوم در صفات باری تعالی؛ مسئله چهارم در نبوت؛ مسئله پنجم در امامت، که نیمی از کتاب را در برمی گیرد؛ مسئله ششم در معاد؛ مسئله هفتم و هشتم نیز در اصول و فقه است که بیش تر در نقد و رد آرای فقهی و اصولیِ علمای عامه نوشته شده است.

نهج الحق نیز مانند بسیاری دیگر از آثار علامه، همواره مطمح نظر متکلمان و متفکران مسلمان بوده است. افزون بر شهید نوراللَّه شوشتری، برخی دیگر از دانشوران دینی به شرح و ترجمه آن پرداخته اند؛ از جمله:

1. رضی الدین محمد خوانساری، که به دستور شاه سلیمان صفوی آن را به فارسی ترجمه کرد.

2. سید جلیل، فرزند عبدالحی یزدی، که بخش پنجم آن (قسمت امامت) را به فارسی برگردانید و در سال 1373ق با عنوان فضائل امیرالمؤمنین منتشر ساخت.

3. ملا محمدتقی، فرزند محمد قاری شوشتری، مشهور به ملاعیدی (متوفای 1157 ق) نیز پیش تر آن را به فارسی ترجمه کرده بود.

4. سید نصیرالدین مرعشی، نیای بزرگ آیت اللَّه مرعشی نجفی نیز به شرح کتاب نهج الحق پرداخته بود.

5. یکی از علمای عهدِ شاه تهماسب صفوی نیز مسائل فقهی نهج الحق را تلخیص کرده و آن را خلاصه النهج نامیده است.

با این همه، ابن روزبهان با نوشتن ردیه ای تند، بیش از همه زمینه رواج روزافزون نهج الحق را فراهم ساخت. وی به همان راهی رفت که پیش تر ابن تیمیه (متوفای 728 ق) رفته بود، و همان گونه که ابن تیمیه با رد منهاج الکرامه - یکی دیگر از

آثار علامه در علم کلام و امامت - ناخواسته مروج اندیشه های کلامی او شده بود، ابن روزبهان نیز با ردِ نهج الحق آن را زبانزد خاص و عام کرد.

(1). تبریزی، ثقه الاسلام، مرآه الکتب، ج 4، ص 158؛ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 24، ص 416. ناگفته نماند که شهید قاضی نوراللَّه شوشتری در مقدمه احقاق الحق (ج 1، ص 14) اسم کتاب را نخست کشف الحق و نهج الصدق و الصواب می نامد، سپس در جلد اول (ص 26 و 30) به نقل از ابن روزبهان، از آن با نام نهج الحق و کشف الصدق یاد می کند؛ اما از خطبه کتاب نهج الحق که در جلد اول (ص 76) آورده شده است، اسم صحیح (نهج الحق و کشف الصدق) دانسته می شود.

(2). تبریزی، ثقه الاسلام، مرآه الکتب، ج 4، ص 158. صفحه :

در آن بسیار ناچیز است. این همه، افزون بر متن توهین آمیز کتاب، از عنوانِ درازدامن آن نیز نمایان است. ابن روزبهان با انتخاب عنوانِ ابطال نهج الباطل و اهمال کشف العاطل برای کتابش، از همان ابتدای سخن، حکم به بطلان مذهب شیعه داده و پیروان اهل بیت (ع) را اهل باطل و عاطل خوانده است! صفحه :

نشان نداد. او معتقد بود که فضل بن روزبهان، از نظر مرتبه علمی، هرگز همطراز ]علامه[ حلی نیست؛ ولی تردیدها و اشتباهاتی که کتاب ابطال در افکار مردم عادی و جاهل ایجاد کرد، قاضی نوراللَّه را وادار به تغییر عقیده نمود. هدف جوابیه قاضی به کتاب ابطال، هم کمک به شیعیان ایران و هم به شیعیان هند بود.... احقاق الحق، خلاصه ای از مجادلات شیعه و سنی پیرامون عقاید اشعریه درباره خدا، نبوت، امامت، تفسیر قرآن، احادیث و فقه است. هم فضل اللَّه و هم قاضی نوراللَّه شوشتری، خودشان بسیاری از کتاب های مجادله ای را خوانده بودند؛ اما قاضی نه تنها بر بعضی از کتاب های مهم شیعه و سنی تفاسیری نوشته بود، بلکه بر مکتب های معتزله و فلاسفه هم تسلط کامل داشت. احتمالاً فضل اللَّه، که پیرو سرسخت غزالی بود، کاملاً بر این آداب تسلط نداشت. قاضی نوراللَّه همچنین در استدلال های خود، نظر مستدل خود را در تجزیه و تحلیل حقایق، از لحاظ تاریخی و منطقی، ارائه می کند تا به رد مسائل فضل اللَّه کمک کند، و از این رو، به عنوان مناظره کننده ای موفق جلوه می کند. قاضی، قبل از این که احقاق الحق را بنویسد، حدود یکصد کتاب نوشته بود، اما هیچ جا، حتی به منظور مجادله نیز تناقض گویی نکرده است. (2).

یکی دیگر از نویسندگان معاصر هندی، که کتابش در پاکستان منتشر شده است، درباره قاضی و کتاب احقاق الحق می نویسد:

قاضی نوراللَّه در سال 1014 ق در آگره به سر می برد و شیعیان به خاطر کتاب ابطال نهج الباطل تحت فشار شدید بودند. در این شرایط، علامه شهید تصمیم گرفت که پاسخ آن را تحت عنوان احقاق الحق بنویسد. (3).

قاضی نوراللَّه، نویسنده ای نستوه و دانشوری کوشا بود.

ایشان حدود 150 کتاب و رساله در احیای تشیع نوشته است که از آن میان تنها کتاب های مجالس المؤمنین، الصوارم المهرقه فی نقد الصواعق المحرقه، السحاب المطیر فی تفسیر آیه التطهیر، شرح دعای صباح و احقاق الحق مجال انتشار یافته اند. (4) قاضی در میان مردم با کتاب مجالس المؤمنین، و در بین اهل اندیشه با احقاق الحق شناخته شده است.

قاضی در احقاق الحق، نخست متن نهج الحق را باعنوانِ «قال المصنف رفع اللَّه درجته»، و سپس متن ابطال نهج الباطل را با عنوانِ «قال الناصب خفضه اللَّه»، و در نهایت نیز رأی خود را با عنوانِ «اقول» می آورد. آیت اللَّه مرعشی هم در جای جای کتاب، در پاورقی، ضمن شرح و توضیح و نقد و بررسیِ آرای مطرح شده، دیدگاه خود را بیان می کند. به این ترتیب، اینک می توان دیدگاه ها و اندیشه های کلامی چهار متکلم مسلمان را در احقاق الحق مطالعه کرد و ضمن آشنایی با آرا و عقاید علامه حلی، فضل بن روزبهان، قاضی نوراللَّه و آیت اللَّه مرعشی نجفی، تداوم و تطورِ بخشی از اندیشه های کلامیِ هفت قرن گذشته را به دست آورد.

احقاق الحق، از نظر تنظیم مسائل و فصل بندی، تابع دو کتاب پیشین، یعنی نهج الحق و ابطال نهج الباطل است. از آن جا که موضوع اصلی کتاب نهج الحق بحث امامت، به ویژه خلافت بلافصل امام علی (ع) ، بوده است، به تَبَع آن، در دو کتاب بعد نیز مباحث بر محور امامت امیرالمؤمنین (ع) می گردد؛ به گونه ای که در احقاق الحق و ملحقات مفصل آن، بحث امامت و نقل آیات و احادیث در مناقب و فضایل امام علی (ع) ، بر مباحث دیگر حاکم می شود و ملحقات الاحقاق و احقاق الحق را به موسوعه ای مفصل در مناقب و امامت

علوی مبدل می سازد.

قاضی نوراللَّه چکیده ای از اندیشه ها و یافته های فکری خویش را که حاصل بیش از نیم قرن تحصیل و تحقیق و مناظره و مباحثه های جانفرسا است، در احقاق الحق آورده است. پیش از او، شیعیان هند مجبور بودند تقیه کنند و عقاید خویش را از ترس پادشاهان متعصب و جائر پنهان نگه دارند؛ اما قاضی با نگارش احقاق الحق و دیگر آثارش، باصراحت از حقانیت تشیع علوی سخن گفت و برتری کلام شیعی را به روشنی نشان داد و به شیعیان هند، جانی دوباره بخشید. اما سوگمندانه پس از انتشارِ بسیار محدود احقاق الحق، مخالفان و مزوران متعصب دست به دست هم دادند و قاضی نوراللَّه را به دلیل تألیف این کتاب به شهادت رساندند. (5).

(1). اسراء، آیه 81.

(2). ر.ک: اطهر رضوی، سید عباس، شیعه در هند، ج 1، ص 573 - 574.

(3). صدرالافاضل، سید مرتضی حسین، مطلع انوار، ص 696.

(4). به تازگی اثر دیگری از قاضی نوراللَّه شوشتری با نام نهایه الاقدام فی وجوب المسح علی الاقدام در مجله تراثنا، سال دوازدهم، شماره های 3 و 4 چاپ شده است.

(5). حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج 2، ص 337؛ اطهر رضوی، سید عباس، شیعه در هند، ج 1، ص 583 - 589. صفحه :

کتابخانه آیت اللَّه مرعشی نگهداری می شود.

2. نسخه ای در اختیار شیخ عبدالرحیم ربانی شیرازی بود و آیت اللَّه مرعشی آن را دیده و احتمال داده بود از گنجینه های کتابخانه علامه مجلسی (محمدتقی مجلسی) بوده باشد، که در این صورت، تاریخ کتابت آن باید به عصر مجلسی اول باز گردد.

3. نسخه ای که تاریخ تحریر آن به سده یازدهم برمی گردد. این نسخه پیش تر در شهر کاشان، در تملک سید محمد سلیمی کاشانی بود. آیت اللَّه مرعشی از وی با القاب و اوصافی چون رکن الاسلام و عالم جلیل یاد می کند. این نسخه نیز اینک در کتابخانه آیت اللَّه مرعشی نگهداری می شود.

4. نسخه دیگر که تاریخ استنساخ آن، زمان مصنف، یعنی قاضی نوراللَّه شوشتری (956 - 1019 ق) تخمین زده می شود. این نسخه نخست در کتابخانه محمدعلی مدرس خیابانی تبریزی بود که با اثر پربار ریحانه الادب شناخته شده است. این نسخه را اینک در کتابخانه آیت اللَّه مرعشی نجفی می توان یافت.

5. نسخه دیگر به خط محمد زکی بن محمد سلیم بازرجانی تفرشی است که در سال 1129 ق نوشته شده و در سال 1131 ق تصحیح و مقابله شده است. (1).

احقاق الحق، نخست در ایران به سال 1273 ق چاپ شد و در مصر با حذف بعضی از مطالب آن انتشار یافت. همچنین در سال 1326 ق، نیمه نخست آن، تا بحث چهارم که در تعیین امام است، به اشراف حسن بن دخیل حجامی نجفی، در مصر به طبع رسید. این کتاب، دوباره در تهران به تصحیح ابراهیم میانجی، در سال 1376 ق به چاپ رسید. همچنین کتابخانه اسلامیه به سال 1396 ق این اثر را منتشر ساخت، و سرانجام، آیت اللَّه مرعشی نجفی که از

سال 1333 ق به این کتاب اهتمام می ورزید، در سال 1377 ق به احیا و انتشار آن قیام کرد. (2).

(1). شوشتری، قاضی نوراللَّه، احقاق الحق، ج 1، ص 29 و ج 2، ص 54 و ج 3، ص 89.

(2). ر.ک: صحتی سردرودی، محمد، »در سایه احقاق الحق«، فصلنامه میراث شهاب، سال چهارم، شماره اول، بهار 1377. صفحه :

شود. (1).

(1). یکی از علمای عامه، مولانا محمد طاهر عباسی (متوفای 1144 ق) نیز کتابی با نام تحقیق الحق بجواب احقاق الحق نگاشته بود که به تازگی در هند و پاکستان انتشار یافته است. ر.ک: حاج سید جوادی، سید کمال، فهرستواره ایرادات و شبهات علیه شیعیان در هند و پاکستان، ص 133. صفحه :

استخراج گردد تا به زیور طبع آراسته شود و مراجعه کنندگان به ملحقات را که بیش تر اهل تحقیق و انتقاد هستند، مطمئن سازد؛ چرا که در میان پژوهش گران در چگونگی کار ملحقات، پرسش هایی هست که بی پاسخ مانده است و امید می رود که برخی از آن ها با انتشار مصادر الملحقات روشن گردد.

سخن آخر این که احقاق الحق و ملحقات آن اینک در 36 جلد انتشار یافته است؛ به این ترتیب که جلدهای اول و دوم و سوم و اندکی از جلد هفتم شامل احقاق الحق است، و بقیه، به استثنای جلدهای 21 و 34 و 35 و 36 که فهرست آیات و روایات را در بر می گیرد، همگی ملحقات مفصلی است که آیت اللَّه مرعشی تألیف کرده است. اکنون با مراجعه به این دائرهالمناقبِ علوی، می توان بسیاری از دلایل امامت علی (ع) و فضایل آن حضرت را به روایت راویان اهل سنت مطالعه کرد.

(1). شوشتری، قاضی نوراللَّه، احقاق الحق، ج 1، ص 191.