ص: 2

ص: 3

ص: 4

عکس

ص: 6

عکس

ص: 7

عکس

ص: 8

عکس

ص: 9

عکس

ص: 10

عکس

ص: 11

عکس

ص: 12

عکس

ص: 13

عکس

ص: 14

از شما یافت. و هر کس خدا را به یگانگی شناخت، به تعلیم شما پذیرفت. و هر کس خداطلب گردید، به توجه به شما گردید.

تأسی به این پیشوایان و پیروی از آنان، سرلوحۀ هدایت و کمال و سعادت انسان هاست و کنکاش در سیره و روش این هادیان بشر و تبیین آن، یکی از ضروری ترین اسباب رشد و تعالی انسان است. از این رو بر آن شدیم با بضاعت اندک خود، در جلساتی دوستانه، مباحثی پیرامون سیرۀ عملی و رفتاری این بزرگواران مطرح نموده و حاصل آن را در اختیار خوانندگان گرامی قرار دهیم.

در میان مباحث مطرح شده، سیرۀ حسن خلق و آموزه های رفتاری پیامبر اکرم و حضرات معصومین علیهم السلام در معاشرت با دیگران، از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و تعالی جامعۀ اسلامی بیش از پیش نیازمند آن است.

پیامبر عزیز ما مظهر خلق و خوی زیبا بوده و خداوند آن حضرت را به این ویژگی ستوده است. «اِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیمٍ؛(1) به راستی تو دارای اخلاق بسیار بزرگوارانه ای هستی.» و خود آن حضرت نیز هدف بعثت خود را نشر و ترویج اخلاق نیک بر شمرده و فرموده است:

اِنَّما بُعِثْتُ لِاُتَمِّمَ مَکارِمَ الْاَخْلاقِ؛(2) من تنها از آن رو برانگیخته شدم

ص: 16

که اخلاق کریمه و صفات ستوده را در بشر به کمال رسانم و به پایان آوردم.

و حقیقت آیین و مکتب اسلام در دیدگاه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم چیزی جز اخلاق نیک نیست که فرمودند: «الاِسلامُ حُسْنُ الخُلْقِ؛(1) حقیقت اسلام اخلاق زیباست».

من ندیدم در جهان جست و جو *** هیچ اهلیت به از خلق نکو

پیامبر که هدف و مقصدش را اخلاق نیکو بیان فرموده است، خود آیینۀ تمام نمای حق تعالی است و با خلق زیبا و رفتار پسندیده، عالم و عالمیان را متحول فرموده است. اگر خُلق الهی و زیبایی او نبود، قطعاً این چنین به این مکتب الهی گرایش پیدا نمی کردند. «حسنت به اتفاقِ ملاحت جهان گرفت.»

فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظّاً غَلیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ؛(2) به برکت رحمت الهی در برابر مردم نرم و مهربان شدی. اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می شدند.

نشر دو کتاب «محبت و رحمت» و «محبت زنان و کودکان» در سیرۀ پیامبر گرامی اسلام، با استقبال و تشویق فراوان رو به رو شد و ما را بر آن داشت که جلد سوم آن را با موضوع «زیبایی اخلاق» در سیرۀ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، در

ص: 17

اختیار خواننده گرامی قرار دهیم.

امید فراوان دارم که خوانندگان گرامی با مطالعه این مباحث، از سر دقت و توجه، موضوع اخلاق را سرلوحه زندگی خود قرار داده و به تحولی چشمگیر در رفتار و معاشرت خویش دست یابند و نردبان کمال و مدارج تعالی را طی نموده و به سعادت جاودان نائل گردند.

در پایان از همه دست اندرکاران تدوین و ویرایش و آماده سازی و نشر این معارف بلند سپاسگزارم و برای آنان توفیق روز افزون آرزو دارم. همچنین پیشاپیش از همۀ خوانندگان گرامی که با نظرات خود ما را در ارائۀ هر چه بهتر این مباحث یاری می دهند تشکر می کنم.

همزمان با ایام ولادت با سعادت سیدۀ زنان عالم، حضرت فاطمۀ زهرا سلام الله علیها

قم مقدسه، بهار 1391- حبیب الله فرحزاد

ص: 18

صلوات بفرستند.

در روایتی آمده است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: در شب معراج در عالم ملکوت و آسمان ها به فرشته ای برخوردم که هزار دست داشت و در هر دست هزار انگشت و با آن ها محاسبه می کرد. از جبرئیل پرسیدم: این چه فرشته ای است؟ گفت: این فرشته موکل قطرات باران است. می داند چند قطره باران از آسمان به زمین فرود آمده است، چند قطره به دریاها و چند قطره به خشکی و بیابان ها ریخته است، همه را شمارش می کند.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم از او پرسیدند: آیا چیزی هست که از محاسبۀ آن عاجز باشی؟ پاسخ داد: اگر امت شما دور هم جمع شوند و با یاد شما بر شما و اهل بیت شما صلوات بفرستند، شمارش ثواب آن از عهدۀ من خارج است.(1)

روایات معراج بسیار زیاد است. به خصوص برخی از بخش های آن پیرامون ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام است.

کرد، آن گاه فرمود: «سَلْهُمْ یا مُحَمَّدُ عَلی ماذا بُعِثْتُمْ؛ ای محمد، از پیامبران بپرس که بر چه چیز مبعوث شدید؟» انبیا گفتند:

بُعِثْنا عَلی شَهادَةِ اَنْ لا اِله اِلَّا اللهُ وَ عَلی الْاِقرارِ بِنُبُوَّتِکَ وَ الْوِلایَةِ لِعَلِیِّ بْنِ اَبی طالِبٍ؛ ما بر شهادت به یگانگی خداوند و اقرار به نبوت تو و ولایت علی بن ابی طالب مبعوث شدیم. (1)

امام صادق علیه السلام فرمودند:

عُرِجَ بِالنَّبی صلی الله علیه و آله و سلم اِلَی السَّماءِ مِائَةً وَ عِشرینَ مَرَّةً ما مِنْ مَرَّةٍ اِلّا وَ قَدْ اَوْصَی اللهُ النَّبیَّ صلی الله علیه و آله و سلم بِوَلایَةِ عَلِیٍّ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ اَکْثَرَ مِمّا اَوْصاهُ بِالْفَرائِضِ؛(2) پیامبر صد و بیست مرتبه به معراج برده شدند و در هر مرتبه خداوند بیش از آنچه به واجبات توصیه کند، به ولایت علی علیه السلام و امامان پس از او توصیه فرموده است.

حَسَناتُ الاَبرارِ سَیِّئاتُ المُقَرَّبین؛(1) کارهای نیک ابرار، برای مقربین گناه محسوب می شود.

یک کار ممکن است برای برخی افراد حسنه باشد و برای برخی دیگر گناه. در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است:

اِنَّ اللهَ لَیَرْحَمُ الْعَبْدَ لِشِدَّةِ حُبِّهِ لِوَلَدِه؛(2) خداوند بنده ای را به خاطر شدت محبت به فرزندش مورد ترحم قرار می دهد.

اما حضرت ابراهیم علیه السلام یک مقدار میل و محبت به حضرت اسماعیل پیدا می کند و این برای او جرم محسوب می شود. می گویند: در دل فقط باید محبت خدا باشد.

حضرت مریم سلام الله علیها یک مقدار به حضرت عیسی علیه السلام میل پیدا کرد، شاخه های خرما دیگر برایش خم نمی شد. این محبت ممکن است برای کسی قرب باشد و برای دیگری جرم. این هم خودش یک بحثی است.

هنگامی که حضرت یوسف علیه السلام عزیز مصر شد، حضرت یعقوب بعد از چهل سال با فرزندانش برای دیدن یوسف علیه السلام به مصر آمد. حضرت یوسف عزیز و سلطان مصر بود. یک استقبال رسمی ترتیب داده شد. پدر پیرش برای دیدن او از کنعان به مصر آمده بود.

حضرت یوسف باید تمام شؤونات را زیر پا می گذاشت و با نهایت ادب به سوی پدرش می شتافت. ولی یک مقدار رعایت شؤونات را کرد. شاید نیتش هم خیر بود؛ چون اوضاع به هم می ریخت. به این دلیل یک مقدار دیر از اسب پیاده شد و در بوسیدن دست پدرش تأنی کرد.

جبرئیل نازل شد و دست حضرت یوسف را گرفت و فشار داد. نوری از دست حضرت یوسف خارج شد. پرسید: این چه نوری بود؟ گفت: این نور نبوت و پیامبری بود. خداوند دیگر در صلب تو پیامبر نگذاشت. بنا بود خداوند در فرزندان شما پیامبر قرار دهد، ولی به خاطر کمی کوتاهی در احترام به پدر، خداوند نور نبوت را از نسل شما بیرون آورد. (1)

می گویند: هر جا جلو ضرر را بگیرید، منفعت است. و این حرف درستی است. در روایات هم آمده است. هر جا هم جلو گناه را بگیرید، بدون تأثیر نیست.

برادران می خواستند یوسف را بکشند، اما لاوی می گفت: من طاقت ندارم و نمی گذارم. گفت: اگر این کار را بکنید، به پدر خبر می دهم. آن ها هم ترسیدند. به خاطر همین مقدار رحم، خداوند نبوت را در نسل لاوی قرار داد.(1)

او نهیب زد که مگر نمی شناسی؟ او اول شخصیت عالم هستی و سید انبیا و اولیای الهی است! عذر خواهی کرد که اشتباه کردم. به محضر رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم رسید. عرض کرد: یا رسول الله، من دو رکعت نمازی خوانده ام که بیست هزار سال طول کشیده است. حاضرم این نماز را به شما هدیه کنم. پیامبر فرمودند: من به این نماز نیازی ندارم.

یک «سبحان الله» پیامبر، بر همۀ اعمال و عبادات مخلوقات برتری دارد.

عرض کرد: به امت شما هدیه می کنم. فرمود: امت هم نیاز ندارد. ببینید پیامبر چقدر غنای نفس دارد.

اَللّهُمَّ اجْعَلْ غِنایَ فی نَفْسی؛(1) خداوند! غنا و بی نیازی مرا در نفسم قرار ده!

فرمود: امت من نیازی ندارد. امت گناهکار چگونه نیاز ندارد؟! فرمود: به عزت خدا، هر یک از گناهکاران آن ها یک مرتبه بر من صلوات بفرستد، ثواب آن از این بیست سال طاعت تو بیشتر است و خداوند از برکت این صلوات، بیش از نماز تو به آن ها ثواب می دهد.(2)

نماز چند هزار سالۀ فرشته به پای یک صلوات نمی رسد. صلواتی که برای پیامبر و آل او فرستاده می شود، از آن نماز چند هزار ساله بالاتر است.

سعی کنید وقتی نام مبارک پیامبر در مجالس و خانه های شما برده می شود، صلوات بفرستید که برکات بسیار زیادی دارد.

ص: 25

بنابراین، پیامبر به وسیلۀ فرشته ای از سوی خداوند، شبانه روز تحت حفظ و تعلیم و تربیت بوده است.

مادرش حرکت می کند، همواره در پی پیامبر بودم. هر روز برای من از اخلاق خود نشانه ای بر پا می داشت و مرا به پیروی آن می گماشت.

اِنَّکَ تَسْمَعُ ما اَسْمَعُ وَ تَری ما اَری اِلّا اَنَّکَ لَسْتَ بِنَبیٍّ؛(1) آنچه را می شنوم، تو نیز می شنوی و آنچه را من می بینم، تو نیز می بینی. تنها فرق من و تو این است که تو پیامبر نیستی.

خداوند همۀ چیزهایی را که به پیامبر مرحمت کرده، به علی علیه السلام نیز مرحمت فرموده است.

به پیامبر خدا، نمونۀ کامل انسانیت شبیه تر و نزدیک تر است. خود آن حضرت نیز به این حقیقت تصریح فرموده اند:

اَشْبَهُکُمْ بی اَحْسَنُکُمْ خُلْقاً؛(1) شبیه ترین شما به من کسی است که اخلاقش نیکوتر باشد.

در روایتی آمده است که شخصی به امیرالمؤمنین علیه السلام عرض کرد: یا علی، اخلاق و اوصاف پیامبر را برای من شرح بده. حضرت فرمودند: شما نعمت های دنیا را برای من شرح بده، تا من برای تو اخلاق و اوصاف پیامبر را روشن سازم. عرض کرد: چه کسی می تواند نعمت های دنیا را شرح بدهد!

یعنی هر چیزی باید به جای خودش باشد. در «سفینۀ البحار» مرحوم شیخ عباس قمی آمده است: عالمی به سوسکی رسید که در کود زندگی می کند. پیش خودگفت: خدا این موجود را برای چه خلق کرده است؟ موجودی که در کود زندگی می کند، منشأ چه اثری است؟!

دُملی در بدنش پیدا شد. هر چه کرد، خوب نشد. پس از چند ماه ناراحتی نزد حکیم حاذقی رفت. حکیم پودری به او داد تا روی دمل بریزد. همان پودر موجب شد که خوب شود. پرسید: این دارو چه بود که درد مرا درمان کرد؟! گفت: این پودر همان سوسک است. خداوند به این وسیله به او فهماند که هر چیز در جای خودش نیکوست.(1)

در هر صورت میلیون ها نوع ماهی و گیاه و میوه و علف های مختلف وجود دارد. کیست که بتواند نعمت های دنیا را شماره کند! کهکشان ها و ستاره های بی شماری در این فضا وجود دارد.

قُلْ مَتاعُ الدُّنیا قَلیلٌ(1)؛ بگو بهرۀ دنیا ناچیز است.

خداوند متعال همۀ دنیا را با این گستردگی می گوید: «متاعٌ قلیلٌ». ولی همان خدای بزرگ وقتی به خلق و خوی پیامبر می رسد، می گوید: «اِنّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیمٍ.»(2)

بِتَرْکِها؛(1) برای پستی دنیا همین بس که تنها محل معصیت خدا آنجاست. و برای رسیدن به پاداش خدا راهی جز ترک آن نیست.

اگر کسی از دنیا بگذرد، کارش درست است.

است. می خواهم خوش اخلاق درست کنم.

از این فرمایش پیامبر نیز معلوم می شود که هدف و مقصد همۀ انبیا همین اخلاق بوده است؛ چون پیامبر اسلام که خاتم پیامبران و کامل کنندۀ ادیان الهی است، برای به اتمام رساندن مکارم اخلاق آمده اند. و این بدان معنا است که پیامبران گذشته هم مقصدشان مکارم اخلاق بوده و به وسیلۀ پیامبر خاتم این مکارم به نهایت و کمال خود خواهد رسید.

در اهمیت اخلاق همین یک جمله کافی است. مقصد آخرین فرستادۀ خدا و برترین شخصیت جهان هستی و کسی که همۀ انبیا و اولیا دست نشاندۀ اویند، اخلاق است. مقصد سید الاولین و الاخرین، سرور همۀ فرشتگان و انبیا و امامان و کسی که حضرت امیر علیه السلام فرمود: من عبد و شاگرد اویم، اخلاق است.

دوباره رفت و از پشت سر آن حضرت آمد و پرسید: «ما الدّین؛ دین چیست؟» حضرت نگاهی به او کردند و فرمودند: «اَمَا تَفقَهُ الدَّینُ هُوَ اَنْ لا تَغْضَبَ؛ آیا دین را نیافته ای؟ دین آن است که خشمگین نشوی.»(1) حقیقت و اساس حسن خلق این است که غضب نکنی، نرمخو و ملایم باشی.

و در جایی دیگر حقیقت اسلام را حسن خلق بر می شمارند:

اَلْاِسلامُ حُسْنُ الخُلْقِ؛(2) حقیقت اسلام خوش اخلاق بودن است.

ما مِنْ شَیءٍ اَثْقَلُ فِي المیزانِ مِنْ خُلُقٍ حَسَنٍ؛(1) در میزان سنجش اعمال انسان چیزی گرانسنگ تر از اخلاق نیکو نیست.

شهادتین گفت و مسلمان شد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

هذا مِمَّن جَرَّهُ حُسْنُ خُلْقِهِ وَ سَخاؤُهُ اِلی جَنّاتِ النَّعیمِ؛(1) این شخص کسی است که خوش اخلاقی و سخاوتش او را به سوی بهشت پر نعمت کشاند.

معلوم می شود خوش اخلاقی و سخاوت با ریشۀ کفر مبارزه می کند و کفر را به ایمان مبدل می سازد و بداخلاقی و بخل ایمان انسان را از بین می برد و به کفر تبدیل می کند.

فَاُولئِکَ هُمُ المُفْلِحونَ؛(1) چه چیز سخت تر و دشوارتر از بخل نفس است. چرا که خداوند می فرماید: و کسانی که از بخل خویشتن مصون بمانند، از رستگاران اند.

انسان باید مال بدهد، آبرو بدهد، جان بدهد. اگر از این گردنۀ دشوار رد شد، از همه چیز رد شده است. بعد از این گردنه سرازیری است. لذا می فرمایند: برترین چیزی که در میزان گذارده می شود، حسن خلق و سخاوت است.

دو روایت بسیار جالب است. انس بن مالک می گوید:

وَ اللهِ الَّذی لا اِلهَ اِلّا هو سَمِعْتُ رَسولَ اللهِ صلی الله علیه و اله یَقُولُ: عِنوانُ صَحیفَةِ المُؤْمِنِ حُبُّ عَلیِّ بْنِ اَبی طالبٍ علیه السلام؛(1) سوگند به خدایی که معبودی جز او نیست، شنیدم که رسول خدا می فرمود: عنوان نامۀ عمل مؤمن محبت علی بن ابی طالب علیه السلام است.

در حقیقت اخلاق و محبت علی علیه السلام در کنار هم و همسنگ هم اند. یعنی محبّ امیرالمؤمنین علیه السلام دارای حسن خلق است.

هرگاه کسی به خواستگاری آمد که اخلاق و دینش را می پسندید، او را به دامادی بپذیرید. اگر چنین نکنید، فتنه و فساد بزرگی در زمین روی می دهد.

نخستین معیاری که برای خواستگار مطرح شده است، اخلاق است. حتی اخلاق فرد را بر دین او مقدم داشته است. چون با یک نفر خوش اخلاق، هر چند ایمان کاملی نداشته باشد، می توان همسفر شد، همسایه شد و حتی با او زندگی کرد، ولی مسلمانی که اخلاق ندارد، قابل تحمل نیست.

یک زن و شوهر اگر اخلاقشان خوب باشد و با یکدیگر مهربان باشند، با صلح و صفا زندگی می کنند، هر چند از نظر مادی در تنگنا باشند. بدون خانه و ماشین و با وجود مشکلات اقتصادی، اما با خلق خوش و مهر و محبت به راحتی می توان زندگی کرد.

می فرستند. کسب و کارش رونق می گیرد. اصلاً سر او دعواست. اما کسی که هنر و صنعت دارد، ولی تعهد و اخلاق ندارد، همه از او گریزان اند. اگر هم به سراغ او بروند، با اکراه می روند.

به قول مولانا:

پادشاهان جهان از بد رگی *** ورنه ادهم وار سرگردان و دنگ

بو نبردند از شراب بندگی *** ملک را بر هم زدندی بی درنگ

اگر واقعاً خوردن و خوابیدن لذت باشد، حیوانات هم دارند. هنر انسان به خلق و صفات اوست. خداوند طعم قناعت و رضا و اخلاق را به ما بچشاند!

مال پدرت به من می دهی.» این ها مال خداست.

اگر ما بودیم حتماً با او درگیر می شدیم. اما پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خدا سکوت کردند. بعد فرمودند: «المالُ مالُ اللهِ وَ اَنَا عَبْدُهُ؛ مال، مال خداست و من بندۀ اویم.» آن گاه فرمودند: «وَ یُقادُ مِنْکَ یا اعرابیّ ما فَعَلْتَ بی؛ با این برخورد تندی که کردی من هم باید قصاص کنم؟!» عرض کرد: نه. فرمودند: چرا؟ عرض کرد: «لِاَنَّکَ لا تُکافئُ بالسَّیِّئَةِ؛ چون شما به بدی مکافات نمی کنی.» پیامبر هم تبسم فرمودند. آن گاه فرمان دادند تا یک بار شتر گندم و یک بار شتر خرما به او بدهند.(1)

پیامبر نه تنها او را مؤاخذه نکردند، بلکه به او هدایا هم دادند. این برخوردهای پیامبر بود که تحول عجیبی در عالم به وجود آورد.

خداوند به برکت اهل بیت علیهم السلام به همۀ ما اخلاق پسندیده عنایت فرماید!

ص: 44

صلوات همکار و همنوا شدن با خداست. و از این بالاتر اطاعت و امتثال امر الهی است.

«یُصَلُّون» یعنی دائماً صلوات می فرستند. «صَلّوا» امر است و اگر دلیلی بر استحباب آن نباشد، ظاهرش وجوب است.

در هر صورت صلوات فرمان خداست. اگر کسی می خواهد همیشه فرمان خدا را امتثال کند و صفات و اخلاق خدایی در او به وجود بیاید، باید دل و جانش را با ذکر صلوات بر محمد و آل محمد نورانی کند.

پیامبری که مظهر خلق عظیم است، می فرماید: انسان بداخلاق با ما همسفر نشود. این هشدار بزرگی است! چون انسان بد اخلاق حال همه را می گیرد. مثل فضلۀ موش است که همه را آلوده می کند. همه می خواهند کاری انجام دهند، او ساز مخالفت می زند و فتنه درست می کند.

این قدر بداخلاقی زشت است که پیامبر خدا که مظهر رحمت است، او را نمی پذیرد. اگر فرمودند: بداخلاق با ما همسفر نشود، فقط مربوط به قافلۀ ظاهری نیست. می توانید آن را توسعه بدهید؛ هر کس بد اخلاق است، دارد از پیامبر فاصله می گیرد. پیامبر او را نمی پذیرد و نمی تواند با پیامبر همراهی کند.

جامعه چنین رواج یافته که نماز و روزه را واجب می دانند، ولی اخلاق خوب را واجب نمی دانند و بداخلاقی را چندان زشت نمی شمارند. باید این ذهنیت را اصلاح کرد که اخلاق خوب مستحب نیست، بلکه از واجبات است.

گلوله آتش است. هم خودش و همدیگران را در این آتش می سوزاند. آدم بداخلاق همین الآن در فشار قبر است.

اِنَّ الأَبْرارَ لَفی نَعیمٍ وَ اِنَّ الفُجّارَ لَفی جَحیمٍ؛(1) به یقین نیکان در نعمتی فراوان اند و بدکاران در دوزخ اند.

یعنی ابرار همین الآن در بهشت اند و بدکاران همین الآن در جهنم اند. وگرنه می گفت: بعداً در بهشت اند، یا در جهنم اند. اگر کسی باطن و حقیقت آن ها را نگاه کند، می بیند. آدم بداخلاق با همه قهر است. روح او در فشار است و دیگران را هم در فشار و زحمت قرار می دهد. یعنی بهانه گیر و تنگ نظر است. معاشرت با او آدم را اذیت می کند.

وعده های خدا نقد است. همه را نقد معنا کنید. به قول حافظ:

من که امروزم بهشت نقد حاصل می شود *** وعدۀ فردای زاهد را چرا باور کنم

بداند مزدش را پیشاپیش گرفته است.

خدای متعال هم وفیّ است. یعنی به وعده هایش وفا می کند و مزد ا نسان را نقد می دهد. خدا نسیه کاری ندارد. مزد را زود می دهد. یعنی همان موقعِ عمل می دهد. منتهی ما نمی بینیم.

اگر کار خوب می کنی و دلت باز می شود، مسرور می شوی و فضای روحت عوض می شود؛ اگر دست روی سر یتیم می کشی و احساس آرامش می کنی؛ اگر بر سر مظلوم می زنی و پکر می شوی و دلت می گیرد؛ این ها همه نشانۀ این است که خداوند مزدت را نقد داده است. اگر کسی از شما درخواستی کرد و می توانستی در خواست او را عمل کنی و نکردی، دلت می گیرد. اما اگر درخواست او را عملی کردی، آرامش وجدان پیدا می کنی.

العَطِیَّةِ ما رَدَّ اَحَدٌ اَحَداً؛(1) اگر کسی بداند در درخواست کردن چیست، کسی از دیگر درخواستی نمی کرد. و اگر کسی می دانست در عطا کردن چیست، کسی دیگری را رد نمی کرد.

در سؤال و درخواست ذلت خوابیده است. انسان تا می تواند به کسی جز خدا رو نزند. امام صادق علیه السلام فرمودند:

شیعَتُنا مَنْ لا یَسْأَلُ النّاسَ شَیْئاً وَلَوْ ماتَ جُوعاً؛(2) شیعۀ ما کسی است که از مردم چیزی درخواست نکند، هر چند از گرسنگی بمیرد.

هر چه بتوانید به کسی رو نزنید و درخواستی نکنید، برد کرده اید. اگر مردم بدانند در رد کردن سائل چقدر بدی خوابیده است، کسی، کسی را رد نمی کرد. اگر کسی حاجت مشروعی دارد، تا می توانید رد نکنید.

«یَابْنَ لاوی لا تَزِدْنی مِن کَلامِکَ.»(1) همان پاسخی که حضرت موسی به قارون داد. چون حضرت موسی قارون را رد کرد، خدا هم با همان لحن او را رد کرد و حضرت موسی چنان پکر شد که حد ندارد.

موسی کلیم الله، سفیر خدا و نمایندۀ الهی است. خدا به او بگوید من جوابت را نمی دهم! این مطلب حضرت موسی را داغ کرد. پرسید: خدایا، چرا داغم می کنی؟ گفت: چون پسرخاله ات، قارون را داغ کردی. خلاصه رد کردن چیز خوبی نیست.

کشیده است، فقط به درد جهنم می خورد.

این اخلاق و رفتار، ناگزیر او را جهنمی می کند. چون افسارش به دست شیطان است. و او را به هر جایی که می خواهد می کشاند و شیطان جز به بدی و بدکرداری و جهنم سوق نمی دهد. اگر می خواهید زمام امورتان به دست فرشتۀ خوبی ها باشد، ناگزیر باید خوش اخلاق باشید. و الا زمام خود را به دست شیطان سپرده اید.

حَوْلِکَ؛(1) به برکت رحمت الهی در برابر مردم نرم و مهربان شدی. اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می شدند.

تمام ذکرها، دعاها، عبادت ها و خیرات و برکات به برکت اخلاق پیامبر است. یعنی معجزۀ بزرگ، اخلاق پیامبر است. خُلق بزرگ پیامبر بر اساس قرآن است. در حقیقت پیامبر تجسم خارجی اخلاق قرآنی و الهی است.

لَوْ عَلِمَ النّاسُ کَیْفَ خَلَقَ اللهُ تَبارَکَ وَ تَعالی هذَا الخَلْقَ لَمْ یَلُمْ اَحَدٌ اَحَداً؛(1) اگر مردم می دانستند که خداوند تبارک و تعالی این خلق را چگونه آفرید، هیچ کس دیگری را ملامت و سرزنش نمی کرد.

یعنی اگر انسان سر از خلقت در بیاورد که خداوند چگونه این انسان را آفریده است، جرئت ملالت و سرزنش به خود نمی داد. عبرت گرفتن، امر به معروف و خیر خواهی بسیار خوب است، اما سرزنش و ملامت امر ناپسندی است.

ما نباید دیگران را ملامت کنیم. در حدیث هم آمده است که اگر کسی را ملامت کنید، به سر خودتان می آید. مواظب باشید!

مَنْ عَیَّرَ مُؤْمِناً بِشَیْءٍ لَمْ یَمُتْ حَتّی یَرْکَبَهُ؛(2) هر کس بندۀ مؤمنی را به خاطر کار نکوهیده اش ملامت و سرزنش کند، نمی میرد تا خود مرتکب آن شود.

اگر یک شخص وسواسی را مسخره کردیم، خودمان به آن مبتلا می شویم. نصیحت و خیرخواهی و دلسوزی و محبت و دعا کردن خوب است، ولی تحقیر و اهانت و سرزنش بد است.

آب دهانی به صورت شیخ جعفر انداخت. آب دهان به صورت یک مرجع تقلید و عالم بزرگ! اگر ما بودیم تند می شدیم. اما ایشان آن آب دهان را به سر و صورت خود می مالد و می گوید: آب دهان سید تبرک است. بعد می فرماید: من از تو خواهش می کنم که صبر کن تا موقع نماز، من برایت کاری بکنم.

می گویند: شیخ جعفر پس از نماز ظهر بلند شد و عبای خود را گرفت و رو به مردم کرد و گفت: ای مردم! اگر من پیش شما آبرو دارم و آبروی من برای شما عزیز است، پول بریزید داخل این عبا که میهمانی داریم. و خودش بین صفوف جماعت حرکت کرد و برای آن سید فقیر پول جمع کرد. مردم هم هر قدر توان داشتند کمک کردند.

شیخ جعفر نگفت این بندۀ خدا آب دهان به صورت من انداخته تا مردم پدرش را در بیاورند. خودش برای او پول جمع کرد. کاری که ما هم عارمان می شود انجام دهیم. شیخ جفعر کاشف الغطا پول جمع کرد و با کمال ادب به این سید فقیر داد و گفت: مرا حلالم کن. این کرامت است!

اگر در پروندۀ شیخ جعفر کاشف الغطا در همۀ عمرش چیزی نباشد، جز همین حرکتش، برای نجات او کافی است. بنده معتقدم این کارش از میلیون ها نماز شب با ارزش تر است.

بودند که پیشانی هایشان پینه بسته بود. اهل تلاوت قرآن بودند. اما مهم این است که تلاوت قرآن و نماز شب را در خودمان پیاده کنیم. آیا ما هم اهل العفو شده ایم. آیا همان طور که انتظار داریم خدا گناهانمان را ببخشد، از دیگران در می گذریم. آیا اهل العفو هستیم یا اهل علف!

حاج ملا آقاجان با حاج هادی ابهری که هر دو از بیدار دلان و اهل مکاشفه و شهود بودند، شب جمعه ای به زیارت حضرت عبدالعظیم آمده بودند. چراغ ها خاموش و مردم مشغول دعای کمیل بودند و صدای العفو بلند بود.

مرحوم حاج ملا آقاجان به حاج هادی می گوید: ببین این ها چه می خواهند. حاج هادی می گوید: من نگاه کردم دیدم همۀ آن ها می گویند: علف، علف، علف ...

همه به دنبال علف و متاع دنیا بودند. همه می گفتند: خدایا، به ما دنیا بده؛ پول، خوراک، مسکن.

العفو، یعنی این که خودت مظهر عفو و گذشت شوی. اگر مزۀ عفو و گذشت را بچشید و درک کنید، می بینید که چقدر شیرین و لذت بخش است. این ها مهم است.

حضرت امام راحل برای آوردن ایشان به قم بسیار تلاش کرد. اهتمام تمام حوزۀ علمیه قم به یک طرف و اهتمام امام راحل هم یک طرف. ایشان را به عنوان یک مرجع بزرگ به قم آوردند. امام و آیت الله گلپایگانی با این که خودشان مجتهد بودند، به درس ایشان می آمدند تا ایشان به عنوان استاد و مرجع مطلق معرفی گردد.

ایشان در سن هشتاد سالگی برای طلبه ها درس می گفت. برخی از طلبه ها گاهی اشکال می کردند و روی اشتباه خود پافشاری می کردند و وقت درس و استاد را می گرفتند. یک مرتبه ایشان نسبت به یکی از این افراد تند شدند و آن فرد ناراحت شد. این مرجع بزرگ، شب به منزل آن طلبه رفتند و به او پول و عبا دادند و عذرخواهی کردند که ما جلو جمعیت به شما تند شدیم.

معلوم می شود که این مسألۀ مهمی بوده است که ایشان برای رفع آثار آن این قدر مایه گذاشتند.

آغوش حضرت امیرالمؤمینن علیه السلام است. و این اشعار سعدی را می خواند و گریه می کند و در همان حال جان داد.

در آن نفس که بمیرم در آرزوی تو باشم *** به آن امید دهم جان که خاک کوی تو باشم

به وقت صبح قیامت که سر ز خاک بر آرم *** به گفت و گوی تو خیزم به جست و جوی تو باشم

حدیث روضه نگویم گل بهشت نبویم *** جمال حور نجویم دوان به سوی تو باشم

می بهشت ننوشم ز دست ساقی رضوان *** مرا به باده چه حاجت که مست روی تو باشم

بعد از آن به قم آمدم. گفتند: آیت الله بروجردی برای حاج میرزا علی آقای شیرازی مجلس ختم گرفته است. گفتم: مگر ایشان فوت کرده است؟ گفتند: بله، فلان شب. دیدم همان شبی است که من خواب ایشان را دیدم.

حاج میرزا علی آقای شیرازی کسی است که مرحوم شهید مطهری می فرماید: او مرا با «نهج البلاغه» آشنا کرد و به حق عالم ربانی بود. انسان زاهد و وارسته ای که پشت پا به مقام و ریاست و شهرت زده بود.

ایشان زمانی در مسجدی نماز جماعت می خواند. دیده بود که مساجد اطراف خلوت شده بود و همه به نماز ایشان می آیند. نماز جماعت را رها کرده بود. گاهی که برای خواندن روضه به مجلسی می رفت، وقتی روضه خوان قبلی کمی طول می داد، ایشان خوشحال می شد و خدا را شکر می کرد که بار

ص: 63

مسئولیت را از روی دوش او برداشته است. این قدر متواضع و افتاده بود.

ناراحتید؟ می گوید: دیشب خواب عجیبی دیدم. در خواب دیدم از دنیا رفته ام. پس از غسل و کفن و تشییع مرا در قبر گذاردند. در عالم برزرخ دیدم سگ کوچکی کنار من است و گاهی به من حمله می کند.

عالم برزخ عالم تجسم اعمال است. فشار قبر و آتش و گل و ریحان، همه بازتاب اعمال ماست. پیامبر خدا فرمودند:

اِنّما هِیَ اَعْمالُکُمْ تُرَدُّ اِلَیْکُمْ؛(1) این اعمال شماست که به سوی شما باز می گردد.

حاج میرزا علی آقا می گوید: من خیلی ناراحت شدم. چون روضه خوان امام حسین علیه السلام بودم، به حضرت متوسل شدم که یا اباعبدالله، به داد من برسید و مرا نجات بدهید. حضرت آمدند، لطفی کردند و نهیبی به آن سگ زدند و آن سگ از من دور شد.

شاگردانشان می پرسند: تعبیر این خواب شما چیست؟ می فرمایند: گاهی در صحبت کردن با خانمم کمی تن صدایم را بالا برده ام.

این جزای نقد است. اگر انسان بداند که اگر بزند، امام زمان علیه السلام هم می زند، آیا دیگر جرأت می کند دست از پا خطا کند. اگر بزنی به قرآن و امام زمان زده ای. این خانم را نگاه نکن، حضرت زهرا سلام الله علیها را ببین. خانۀ شما شعبه ای از خانۀ اهل بیت علیهم السلام است. شعبه ای از کعبه است. به قول مولانا:

ای بسا کس را که صورت راه زد *** قصد الله کرد و بر صورت بزد

یعنی چه بسیار افرادی که صورت و ظاهر کار، آنان را گمراه کرد و به خیال صورت ظاهر، علیه او قیام کرده، ولی در واقع با خدا ستیز کرده است.

مَن آذی مُؤمِناً فَقَدْ آذانی وَ مَنْ آذانی فَقَدْ آذی الله؛(1) کسی که مؤمنی را بیازارد، مرا آزرده است و کسی که مرا بیازارد، خدا را آزرده است.

در روایتی دیگر آمده است که پیامبر خدا فرمودند:

مَنْ آذی مُؤمِناً وَلَوْ بِشَطْرِ کَلِمَةٍ جاءَ یَوْمَ الْقیامَةِ مَکتوباً بَیْنَ عَیْنَیهِ آیسٌ مِنْ رَحْمَةِ اللهِ وَ کانَ کَمَنْ هَدَمَ الْکَعَبَةَ وَ الْبَیْتَ المُقَدَّسَ وَ قَتَلَ عَشَرَةَ آلافٍ مِنَ المَلائِکَةِ؛(2) اگر کسی مؤمنی را آزار دهد، هر چند به یک جمله، روز قیامت در حالی که در پیشانی او نوشته شده است: «نا امید از رحمت خدا»، محشور می شود. و مانند کسی است که کعبه و بیت المقدس را خراب کرده و ده هزار فرشته را کشته است.

مؤمن این قدر حرمت دارد. حرمت او از کعبه و بیت المقدس و فرشتگان بالاتر است.

حاج میرزا علی آقا فرموده بود: من گاهی یک ذره تندی کرده ام، این طور منعکس شده است. همین یک ذره هم نباید باشد. هر جا هم که دیدی نمی توانی خودت را کنترل کنی، به اهل بیت علیهم السلام پناهنده شو. با توسل و دعا و التماس باید مشکلات لاینحل را حل کرد.

ص: 67

برای آن سید و سروری قرار داد ... جمعه سید روزهاست، رمضان سید ماه هاست، اسرافیل سید فرشتگان است، آدم سید بشر است و من سید انبیا و علی سید اوصیاست.

خداوند روز جمعه را سرور و سید روزها شمرده و فضائل و برکاتی برای آن قرار داده است. پیامبر خدا فرمودند:

اِنَّ یَوْمَ الجُمُعةِ سَیِّدُ الاَیّامِ یُضاعَفُ اللهُ فیهِ الحَسَناتِ وَیْمَحُو فیه السَّیِّئاتِ وَ یَرْفَعُ فیه الدَّرجاتِ وَ یَسْتَجیبُ فیه الدَّعَواتِ وَ یَکْشِفُ فیه الْکُرُباتِ و یَقْضی فیهِ الحَوائِجَ الْعِظامِ؛(1) روز جمعه سید روزهاست. خداوند در آن روز حسنات را دو چندان می گرداند، گناهان را محو می کند، درجات را بلند می گرداند، دعاها را اجابت می کند، غم و اندوه را برطرف می کند و حوائج بزرگ را روا می سازد.

برتر و با فضیلت از صلوات بر محمد و آل محمد در روز جمعه وجود ندارد.

و در روایتی دیگر از امام باقر علیه السلام چنین نقل شده است:

ما مِنْ شَیءٍ یُعْبَدُ اللهُ بِهِ یَوْمَ الجُمُعَةِ اَحَبُّ اِلَیَّ مِنَ الصَّلاةِ عَلی مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ؛(1) برای من چیزی که به آن در روز جمعه عبادت خدا شود، محبوب تر از صلوات بر محمد و آل محمد نیست.

دنیایی آن است، اما از نظر آخرتی، حسن خلق سنگین ترین و باارزش ترین عمل برای انسان شمرده می شود و کمبودها را جبران می کند.

خاموش کرد، بعد به آبادانی پرداخت. و بداخلاقی یک آتش درونی است. امام صادق علیه السلام فرمودند:

مَنْ ساءَ خُلُقُهُ عَذَّبَ نَفُسَه؛(1) کسی که اخلاقش بد است، خودش را شکنجه و عذاب می کند.

یعنی بداخلاقی یک شکنجه روحی برای انسان بداخلاق است. درون انسان بداخلاق آتش است. جهنمی است که خودش در آن می سوزد. بداخلاقی انسان را از درون می سوزاند و به نابودی می کشاند.

مردی از قریش گفت: یا رسول الله، بنابراین، درخت های ما در بهشت فراوان است. حضرت فرمودند:

نَعَمْ، وَلکِنْ اِیّاکُمْ اَنْ تُرْسِلُوا عَلَیْها نیراناً فَتُحْرِقُوها وَ ذلِکَ اِنَّ اللهَ عَزّوَجَلَّ یَقُولُ: یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا اَطیعُوا اللهَ وَ اَطیعوا الرَّسولَ وَ لا تُبْطِلوا اَعْمالَکُمْ؛(1) بله، این چنین است، ولکن بترسید از این که آتشی به سوی این درختان بفرستید و همه را به آتش بکشید. و این همان است که خداوند عزوجل فرموده است: «ای کسانی که ایمان آورده اید، اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید رسول خدا را و اعمال خود را باطل نسازید.»(2)

نخست باید آتش ها را خاموش کرد. گاهی خدمتی که زن در خانه انجام می دهد و یا خدمتی که مرد برای خانواده اش می کند، با بداخلاقی ضایع می شود. یک داد و فریاد، یک عصبانیت و تندی، یک بی احترامی و بی ادبی، یک قهر و بی اعتنایی، همه را خراب می کند.

بالایی برخوردار بود، نکات قشنگی را در این زمینه تعریف می کرد. می گفت: برای سنجش رشد و بارورشدن گیاهان دستگاه هایی داریم که میزان تأثیر آب و هوا و خاک و کود و موادی که به گیاهان می دهند را اندازه گیری می کند.

می گفت: گیاهان و نباتات، خوش اخلاقی و بداخلاقی را به خوبی متوجه می شوند و در برابر آن عکس العمل نشان می دهند. به این معنا که در رشد و نمو و شادابی و پژمردگی آنان تأثیر محسوسی می گذارد.

می گفت: دو تا گلدان را در دو محل قرار دادیم و پرورش هر کدام را به عهدۀ یک نفر گذاشتیم. باغبان و مأمور رسیدگی به یکی از آن دو گلدان آدم لطیف و مهربان و خوش اخلاقی بود و مسئول دیگری، آدم تند و بداخلاقی بود.

پس از مدتی دیدیم که گلدانی که با مهر و محبت و روی خوش مواجه شده است، از رشد و نمو و نشاط بسیار خوبی برخوردار است. اما گلدانی که با تندی و اخم و روی ترش مواجه شده است، رشد و نشاط و شادمانی آن یکی را نداشت، با این که هر دو از شرایط مساوی آب و هوایی و امکانات رشد بهره مند بودند.

روزی که قیامت برپا می شود، زمین همۀ اخبار خودش را بازگو می کند.

یَوْمَئِذٍ تُحِدِّثُ اَخْبارَها بِاَنَّ رَبَّکَ اَوْحی لَها؛(1) در آن روز زمین تمام خبرهایش را بازگو می کند؛ چرا که پروردگارت به او وحی کرده است.

امام باقر علیه السلام می فرمایند:

اِنَّ الرَّجُلَ مِنْ شیعَتِنا لَیَمُرُّ بِالْبُقَعَةِ مِنْ بِقاعِ الْاَرْضِ فَیُصَلّی عَلَیْها اَوْ یَمْشی عَلَیها فَتَفْتَخِرُ تِلْکَ البُقْعَةِ عَلَی البِقاعِ الَّتی حَوْلَها فَتَقُولُ مَرَّ عَلَیَّ رَجُلٌ مِنْ شیعَةِ آلِ مُحَمَّدٍ؛(2) حقیقت این است که اگر کسی از شیعیان ما از قطعه زمینی از قطعات روی زمین عبور کند و در آنجا نماز بخواند، یا روی آن راه برود، آن قطعه زمین بر زمین های اطراف خود فخر و مباهات می کند و می گوید: مردی از شیعیان آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم بر من گذر کرد.

آنچه از آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام به دست می آید، این است که موجودات جهان شعور دارند، خوبی و بدی را می فهمند، عبادت دارند، خداوند را تسبیح می گویند، در برابر عظمت خداوند سر خضوع به سجده می سایند.

وَ اِنْ مِنْ شَیْءٍ اِلّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لاتَفقَهون تَسْبیحَهُمْ؛(3) و

ص: 75

چیزی نیست مگر آن که با ستایش خدا تسبیح او را می گوید، لیکن شما تسبیح آن ها را در نمی یابید.

مرحوم علامه طباطبایی می فرمایند: چنان که از آیات قرآن بر می آید، عالم نباتی، یعنی گیاهان، بلکه همۀ عالم، از حیوانات و نباتات گرفته تا جمادات، درک و شعور دارند.

خداوند متعال می فرماید:

حَتّیٰ اِذا ما جاءُوها شَهِدَ عَلَیهم سَمْعُهُمْ وَ اَبْصارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ بِما کانوا یَعْمَلونَ وَ قالوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ قالوا اَنْطَقَنا اللهُ الّذی اَنْطَقَ کُلَّ شَیْءٍ؛(1) تا این که وقتی به آتش جهنم می رسند، گوش ها و دیدگان و پوستشان به آنچه کرده اند، بر ضدشان گواهی می دهند، و آن ها به پوست بدن خود می گویند: چرا بر ضد ما شهادت دادید؟ می گویند: همان خدایی که هر چیز را به زبان آورد، ما را گویا گردانید.

نطق بدون شعور و درک امکان ندارد. و لازمۀ تحمل شهادت در دنیا و نیز ادای شهادت در آخرت، داشتن درک و شعور است.

بوتۀ گل گلدانی را در هر شبانه روز چند بار تهدید کرده اند که تو را از بین می بریم، تو را دوست نمی داریم، تو را نمی خواهیم، آب نمی دهیم. پس از مدتی دیده اند رفته رفته برگ های گل پژمرده شده و گل رنجور گردیده است. بعد به گل بشارت داده اند که تو را نگه می داریم، تو را می خواهیم، آب می دهیم، رسیدگی می کنیم و امثال این ها. دیده اند کم کم بوته دوباره به حالت عادی خود بازگشته است.

این گونه اتصال و ارتباط انسان با نبات خیلی مهم است. البته روشن است که درک گیاهان به گوش و زبان نیست.

است، بار نمی دهد». بعد آن شخص از درخت شفاعت کند و بگوید: «این دفعه آن را ببخش، سال دیگر بار خواهد داد. اگر بار نداد آن وقت آن را قطع کن.» با این کار سال دیگر درخت بارور شده و میوه خواهد داد.

پس از مسافرت به ایران و بازگشت به «تبریز» که آن کتاب و مطالب مذکور به کلی از یادم رفته بود، برای سرکشی به باغی که در آنجا داشتیم، رفتم. همین که وارد باغ شدم، دیدم در اول خیابان باغ درخت سیبی سر راه خشک شده. به باغبان گفتم: این درخت خشک شده و بی فایده است، آن را قطع کن. باغبان گفت: این درخت را بعد از حدود سی سال به این حال رسانده ایم، اگر بخواهیم مثل این درخت را داشته باشیم، باید سی سال زحمت بکشیم و خلاصه راضی نشد.

وارد باغ شدیم و مقداری در باغ گشتیم، وقت برگشتن دوباره نظرم به درخت خشک شده افتاد. باز به باغبان گفتم: این درخت بی فایده است. آن را ببر و از سر راه بردار. باز راضی نشد. از قضا درخت خشک شده، آن سال در موسم سیب، سبز شد، شکوفه داد و بارور شد و حدود یک خروار سیب بار داد. عجیب تر آن که در فصل پاییز همان سال برای بار دوم شکوفه داد و بارور شد و باز سیب فراوان بار داد. و ظاهراً این برای آن بود که درخت دوبار تهدید به بریدن شده بود. این مطلب را با بعض دیگر هم گفتیم، عمل کردند و نتیجه گرفتند.(1)

ص: 78

آسمان و زمین را بر آن ها می گشودیم، ولی آن ها حق را تکذیب کردند، ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم.

می گفت: خمس و زکات مالم را سر وقت داده ام. حق الناس را پرداخته ام. این برای منطقه عبرت است. کسانی که از پول حرام و شبهه ناک چیزی فراهم می کنند، معلوم است که برکت ندارد.

در روایات آمده است: اگر کسی زکات ندهد خداوند برکتش را می برد. اگر حق فقرا را ندهد، باران کم می شود. از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنین نقل شده است:

اِذا مُنِعَتِ الزَّکاةُ مَنَعَتِ الأرْضُ بَرَکاتِها؛(1) هرگاه زکات داده نشود، زمین برکاتش را منع می کند.

وعده های خدا شوخی بردار نیست.

می گیرد و شب ها به عبادت مشغول است، با این وجود بداخلاق است و با زبانش همسایه ها را آزرده خاطر می کند. حضرت فرمودند: هیچ خیری در او نیست. او اهل آتش است.

این روایت هشدار شدیدی است. انسان هر چند اهل نماز و روزه های مستحب و ذکر و دعا باشد، اما خوش خلق نباشد، امیدی به او نیست. اساس، اخلاق است. پیامبران و اولیای خدا مثبت نگر بودند و همیشه خوبی ها را می دیدند و بزرگ می کردند.

حضرت عیسی علیه السلام با حواریون به لاشۀ سگی رسیدند که بوی تعفن از آن بلند بود. همه بینی خود را گرفتند و شروع به مذمت کردند که چه بوی بدی! پیامبر خدا فرمود: «ما اَبْیَضَّ أَسْنانُهُ؛ چه دندان های سفیدی دارد!»(1) یعنی بین این همه عیب و ایراد، روی سفیدی و زیبایی دندان های آن دست گذاردند. پیامبران همیشه حسن ها و زیبایی ها را می دیدند، مثبت نگر بودند و زبانشان جز به خیر و خوبی باز نمی شد.

منم که شهرۀ شهرم به عشق ورزیدن *** منم که دیده نیالوده ام به بد دیدن

اما دربارۀ این خانم که اخلاق بدی داشته است، با این که در عبادت و شب زنده داری و روزه های مستحبی در اوج بوده است، فرمودند: «لا خَیْرَ فیها هِیَ مِنْ اَهْلِ النّارِ؛ خیری در این زن نیست، او اهل آتش است.»

یعنی این قدر بداخلاقی بد و مذموم است که هیچ نقطۀ روشن و سفیدی در شخص باقی نمی گذارد. همه را تبدیل به سیاهی می کند. بداخلاقی همۀ

ص: 81

خوبی های انسان را تحت الشعاع قرار می دهد. ممکن است یک نفر اهل خیر باشد، با سخاوت باشد، اهل ذکر و دعا و عبادت باشد، ولی بداخلاقی همۀ خوبی های او را می سوزاند و جز خاکستر چیزی برایش باقی نمی ماند.

به من مهلت بده تا خفت و ذلت یهود بنی قریظه را به چشم خود ببینم.(1) و همین طور هم شد. دعای او مستجاب شد. چون یهودیان مدینه پیمان شکنی کرده بودند و با مشرکین مکه برای جنگ با مسلمانان همدست شدند، همۀ آنان به قتل رسیدند.

سعد را به مدینه آوردند و در مسجد جای دادند. خود پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم از سعد پرستاری می کردند؛ چون بسیار مورد علاقۀ پیامبر بود. سعد بعد از پانزده روز بر اثر جراحت شدید به شهادت رسید.

از فرمایش پیامبر خدا چنین بر می آید که سعد بن معاذ سد محکمی در برابر کفار بوده است. از سوی دیگر از مدافعین سرسخت و حامیان بزرگ ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام به شمار می رفته است. اگر زنده بود، جلو غصب خلافت را می گرفت و نمی گذاشت نااهلان بر مسند خلافت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بنشینند و امیرالمؤمنین علیه السلام را خانه نشین کنند.

انحراف جلوگیری می کرد. چون سعد سید و بزرگ مدینه بود و حرف اول را او می زد. و قطعاً از امیرالمؤمنین علیه السلام حمایت می کرد و مردم مدینه با او همراه می شدند و جلو غصب خلافت گرفته می شد و امیرالمؤمنین علیه السلام بیست و پنج سال خانه نشین نمی شد و حضرت زهرا سلام الله علیها به شهادت نمی رسید.

سعد بن معاذ چنین موقعیت بلندی داشت، ولی تقدیر و مشیت الهی بر این بود که سعد به شهادت برسد.

اَسْرَقُ النّاسِ الّذی یَسْرِقُ مِنْ صَلاتِهِ؛(1) دزدترین مردم کسی است که از نماز خودش بدزدد.

کسی که از نمازش می زند، یا کم می گذارد، سارق است. هرکاری را باید کامل انجام داد. کسانی که از سر و ته کار می زنند، مسئول هستند. در تمام امور زندگی باید چنین باشیم. حتی در درست کردن قبر که کار پیش پا افتاده ای به نظر می آید، باید متعهدانه کار انجام داد.

یا اُمَّ سَعْدٍ مَهْ لا تَجْزِمی عَلی رَبِّکِ فَاِنَّ سَعْداً قَدْ اَصابَتْهُ ضَمَّةٌ؛(1) ای مادر سعد، این چنین محکم و قطعی قضاوت نکن که سعد مبتلا به فشار قبر شد.

یعنی ای مادر سعد، این چه حرفی است! مگر تو علم غیب داری و از عالم برزخ خبر داری! از کجا می دانی که سعد در بهشت است؟ چنین قرص و محکم سخن مگو که عذاب قبر به سراغ سعد آمده است.

چرا سعد با این همه سوابق درخشان و با این تشییع با عظمت به فشار قبر مبتلا شد؟ پیامبر خدا در عظمت تشییع سعد فرمودند:

اِنَّ المَلائِکَةَ کَانَتْ بِلا رِداءٍ وَ لا حِذاءٍ فَتَأسَّیْتُ بِها؛ فرشتگان بدون عبا و کفش در تشییع سعد شرکت کردند. من هم به آن ها تأسی کردم.

اصحاب پرسیدند: علت این که شما گاهی سمت راست تابوت را می گرفتید و گاهی سمت چپ آن را چه بود؟ فرمودند:

کانَتْ یَدی فی یَدِ جَبْرئیلَ علیه السلام آخُذُ حَیْثُ یَأخُذ؛(2) دست من در دست جبرئیل بود. او هر جای تابوت را می گرفت، من هم همانجا را می گرفتم.

حضور فرشتگان در نماز و تشییع جنازۀ سعد شگفت آور بود، به طوری که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

لَقَدْ وافی مِنَ المَلائِکَةِ لِلصَّلاةِ عَلَیْهِ تِسْعُونَ اَلْفَ مَلَکٍ وَ فِیهم جَبْرئیلُ

ص: 87

یُصَلُّونَ عَلَیْهِ فقلتُ: یا جَبْرئیلُ بِما اسْتَحَقَّ صَلاتَکُمْ عَلَیْه؟ قال: بِقرائِةِ «قُلْ هُوَ الله اَحَدٌ» قائِماً وَ قاعِداً وَ راکِباً و ماشِیاً و ذاهِباً و جائیاً؛(1) نماز بر جنازۀ سعد مملو از فرشتگان بود. نود هزار فرشته که جبرئیل در میان آن ها بود، بر جنازۀ سعد نماز گزاردند. از جبرئیل پرسیدم: دلیل این که این همه فرشته بر سعد نماز خواندند چه بود؟ جبرئیل گفت: این مقام سعد به خاطر قرائت سورۀ مبارکۀ «قل هو الله احد» بود که در حال ایستاده و نشسته و سواره و پیاده و در حال رفتن و برگشتن همواره تلاوت می کرد.

چنین مراسم تشییعی عجیب است! در جایی نیامده است که پیامبر بدون عبا و با پای برهنه به تشییع کسی رفته باشند. نود هزار فرشته در نماز سعد موج می زد که جبرئیل در میان آن ها بود. این فرشتگان در تشییع سعد شرکت کردند. دست پیامبر در دست جبرئیل و زیر تابوت سعد بود. چنین نمازی، چنین تشییعی و چنین موقعیتی برای کسی اتفاق نیفتاده است.

سعدی که حامی ولایت بود، استخوانی در گلوی کفار بود، مجاهد بزرگ بود، جانباز و شهید راه خدا بود. پیامبر دربارۀ علت این فشار قبر فرمودند:

اِنَّهُ کان فِي خُلْقِهِ مَعَ اَهْلِهِ سُوءًا؛(1) با خانواده اش کمی بداخلاق بود.

از یکی از بزرگان پرسیدم: سعد بن معاذ با این همه ویژگی، با آن تشییع با عظمت که نود هزار فرشته همراه جبرئیل در کنار پیامبر خدا او را تشییع کردند. سعدی که پیامبر بر او نماز خواند، برایش دعا کرد، با این وجود چرا مبتلا به فشار قبر شد؟ فرمودند: چون بداخلاقی حق الناس است. دل هایی را شکسته است که آن دل هنوز ناراحت است.

اگر سعد از آن ها حلالیت طلبیده بود و دل هایشان را صفا داده بود و چاله ها را پر کرده بود، قطعاً فشار قبر نداشت، ولی گوشه های دل خانواده پکر بوده است. آن پکری موجب فشار قبر شده است.

الَّذینَ آمَنوا وَلَمْ یَلْبَسُوا إیمانَهُمْ بِظُلْمٍ اُولئِکَ لَهُمُ الأمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدونَ؛(2) کسانی که ایمان آوردند و ایمان خود را با شرک و ستم نیالودند، ایمنی تنها از آنِ آن هاست و آن ها هدایت یافتگان اند.

خداوند برای ایمانی که نجات بخش باشد، شرط گذارده است و آن شرط ظلم نکردن است. خیلی باید مواظب بود. بداخلاقی هم ظلم است. هم ظلم به خود و هم ظلم در حق دیگران. بداخلاقی هم اعمال خوب انسان را ضایع می کند و هم موجب فشار قبر می شود.

ص: 89

می کند. از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنین روایت شده است:

خَمْسٌ ما اَثْقَلَهُنَّ فِي الْمیزانِ سُبحان اللهِ وَ الحَمْدُ لله وَلا اله اِلّا الله وَ اللهُ اَکبرُ وَ الوَلَدُ الصّالح یُتَوَفّی لِمُسْلِمٍ فَیَصْبرُ وَ یَحْتَسِبُ؛(1) پنج چیز است که در میزان اعمال بسیار سنگین و ارزشمند است: «سبحان الله» و «الحمد لله» و «لا اله الا الله» و «الله اکبر» و فرزند صالح مسلمانی که از دنیا رفته و او در مرگش صبر نموده و به حساب خدا گذارده است.

ما یُوضَعُ فِي میزانِ امْرِیءٍ یَوْمَ القیامَةِ اَفْضَلُ مِنْ حُسْنِ الخُلْقِ؛(2) در روز قیامت چیزی بهتر و برتر از حسن خلق در میزان انسان نهاده نمی شود.

از امام محمد باقر علیه السلام نیز چنین نقل شده است:

اَثْقَلُ ما یُوضَعُ فِي المیزانِ یَوْمَ القیامَةِ الصَّلاةُ عَلی مُحَمَّدٍ و اهل بیتهِ؛(3) سنگین ترین چیزی که روز قیامت در میزان گذارده می شود، صلوات بر محمد و اهل بیت اوست.

اگر می بینیم در روایات، بهشت و جهنم منوط به اخلاق خوب و بد است، این حاکی از اهمیت اخلاق است. حسن خلق را باید به عنوان یک امر واجب تلقی کرد، بلکه از نماز و روزه و خمس و زکات و حج هم واجب تر است. کسانی که با امامان، دشمنی کردند و آن ها را به شهادت رساندند، همه اهل نماز بودند. روزه می گرفتند، حج می رفتند و نماز جمعه می خواندند.

آنچه آنان را به این رذالت کشاند، کمبود اخلاق بود. اگر یک صفت اخلاقی در آن ها بود، آیا می توانستند این کارها را انجام دهند؟ اگر رحم و گذشت داشتند، آیا می توانستند به چنین فجایعی دست بزنند؟ اگر سخاوت داشتند، آیا می توانستند آب ندهند؟ آن ها از نظر اخلاقی در تنگنا بودند.

برای پاکی جان و زیاد شدن رزق، و روزه را برای پایداری اخلاص، و حج را برای برپا داشتن دین قرار داد.

نظیر این روایت نیز از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است.(1)

نماز تکبر و نخوت را از انسان می زداید و تواضع و خضوع به بار می آورد و سجده اوج خضوع در برابر پروردگار است. روزه صبر و اراده را در ما تقویت می کند و اخلاص را پایدار می سازد. زکات جان آدمی را از تعلقات دنیوی پاک و مطهر می کند.

و فلسفۀ مهم حج برپایی دین در زندگی انسان و خود شکستگی و از خود بیرون آمدن است. همین که باید لباس ها و مظاهر دنیوی را از تن بیرون کرد و با یک لنگ و حوله به سر برد، تعین ها و تشخص ها شکسته می شود. هنگامی که انسان در سعی با پای برهنه هروله کنان حرکت می کند؛ کبر و نخوت او فرو می ریزد. امام صادق علیه السلام فرمودند:

ما مِنْ بُقْعَةٍ اَحَبُّ اِلَی اللهِ مِنَ المَسْعی لِاَنَّهُ یُذَلُّ فیها کُلُّ جَبّارٍ؛ نزد خداوند هیچ مکانی محبوب تر از محل سعی نیست؛ چرا که هر گردنکشی در آن خوار می شود.

یعنی تجبّر و گردنکشی انسان در هم می شکند و نفسی ذلیل و افتاده پیدا می کند.

امر به معروف و نهی از منکر صفت خیرخواهی را در انسان افزایش می دهد. چنان که در خطبۀ فدکیه به آن اشاره شده است:

وَ الأمْرَ بِالمَعروفِ مَصْلَحَةً لِلْعامَّةِ؛ و امر به معروف را برای مصلحت

ص: 94

و خیرخواهی همگان قرار داد.

خمس و زکات دست دهندگی و سخاوت به وجود می آورد و انسان را از صفت بخل پاک می کند. امام عصر علیه السلام فرمودند:

وَ اَمّا اَمْوالُکُمْ فَلا نَقْبِلُها اِلّا لِتَطَهَّرُوا؛(1) اما اموال شما را نمی پذیریم، مگر برای این که شما پاک شوید.

کسی که سخاوت ندارد، هیچ ندارد. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

خَلَّتانِ لا تَجْتَمِعانِ فی قَلْبِ مُؤْمِنٍ سُوءُ الخُلْقِ وَ الْبُخْلُ؛(2) دو خصلت است که در قلب مؤمن جمع نمی شود: بداخلاقی و بخل.

یعنی کسی که دارای این دو خصلت باشد، مؤمن نیست.

به قول حاج آقای دولابی: باید از گوسفندان یاد بگیریم. وقتی برای آب خوردن بر سر نهر یا چشمه ای می روند، بالای چشمه و نهر که آبش زلال تر است را انتخاب می کنند و از یکدیگر برای رسیدن به آب بالاتر پیشی می گیرند.

اکنون که باید به دنبال بهترین ها باشیم و از هر چیزی بهترین آن را برگزینیم، سؤال اینجاست که بهترین خوبی ها چیست؟ امام حسن مجتبی علیه السلام در حدیثی زیبا این پرسش را پاسخ می دهند:

اِنَّ اَحْسَنَ الحَسَنِ الخُلْقُ الحَسَنِ؛(1) بی تردید بهترین و زیباترین خوبی ها و زیبایی ها خلق زیباست.

خود امام حسن و امام حسین علیها السلام هم مظهر خلق حسن بودند. ما نیز باید پیرو آن بزرگواران باشیم.

برتربینی، او را به زمین زد. به عبادت خودش مغرور شد. در این باره از امام صادق علیه السلام چنین روایت شده است:

الإسْتِکْبارُ هُوَ اَوَّلُ مَعْصیۀٍ عُصِیَ اللهُ بِها. قال علیه السلام: فَقال اِبلیسُ رَبِّ اُعْفُنی مِنَ السّجودِ لآدَمَ وَ اَنَا اَعْبُدُکَ عِبادَةً لَم یَعْبُدْکَها مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ فَقالَ جَلَّ جَلالُهُ لا حاجَةَ لی فی عِبادَتِکَ اِنّما عِبادتی مِنْ حَیْثُ اُریدُ لا مِنْ حَیْثُ تُریدُ؛(1) تکبر ورزیدن نخستین معصیتی بود که خداوند به وسیلۀ آن معصیت شد. حضرت فرمودند: (آن گاه که خداوند به فرشتگان به سجد بر آدم فرمان داد،) ابلیس گفت: پروردگارا! مرا از سجده بر آدم معاف بدارد. به جای آن به گونه ای عبادت خواهم کرد که هیچ فرشتۀ مقرب و پیامبر مرسلی تو را آن گونه عبادت نکرده باشد. خداوند فرمود: من نیازی به عبادت تو ندارم. عبادت من باید به گونه ای باشد که من می خواهم، نه به گونه ای که تو می خواهی.

در برابر برتر از خود تواضع نکرد و تسلیم نشد.

حضرت آدم برتر بود. ملائکه همه سجده کردند، اما شیطان سجده نکرد. به خدا گفت: من به جای سجده بر آدم، چندین هزار سال عبادت می کند و خداوند چه زیبا به او جواب داد: «عِبادَتی مِنْ حَیْثُ اُریدُ لا مِنْ حیتُ تریدُ؛ عبادت من باید آن طور که من می خواهم باشد، نه آن طور که تو می خواهی».

تو می خواهی نفس پرست باشی، به دنبال خواهش دلت هستی. برخی افراد هم چنین اند. دلشان خوش است که ما این مقدار نماز شب خوانده ایم. زیارت عاشورا خوانده ایم. این قدر ذکر گفته ایم. اما آیا خدا را هم راضی کرده اید! خدا می گوید: آنچه را من به تو می گویم، گوش بده. الآن بچه شما بیمار است، ذکر و دعا را کنار بگذار و او را به دکتر ببر.

باشد. باید ببینیم الآن خدا از ما چه می خواهد.

گاهی برای افطار میهمان دعوت کرده اند و تا آقا نیاید هیچ کس دست به غذا نمی برد. او می خواهد نماز اول وقت بخواند، ولی نمی داند آهِ چند شکم بالای سر اوست و او را سرنگون می کند. خداوند به او می گوید: چند نفر منتظرند. اول برو سر سفرۀ غذا و بعد نماز بخوان. این نفس پرستی است، خداپرستی نیست. خداپرست کسی است که عادت و رسمش را برای خدا به هم بزند.

مرحوم انصاری می فرمود: در اوج حالم بودم. اگر بروم دنبال آب دادن به همسرم، حال به هم می خورد. گفتم: باید دید خدا چه می خواهد. این امتحان الهی است.

گاهی بچه از مدرسه خسته و گرسنه آمده است. داد می زند من غذا می خواهم. مادر، بچه را رها می کند و سر نماز می رود. این بچه نمازهای او را می خورد.

باید وظیفه را شناخت و بر اساس وظیفه عمل کرد. نه این که بگوییم اگر کاری که خدا می خواهد انجام بدهم، عادتم به هم می خورد. مواظب باشیم عادت پرست و نفس پرست نباشیم. به خیال این که داریم عبادت خدا را می کنیم، فرمان خدا را پشت پا نزنیم.

خدا هم گفت: من قبول نمی کنم. من عبادت چند هزار سال نمی خواهم، فقط یک سجده به آدم کن.

در تاریخ آمده است که حضرت نوح علیه السلام وساطت کرد که شیطان توبه کند و برگردد. خداوند فرمود: من حرفی ندارم، همۀ کارهای قبل او را قلم می گیرم. «اَنَّ تَوْبَتَهُ اَنْ یَأتِیَ قَبْرَ آدَمَ فَیَسْجُدَ لَهُ؛ فقط توبۀ او این است که برود و به قبر حضرت آدم سجده کند.» حضرت نوح علیه السلام این مطلب را به شیطان گفت. شیطان هم تأملی کرد و گفت: «اَمّا اَنَا لَمْ اَسْجُدْ لَهُ حَیّاً اَسْجُدُ لَهُ مَیِّتاً؛ اما من به هنگامی که زنده بود به خودش سجده نکردم، اکنون که مرده است به او سجده کنم؟!»(1) زیر بار نرفت. بت شیطان و گردنه او همین است.

خداوند مظهر صفات پسندیده است، ما هم این چنین باشیم. قرب یعنی صفات خدا در ما تجلی پیدا کند. بنابراین، مقصد همۀ عبادات، تخلق به اخلاق الهی است.

با مردم و اجتماع، ثواب تمام مستحبات را در نامۀ اعمالتان می نویسند.

در روایت دیگر از نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم چنین نقل شده است:

اِنَّ الْعَبْدَ لَیَبْلُغُ بِحُسْنِ خُلْقِهِ عَظیمَ دَرَجاتِ الآخِرَةِ وَ شَرَفَ المَنازِلِ وَ اِنَّهُ لَضَعیفُ الْعِبادَةِ؛(1) بی گمان بنده با حسن خلقش به درجات بلند و منازل شریف آخرت نایل می شود، هر چند در عبادت ضعیف باشد.

ما سوراخ دعا را گم کرده ایم. درجات بلند و منزل های با شرافت آخرت برای کسی است که خوش اخلاق است. هر چند زیاد اهل مستحبات نیست و عبادت های ظاهری کم دارد، ولی در عوض نرم، ملایم، اهل ملاطفت و محبت و با گذشت است.

اگر می خواهیم هم در دنیا خوش باشیم و هم در آخرت، باید اخلاق خوب داشته باشیم. بشر ذاتاً به دنبال خوشی می گردد. پول و مقام و منزل را برای خوشی خودش می خواهد. می خواهد کیف کند، لذت ببرد، راحت باشد. امام فرمودند: لذتی بالاتر از خوش اخلاقی نیست. امامان ما واقعیت ها را بیان می کنند. خودشان طعم آن را چشیده اند.

وقتی دو نفر با هم مهربان اند، همدیگر را دوست دارند، چقدر لذت بخش است! خانواده ای که در آن صلح و صفا و صمیمیت حاکم است، مهر و محبت حاکم است، چقدر آرام بخش و گواراست. هیچ لذتی بالاتر از خوش اخلاقی نیست. چقدر اطرافیان انسان از خوش اخلاقی او لذت می برند! چقدر از آرامش و لطافت خودش کیف می کند!

شما مشتبه شده است. اگر می خواهی خشنود شوی، تو را خشنود می کنیم. اگر چیزی درخواست کنی، به تو عطا می کنیم. اگر راهنمایی می خواهی، تو را راهنمایی می کنیم. اگر می خواهی بارت را حمل کنیم، بارت را حمل می کنیم. اگر گرسنه ای، به تو غذا می دهیم. اگر لباس نداری، به تو لباس می دهیم. اگر محتاجی، تو را بی نیاز می کنیم. اگر جا نداری به تو جا می دهیم. اگر حاجتی داری، بر آورده می کنیم. اگر زاد و راحلۀ خودت را به سوی ما حرکت بدهی و تا زمانی که می خواهی به شهرت برگردی میهمان ما باشی بهتر است؛ چون ما محلی وسیع و آبرویی زیاد و مال بسیار داریم.

آن مرد شامی وقتی این همه گذشت و لطف و مهر و محبت را دید، گریست و گفت: شهادت می دهم که تو خلیفۀ خدا در روی زمینی و خداوند بهتر می داند که رسالتش در کجا قرار بدهد. بعد گفت:

کُنْتَ اَنْتَ وَ اَبوکَ اَبْغَضُ خَلْقِ اللهِ اِلَیَّ وَ الآنَ اَنْتَ اَحَبُّ خَلْقِ اللهِ اِلَیَّ؛ پیش از این تو و پدرت در نزد من مبغوض ترین خلق خدا بودید و الآن تو نزد من محبوب ترین خلق خدا هستی.

و پس از آن راحله خود را به سوی امام حرکت داد و تا زمانی که می خواست به دیار خودش برگردد، میهمان حضرت بود و یکی از دوستان اهل بیت علیهم السلام شد.(1)

ص: 104

احیای نفوس

واقعاً امامان ما مظهر خُلق الهی بودند. این چنین برخوردی برای غیر امام قابل تصور نیست. امام با یک حرکت اخلاقی، از یک دشمن اهل بیت یک دوست واقعی ساختند. این خودش می تواند در شام یک مبلغ برای اهل بیت علیهم السلام باشد.

وَ مَنْ اَحْیاها فَکَاَنَّما اَحْیَا النَّاسَ جَمیعاً؛(1) هر کس انسانی را زنده کند، چنان است که گویی همۀ مردم را زنده کرده است.

انسان اگر کمی تحمل و سعه صدر داشته باشد، می بینید که چقدر خیر در آن خوابیده است. چقدر نفوس احیا می شود. این خیلی مهم است که گفت: من وقتی به مدینه آمدم دشمن ترین افراد در نظرم شما بودید و الآن عزیزترین و محبوب ترین افراد در دل من شمایید. این نتیجۀ یک اخلاق پسندیده و یک برخورد خوب است.

واقعیت را در نظر بگیرد و روی واقعیت ها فکر کند.

بیشترِ ما به دهن مردم نگاه می کنیم، منتظریم ببینیم مردم چه می گویند و آن را به عنوان یک واقعیت می پذیریم و این اشتباه بزرگی است.

اگر کسی به شما بگوید تو نفهم هستی، در حالی که شما نفهم نیستی، با حرف آن نفهم نمی شوی. و اگر همۀ مردم بگویند: شما عالم هستی و من عالم نباشم. با حرف مردم عالم نمی شوم. با حرف مردم واقعیات عوض نمی شود.

مگر به پیامبر خدا نگفتند کذّاب و ساحر و مجنون است. بالاترین تهمت ها را به آن حضرت زدند، ولی این تهمت ها واقعیت را عوض نکرد و نمی کند.

جانت یا مالت یا فرزندت گرفتار شدی، مصیبت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را یاد آور؛ زیرا هیچ کس از مخلوقات همانند او مصیبت ندید.

خود وجود گرامی پیامبر هم فرمودند:

مَنْ عَظُمَتْ عِنْدَهُ مُصیبَةٌ فَلْیَذْکُرْ مُصیبَتَهُ بِی فَاِنَّها سَتَهُونُ عَلَیْهِ؛(1) هرکس مصیبتش بزرگ شد، مصیبت مرا به یاد آورد تا آن مصیبت بر او سهل و آسان شود.

همۀ مصائب در برابر مصائبی که به حضرت زهرا سلام الله علیها و امام حسین و اهل بیتش در کربلا وارد شد، هیچ است. ما باید خجالت بکشیم که بگوییم مصیبت دیده ایم، یا مشکل داریم.

می شوند. مسجدی که در آن نماز می خواند، آباد است. کسی که خوش اخلاق باشد، دوستانش زیاد می شوند و با او انس می گیرند و احساس آرامش می کنند.

خداوند در نهاد انسان قرار داده است. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

مَنْ لانَتْ کَلِمَتُهُ وَجَبَتْ مُحَبَّتُهُ؛(1) کسی که در سخن گفتن نرم و ملایم است، محبت و دوستی با او واجب است.

اگر یک روحانی نرم و ملایم، یک کاسب نرم و ملایم دیدید، قهراً به طرف او جذب می شوید. محبت او در دل شما می افتد. شاید این وجوب قهری و تکوینی باشد. یعنی انسان قهراً به او گرایش پیدا می کند. این از ذاتیات انسان است.

خداوند به همۀ ما ایمان و اخلاق حسنه عنایت بفرماید!

ص: 110

چکیدۀ قرآن است و «قل هو اللّه» ثلث قرآن است.

ایشان می فرمودند: من به جای حمد و «قل هو الله» صلوات برای اموات هدیه می کنم. این فرمایش ایشان مطابق روایات است. صلوات دستور قرآن است: «صَلّوا عَلَیْهِ». و اطاعت از فرمان خدا، مهم تر از تلاوت قرآن است. همچنین از امام رضا علیه السلام نقل شده که فرمودند:

اَفْضَلُ الدُّعاءِ الصَّلاةُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ثُمَّ الدُّعاءُ لِلإخوانِ ثُمَّ الدُّعاءُ لِنَفْسِکَ فیما اَحْبَبْتَ؛(1) برترین دعا صلوات بر محمد و آل محمد است و پس آن دعا برای برادران دینی و آن گاه دعا برای خود، در آنچه که دوست داری.

امام رضا علیه السلام با فضیلت ترین و بهترین دعا را صلوات بر محمد و آل محمد معرفی کرده اند. اگر بهتر از آن دعایی وجود داشت، حضرت آن را معرفی می کردند. و نیز فرمودند:

اَلدُّعاءُ اَفْضَلُ مِنْ قَراءَةِ الْقُرآنِ لِاَنَّ اللهَ عَزَّوجلَّ قالَ: قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبّی لَو لا دُعائُکُمْ؛(2) دعا برتر است از قرائت قرآن؛ چون خداوند عزوجل می فرماید: «بگو اگر دعای شما نباشد، پروردگار برای شما ارجی قائل نیست.

شما دعایی جامع تر، مختصرتر و مفیدتر از صلوات بر محمد و آل محمد نمی یابید.

ص: 112

حُسْنُ الخُلْقِ اَفْضَلُ الدّینِ؛(1) خوش اخلاقی بهتر دین داری است.

قرآن این چنین است.

وَلا رَطْبٍ وَلا یابِسٍ اِلّا فِي کِتابٍ مُبینٍ؛(1) و هیچ تر و خشکی وجود ندارد، جز این که در کتابی آشکار ثبت است.

در برخی از روایات آمده است که مراد از «کتاب مبین»، «امام مبین» است، که مظهر قرآن است و همه چیز در اوست.(2) این است که امیرالمؤمنین علیه السلام بر فراز منبر فرمودند:

سَلُونی قَبْلَ اَنْ تَفْقِدونی سَلونی عَنِ الْقُرآنِ فَاِنَّ فِي القُرانِ عِلْمَ الاَوَّلینَ وَ الآخِرینَ؛(3) پیش از آن که مرا از دست بدهید، از من بپرسید. از من از قرآن بپرسید که علم اولین و آخرین در قرآن است.

گشاده رویی برخورد کنی.

یعنی اساس خوش خلقی در سه چیز است: نرمی، فروتنی و ملایمت در رفتار، پاکیزگی در گفتار و گشاده رویی. اگر انسان خوش رفتار بود، یعنی با ملایمت و نرمی رفتار کرد و گفتارش پاکیزه و مورد پسند و احترام آمیز بود و با رویی بشاش و متبسم و چهره ای گشاده با دیگران برخورد کرد، به حد حسن خلق دست یافته است و می توان او را به عنوان یک انسان خوش اخلاق از دیدگاه مکتب امام صادق علیه السلام بر شمرد.

الغَضَبُ مِفْتاحُ کُلِّ شَرٍّ؛(1) خشم و غضب کلید هر شر و بدی است.

از این بدتر چیست؟ چیزی که کلید همۀ بدی هاست! حدیث بسیار تندی است. انسان ممکن است در یک لحظه غضب کند و دست به کاری بزند که تا آخر عمر پشیمان باشد.

یک نفر با خانمش درگیر شده بود و در حالت غضب چنان سیلی به گوش خانمش زده بود که خانمش کر شده بود. واقعاً چگونه می توان این را جبران کرد. جبران بعضی از کارها مشکل است. به فرض که خدا جبران کند، آیا می تواند تا آخر عمر به صورت خانمش نگاه کند و خجالت نکشد.

این آقای وکیل به دادگاه احضار و در دادگاه محکوم می شود. یک لحظه عصبانی می شود و غضب بر او غلبه می کند. با کلتی که همراه داشته است، قاضی و خانم و خودش را می کشد.

این نتیجۀ غضب است. اگر غضب بر انسان چیره شد، عقلش زایل می شود و تصمیمات خطرناکی می گیرد. این است که پیامبر خدا فرمودند:

ما غَضِبَ اَحَدٌ اِلّا اَشْفی عَلی جَهَنَّمَ؛(1) هیچ کس غضب نکرد، جز این که مشرف بر جهنم شد.

انسانی که غضب کرده است، لب پرتگاه جهنم است. با یک حرکت کوچک، ممکن است به ته جهنم سقوط کند.

می شد، میان مردم اختلافی پدید نمی آمد.

آدم عاقل ملایم حرف می زند. جاهل است که زود جوش می آورد و مشکلات درست می کند.

قُولوا لِلنّاسِ حُسْناً؛(1) با مردم با نیکی و زیبایی سخن بگویید.

قرآن همه مردم را می گوید، چه مؤمن و چه کافر، چه خوب و چه بد. رفتار ما، گفتار ما و برخورد ما در هر صورت باید خوب و نیکو باشد. این فرمان قرآن است. امیرالمؤمنین علیه السلام در وصیت به فرزندش محمد حنفیه می فرماید:

حَسِّنْ مَعَ جمیعِ النّاسِ خُلُقَکَ حَتّی اِذا غِبتَ عَنْهُمْ حَنُّوا اِلَیْکَ وَ اِذا مِتَّ بَکَوْا عَلَیْکَ وَ قالوا اِنّا لله وَ اِنّا اِلَیْهِ راجِعُونَ وَلا تکُنْ مِنَ الّذینَ یُقالُ عِنْدَ مَوْتِهِ اَلحَمْدُ للهِ رَبِّ العالمینَ؛(2) اخلاق خود را با همۀ مردم نیکو گردان، تا هنگامی که از آنان غایب هستی، به دیدار تو مشتاق گردند. و چون از دنیا رفتی، بر تو بگریند و بگویند: «اِنّا للهِ وَ اِنّا اِلَیْهِ راجِعُونَ» و از آنان مباش که در هنگام مردن آن ها مردم بگویند: «اَلحَمْدُ للهِ رَبِّ العالمینَ».

در هر صورت حسن خلق آثار و پیامدهای خوبی بر جای می گذارد و جز خیر در آن یافت نمی شود. حسن خلق اکسیری است که قلب دوست و دشمن را تسخیر می کند و محبت و خیر می آفریند. این است که این همه به حسن خلق و رفتار نیکو توصیه شده است و در برخورد با افراد خوب و بد و مسلمان و غیر مسلمان جز به حسن خلق سفارش نشده است. امام صادق علیه السلام فرمودند:

ص: 123

وَ اِنْ جالَسَک یَهودِیٌّ فَاَحْسِنْ مُجالَسَتَهُ؛(1) حتی اگر با یک یهودی همنشین شدی، همنشینیِ زیبا و نیکویی با او داشته باش.

بنابراین، در همه حال و با همۀ افراد وظیفه ای جز رفتاری نیکو نباید داشت.

اگر در میدان جنگ هم بتوانیم خلقی نشان دهیم و طرف را با اخلاق و رفتارمان ضربه فنی کنیم، بسیار بالاتر است.

شنیده اید که حضرت با قاتل خودش ابن ملجم چه کرد؟! شیری را که برای آن حضرت آورده بودند، برای قاتل خودش فرستاد. شنیده اید که برای عثمان که در محاصره بود، آب فرستاد. شنیده اید که با معاویه در جنگ صفین چه کرد! معاویه در جنگ صفین آب را به روی لشکریان امیرالمؤمنین علیه السلام بسته بود، پس از آن، سپاهیان امیرالمؤمنین علیه السلام محل را فتح نمودند و آب را به روی لشکریان معاویه گشودند.

ندیدید امام حسین علیه السلام با لشکر حر چه کرده؟! همۀ آن ها، حتی اسب هایشان را آب داد. ندیدید با عمر سعد چقدر گفت و گو کرد؟! به او وعدۀ پول داد، وعدۀ ملک داد. چقدر با لشکریان عمر سعد گفت و گو کرد! چقدر با نرمی و ملایمت با آن ها اتمام حجت کرد! امام و یارانش فقط در روز عاشورا پانزده بار خطبه خواندند و از سر خیرخواهی لشکر دشمن را نصیحت کردند. بلکه برخی از آن ها نجات پیدا کنند.

بِالْفَضْلِ فَاِنَّهُ اَحْلَی الظَّفَریْنِ؛(1) با کسی که با تو به خشونت رفتار می کند، نرمی پیش گیر که به زودی او در برابر تو نرم خواهد شد. با دشمن خود با فضل و کرم رفتار کن که از دو پیروزی، شیرین ترین را برگزیده ای.

اگر کسی با شمشیر محبت و نرمی و ملایمت بر دشمن خود پیروز شد، این پیروزی بسیار برای او شیرین تر و گواراتر است. و بسیار باارزش تر از آن پیروزی است که با قهر و غلبه به دست می آید.

اگر انسان در نزاع ها و خصومت ها این شیوه را پیش گیرد، یعنی در برابر غلظت و خشونت و اهانت و تندی، نرمی و ملایمت از خود نشان دهد. امید می رود که طرف مقابلش هم نرم شود. در حقیقت نرمی شما در او اثر خواهد گذارد. هم به آتش خشم و غضب مبتلا نشده اید و هم آتش دیگران را هم سرد کرده اید.

در حقیقت از یک انسان خشن و عصبانی، یک انسان نرم و آرام ساخته اید. و این، کار بسیار ارزشمندی است. باید روی آتش آب ریخت و آن را خاموش کرد، نه این که آن را شعله ور بسازیم و به آن دامن بزنیم.

لذتی که انسان از این گونه برخوردهای نرم و ملایم می برد، وصف ناشدنی است. همین که توانسته است جلو یک آتش را بگیرد و خاموش کند تا به جاهای دیگر سرایت نکند، در درون خود احساس رضایت مندی و آرامش می کند.

ص: 126

به سیاحت می پرداخت. امیرالمؤمنین علیه السلام دربارۀ ایشان می فرمایند:

وَ اِنْ شِئْتَ قُلْتُ فِي عیسَی بْنِ مَرْیَمَ عَلَیه السلام فَلَقَدْ کانَ یَتَوَسَّدُ الحَجَرَ وَ یَلْبَسُ الخَشِنَ وَ یَأکُلُ الخَشِبَ وَ کانَ إدامُهُ الجُوعَ وَ سِراجُهُ بِاللَّیلِ الْقَمَرَ وَ ظِلالُهُ فِي الشِّتاءِ مَشارِقَ الاَرْضِ وَ مَغارِبَهَا َو فاکِهَتُهُ وَ رَیحانُهُ ما تُنْبِتُ الْاَرْضُ لِلْبَهائِمِ وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ زَوْجَةٌ تَفْتِنُهُ وَلا وَلَدٌ یَحْزُنُهُ وَلا مالٌ یَلْفِتُهُ وَلا طَمَعٌ یُذِلُّهُ دابَّتُهُ رِجْلاهُ وَ خادِمُهُ یَداهُ؛(1) و اگر بخواهی سرگذشت عیسی بن مریم علیه السلام را برایت بازگو می کنم، او سنگ را بالش خویش قرار می داد، لباس خشن می پوشید، نان خشک می خورد، خورشش گرسنگی، چراغ شب هایش ماه، مسکنش در زمستان مشرق و مغرب آفتاب بود. (صبح ها در جانب مغرب و عصرها در جانب مشرق رو به روی آفتاب قرار می گرفت.) میوه و گلش گیاهانی بود که زمین برای بهائم می رویاند. نه همسری داشت که وی را بفریبد و نه فرزندی که او را غمگین نماید و نه ثروتی که او را به خود مشغول دارد، و نه طمعی که خوارش سازد. مرکبش پاهایش و خادمش دست هایش بود.

حضرت عیسی پرسیدند:

یا مُعَلِّمَ الخَیْرِ عَلِّمْنا اَیُّ الأشْیاءِ اَشَدُّ؛ ای آموزگار خیر و خوبی ها، به ما بیاموز که سخت ترین و بدترین چیزها چیست؟

یعنی چیزی که بدتر از آن تصور نمی شود، چیست؟ این پرسشی اساسی و بسیار خوبی است. حضرت عیسی علیه السلام در پاسخ آنان فرمود:

اَشَدُّ الأشْیاءِ غَضَبُ اللهِ عَزَّوَجَلَّ؛ بدترین چیزها خشم و غضب خداوند است.

چیزی بدتر از خشم و غضب خدا نمی توان تصور کرد. خداوندی که ارحم الرحمین است، حلمش اندازه ندارد، رحمتش بی منتهاست، غضبش هم باید بدترین چیزها باشد.

لطف حق با تو مداراها کند *** چون که از حد بگذرد رسوا کند

مرحوم آیت الله بهاءالدینی (قدس سره) می فرمودند: چیزی بدتر از این نیست که خدا به انسان بگوید: من دیگر با تو کاری ندارم. یعنی از نظر خدا بیفتد. فاتحه چنین انسان خوانده شده است. حال اگر غضب کند چه می شود؟!

چرا روزی ده مرتبه در نماز می گوییم: «اِهْدِنَا الصِّراطَ المُسْتَقیمَ، صِراطَ الَّذینَ اَنْعَمْتَ عَلَیهِمْ غَیْرِ المَغْضُوبِ عَلَیهِم وَلا الضّالّین؛ خدایا، مرا به راه مستقیم هدایت کن، راه کسانی که به آن ها نعمت دادی، نه راه کسانی که بر آنان غضب کردی و نه راه گمراهان»؟

«ضالین» یعنی کسانی که گمراه اند و به بی راهه می روند. اما «مغضوب

ص: 129

علیهم»، یعنی کسانی که مورد غضب تو واقع شده اند. و این خیلی بدتر است.

خود را در عذاب و فشار قرار می دهد و کسی که خود را در عذاب و فشار قرار می دهد، در گوشش اذان بگویید.

این که انسان با خوب ها زندگی کند و همه به او احترام بگذارند، هنر نیست. باید دید آنجا که به او اهانت می کنند، فحش می دهند، چه می کند! اگر به شما ور رفتند و عصبانی نشدی، محبوب خدا می شوی. اگر دیگران تو را به غضب بیاورند و جوش نخوری و حلم بورزی، این هنر است.

یک زمانی امیرالمؤمنین علیه السلام غلامشان را صدا زدند، جواب نداد. چندین بار این صدا زدن تکرار شد و از غلام جوابی شنیده نشد. صبر و بردباری حضرت هم فوق العاده بود. کسی که مولا و امامش او را صدا بزند و جواب ندهد، خیلی باید مسأله داشته باشد. امام اختیاردار کل عالم است.

امیرالمؤمنین علیه السلام پس از چندین بار صدا زدن و جواب نشنیدن، به سراغ غلام رفتند. دیدند که دراز کشیده است و دارد خرما می خورد. برای اطمینان خاطر از او پرسیدند: شنیدی که تو را صدا می زدم؟ گفت: بله. فرمودند: پس چرا جواب نمی دادی؟ گفت: می خواستم شما را عصبانی کنم.

دیده اید که بعضی از بچه های کوچک کار می کنند که مادر خودشان را به جوش بیاوردند. بعد می روند در گوشه ای و می خندند. برای عصبانی کردن پدر و مادر نقشه می کشند و بعد کیف می کنند. این روی فطرت خودشان است. خداوند این ها را تحریک می کند تا به ما نمره بدهد.

حضرت امیر هم با کمال مهر و محبت فرمودند: من هم به غضب می آورم کسی را که به تو گفته است مرا عصبانی کنی. یعنی شیطان در تو نفوذ کرده و تو آلت دست شیطان شده ای که امامت را به غضب بیاوری.

بعد فرمودند: تو راه در راه خدا آزاد کردم. تا بینی شیطان به خاک مالیده شود.(1) قدرت این نیست که بار سنگینی را بلند کنید. قدرت این است که جوش نیاوری. امیرالمؤمنین علیه السلام قدرت الله است. این قدرت و عظمت و عزت است.

ص: 134

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

رُبَّ عَزیزٍ اَذَلَّهُ خُلْقُهُ وَ ذَلیلٍ اَعَزَّهُ خُلْقُهُ؛(1) چه بسیار عزیزی که خُلق بد او، او را به ذلت کشاند و ذلیل ساخت، و چه بسیار ذلیلی که خُلق خوب او، او را به عزت نشانید.

کشید و همۀ اوضاع را به هم ریخت. میهمان ناراحت شد که این چه وضعی است. لباس پوشید تا برود. حکیم جلو او را گرفت. گفت: چرا می روی؟ گفت: چگونه با این خانم در این خانه زندگی می کنی؟ حکیم گفت: به یاد می آوری زمانی را که من میهمان شما بودم. وقتی سفره انداختی یک خروس در سفره پرید و اوضاع را به هم ریخت. خانم من را هم یک خروس حساب کن. فرض کن یک خروس آمده و سفره را به هم ریخته است. انسان عاقل که از این کارها نمی کند. گفت: راست می گویی. حقاً که حکیمی.

اگر انسان هر کس را از منظر خودش نگاه کند، مشکلات کم می شود. بچه ها را از منظر خودشان نگاه کنید. آدم جاهل را از منظر خودش حساب کنید. به اندازۀ خودش از او انتظار داشته باشید. همۀ این ها امتحان الهی است. می خواهند به ما نمره بدهند، با رفتار شایسته و با صبر و تحمل در برابر ناملایماتی که از دیگران می بینید، بر ارزش و کرامت اخلاقی خود بیفزایید.

خداوند به همۀ ما حلم و نرمخویی و اخلاق خوش کرامت بفرماید!

ص: 136

تَفَرَّقوا بَیْنَنا؛(1) همۀ ما یکی هستیم. اول محمد است، آخر ما محمد است، میانۀ محمد است و همۀ ما محمدیم. بنابراین، بین ما جدایی نیندازید.

اگر کلمۀ «کُلُّنا محمد» نبود، ممکن بود کسی بگوید: یعنی اولین معصوم نامش محمد است. و معصوم وسط، یعنی امام باقر علیه السلام هم محمد است. و آخرین معصوم، یعنی امام زمان علیه السلام هم محمد است. ولی با جملۀ «کُلُّنا محمد» می فهماند که همه محمد و از یک نورند.

راستگویی و ادای امانت، افراد را باید شناخت و به ایمان آنان پی برد.

معیار ایمان، نماز و روزه و عبادت زیاد نیست. دلیل برتری انسان ها طول رکوع و سجده نیست، بلکه دو خصلت زیبای راستگویی و امانتداری است. ما روایتی نداریم که معیار را نماز و روزه بداند. چه بسا افراد از روی عادت و یا ملاحظات غیر الهی به این امر مبادرت می کنند. نه تنها نماز خواندن زیاد ملاک نیست، بلکه خداوند برخی از نمازگزاران را توبیخ می کند و هشدار می دهد.

فَوَیلٌ لِلْمُصَلّینَ الّذینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِم ساهُونَ الَّذینَ هُمْ یُراءُونَ وَ یَمْنَعونَ الْماعُونَ؛(1) پس وای بر نمازگزاران، آنان که در نماز خود سهل انگاری می کنند. همان کسانی که ریا می کنند و دیگران را از وسایل ضروری زندگی منع می کنند.

بر اساس این آیات، نمازخوان هم ممکن است جهنمی باشد؛ کسی که نمازش خالص نباشد، بلکه از روی ریا و مردم فریبی باشد. ذکر زیاد و عبادت و نماز زیاد بسیار خوب است، اما با شرایطش. معیار قرآن و روایات و اهل بیت علیهم السلام طول رکوع و سجده و نماز نیست، بلکه صدق حدیث و ادای امانت است.

می داند و تقرب به پیامبر در قیامت نشانۀ آن است که در دنیا از نظر خلق و خوی به پیامبر نزدیک تر بوده است. فرمودند:

اِنَّ اَقْرَبَکُمْ مِنّی مَجْلِساً یَوْمَ القیامَةِ اَحْسَنُکُمْ اَخْلاقاً؛(1) بی تردید نزدیک ترین شما به جایگاه من در روز قیامت، کسی است اخلاقش نیکوتر باشد.

هر کس می خواهد به پیامبر خدا نزدیک تر باشد، باید خوش اخلاق تر باشد. معیار قرب به کامل ترین انسان، یعنی وجود نازنین پیامبر خاتم، خوش اخلاقی است.

و در روایتی دیگر فرمودند:

اَفْضَلُکُمْ ایماناً اَحْسَنُکُمْ اَخْلاقاً؛(2) برترین شما از نظر ایمان، کسی که اخلاقش نیکوتر باشد.

امیرالمؤمنین علیه السلام نیز فرمودند:

اَکْمَلُکُمْ اِیماناً اَحْسَنُکُمْ اَخلاقاً؛(3) آن که خلقش نیکوتر است، ایمانش کامل تر است.

اخلاق خوب معیار رشد ایمان و تکامل و برتری است. هر کس خوش اخلاق تر است، از همه بهتر است و به خدا و پیامبر و امام زمان و خوب های عالم نزدیک تر است. ذکر و دعا و نماز بسیار خوب است، ولی

ص: 141

در صورتی که ما را به اخلاق خوب برساند.

بدها را خوب کنند و صفات شایسته را جایگزین خصلت های ناهنجار و ناشایست کنند.

بنابراین، یک انسان تند و خشن، می تواند یک انسان نرم و حلیم شود. تلقین سوء بد است. این که من مزاجم عصبانی است، من در فلان خانواده بزرگ شده ام و ذاتاً این چنین هستم، دلیل موجهی نیست.

شده است و غیر از آن نمی تواند انجام دهد و آن که نیت دارد، به سختی خود را به صبر بر طاعت وا می دارد، پس این بهتر است.

بنابراین، کسی که زحمت می کشد و خودش را اصلاح می کند، برتر و با فضیلت تر است از کسی که صفات خوب را از خانواده اش به ارث برده و بدون دریافت و زحمت آن را به دست آورده است.

کسی که می گوید تغییر دادن خصلت ها ممکن نیست، در حقیقت آمدن پیامبران و هادیان بشر و کتب آسمانی و انذارها را بدون فایده می داند. بنابراین، اصلاح خصلت های ناروای نفسانی و تلاش برای آراسته شدن به صفات نیک، هم ممکن است و هم لازم. اصلاً هدف از بعثت پیامبر گرامی اسلام همین است؛ چنان که فرمودند:

اِنَّما بُعِثْتُ لِاُتَمِّمَ مَکارِمَ الاَخْلاقِ؛(1) من تنها از آن رو برانگیخته شدم که اخلاق کریمه و صفات ستوده و انسانی را در بشر به کمال رسانم و به پایان آورم.

ترویج کرامت های اخلاقی و اصلاح رفتارهای فردی و اجتماعی، مهم ترین هدف پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم بر شمرده شده است.

را در شمار انسان های خوش اخلاق در می آورد. از امام صادق علیه السلام پرسیدند:

ماحَدُّ حُسْنِ الخُلْقِ؛ حد و اندازۀ حسن خلق چیست؟

چه کنیم تا به صفت حسن خلق متصف شویم؟ حضرت فرمودند:

تَلَینُ جانِبَکَ وَ تُطیبُ کلامَکَ وَ تَلَقی اَخاکَ بِبِشرٍ حَسَنٍ؛(1) اندازۀ حسن خلق این است که فروتن و نرمخو باشی، سخنت پاک و پاکیزه باشد و با روی باز و گشاده با برادران دینی ات رو به رو شوی.

نرم خویی، پاکیزه گویی و گشاده رویی سه ویژگی است که اگر در کسی جمع شود، می توان او را خوش اخلاق شمرد و همۀ فضائل و درجاتی که در روایات برای یک انسان خوش اخلاق ذکر نموده اند، برای او بر شمرد.

نخستین حد خوش خلقی نرمخویی است که شاید مهم ترین و اصلی ترین عنصر از عناصر و پایه های حسن خلق است و می توان آن را نیروی محرکه و موتور اصلی حسن خلق بر شمرد. نرمخویی بدان معناست که انسان در ناگواری ها و ناملایمات جوش نیاورد و موتور غضبش خاموش باشد.

وَ مُنتَهی الْحِلْمِ؛(1) و آن ها نهایت حلم و بردباری اند.

نهایت حلمی که می توان تصور کرد، در این خانواده وجود دارد. شنیده اید که آن یهودی در مدینه بسیار با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم دشمنی می کرد و آن حضرت تحمل می فرمود. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم دیدند چند روز است دیگر خبری از آن یهودی نیست. سراغ او را گرفتند. گفتند: بیمار شده و درخانه افتاده است و نمی تواند از جا بلند شود. اگر ما بودیم می گفتیم: الحمدلله، خدا کند زودتر هلاک شود. ولی پیامبر خدا رحمۀ للعالمین است. عزیز است. فرمودند: به عیادتش برویم. به عیادتش رفتند. چشم هایش را باز کرد، دید پیامبر خدا به عیادت او آمده اند. منقلب شده، شهادتین گفت و مسلمان شد. (2)

اعتنا و توجهی به بدزبانی او نکردند و فرمودند: با من نیست. این همه از حلم و بزرگواری آن حضرت است که تجاهل فرمودند.

مرحوم آیت الله بهاءالدینی می فرمودند: جهل ذاتاً چیز خوبی نیست، ولی بعضی از جاها جهل خوب است. مثلاً انسان اگر عیب مردم را نبیند خوب است و راحت تر زندگی می کند. فراموش کردن بدی هایی که دیگران در حق انسان کرده اند، یکی از صفات پسندیده و بسیار خوب است. جهل و فراموشی در چنین مواردی مفید و سود بخش است.

باید حساسیت ها را کم کنیم. بی خود چیزی را برای خودمان بزرگ نکنیم. اگر هم بزرگ است، سعی کنیم آن را ناچیز و غیر قابل اعتنا بشماریم. باید مواظب باشیم آمپر خشم و غضب ما بالا نیاید. با مسائل و افراد با نرمی و ملایمت برخورد کنیم.

سال های سال در مدینه با هم می جنگیدند و به برکت اسلام آتش جنگ بین دو قبیله خاموش شد و صلح و برادری برقرار شد.

هُوَ الَّذی اَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالمُؤمنینَ وَ اَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ اَنْفَقْتَ ما فِي الأرْضِ جَمیعاً ما اَلَّفْتَ بَینَ قُلُوبِهِمْ وَ لِکنَّ اللهَ اَلَّفَ بَیْنَهُمْ؛(1) او همان کسی است که تو را با یاری خود و مؤمنان تقویت کرد و دل های آن ها را با هم الفت داد. اگر تمام آنچه را روی زمین است صرف می کردی که میان دل های آنان الفت دهی، نمی توانستی، ولی خداوند در میان آن ها الف ایجاد کرد.

خداوند به برکت پیامبر، بین این دو قبیله که بینشان جنگ و دعوا بود، الفت برقرار کرد. خدا می تواند دل ها را به هم نزدیک کند.

خشم و غضب آتش انفجاری است؛ زود به اطراف سرایت می کند. کم آن هم زیاد است. باید فوری آن را خاموش کرد. غضب منشأ همۀ بدی ها و شرارت هاست. منشأ بیشتر جنگ های عالم همین بوده است. جنگ جهانی اول به خاطر این اتفاق افتاد که یک نفر از یک مملکت کشته شد و لشکرکشی آغاز شد. کشورهای دیگر هم جانبداری کردند و همه به جان هم افتادند و چندین میلیون نفر کشته و قطع عضو و بی خانمان شدند.

اگر حساسیت ها را کم کنیم، به این زودی جوش نمی آوریم. بعضی افراد به حرف مردم حساس اند. به دهن مردم نگاه می کنند. اگر ریشۀ حساسیت های بی خود زده شود، جلو خشم ها گرفته می شود. باید به بسیاری از چیزها که ممکن است خشم انسان را برانگیزد بی اعتنا شد.

خواند: «وَ اللهُ یُحِبُّ المُحْسِنینَ؛(1) و خدا نیکوکاران را دوست دارد.» حضرت فرمودند: «اَنْتَ حَرٌّ لِوَجْهِ اللهِ؛ تو در راه خدا آزادی.» و فلان ملکم را هم به تو بخشیدم.(2)

ممکن است کسی خشم خود را فرو برد، ولی بخواهد قصاص کند. خدا می فرماید: بعد از فرو بردن خشم، عفو هم بکن و قشنگ تر از آن این است که به او هدیه هم بدهی.

بدی را بدی سهل باشد جزا *** اگر مردی اَحْسِنْ اِلی مَنْ اَساء

عبادت بالاتر است. در چنین جاهایی آدم خودش را نشان می دهد؛ یا «منِ» او طلوع می کند و یا خواست خداوند که فرمود: خشم خود را فرو ببر، گذشت و احسان کن.

روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام چنین آمده است:

مَنْ کَظَمَ غَیظاً وَ هُوَ قادِرٌ عَلیٰ إِنْفاذِهِ وَ حَلُمَ عَنْهُ اَعْطاهُ اللهُ أَجْرَ شَهیدٍ؛(1) خداوند به کسی که حلم بورزد و با این که می تواند خشم خود را به کار برد، آن را فرو خورد، اجر شهید عنایت خواهد فرمود.

کانَتْ عاقِبَتُهُ کَاللُّقْمَةِ الطَّیِّبَةِ الَّتی اَکَلْتَها؛(1) اما آن کوه غضب بود. وقتی بنده ای غضب کند، خودش را نمی بیند و از شدت غضب ارزش خود را نمی داند. وقتی که خودش را حفظ کند و ارزش خود را بداند و خشم او فروکش کند، سرانجام آن غضب لقمۀ گوارایی می شود که آن را می خوری.

وَ البابُ المُبْتَلی بِهِ النّاسُ مَنْ أتاکُمْ نَجا وَ مَنْ لَمْ یَأتِکُمْ هَلَکَ؛(1) شما اهل بیت، درگاه امتحان مردم اید؛ هر کس به سوی شما آمد، نجات ابد یافت و آن کس که از درگاه شما دور شد، به هلاکت رسید.

آمدند. در بستر خوابیده بود. از دیدار امام خیلی خوشحال شد. ام سلمه، همسر علی بن عبید الله که بسیار به امام هشتم علیه السلام علاقه مند بود، از پشت پرده آن حضرت را نگاه می کرد. خجالت می کشید به حضور امام برسد.

وقتی امام خداحافظی کردند و رفتند از پشت پرده بیرون آمد. «اِنْکَبَّتْ عَلَی المَوْضِعِ الَّذی کانَ اَبوالحسن فیه جالساً تَقَبَّلَه وَ تَتَمَسَّحُ بِهِ؛ خودش را به مکانی که حضرت در آنجا نشسته بودند انداخت و آنجا را می بوسید و دست می کشید و به سر و صورت خود می مالید. و با جای قدوم حضرت امام رضا علیه السلام عشق بازی می کرد و اشک شوق می ریخت.

شخصی برای امام هشتم علیه السلام خبر برد که این خانواده چنین کردند. حضرت فرمودند:

اِنَّ عَلَی بْنَ عُبَیدِ اللهِ وَ امْرَأتَهُ وَ وُلْدَهُ مِنْ اَهْلِ الجَنَّةِ؛ به راستی علی بن عبید الله و همسرش و فرزندانش اهل بهشت هستند.

بعد فرمودند:

اِنَّ وَلَدَ عَلیٍّ وَ فاطِمَةَ عَلَیها السلام اذا عَرَّفَهُم اللهُ هذا الاَمرَ لَمْ یکونوا کَالنّاسِ؛(1) یقیناً فرزندان علی و فاطمه علیهما السلام هرگاه خداوند معرفت این امر را (یعنی ولایت اهل بیت علیهم السلام را) به فرزندان علی و فاطمه علیهما السلام عنایت کند، همانند مردم نیستند.

یعنی هرگاه با ولایت باشند، حسابشان با بقیۀ مردم جداست و جایگاه ویژه ای دارند.

ص: 159

عَلَی مائِدَتِهِ؛(1) سیرۀ همیشگی امام رضا علیه السلام چنین بود که هرگاه تنها می شدند، اطرافیان خود، از خدم و حشم و کوچک و بزرگ را نزد خود جمع می کرد و با آنان به گفت و گو می پرداخت. با آنان انس می گرفت و بین آنان نیز انس برقرار می کرد. آن حضرت هرگاه بر سر سفرۀ غذا می نشست، همواره همه را فرا می خواند و از کوچک و بزرگ فروگذار نمی کرد. حتی کسانی را که به تیمار حیوانات می پرداختند و کسانی را که حجامت می کردند، همه را به سر سفره می نشاند و با آنان غذا می خورد.

حضرت امام رضا علیه السلام هنگامی که در خراسان بودند، به دید و بازدید و درس و بحث و مناظره و کارهای اجتماعی مشغول بودند. هنگامی که از امور فارغ می شدند و به خانه می آمدند، همۀ اطرافیان و اهل خانه اعم از کنیز و غلام و حتی میرآخور و کسی که طویله را اداره می کرد و حیوانات را تر و خشک می کرد و حتی کسی حجامت یا سلمانی می کرد، همه را جمع می کردند و با آنان انس می گرفتند و گفت و گو می کردند. این است که در سلام به آن حضرت می گوییم:

السَّلامُ عَلَیکَ یا اَنیس النُّفُوسِ؛ سلام بر تو ای امامی که با مردم انس می گیری.

امام علیه السلام مظهر رحمت و رأفت و مهر و محبت است. علی بن عبید الله که یک ذره از هیبت امام را حس کرده بود، نمی توانست به دیدن آن حضرت

ص: 161

بیاید. ولی آن حضرت آن قدر خودشان را تنزل می دادند و پایین می آوردند که کمترین افراد بتوانند با ایشان انس بگیرند. مثل این که یک شخصیت بزرگ و والا مقام با بچه ای بازی کند. امام این قدر خودشان را پایین می آوردند.

خلق اطفال اند جز مست خدا *** کیست بالغ جز رهیده از هوی

خلق در مقابل اولیای خدا هیچ اند.

باید به امام هشتم علیه السلام اقتدا کنیم و غرور و تکبر را از خودمان دور کنیم. دست کم با همسر و بچه ها انس بگیریم و رفیق باشیم. سلام خشک و خالی نباشد. دل باید قاطی شود.

حضرت همۀ کسانی که در خانه بودند را سر سفره می آوردند و از غذای خودشان به آنان می دادند؛ چون خانواده شان در مدینه بودند. حتی وقتی مسموم شدند، آمدند دیدند این ها غذا نخورده اند. فرمودند: زیر بغل هایم را بگیرید بنشینم، تا آن ها به راحتی غذا بخورند. حضرت نشستند و حالی نشان دادند که با خیال راحت غذا بخورند.(1)

مَغفوراً لَهُ؛(1) آگاه باش! هر کس مرا در غربت، در طوس زیارت کند، با من در بهشت هم درجه است و گناهانش آمرزیده است.

حدیث عجیبی است!

خداوند به همه ما ایمان و ولایت کامل و اخلاق حسنه کرامت بفرماید!

ص: 163

ارتباط با محمد و آل محمد است.

بنابراین، اگر می خواهید درهای عافیت به روی شما گشوده شود و گناهانتان منهدم گردد، این ذکر شریف را فراموش نکنید.

در بینی دارد، چون او را بکشند، به راه افتد و اگر بر صخره ای بخوابانند، بخوابد.

نخستین ویژگی انسان با ایمان در این روایت آسان گیری است. «هَیِّنْ» یعنی آسان گیر. هم به خودشان آسان می گیرند و هم به دیگران. سختگیری و خود را به زحمت و تکلف انداختن شایسته انسان مؤمن نیست.

نکته در این تشبیه زیبا این است که هر چند مؤمن بسیار پرقدرت، مقاوم و سرسخت است، ولی مهار ایمان او را بسیار رام و نرم و آسان نموده است.

مردی به محضر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم رسید و با اضطراب شروع به سخن گفتن با آن حضرت کرد. پیامبر فرمودند: «هَوِّنْ عَلَیْکَ؛ بر خودت آسان بگیر» .(1) چرا این قدر مضطربی؟! باید سعی کنید هیچ گاه در زندگی سخت نگیریم. امور را همیشه کوچک و آسان بشماریم.

این نرمی و آسان بودن، لازمۀ حرکت سالم موتور زندگی است. اگر می خواهیم چرخ زندگی مان به راحتی بگردد و دچار دست انداز و مشکلات نشویم، باید نرم و آسان باشیم.

این نرمی و آسانی، همانند آب و روغنی است که موتورهای میکانیکی به برکت آن ها دستخوش ناملایمت و سختی نمی گردد و به راحتی به حرکت خود ادامه می دهد.

اگر روغن نباشد موتور می سوزد؛ چون در اثر حرکت ساییده می گردد. و این روغن جلوی ساییدگی را می گیرد. همین طور آب، موتور را خنک می کند تا در فشار حرارت از کار نیفتد.

همۀ آتش های دنیا با آب و روغن کنترل می شود. مؤمن هم باید درونش آب و روغن باشد تا جوش نیاورد و موتور نسوزاند. نرم و ملایم بودن، به منزلۀ همین آب و روغن است. باید غضب را کنترل کرد تا بر ما غلبه نکند. غضب اگر مهار نشود، همه را به آتش می کشد؛ چون خودش آتش است. وقتی فوران کرد، اطرافیان را هم به آتش می کشد.

اگر ما عواقب بسیار خطرناک و جانکاه غضب را بدانیم، به کنترل آن بیشتر اهمیت می دهیم. اگر بدانیم که حقیقت و باطن غضب آتش سوزانی است، از آن می گریزیم.

غیبت می فرماید:

وَلا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً اَیُحِبُّ اَحَدُکُمْ اَنْ یَأکُلَ لَحْمَ اَخیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُموهُ؛(1) و هیچ یک از شما از دیگری غیبت نکند. آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مردۀ خود را بخورد؟ به یقین همۀ شما از این امر کراهت دارید.

اگر برادر دینی ما از دنیا رفته باشد و بدنش را بیاورند و تکه تکه کنند و به ما بدهند و بگویند بخور، حالمان بد می شود. می گذاریم و فرار می کنیم. خود خدا هم فرموده است: شما از خوردن آن کراهت دارید و بدتان می آید. اصلاً این یک امر چندش آوری است. باطن غیبت این است.

چرا خداوند غیبت کردن را به خوردن گوشت مردۀ برادر دینی تشبیه کرده است؟ چون همان طور که یک انسان مرده نمی تواند از خودش دفاع کند، کسی هم که غایب است و خدای ناکرده ما غیبت او را می کنیم، نمی تواند از خود دفاع کند.

خداوند یک عمل معنوی را به یک امر محسوس تشبیه کرده است. خوردن گوشت بدن یک برادر دینی که مرده است، نقص وارد کردن به آن است. غیبت انسان مؤمن هم نقص وارد کردن به او و شخصیت و آبروی اوست.

غیبت کننده برای بهره بری یا خالی کردن عقده هایش غیبت می کند، یا به هر حال می خواهد نقصی به او وارد سازد و این نشانۀ عجز اوست. چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

ص: 171

اَلغِیبَةُ جُهْدُ الْعاجِزِ؛(1) غیبت کردن نهایت درماندگی عاجز است.

اگر انسان به باطن گناه و رذایل اخلاقی معرفت پیدا کند، هیچ گاه گرد آن نمی گردد و همیشه از آن گریزان است.

وَاحْذَرِ الغَضَبَ فَاِنَّهُ جُنْدٌ عَظیمٌ مِنْ جُنُودِ ابلیس؛(1) از خشم و غضب بر حذر باش که از لشکریان ابلیس است.

غضب راه نفوذ شیاطین در انسان است و در حقیقت یکی از کارگزاران بزرگ شیطان در نفس آدمی است. شیطان به این وسیله، دین و ایمان انسان را فاسد می کند، روحیه و سیستم روان و اعصاب را به هم می ریزد. فکر و اندیشه را متلاطم می کند. و قدرت تصمیم گیری صحیح را از انسان می گیرد. و در همان حال گاهی دست به کاری می زند که جبران ناپذیر است.

که می دهد، خود را آرام سازد. حتی می تواند درگوشه ای خلوت کند تا فکر و اعصاب و روانش راحت شود. در حالت غضب حتی عبادت، عبادت نیست، بلکه خسارت است. باید مواظب باشیم شیطان ما را به جوش نیاورد. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

الغَضَبُ یُردی صاحِبَهُ وَ یُبدی مَعایِبَهُ؛(1) خشم و غضب صاحبش را هلاک می کند و معایبش را آشکار می سازد.

یعنی خشم و غضب مایۀ رسوایی انسان است. انسان وقتی از حالت عادی خارج شد، همۀ معایبش ظاهر می شود. مدت ها عیوب خودش را از دیگران پنهان کرده است، ولی با یک عصبانیت خودش را رسوا می کند.

«زبور» و «فرقان» بر او لعنت شده است.

و در جایی دیگر آمده است:

فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللهِ وَ المَلائِکَةِ وَ النّاسِ اَجمَعینَ؛(1) لعنت خدا و فرشتگان و همۀ مردم بر او باد.

در احادیث متعددی آمده است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: هر کس حضرت زهرا سلام الله علیها را بیازارد، مرا اذیت کرده است.

فاطِمَةُ بِضْعَةٌ مِنّی یُوذینی ما یُؤذِیها؛(2) فاطمه پاره ای از من است، آنچه او را بیازارد، مرا آزرده است.

اما روایت پیشین بحث آزردن پیامبر خدا را توسعه داده و فرموده است: هر کس مؤمنی را بیازارد، مرا آزرده است. چون به یک معنا همۀ عالم شعاع پیامبر و اهل بیت علیهم السلام است. دوستانشان شعاع آن ها هستند و برترین و کامل ترین مصداق آن حضرت زهرا سلام الله علیها است.

آزرده ای. خدا از خلقش جدا نیست. مسرور کردن هم همین طور است. اگر کس مؤمنی را مسرور کند، خدا را مسرور کرده است. چنانچه امام صادق علیه السلام فرمودند:

مَنْ اَدْخَلَ عَلی مُؤمِنٍ سُروراً فَقَدْ اَدَخَلَهُ عَلَی اللهِ؛(1) کس که مؤمنی را شاد کند، این سرور و شادی را بر خدا وارد کرده است.

و در جایی دیگر فرمودند:

مَنْ اَدْخَلَ عَلی مُؤمِنٍ سُروراً فَقَدْ اَدْخَلَ عَلی رَسُولِ الله صلی الله علیه و آله؛(2) هر کس مؤمنی را شاد کند، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را شاد کرده است.

یعنی این سلسله به هم متصل است. این سر نخ به آن بالاها متصل است. شما شخص را نبینید، همه را یک حقیقت ببینید. اگر دل کسی را شاد کنید، به پیامبر و خدا و اهل بیت علیهم السلام محبت کرده اید. پیامبر خدا فرمودند:

مَنْ اَکْرَمَ اَخاهُ المُؤمِنِ فَقَدْ اَکَرَمَ اللهَ تعالی؛(3) کسی که برادر مؤمنش را اکرام کند، در حقیقت خداوند تعالی را اکرام کرده است.

اکرام و محبت به مؤمن، اکرام و محبت به خداست. شک نکنید.

منشأ آزار و اذیت دیگران غضب است. آزار انسان حلیم و نرم و ملایم، به کسی نمی رسد.

ص: 176

چنین می کنند؟» به طوری که فقط خود طرف می فهمید این کار را نباید انجام دهد.

نرمی و لطافت و ملایمت و رحمت پیامبر این گونه بود. اگر ذره ای از آن نصیب ما می شد، همۀ امورمان اصلاح می گردید.

الفِتَنْ؛(1) خداوندا، خشم دلم را ببر و گناهم را ببخش و از فتنه های گمراه کننده در امانم دار!

معلوم می شود که غضب از فتنه هایی است که عقل را از انسان می گیرد و به بی راهه می کشاند. بنابراین، باید در برابر غضب از خداوند کمک گرفت و بر آن چیره شد.

بدون کمک من نمی توانی. چرا در نماز امام زمان باید «اِیّاکَ نَعْبُدُ وَ اِیّاکَ نَسْتَعینُ» را دویست مرتبه تکرار کنیم؟ چرا آیۀ دیگری را مثلاً «الحمد لله رب العالمین» را تکرار نمی کنیم. این برای این است که در نفس و جان انسان فرو رود که تنها خداست که در همۀ امور می توان از او کمک گرفت.

انسان باید از صمیم جان، خودش را به خدا بسپارد و بگوید: خدایا، کمکم کن تا این نفس را لجام بزنم و مهارش کنم.

از این رو فرموده اند: در هنگام غضب، خداوند را بیاد آورید تا غضبتان فرو بنشیند. چنان که از امام صادق علیه السلام نقل شده است:

اِنَّ فِي التَّوراۀ مَکتوباً یَا ابْنَ آدَمَ اذْکُرنی حینَ تَغْضَبُ اَذْکُرْکَ عِنْدَ غَضَبی فَلا اَمْحَقَکَ فیمَنْ اَمْحقُ؛(1) در تورات نوشته است: ای فرزند آدم، هرگاه خشم گرفتی، مرا به یاد آور تا تو را هنگام خشمم به یاد آورم و با آن ها که نابودشان می کنم، نابودت نکنم.

حضرت عیسی علیه السلام از ایشان پرسیدند: «و ما بَدْءُ الغَضَبِ؛ منشأ غضب چیست؟» فرمود: «اَلْکِبْرُ وَ التَّجَبُّرُ وَ مَحْقِرَةُ النّاسِ؛(1) تکبر و خود برتر بینی و سرکشی و کوچک شمردن مردم.»

کسی که خودش را در برابر خدا و بندگان او ناچیز می بیند، دیگر غضب نمی کند. وقتی انسان خودش را برتر و بالاتر از دیگران ببیند، خودش را از همسر و فرزندانش برتر بداند، فرمان می دهد، داد و بی داد راه می اندازد، تندی می کند که چرا این چنین کردی و این چنین نکردی؟

آدمی باید خودش را کوچک ببیند و غرورش را بشکند و مواظب خودخواهی و خود برتربینی اش باشد.

مرحوم حاج آقای دولابی مثال خوبی می زند و می فرمودند: در زمان های گذشته دو پهلوان قوی در همدان بودند. در کنار هم حرکت می کردند. یکی سوار بر الاغ بود و یکی پیاده. همین طور که می رفتند با همدیگر بگو مگو می کردند که من چنین و چنانم، من آن قدر قدرتمندم که می توانم تو را از صفحه روزگار بردارم.

این دعوا به طول انجامید تا این که پهلوانی که سوار بر الاغ بود، پیاده شد تا دخل دیگری را بیاورد. به او گفت: چه می گویی؟ جواب داد: هیچ. گفت: پس این همه وقت با من کلنجار می رفتی چه بود؟ گفت: آن وقت تو سوار الاغ بودی و من پیاده بودم، با هم دعوایمان شد. الآن هر دو پیاده هستیم و دعوایی نداریم.

ص: 184

منشأ همۀ دعواها این است که یکی سوار است و دیگری پیاده. اگر هر دو پیاده باشند و یکی خودش را بالاتر از دیگر نبیند، نزاعی نیست.

انسان باید خود را بالاتر نبیند، خود برتر بینی و خود محوری را از خودش دور کند. خودش را در برابر خدا و خلق ناچیز بداند، تا جرأت پرخاشگری نسبت به دیگران به خود ندهد.

فَلْیَقُمْ اِلَیْهِ وَلْیَدُنْ مِنْهُ وَلْیَمَسُّهُ فَاِنَّ الرَّحِمَ اَذا مَسَّتِ الرَّحِمَ سَکَنَتْ؛(1) هر کس بر گروهی غضب کرد، اگر ایستاده است، بنشیند که این تغییر وضعیت، پلیدی شیطان را از او دور می سازد. و اگر نشسته است، بایستد. و هر کس بر رَحِم و خویشان خود غضب کرد، به سوی او برود، به او نزدیک شود و او را مس کند که اگر رحم خود را مس کند، آرام گردد.

النّارَ الْماءُ فَاِذا غَضِبَ اَحَدُکُمْ فَلْیَتَوَضَّأْ؛(1) خشم و غضب از شیطان است و شیطان از آتش خلق شده است. و فقط آب آتش را خاموش می کند. بنابراین، هرگاه کسی از شما خشمگین شد، حتماً وضو بگیرد.

بتوانیم به راحتی آن را مهار و کنترل کنیم. انسانی که عصبانی و تند مزاج است، هیچ گاه نگوید من دیگر درست نمی شوم. این حرف غلطی است. کسی که با غضب و تند مزاجی اش مبارزه می کند، نسبت به کسی که سجیه اش نرمی است، ارزشمندتر است. باید به مرور زمان با این خصلت شیطانی مبارزه کرد. اگر در روز چهار مرتبه عصبانی می شود، سعی کند تا سه مرتبه شود و کم کم آن را برطرف سازد. چند بار که تمرین کرد، کم کم حلم و بردباری اش بیشتر خواهد شد.

وَجَبَتْ مَحَبَّةُ اللهِ عَلی مَنْ اُغْضِبَ فَحَلِمَ؛(1) محبت خداوند بر کسی که به خشم آورده شود و او حلم بورزد، واجب است.

اگر می خواهید محبوب خدا شوید و مورد نظر امام زمان علیه السلام قرار گیرید، راهش این است که حلم بورزید و با ملایمت و نرمی کارها را به پیش ببرید.

امیدواریم خدای متعال به همۀ ما حلم و اخلاق حسنه کرامت فرماید!

آیت الله صفائی فرمودند: بنده نماز عشا را خواندم و با خادم به خدمت مرحوم آیت الله بروجردی رسیدیم. ایشان خیلی منقلب و ناراحت بودند که چرا قدری با شاگر خود تندی کرده اند. از این رو در صدد جبران بودند. گفتند برویم و حلالیت بطلبیم. بنده عرض کردم که آقای چاپلقی امام جماعت مسجدی هستند و تا حدود دو ساعت از مغرب به منزل نمی روند. فرمودند: چه کار کنیم؟ عرض کردم: بعد از نماز صبح، در خلوت به منزل ایشان می رویم و حلالیت می طلبیم. فرمودند: مانعی ندارد و قدری راحت شدند.

بنده به منزل آمده و پس از نماز صبح از منزل بیرون آمدم. دیدم مرحوم آیت الله بروجردی سوار درشکه بیرون منتظر بنده هستند. سوار شده به منزل آقای شیخ علی چاپلقی رفتیم. مرحوم آیت الله بروجردی برای عذرخواهی خم شدند تا دست ایشان را ببوسند که ایشان نگذاشت و آیت الله بروجردی هم عذرخواهی کردند. ایشان عرض کرد شما سرور ما هستید و هر کاری بکنید مشکلی نیست. راضی هستم.

نقل شد که بعد از این موضوع مرحوم آیت الله بروجردی نذر کردند که اگر بعد از این در درس عصبانی شوند، یکسال روزه بگیرند. با در نظر گرفتن شرائط سنی و هوای گرم قم این مطلب قابل ملاحظه است. کسی که تنها مرجع آن دوران بود و مرحوم امام و آیت الله بهجت و گلپایگانی در درس ایشان حاضر می شدند. این قدر برای اخلاق اهمیت قائل است که به خاطر

ص: 190

قدری تندی این طور ناراحت می شوند! و برای جبران و پیشگیری، این قدر هزینه می کنند. برای ایشان. روح این بزرگ مرد شاد باد! ایشان باید برای همۀ ما الگو و اسوه باشد. به نظر بنده کرامات واقعی همین کرامات اخلاقی و خود شکنی هاست. مرجع مطلق با سیادت و آقایی کامل خم شود و دست شاگردش را بعنوان عذرخواهی ببوسد. به نظر بنده این کارها از هزاران عبادت و نماز شب بالاتر، بلکه نتیجه و حاصل عبادت صحیح می باشد.

محمد بهاری و بسیاری دیگر از بزرگان سیر و سلوک، این نماز را به شاگردانشان توصیه می فرمودند.

باشدکه از من می گیری. چون برخی از افراد قبل از این که جانشان گرفته شود، اعضایشان گرفته می شود، کور و فلج و ناقص العضو می شوند.

حضرت امیر علیه السلام در جنگ های سختی شرکت کردند و ضربه های کاری خوردند، ولی نقص عضو پیدا نکردند، یا بد شکل نشدند. این یک نعمتی است.

این که انسان با عزت بمیرد، یک نعمت بزرگی است. این که چشم انسان از انسان گرفته شود، حافظه او از کار بیفتد، در آخر عمر زمین گیر شود، با زحمت و ذلت به سر برد و مجبور باشد دیگران او را تر و خشک کنند و یا او را در آسایشگاه بگذارند، خیلی سخت است.

لذا امیرالمؤمنین علیه السلام از خدا درخواست می کند که اگر می خواهی مرا از دنیا ببری، جانم اول چیزی باشد که از من می گیری.

یکی از خاصیت های این نماز این است که انسان به آسانی جان می دهد. و ملک الموت در وقت جان دادن با او مدارا می کند. خداوند توبه اش را می پذیرد و مغفرت و آمرزش خود را شامل حال او و پدر و مادر و ذریه و فرزندانش خواهد کرد و به او وسعت رزق می دهد.

ص: 194

گرفتن و دست به گردن همدیگر انداختن است.

مصافحه از سنت های بسیار ارزشمند پیامبر عظیم الشأن اسلام است. امام باقر علیه السلام فرمودند:

اِنَّ المُؤمِنینَ اِذا التَقَیا فَتَصافَحا اَقْبَلَ اللهُ عَزَّوجلَّ عَلَیهما بِوَجهِهِ وَ تَساقَطَتْ عَنْهُمَا الذُّنوبُ کَما یَتَساقَطُ الْوَرَقُ مِنَ الشَّجَرِ؛(1) چون دو مؤمن به یکدیگر برسند و مصافحه کنند، خدای عزوجل به آن ها رو آورد و گناهانشان چون برگ درخت بریزد.

خود مصافحه پاک کنندۀ گناهان است. هنگامی که بعد از مصافحه نام پیامبر بزرگوار اسلام که دل ها را به هم نزدیک تر می کند برده شود، بر قدرت این پاک کنندگی می افزاید. از این رو بعد از مصافحه توصیه به صلوات بر محمد و آل محمد شده است. رسول گرامی اسلام فرمودند:

هر دو بنده که برای خدا دوست یکدیگر باشند و با هم مصافحه کنند و بر من صلوات بفرستند، پیش از آن که از هم جدا شوند، حق تعالی گناهان گذشته و آیندۀ هر دو را می آمرزد.(2)

حُسنُ الخُلْقِ رَأسُ کُلِّ بِرٍّ؛(1) نیک خویی اساس هر نیکویی است.

برای دستیابی به همۀ نیکی ها باید به خوش اخلاقی متوسل شد. و این یکی از کلیدهای مهم رستگاری است. چنان که از این فرمایش امیرالمؤمنین علیه السلام به دست می آید، اخلاق خوب و رفتار نیکو، یک پل ارتباطی برای دست یافتن به همۀ خوبی هاست. به کار بردن حسن خلق در همۀ شؤون، رنگ الهی به زندگی انسان می دهد.

حسن خلق با خدا و اولیای الهی، حسن خلق با مردم و جامعه، حسن خلق با خانواده و حسن خلق با خود، همۀ خوبی ها را فرا می گیرد.

ناخوشی هاست و بخش دیگر آن تغافل و خود را به بی خبری زدن است.

برخی از چیزها را که می توان با بردباری تحمل کرد، باید تحمل کرد. حرف های جاهلانه و مصائب و ناگواری های زندگی را باید با صبر و تحمل پشت سر گذارد. برخی از چیزها را هم باید با تغافل از آن گذشت. گویا اصلاً چیزی نشنیده و ندیده است. و نسبت به آن هیچ گونه آگاهی ندارد.

امام حسن مجتبی علیه السلام در شمار اوصاف پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

یَتَغافَلُ عَمّا لا یَشْتَهی؛(1) در برابر آنچه دوست نمی داشت، همواره خود را به غفلت می زد و به روی خود نمی آورد.

لقمان حکیم می گوید: «دو چیز را فراموش کن: اِحْسانَکَ فِي حَقِّ الْغَیْرِ وَ اِساءَةَ الْغَیْرِ فِي حَقِّکَ؛ یکی خوبی که به دیگران می کنی، یکی هم بدی را که در حق تو کرده اند.»(2) اگر در حق دیگران نیکی کردی، مبادا بر آنان منت بگذاری و به رخشان بکشی که همه را باطل کرده ای.

مِنْ اَشْرَفِ اَعْمالِ الْکریمِ غَفْلَتُه عَمّا یَعْلَمُ؛(1) یکی از بهترین و شریف ترین رفتار کریمان، تغافل و نادیده گرفتن چیزی است که می داند.

چشم پوشیدن و خود را بی خبر وانمود کردن از زشتی های دیگران، رفتاری کریمانه است. چون انسان کریم و بزرگوار، پرده از رفتار بد دیگران نمی درد و از بسیاری از زشتی های دیگران خود را غافل نشان می دهد.

اگر کسی به شما فحش داد، تهمت زد، یا غیبت شما را کرد، فراموش کنید. اصلاً به روی خود نیاورید. خداوند این گونه می پسندد. اگر چنین کردید، دیگران هم در حق شما همین طور رفتار می کنند.

به قول حافظ:

وفا کنیم و ملامت کشیم و خوش باشیم *** که در طریقت ما کافری است رنجیدن

نرنج و نرنجان، اصلاً رنجش پیدا نکن.

اگر خانمت عیبی دارد. اگر شوهر شما عیبی و یا مشکلی دارد، اصلاً به روی خود نیاورید. اگر احیاناً در حق شما بدی کرده اند، آن را ندیده و نشنیده بگیرید و فراموش کنید. ما هم خودمان آن قدر مشکل دارید که حد ندارد.

من چنان با درد خود درمانده ام *** کز همه آفاق دست افشانده ام

ندارد که به عیوب دیگران بپردازد. باید مشغول عیوب خود و اصلاح آن باشد. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

اَیُّها النّاسُ طُوبی لِمَنْ شَغَلَهُ عَیْبُهُ عَنْ عُیُوبِ النّاسِ؛(1) ای مردم! خوشا به حال کسی که اشتغال به عیب خود، او را از توجه به عیوب دیگران باز دارد.

یعنی این قدر به خودسازی مشغول است که فراموش می کند دیگران هم مشکل دارند. این قدر به بازار خودمان سرگرم باشیم که خوبی و بدی مردم را فراموش کنیم.

کند؟ آیا کسی حاضر است او را کفن و دفن کند. کسی حاضر نیست برای سگ و شغال و گرگ مراسم تشییع و کفن و دفن بگیرد. اگر پرده ها کنار رود و باطن افراد ظاهر شود و یکدیگر را به شکل سگ و گرگ و روباه ببینند، کسی حاضر نمی شود کسی را دفن کند.

بعضی از بزرگان هم که چشم برزخی شان باز می شد، از خدا می خواستند که پرده بیندازد تا نبینند. اما افرادی هم هستند که از روی نافهمی می خواهند پرده ها کنار برود تا همه را ببینند. آیا دیدن باطن افراد کرامت است؟! آیا جز دردسر و مشکلات فایده ای دارد؟!

اگر امامان و اولیای الهی می دیدند، محرم اسرار خدا بودند. مظهر «یا مَنْ اَظْهَرَ الجَمیلَ وَ سَتَرَ الْقَبیحَ» بودند.یعنی ای خدایی که زیبایی ها را آشکار و زشتی ها را می پوشانی!

بر دید خودشان هیچ اثری بار نمی کردند. آن ها حسابشان از دیگران جداست. اما امثال ما که کم ظرفیت هستیم، نباید به دنبال این امور باشیم. اصلاً می گویند: دیده و دانسته را، ندیده و ندانسته بگیر.

انسان باید در مشکلات و ناگواری ها، بی حس و بی هوش شود. به بدی مردم گیر ندهد. این همان تغافل است. دربارۀ چیزهایی که انسان نباید آن ها را بفهمد و نباید بداند، خوب است خودش را به نادانی و غفلت بزند. این خود وسیلۀ پیشگیری از غضب است. غضبی که فرمودند: کلید هر شر و بدی است.

گاهی مقدمات غضب در خود ماست؛ بگو مگو ها، گیردادن ها، جدال ها. انسان می تواند از آن جلوگیری کند. اگر کسی حرف بدی به ما زد، به خود نگیریم. اگر در گفت و گو ها کار به جاهای باریک می کشد، در آن وارد نشویم. سعی کنیم موضوع را عوض و بحث را منحرف کنیم.

هرگاه موتور غضب جوش آورد و انسان از حالت عادی خارج شد، دیگر نه عبادت او عبادت است، نه معاشرت او حساب شده است. هیچ چیز نرمال نیست. گاهی به حدی می رسد که به خدا و پیامبر هم بد می گوید. با همه سر جنگ دارد. بنابراین، باید زمینه های غضب را از میان برداشت و اگر هم پدید آمد فوراً آن را فرو نشاند.

یکی می گفت: هر وقت تند می شوم، می روم جلو آیینه و خودم را در آیینه می بینم و از قیافه خودم خجالت می کشم.

یابند. مرحوم آقای حداد معانی بلندی که از توحید برایش منکشف شد، همه بر اثر تحمل فشار اطرافیان بود. فرموده بود: در تحمل این فشارها دیدم که دو تا شدم؛ یکی روحم و یکی نفس و بدنم. و حالت تجرد را حس کردم. دیدم تمام فشارها به نفس من وارد می شود.

شما اگر لباس خودتان را آویزان کردید. اگر هزار تیر به آن بزنند، شما دردتان نمی آید. اگر به آن فحش و بد بگویند تا مادامی که به آن تعلق و دلبستگی ندارید، ناراحت نمی شوید.

نفس انسان هم مثل همین لباس است. اگر به آن دلبسته باشید، هر چه به آن بگویند، شما ناراحت می شوید. ولی اگر از آن دل کندید، هر چه به آن بگویند، ناراحت نمی شوید. ذلت نفس سرمایۀ سالکین است. بگذارید نفس ذلیل شود. نفس و تعیین ها و عناوینی که برای خودمان درست کرده ایم، اسباب درد سر است. اگر کسی به آن ها کار داشته باشد، ما دردمان می آید. ولی وقتی از این تعین ها بریدیم، دردمان نمی آید.

اگر ذوب در حقیقت و توحید شویم، اسیر تعینات نیستیم. گرۀ مرحوم حداد از همین جا باز شد که فشارهای زندگی را تحمل کرد. و حالت معنوی و روحانی و توحیدی برایش رخ داد.

آن قدر فشارش می دهند تا در قفس را باز کند و بیرون بیاید. وقتی بیرون می آید، می بیند که قفس او را فشار می دادند. چون روح قابل تأثیر و تأثر نیست و ناراحت نمی شود.

ص: 203

می بندند. وقتی انسان از قفس نفس و هوی و هوس بیرون آمد و تعلق خودش را از آن برید، دیگر توجهی به آن ندارد. هر چه به نفس انسان می گویند، ناراحت نمی شود و در صدد راضی نگه داشتن و مراعات آن نیست.

اگر انسان از تعلقات خارج شد، اگر همه بگویند درود بر فلانی، مرگ بر فلانی، اعتنایی نمی کند. مرحوم آیت الله بهاءالدینی می فرمودند: در زمان رضاخان، مردم درِ مجلس جمع شده بودند و می گفتند: مرگ بر مدرس! مرحوم مدرس هم سرش را از پنجره بیرون کرد و گفت: درود بر خودم! با گفتن مرگ که مرگ نمی آید. انسان باید اسیر اوهام و خیالات نباشد. اگر اسیر این ها شد، گرفتار است.

رانده شد. فرزندان زیادی به هم زد. بزرگ خاندان بود. می نشست و بچه ها و نوه و نتیجه ها دور حضرت آدم جمع می شدند و با هم بحث و گفت و گو می کردند و سر و صدای زیادی به راه می انداختند. ولی حضرت آدم علیه السلام ساکت بود. فقط تماشا می کرد و مشغول ذکر خدا بود. بسیار کم حرف می زد. بعضی از بچه ها گفتند: چرا شما حرف نمی زنید و همیشه ساکتید؟ فرمود:

یا بُنَیَّ اِنَّ اللهَ جَلّ جَلاله لَمّا اَخْرَجَنی مِنْ جَوارِهِ عَهِدَ اِلیَّ وَ قالَ اَقْلِلْ کَلامَکَ تَرْجِعُ اِلی جَواری؛(1) ای فرزندم! حقیقت این است که وقتی خداوند بزرگ مرتبه مرا از جوار خودش بیرون راند، با من عهد کرد و فرمود: کم سخن بگو تا به جوار من باز گردی.

حضرت آدم علیه السلام بلند بالا و درشت هیکل و قوی بود. نوه و نتیجه ها از سر و کله حضرت آدم بالا می رفتند. روی شانه ها می نشستند و گاه موهای او را می کندند. ولی او همچنان ساکت نشسته بود. نه نهیبی، نه تشری و نه داد و فریادی. بچه های بزرگ تر گفتند: چرا به آن ها چیزی نمی گویید و عکس العملی نشان نمی دهید؟ خیلی شلوغ کاری می کنند. فرمود: من یک اشتباهی کردم و از بهشت بیرون رانده شدم. اگر در اینجا باز اشتباه کنم، نمی دانم کجا باید بروم. تصمیم گرفتم دست از پا خطا نکنم، یک بار گندم خوردیم، به زندان دنیا افتادیم. همان بس است. (2)

ص: 207

خداوند فرمود: اگر حضرت یونس این کار را نمی کرد، تا قیامت در شکم ماهی نگهش می داشتیم.

این طور نیست که هر کس هر کاری بخواهد بکند. حضرت آدم علیه السلام جرئت نمی کرد به بچه ها تشر بزند. بچه ها نمایندۀ خدا هستند، بوی خدایی می دهند. انسان باید خیلی مراقب باشد.

یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا اتَّقُوا الله وَ قُولُوا قَولاً سَدیداً؛(1) ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا پروا دارید و سخنی استوار گویید.

سخن استوار و محکم، یعنی همۀ جوانب آن سنجیده شده باشد. گفتار سدید و سنجیده از مصادیق بارز تقوی و پرهیزکاری است. انسان متقی سخنش حساب شده و استوار است.

اگر گفتار انسان سنجیده و خوب و محکم و استوار باشد، موجب می شود که اعمال صالح شود و موجبات مغفرت خداوند فراهم گردد. چنان که خداوند بعد از این آیه، بلافاصله پیامد گفتار محکم و استوار را بیان می فرماید:

یُصْلِحْ لَکُمْ اَعْمالَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنوبَکُمْ؛(2) تا خداوند کاری های شما را اصلاح کند و گناهانتان را بیامرزد.

اختیار گرفتن سخن و سنجیده گویی نیز یکی از عواملی است که در ارجمندی سخن نقش خواهد داشت. امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند:

وَ ما خَلَقَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ شَیْئاً اَحْسَنَ مِنَ الکلام وَلا اقبح مِنْهُ بِالْکَلامِ ابْیَضَّتِ الْوُجُوهُ وَ بِالْکَلامِ اسْوَدَّتِ الْوُجُوهُ وَ اعْلَمْ اَن الْکَلامَ فِي وَثاقِکَ مالَمْ تَتَکَلَّمْ بِهِ فَاِذا تَکَلَّمْتَ بِهِ صِرْتَ فِي وَثاقِهِ فَاخْزَنْ لِسانَکَ کَما تَخْزُنُ ذَهَبَکَ فَاِنَّ اللِّسانَ کَلْبٌ عَقُورٌ فَاِنْ اَنْتَ خَلَّیْتَهُ عَقَرَ وَ رُبَّ کَلِمَةٍ سَلَبَتْ نِعْمَةً مَنْ سَیَّبَ عِذارَهُ قادَهُ اِلی کُلِّ کریمَةٍ وَ فَضیحَةٍ ثُمَّ لَمْ یَخْلُصْ مِنْ دَهْرِهِ اِلّا عَلی مَقْتٍ مِنَ الله عزّوجَلّ وَ ذَمِّ النّاسِ؛(1) خدای عزوجل، زیباتر و زشت تر از کلام نیافریده است. با سخن روی ها سفید می گردد و با سخن روی ها سیاه می شود. بدان که تا زمانی که سخن نگفته ای، زمام کلام در اختیار تو است، اما هنگامی که سخن خود را گفتی، اسیر آن هستی. زبان خود را نگه دار، همچنان که طلا و پول خود را نگاه می داری؛ زیرا زبان، سگی گزنده است که اگر آن را آزاد گذاشتی، دیگران را آزار می دهد. چه بسا کلمه ای که نعمتی را می گیرد. هرکس زمام زبان را آزاد گذارد، زبان او را به هرگونه بدی و فضیحت می کشاند. آن گاه درحالی می میرد که خدای عزوجل را به خشم آورده و مردم را به سرزنش خود واداشته است.

مَنْ صَدَقَ لِسانُهُ زَکی عَمَلُهُ؛(1) کسی که زبانش راست و راستگو باشد، عملش پاک و پاکیزه است.

کسی که مراقب سخنان خویش است که مبادا حرف ناصواب و دروغ از او صادر شود، عمل خلافی هم انجام نمی دهد که ناچار به دروغگویی شود. چون بسیاری از سخنان انسان بیانگر رفتار اوست.

یعنی من مستحق عذابم چون مقصرم. بنابراین، تسلیم توأم. اما اگر ببخشی در حق من لطف کرده ای. خدا هم به خاطر این که تسلیم شد، او را بخشید. با خدا هم نباید چک چک کرد. ببینید یک سخن زیبا و پسندیده و به فرمودۀ قرآن «قول سدید» و استوار و سنجیده، موجب مغفرت شد. همان گونه که خداوند در قرآن وعده داده بود.

آن ها چنان سخن بگویید که با سلامتی از کنار آنان رد شوید. یعنی با جاهل نباید برخوردی جاهلانه داشت. اگر همانند جاهل پاسخگو باشیم، ما هم جاهلانه عمل کرده ایم. امام باقر علیه السلام فرمودند:

لا تَجْهَلْ عَلَی الْجاهِلِ فَتَکونَ مِثْلُهُ؛(1) با جاهل برخورد جاهلانه نکن که همانند او می شوی.

اگر انسان جاهل به شما فحش داد، شما هم به او فحش دادید، شما هم جاهل هستید. اگر در برابر تندی او شما هم تندی کردید، جاهل هستید. از کنار جاهل باید به سلامت رد شد. باید با سکوت یا با کلامی ملایم و محبت آمیز به او پاسخ داد و از شرش در امان ماند.

وجود دارد. امام صادق علیه السلام فرمودند:

اِذا دَعا اَحَدُکُمْ فَلْیَبْدَأْ بِالصَّلاةِ عَلَی النَّبیِّ صلی الله علیه و آله فَاِنَّ الصَّلاةَ عَلَی النَّبیِّ صلی الله علیه و آله مَقْبُولَةٌ وَ لَمْ یَکُنِ اللهُ لِیَقْبَلَ بَعْضاً وَ یَرُدَّ بَعْضاً؛(1) هرگاه کسی از شما دعا می کند، باید دعایش را با صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آغاز کند؛ چرا که صلوات بر پیامبر دعایی است که مورد پذیرش خداوند قرار می گیرد و این گونه نیست که خداوند بخشی از دعا را بپذیرد و بخشی دیگر را نپذیرد.

اصلاً بر اساس برخی از روایات، دعا بدون صلوات مستجاب نمی شود. راه برای همه، حتی پیامبران بسته است.

تصریح فرموده است:

فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظّاً غَلیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ؛(1) پس به برکت رحمت الهی، با آنان نرمخو و پرمهر شدی، و اگر تندخو و سختدل بودی، قطعاً از پیرامون تو پراکنده می شدند.

همین سیرۀ نرمخویی و ملاطفت پیامبر خدا، چنان قلوب را نرم کرد که در اندک زمانی، بسیاری به پیامبر خدا گرویدند و اسلام را پذیرفتند.

ملایمت و نرمخویی در همۀ رفتارها و حالات پیامبر خدا موج می زد. امام حسن علیه السلام دربارۀ سیرۀ پیامبر با همنشینانشان می فرمایند:

کانَ دائِمَ البِشْرِ سَهْلَ الخُلُقِ لَیِّنَ الجانِبِ لَیْسَ بِفَظٍّ وَلا غَلیظٍ وَلا صَخّابٍ وَلا فَحّاشٍ وَلا عَیّابٍ وَلا مَزّاجٍ وَلا مَدّاحٍ یَتَغافَلُ عَمّا لا یَشْتَهی؛(2) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیوسته خوشرو و ملایم، نرمخو و خوش برخورد بود، سختگیر و خشن و داد و فریاد کن و بد زبان و عیبجو نبود.

نه زیاد شوخی، می کرد و نه حمد و ثنای کسی را می گفت. در برابر آنچه که دوست نمی داشت، خود را به غفلت می زد و به روی خود نمی آورد.

امیرالمؤمنین علیه السلام نیز در شمار اوصاف آن نبی مکرم چنین بیان می فرمایند:

کانَ لَطیفَ الخَلْقِ عَظیمَ الخُلُقِ لَیِّنَ الْجانِبِ؛(3) خلقت و آفرینشی

ص: 218

لطیف داشت، اخلاقش بسیار بزرگ و بسیار نرمخو بود.

خلق عظیم از او یک انسان نرمخو ساخته بود، درمصاحبت با همسایه، رفیق، خانواده و فرزندان و در همۀ برخوردها نرم بود. «سهل الخلق» بود و سختگیر نبود. کارها را آسان می گرفت.

هم وزن ذره ای بدی کند، آن را خواهد دید.

هرگونه با دیگران رفتار کنی، با تو همان گونه رفتار می کنند. خشونت خشونت می آورد. ملایمت و مهربانی و ترحم نیز همین گونه است. این ها همه اثر وضعی است.

امیرالمؤمنین علیه السلام در وصیتشان به امام حسن مجتبی علیه السلام می فرمایند:

لِنْ لِمَنْ غالَظَکَ فَاِنَّهُ یُوشَکَ اَنْ یَلینَ لَکَ؛(1) با کسی که با تو درشتی می کند، نرمی کن. باشد که به زودی او نیز در برابرت نرم شود.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم سهل الخلق و نرم و ملایم بودند. نباید گیر داد. کسانی که به خانواده و بچه ها گیر می دهند، یا خانم هایی که به شوهرانشان گیر می دهند، خودشان یک روزی گیر خواهند افتاد. باید سعه صدر داشت، سینه دار بود.

اصلاً گاهی فرشتۀ نکیر و منکر همان ملکات نفسانی انسان است. اگر ملکات ما اهل چون و چرا و گیر دادن باشند، نکیر و منکر هم همان می شود. در دعای ماه رجب چنین می خوانیم:

وَ ادْرَأْ عَنّی مُنْکراً وَ نَکیراً وَ اَرِعَینی مُبَشِّراً وَ بَشیراً؛(1) خداوندا، نکیر و منکر را از من دفع کن و فرشتۀ بشارت را به چشم من بنما!

وقتی بشارت آمد، همۀ ناخوشی ها می رود. وقتی فرشتگان بشارت بهشت را به انسان بدهند، دیگرحزن و اندوهی نیست.

اگر انسان آسان گرفت، نکیر و منکر هم آسان می گیرند. مبادا با خانواده و اطرافیانتان سختگیر باشید و از آنان سخت حساب بکشید که با شما هم همین طور می کنند. آسان بگیرید، تا با شما آسان بگیرند.

اگر دو نفر با ماشین به هم بزنند، وقتی همدیگر را می بینند و رفیق از کار در می آیند، همدیگر را می بوسند و می گویند: هیچ طور نیست. حرفش را هم نزن، خسارت هم نمی خواهم و ناخوشی ها می رود.

است. زیبایی ها را آشکار می کند و زشتی ها را می پوشاند.

از امام صادق علیه السلام در تأویل «یا مَنْ اَظْهَر الجَمیل و سَتَر القَبیح» چنین روایت شده است:

ما مِنْ مُؤمِنٍ اِلّا وَ لَهُ مِثالٌ فِي الْعَرْشِ فَاِذَا اشْتَغَلَ بِالرُّکُوعِ وَ السُّجُودِ وَ نَحْوِهِما فَعَلَ مِثالُهُ مِثْلَ فِعْلِهِ فَعِنْدَ ذلکَ تَراهُ المَلائِکَةُ فَیُصَلُّونَ وَ یَسْتَغْفِرونَ لَهُ وَ اِذَا اشْتَغَلَ الْعَبْدُ بِمَعْصیتِهِ اَرْخَی اللهُ عَلَی مِثالِهِ لِئَلّا تَطَّلِعَ المَلائِکَةُ عَلَیْها فَهذا تَأویلُ «یا مَنْ اَظْهَر الجَمیل و سَتَر القَبیح»؛(1) برای هر مؤمنی در عرش مثال و تشبهی وجود دارد. هرگاه آن مؤمن به رکوع و سجده و نظیر این ها مشغول شود، آن مثال نیز به آن کار مشغول می شود. در این هنگام فرشتگان آن مثال را مشاهده می کنند و برای او دعا و استغفار می کنند. و هنگامی که آن بنده به گناه و معصیتی مشغول شود، خداوند بر آن مثال پرده ای می کشد تا فرشتگان از معصیت و گناه او آگاه نگردند. و این است حقیقت و مقصود از «یا من اَظْهَر الجَمیل و سَتَر القَبیح».

پرده ها را پاره نمی کند. «لَمْ یُؤاخِذْ بِالجَریرَةِ وَ لَمْ یَهْتِکِ السِّتْرِ؛ به نامۀ اعمال مؤاخذه نمی کند و پرده نمی درد.»

خداوند «کَریم الصَّفْح» است، یعنی طوری رفو می کند که کسی نمی فهمد. برخی از رفوگرها آن قدر قشنگ رفو می کنند که انسان نمی داند کجای لباس خراب و پاره بوده است. خداوند با بندگانش چنین می کند. گویا اصلاً گناهی نکرده است. آن قدر عفوش قشنگ و زیباست که با شما مصافحه هم می کند. یعنی با شما یکی شدم. می گوید توخودی هستی.

اگر با خدا یگانه شدیم، ما هم «کَریم الصَّفْح» می شویم. همان طور که محال است خدا از گناهان ما بپرسد، یا نگاه کند، یا به روی خود ما آورد، ما هم دربارۀ دیگران این چنین می شویم. چنان که نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

اِذا اَحَبَّ اللهُ عَبْداً لَمْ یَضُرُّهُ ذَنْبٌ؛(1) وقتی خدا بنده ای را دوست داشت، گناه او را زیان نمی رساند.

این آثار یگانگی است. خداوند گناه بنده اش را می پوشاند. این، حقِ دوستی است. انسان مؤمن هم گناهان برادر مؤمنش را می پوشاند و اظهار نمی کند.

واجب است که هفتاد گناه کبیره را بر مؤمن بپوشاند.

هفتاد از باب مثال است. یعنی هر چند هفتاد گناه کبیره داشته باشد، هرچه باشد، باید بپوشاند. دریدن پردۀ او جایز نیست. یعنی باید گناهانش را نادیده بگیرد. گویا گناهی نکرده است. حتی اگر افراد زیادی دربارۀ برادر مؤمن گناهی را مطرح کردند و خودش انکار کرد، باید او را تصدیق نمود. راوی در این باره از امام موسی بن جعفر علیه السلام می پرسد:

فدایت شوم، دربارۀ یکی از برادران دینی خود چیزی شنیده ام که آن را برای او ناپسند می دانم. از او سؤال کردم، خودش انکار نمود، ولی گروهی از کسانی که به آنان اطمینان دارم، آن را برای من نقل کردند. حضرت فرمودند:

کَذِّبْ سَمْعَکَ وَ بَصَرَکَ عَنْ اَخیکَ وَ اِنْ شَهِدَ عِنْدَکَ خَمْسونَ قَسامَةً وَ قالَ لَکَ قَوْلاً فَصَدِّقْهُ وَ کَذِّبْهُمْ وَلا تُذیعَنَّ عَلَیْهِ شَیئاً تَشینُهُ بِهِ و تَهْدِمُ بِهِ مَروُءَتَهُ فَتَکُونَ مِنَ الَّذینَ قالَ اللهُ عَزَّوَجلَّ «الَّذینَ یُحِبُّونَ اَنْ تَشیعَ الفاحِشَةُ فِي الَّذینَ آمنُوا لَهُمْ عَذابٌ اَلیمٌ فِي الدُّنیا و الآخِرَةِ»؛(1) گوش و چشم خود را نسبت به برادر دینی ات تکذیب کن و چنانچه پنجاه نفر نزد تو شهادت دادند و قسم یاد کردند و او بر خلاف آنان گفت، از او قبول و از آنان نپذیر. و دربارۀ او چیزی را که باعث سرشکستگی و عیب اوست و به شخصیت وی لطمه می زند، شایع مکن که از کسانی خواهی بودکه خداوند دربارۀ آنان

ص: 224

فرموده است: «کسانی که دوست دارند کار زشت در میان مؤمنان رواج یابد، در دنیا و آخرت عذابی دردناک خواهند داشت.»

خداوند همان طور که خودش زیبایی ها را ظاهر می کند و زشتی ها را می پوشاند، دوست دارد بندگانش هم نسبت به یکدیگر این چنین باشند.

گفتند. و این مرد مسیحی از این برخورد امام و کلام نرم و زیبایشان منقلب و مسلمان شد. (1)

یک برخورد زیبا و یک سخن لطیف و پاکیزه و خالی از اهانت، یک مسیحی را منقلب می کند و او را مجذوب رفتار و کلام زیبای امام علیه السلام می کند.

اگر ما بودیم چه می کردیم؟! آیا دست کم به همان اندازه که اهانت کرده بود، به او اهانت نمی کردیم؟ آیا با او درگیر نمی شدیم؟ اما امام علیه السلام چقدر زیبا و جذاب پاسخ او را دادند! هم پاسخ اهانت هایش را شنید، هم مجذوب امام گردید. این است کلام طیب و پاکیزه!

گفتار احسن با افراد روبه رو شویم، حتی از کسانی که با ما از سر دشمنی برخاسته اند، یک دوست صمیمی و گرم پدید می آید. راه پیامبران و ائمه علیهم السلام همین بوده است.

پاسخ نداد، بلکه برای او از خداوند طلب بخشش و مغفرت کردند و این جز از یک روح بزرگ و بزرگوار ساخته نیست.

خواستی به من گفتی. پس اگر آنچه گفتی در من هست، هم اکنون از خداوند برای آن چیزها آمرزش می خواهم. و اگر چیزی که به من گفتی در من نیست، پس خدا تو را بیامرزد.

راوی می گوید: آن مردکه چنین دید، میان دیدگان آن حضرت را بوسید و گفت: آری من چیزی که در تو نبود به تو گفتم و من به آنچه گفتم، سزاوارترم. (1)

الجَنَّةُ تَحْتَ اَقدامِ الاُمَّهاتِ؛(1) بهشت زیر پای مادران است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم بهشت را زیر قدم های پر محبت و وظیفه شناس مادران بیان داشته و برای مردان چنین فضیلتی نیست.

بسیارند کسانی که ادب گفتار و لطافت سخنانشان آنان را نزد خداوند و خلقش زیبا و دوست داشتنی کرده است. از این رو می توان زیبایی را در زبان و گفتار جست وجو کرد که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

اَلجَمالُ فِي اللِّسانِ؛(1) جمال و زیبایی انسان در زبان اوست.

وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً؛(1) و با همۀ مردم با زبان خوش و به زیبایی سخن بگویید.

«للناس» یعنی همۀ مردم؛ مؤمن و غیر مؤمن، مسلمان و غیر مسلمان. اگر طرف شما معاویه هم هست، قشنگ صحبت کن. حتی با بدها هم قشنگ حرف بزنید.

امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه چنین فرموده اند:

یعنی با همۀ مردم باید به زیبایی سخن گفت؛ اهل ایمان باشد، یا مخالف. اَمَّا المُؤْمِنونَ فَیَبْسُطُ لهُمْ وَجْهَهُ وَ بِشْرَهُ وَ أَمَّا المُخالِفُون فَیُکَلِّمُهُمْ بِالمُداراةِ لِاجْتِذابِهِمْ إِلَی الإِیمانِ، فَإِنْ یَیْأَسْ مِنْ ذلِکَ یَکُفُّ شُرُورَهُمْ عَنْ نَفْسِهِ وَ عَنْ إِخْوانِهِ المُؤْمِنینَ؛(2) اما با مؤمنان؛ انسان با چهره ای گشاده و صورتی بشاش رو به رو شود. و اما با مخالفان به منظور جلب و جذب آنان به سوی حق و حقیقت با کمال مدارا و نرمش سخن می گوید. و اگر از جذب آنان ناامید شد، دست کم این نتیجه را دارد که شر و مزاحمت آنان را از خود و برادران مؤمن باز داشته است.

جمع کرد که تعبیر آن چیست؟ یکی از آنان گفت: این خواب بسیار بدی است. شما داغ پدر و مادر و اولاد و اقوام خود را می بینید؛ چون دندان کنایه از بستگان است. مصیبت روی مصیبت! سلطان گفت: فال بد زدی. او را زندانی کنید. باید کسی تعبیر خوب کند.

یک معبر عاقلی آنجا بود. گفت: این خواب، بسیار خوب و امیدبخش است. عمر شما از تمام اقوامتان طولانی تر است. سلطان دستور داد به او جایزه بدهند. هر دو تعبیر در واقع یکی بود، ولی بیان مطلب متفاوت بود.

در میان مردم معمول است که برای تسلیت یک داغ دیده می گویند: ان شاء الله آخرین غمت باشد! معنا و مفهوم آن این است که ان شاء الله تو زودتر از همه بمیری تا دیگر داغ کسی را نبینی. و این حرف خوبی نیست. باید گفت: خدا به شما صبر و اجر عنایت کند.

خداوند به همۀ ما ایمان و موفقیت کامل عنایت فرماید!

ص: 235

صَلَّیْتُ عَلَیْهِ وَ مَنْ سَلَّمَ عَلَیْکَ سَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَسَجَدْتُ لِذلِکَ؛(1) جبرئیل مرا ملاقات کرد و به من بشارت داد و گفت: به راستی که خدای عزوجل می فرماید: کسی که بر تو صلوات بفرستد، من بر او صلوات می فرستم. و کسی که به تو سلام کند، من به او سلام می کنم. به همین خاطر من سجده کردم.

و در روایتی دیگر آمده است که جبرئیل به پیامبر خدا عرض کرد:

مَنْ صَلَّی عَلَیْکَ مَرَّةً صَلَّی اللهُ بِها عَلَیْهِ عَشْراً؛(2) کسی که یک مرتبه بر تو صلوات بفرستد، خداوند به خاطر آن ده مرتبه بر او صلوات می فرستد.

و اصل سوم، خوشرویی است. در برخورد با دیگران باید گشاده رو باشیم. برخورد با چهره ای عبوس، درهم کشیده بر خلاف اخلاق پسندیده و زیباست.

و همدیگران را به این خصلت های پسندیده توصیه می فرمودند.

امام باقر علیه السلام به شخصی که از آن حضرت درخواست توصیه کرده بود، در ضمن وصایای خود فرمودند:

اَلْقِ اَخاکَ بِوَجْهٍ مُنْبَسِطٍ؛(1) با برادران ایمانی خود با رویی گشاده روبه رو شو.

و نزدیکانتان پنهان دارید.

هرچه ظرف وجودی انسان بزرگ تر و سینه اش فراخ تر و شرح صدرش بیشتر باشد، بهتر می تواند اندوه خود را در سینه و دل نگه دارد.

حضرت حمزه را مثله و تکه تکه کرده اند و صحنۀ دلخراشی است. گفت: من خبر نمی برم.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم دیدند آن شخص نیامد. حضرت امیر علیه السلام را فرستادند. امیرالمؤمنین علیه السلام آمدند. وقتی وضعیت ناگوار حضرت حمزه علیه السلام را مشاهد کردند، فرمودند: من خبر ناگوار برای پیامبر خدا نمی برم و موجب حزن و اندوه آن حضرت نمی شوم. کس دیگر برود. (1)

طوری است که گاهی با انسان های شرور، کلاهبردار و حقه باز روبه رو است. و گاهی ممکن است او را تهدید کنند، گاهی با حربۀ رشوه پیش می آیند و کار خودشان را با رشوه پیش می برند. خلاصه با زر و زور و تزویر می خواهند رأی را به نفع خودشان مصادره کنند. و در این بین شیطان و وسوسه ها و توجیهات او نیز به مدد آنان می آید.

را نمی داد. می ترسید دعوا شود.

در ایام تعطیلی به یزد بازگشت. به مادرش گفت: استاد بنّای من به من خیلی فحش داده است. می خواهم بروم به پشت بام و از همین جا جواب او را بدهم. رفت روی پشت بام و رو به تبریز کرد و گفت: ای فلان فلان شده، فلان روز به من گفتی پدر سوخته. پدر سوخته خودت هستی... و شروع کرد به جواب دادن. یک مرتبه مادرش از این پایین صدا زد: از بالا بیا پایین. با این فحش هایی که می دهی می ترسم جوی خون راه بیفتد.

بسیاری از افراد خواهان اند.

خیلی باید مواظب اطراف خود باشیم که خدای ناکرده آلت دست دیگران نشویم و برای این که دیگران به مقاصد مادی و دنیوی خودشان برسند، سر از جهنم در نیاوریم.

اگر کسی صلاحیت رانندگی را ندارد، نباید پشت فرمان اتوبوس بنشیند، مسافران بدون راننده نمی مانند.

چقدر شیطان از این برخوردهای اخلاقی ناراحت می شود؛ چون تمام گناهانی را که بار شما کرده بود، فرو می ریزد و زحماتش به هدر می رود. یک برخورد خوب، یک لبخند، یک خوشرویی با برادران و دوستانت کار استغفار را می کند.

بنابراین، بشاشت و خوش رویی پیوند محبت را بین انسان و خدا و خلق خدا محکم می کند.

زیارت می کند. در این باره از امام صادق علیه السلام چنین روایت شده است:

ما یَمُوتُ مُوالٍ لَنا مُبْغِضٌ لِأَعْدائِنا اِلّا وَ تَحْضُرُهُ رَسُولُ اللهِ صلی الله علیه و آله وَ اَمْیرُالمُؤْمِنینَ وَ الحَسَنُ وَ الحُسَینُ صلوات الله علیهم فَیَرَوْنَهُ وَ یُبَشِّرُونَهُ وَ اِنْ کانَ غَیْرَ مُوالٍ لَنا یَراهُمْ بِحَیْثُ یَسُوؤُهُ؛(1) هر کس دوست ما باشد و کینۀ دشمنان ما را به دل داشته باشد و از دنیا برود، قطعاً هنگام مرگ، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و امیرالمؤمنین و امام حسن و امام حسین علیهم السلام در نزد او حاضر می شوند و او را مشاهده می کنند و به او بشارت می دهند. و اگر از دوستان ما نباشد، آنان را با ناراحتی مشاهده می کند.

نوع ملاقات مهم است که انسان با روی خوش با اهل بیت علیهم السلام برخورد کند.

کنید. این طور نباشد که فقط غم و غصه هایمان را سر دل آن ها بریزیم و پکری هایمان را برای آنان ببریم.

می فرمودند: در سفری که به مشهد مقدس داشتیم، یک نفر با ما همسفر بود. چند روز که در مشهد ماندیم، گفت: من دلم از دست امام رضا علیه السلام خون است. سه چهار روز است که آمده ام، حاجتی دارم، هرچه رفتم حرم، حاجتم برآورده نشده است.

فرمودند: من یک نگاه تندی به او کردم و گفتم: واقعاً بی انصاف هستی. این کارت درست نیست. چون هر وقت گرفتاری و ناراحتی و عقده و شکایت داری، خدمت امام رضا علیه السلام می آیی. ولی هر وقت سرحال و خندان و بانشاطی، می روی و با خلق الله می نشینی.

مثل برخی از افراد که کیف و خوشی هایشان را با رفقایشان تقسیم می کنند. خستگی و ناراحتی هایشان برای زن و بچه خودشان می آورند. این واقعاً بی انصافی و کار بسیار زشتی است.

فرق نمی کند، خانم ها هم همین طور، گاهی با خواهر و مادر و دوستان می نشینند، می گویند و می خندند و کیف هایشان را می کنند، ولی وقت نوبت به شوهر می رسد، با ناراحتی و گرفتگی برخورد می کنند. باید با همه خوشرو و بانشاط باشیم، با خلق خدا، با فامیل، با دوستان، با خانواده.

می فرمودند: وقتی این را گفتم، تأملی کرد و دید حرف درستی است. و صورتش باز شد. انسان باید با اولیای خدا با لب خندان و گشاده رویی ملاقات کند، نه با چهرۀ درهم کشیده و ناراحتی و اشک و آه.

ص: 249

اصلاً وقتی انسان قاطی شد، همۀ مشکلات حل است. آدم باید دلش با دل امام زمان علیه السلام و امام رضا علیه السلام یکی شود. باید این قطره به دریا وصل شود. با اخم نمی توان با کسی ملاقات کرد، مگر این که بخواهیم جیب طرف را بزنیم. باید یگانه شد. شما به عنوان این که آن ها منشأ خیر و سرور و رضا هستند، با آنان رو به رو شده ای.

بزرگ شده ای آیا خدا فراموشت می کند! وقتی ضعیف و ناتوان بودی، فراموشت نکرد، الآن فراموش کند! مگر خدا از یک پدر و مادر کمتر است.

پدر و مادر وقتی می فهمند دخترشان حامله شده است و می خواهند نوه دار شوند، بسیج می شوند و برای او لباس و وسایل و امکانات و اسباب بازی تهیه می کنند. پدر و مادر و خویشان، همه به فکر این بچه هستند، ولی خدایی که پدر و مادر و این بچه را خلق کرده است، به فکر این بچه نیست. آیا خدایی که «خیر الرازقین» است، به فکر ما نیست؟!

ما حکمت ها و مصلحت ها را نمی بینیم. اگر نواقص را به خودمان نسبت بدهیم، بهتر از این است که از خدا گلایه و شکایت داشته باشیم.

خود را رها نمی کرد، پیامبر هم رها نمی کرد. اگر کسی به دیدار پیامبر می آمد، تا بلند نمی شد، پیامبر هم بلند نمی شد. یعنی آن ها قطع نمی کنند، این ما هستیم که قطع می کنیم. آن ها از عطا و بخشش نه تنها خسته نمی شوند، بلکه لذت هم می برند. آدم کریم و سخی وقتی سفر می اندازد، کیف می کند. از این که دیگران سر سفرۀ او نشسته اند، لذت می برد. به خلاف لئیم که فقط از خوردن لذت می برد. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

لَذَّةُ الْکِرامِ فِي الاِطْعامِ وَ لَذَّةُ اللِّئامِ فِي الطَّعامِ؛(1) لذت کریمان در خوراندن است و لذت لئیمان در خوردن.

مواظب باشیم گدایی در خانۀ خدا و اهل بیت علیهم السلام را از دست ندهیم که محتاج می شویم.

گشادگی رخسار، مایۀ جلب دوستی و نزدیکی به خداست. و ترشرویی و گرفتگی، مایۀ دشمنی مردم و دوری از خداست.

اگر کسی می خواهد محبوب دل های مردم باشد، اگر کسی می خواهد محبوب درگاه الهی باشد، می تواند با یک چهرۀ شاداب و با یک لبخند، به این سرمایه بزرگ دست یابد. آیا آسان تر و زیباتر از این راهی برای کسب محبت خلق و خالق وجود دارد؟!

موجب ناراحتی آنان شده ایم و احیاناً دیگران را از دست خودمان دلخور کرده ایم، بانشاط و شادابی، خوشرویی و تفقد می توان ناراحتی ها و دلخوری ها را برطرف نمود.

ثلاثٌ مَنْ اَتَی اللهَ بِواحِدَةٍ مِنْهُنَّ اَوْجَبَ اللهُ لَهُ الجَنَّةَ الإنفاقُ مِنْ إِقْتارٍ وَ البِشْرُ بجمیعِ العالَمِ و الإنصافُ مِنْ نَفْسِهِ؛(1) سه چیز است که هر کس یکی از آن ها را برای خدا انجام دهد، خداوند بهشت را بر او واجب گرداند: انفاق در حال تنگدستی، خوشرویی با همۀ عالم و هستی و از خود انصاف و عدالت به خرج دادن و به حق قضاوت کردن.

بنابراین، باید با همۀ خلایق گشاده رو بود و با روی باز با آنان برخورد نمود. البته در مواردی خاص اگر گشاده رویی مُهر تأییدی بر یک عمل خلاف باشد، جایز نیست. مثلاً در مواردی انسان باید با چهرۀ خود نشان دهد که از یک عمل ناپسندی بری و بیزار است و این یک مرتبه از مراتب نهی از منکر است. این موارد استثناست.

خوشرو مورد رحمت الهی است. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این حقیقت را این گونه بیان فرموده اند:

رَحِمَ الله کُلَّ سَهْلٍ طَلِقٌ؛(1) خداوند هر شخص آسان گیر و گشاده رو را مورد رحمت خویش قرار دهد!

خوشرویی نخستین دریافت معنوی و روحانی از طرف مقابل است و سخاوتی است که برای همه انجام آن مقدور و میسر است و هیچ زحمت و خرجی ندارد.

گشاده رویی و نشاط نه تنها در دیدارها، بلکه باید هموار در تمام ابعاد مراحل زندگی ساری و جاری باشد. در خانه، در محیط کار، در مدرسه، در معاشرت ها، در مسافرت ها، همیشه و همه جا پسندیده و شایسته و لازم است.

و این یکی از سیره های پیامبر بزرگ اسلام است. آن حضرت حتی در هنگام سخن گفتن، گفتارشان توأم با تبسم و لبخند بوده است. ابودردا می گوید:

کانَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله اذا حَدَّثَ بِحَدیثٍ تَبَسَّمَ فِي حدیثِهِ؛(1) شیوۀ همیشگی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این چنین بود که هرگاه سخن می گفت، در حین سخن تبسم و لبخند بر لب داشت.

خداوندا! دلی شاد، چهره ای گشاده و لبی خندان به همۀ عنایت بفرما!

ص: 259

فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ الله لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظّاً غَلیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ ... 17 و 45 و 57 و 218

فَمَنْ یَعْمَلْ مِثقالَ ذَرَّةٍ خَیراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثقالَ ذَرَّةٍ شَرّاً یَرَهُ ...219

فَوَیلٌ لِلْمُصَلّینَ الّذینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِم ساهُونَ الَّذینَ هُمْ یُراءُونَ وَ یَمْنَعونَ الْماعُونَ ... 140

قُلْ مَتاعُ الدُّنیا قَلیلٌ ...32

قُولوا لِلنّاسِ حُسْناً ...123

لا اِله اِلّا اَنْتَ سُبحانَکَ اِنّی کُنْتُ مِنَ الظالمینَ ... 208

لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ ...84

وَ الْکاظِمینَ الغَیْظَ ...151

وَ اللهُ یُحِبُّ المُحْسِنینَ ...152

وَ اَمّا السّائِلَ فَلا تَنْهَرْ ...53

وَ اِمّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِالله اِنَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ... 181

وَ اِنْ مِنْ شَیْءٍ اِلّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لاتَفقَهون تَسْبیحَهُمْ ...75

وَ عِبادُ الرَّحمنِ الَّذینَ یَمْشونَ عَلَی الاَرْضِ هَوْناً وَ اِذا خاطَبَهُمْ الجاهِلونَ قالوا سَلاماً ...195و 214

وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً ...234

وَ ما کانَ لِنَفْسٍ اَنْ تُؤمِنَ اِلّا بِاِذْنِ الله ...180

وَ مَنْ اَحْیاها فَکَاَنَّما اَحْیَا النَّاسَ جَمیعاً... 105

وَالْعافینَ عَنِ النّاسِ...151

وَالْکاظِمینَ الْغَیْظَ وَ الْعافینَ عَنِ النّاسِ وَ اللهُ یُحِبُّ المُحسِنینَ... 230

وَلا تَسْتَوی الحَسَنَةُ وَلا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتی هِیَ اَحْسَنُ فَاِذا الَّذی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَاَنَّهُ وَلِیٌّ حَمیمٌ... 227

ص: 261

وَلا رَطْبٍ وَلا یابِسٍ اِلّا فِي کِتابٍ مُبینٍ ...116

وَلَوْ اَنَّ اَهْلَ القُری آمَنوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهم بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الاَرْضِ وَلکِنْ کَذَّبُوا فَاَخَذْناهُمْ بِما کانوا یَکسِبونَ... 79

هُوَ الَّذی اَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالمُؤمنینَ وَ اَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ اَنْفَقْتَ ما فِي الأرْضِ جَمیعاً ما اَلَّفْتَ بَینَ قُلُوبِهِمْ وَ لِکنَّ اللهَ اَلَّفَ بَیْنَهُمْ... 150

یا اَیَّتُهَا النَّفْسُ المُطْمَئنَّةُ ارْجِعی اِلی رَبِّکَ راضِیَةً مَرْضِیَّةً...153

یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا اتَّقُوا الله وَ قُولُوا قَولاً سَدیداً ...210

یا أیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ إلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ اِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ ...157

یُصْلِحْ لَکُمْ اَعْمالَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنوبَکُمْ ...210

یَوْمَئِذٍ تُحِدِّثُ اَخْبارَها بِاَنَّ رَبَّکَ اَوْحی لَها ...75

ص: 262

الإسْتِکْبارُ هُوَ اَوَّلُ مَعْصیۀٍ عُصِیَ اللهُ بِها. قال علیه السلام: فَقال اِبلیسُ رَبِّ اُعْفُنی مِنَ السّجودِ لآدَمَ وَ اَنَا اَعْبُدُکَ عِبادَةً لَم یَعْبُدْکَها مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لا نَبِیٌّ مُرْسَلٌ فَقالَ جَلَّ جَلالُهُ لا حاجَةَ لی فی عِبادَتِکَ اِنّما عِبادتی مِنْ حَیْثُ اُریدُ لا مِنْ حَیْثُ تُریدُ ... 97

اَسْرَقُ النّاسِ الّذی یَسْرِقُ مِنْ صَلاتِهِ ... 86

اَشْبَهُکُمْ بی اَحْسَنُکُمْ خُلْقاً ... 30

اَشَدُّ الأشْیاءِ غَضَبُ الله عَزَّوَجَلَّ ... 129

اِطْعامُ الطَّعامِ وَ اِطیابُ الْکَلامِ ... 215

اَظْهَر الجَمیل و سَتَر القَبیح ... 221و 222

اَفْضَلُ الدُّعاءِ الصَّلاةُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ثُمَّ الدُّعاءُ لِلإخوانِ ثُمَّ الدُّعاءُ لِنَفْسِکَ فیما اَحْبَبْتَ ... 112

اَفْضَلُ ما یوزَنُ فِي الْمیزان حُسنُ الخُلْقِ وَ السَّخاءِ وَ لَمّا خَلَقَ اللهُ تعالی الایمانَ قالَ اللّهُمَّ قَوِّنی فَقَوّاهُ بِحُسْنِ الخُلْقِ وَ السَّخاء وَ لَمّا خَلَقَ اللهُ الْکُفْرَ قالَ اللّهُمَّ قَوِّنی فَقَوّاهُ بِالْبُخْلِ وَ سُوءِ الخُلْقِ ... 36

اَفْضَلُکُمْ ایماناً اَحْسَنُکُمْ اَخْلاقاً ... 141

اَکْمَلُکُمْ اِیماناً اَحْسَنُکُمْ اَخلاقاً ... 113 و 141

اَلا فَمَنْ زارَنی فی غُرْبَتی بِطُوسٍ کانَ مَعَی فِي دَرَجَتی یَوْمَ القِیامَةِ مَغفوراً لَهُ ... 162

اَلْاِسلامُ حُسْنُ الخُلْقِ ... 17 و 35

اَلبَشاشَةُ فَخُّ المَوَدَّةُ ... 245

اَلدُّعاءُ اَفْضَلُ مِنْ قَراءَةِ الْقُرآنِ لِاَنَّ اللهَ عَزَّوجلَّ قالَ: قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبّی لَو لا دُعائُکُمْ ... 112

اَلْغَضَبُ نارُ الْقُلُوبُ ... 120

ص: 264

اَلْغَضَبُ یُثیرُکَوامِنَ الْحِقْدِ ... 119

اَلغِیبَةُ جُهْدُ الْعاجِزِ ... 172

اَلْقِ اَخاکَ بِوَجْهٍ مُنْبَسِطٍ ... 239

اَلْکِبْرُ وَ التَّجَبُّرُ وَ مَحْقِرَةُ النّاسِ ... 184

اَللّهُمَّ اجْعَلْ غِنایَ فی نَفْسی ... 25

اَللّهُمَّ اِنّی اَسْألُکَ الْعَفْوَ وَ الْعافِیَةَ وَ المُعافاةَ فِي الدُّنیا وَ الآخِرَةِ ... 165

اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی عَلیِّ بْنِ مُوسی الَّذی ارْتَضَیْتَهُ وَ رَضَّیتَ بِهِ مَنْ شِئْتَ مِنْ خَلْقِک ... 250

اَللّهُمَّ قِنی شُحَّ نَفْسی ... 38

اَلمُؤْمِنُ ... سَهْلُ الخَلیقَةِ لَیِّنُ الْعَریکَةِ ... 169

اَمَّا الجَبَلُ فَهُوَ الْغَضَبُ، اِنَّ الْعَبْدَ اِذا غَضِبَ لَمْ یَرَ نَفْسَهُ وَ جَهِلَ قَدْرَهُ مِن عِظَمِ الْغَضَبِ فَاِذا حَفِظَ نَفْسَهُ وَ عَرَفَ قَدْرَهُ وَ سَکَنَ غَضَبُهُ کانَتْ عاقِبَتُهُ کَاللُّقْمَةِ الطَّیِّبَةِ الَّتی اَکَلْتَها ... 156

اَمَّا المُؤْمِنونَ فَیَبْسُطُ لهُمْ وَجْهَهُ وَ بِشْرَهُ وَ أَمَّا المُخالِفُون فَیُکَلِّمُهُمْ بِالمُداراةِ لِاجْتِذابِهِمْ إِلَی الإِیمانِ، فَإِنْ یَیْأَسْ مِنْ ذلِکَ یَکُفُّ شُرُورَهُمْ عَنْ نَفْسِهِ وَ عَنْ إِخْوانِهِ المُؤْمِنینَ ... 234

اَمّا اَنَا لَمْ اَسْجُدْ لَهُ حَیّاً اَسْجُدُ لَهُ مَیِّتاً ... 100

اِنَّ اَحْسَنَ الحَسَنِ الخُلْقُ الحَسَنِ ... 96

اِنَّ اَحْسَنَ ما یَألَفُ بِهِ النّاسُ قُلُوبَ أَوِدّائِهِمْ وَ نَفَوْا بِهِ الضِّغْنَ عَنْ قُلُوبِ اَعْدائِهِمْ حُسْنُ الْبِشْرِ عِنْدَ لِقائِهِم وَ التَّفَقُّدُ فِي غَیْبَتِهِمْ وَ الْبَشاشَةُ بِهِمْ عِنْدَ حُضورِهِمْ ... 255

اِنْ اُصِبْتَ بِمُصیبَةٍ فِي نَفْسِکَ اَوْ فِي مالِکَ اَوْ فِي وُلْدِکَ فَاذْکُرْ مُصابَکَ بِرَسُولِ الله صلی الله علیه و آله و سلم فَاِنَّ الخَلائِقَ لَمْ یُصابُوا بِمِثْلِهِ قَطُّ ... 107

اِنَّ اَقْرَبَکُمْ مِنّی مَجْلِساً یَوْمَ القیامَةِ اَحْسَنُکُمْ اَخْلاقاً ... 141

ص: 265

اِنَّ الخُلْقَ مَنیحَةٌ یَمْنَحُهَا اللهُ عَزَّوَجَلَّ خَلْقَهُ فَمِنْهُ سَجیّۀٌ وَ مِنْهُ نِیَّةٌ ... 143

اِنَّ الرَّجُلَ مِنْ شیعَتِنا لَیَمُرُّ بِالْبُقَعَةِ مِنْ بِقاعِ الْاَرْضِ فَیُصَلّی عَلَیْها اَوْ یَمْشی عَلَیها فَتَفْتَخِرُ تِلْکَ البُقْعَةِ عَلَی البِقاعِ الَّتی حَوْلَها فَتَقُولُ مَرَّ عَلَیَّ رَجُلٌ مِنْ شیعَةِ آلِ مُحَمَّدٍ ... 75

اِنَّ العاقِلَ نِصْفُهُ احْتِمالٌ وَ نِصْفُهُ تَغافُلٌ ... 197

اِنَّ الْعَبْدَ لَیَبْلُغُ بِحُسْنِ خُلْقِهِ عَظیمَ دَرَجاتِ الآخِرَةِ وَ شَرَفَ المَنازِلِ وَ اِنَّهُ لَضَعیفُ الْعِبادَةِ ... 91 و 102

اِنَّ الغَضبَ مِنَ الشَّیطانِ وَ اَنَّ الشَّیطان خُلِقَ مِنَ النّارِ وَ اِنّما یُطفِئُ النّارَ الْماءُ فَاِذا غَضِبَ اَحَدُکُمْ فَلْیَتَوَضَّأْ ... 186

اِنَّ اللهَ تبارَکَ و تعالی لَیُعْطی الْعَبْدَ مِنَ الثَّوابِ عَلی حُسْنِ الخُلْقِ کَما یُعطی المُجاهِدَ فی سبیلِ الله یَغْدُو عَلَیْهِ و یَروحُ ... 101

اِنَّ اللهَ لَیَرْحَمُ الْعَبْدَ لِشِدَّةِ حُبِّهِ لِوَلَدِه ... 22

اِنَّ المُؤمِنینَ اِذا التَقَیا فَتَصافَحا اَقْبَلَ اللهُ عَزَّوجلَّ عَلَیهما بِوَجهِهِ وَ تَساقَطَتْ عَنْهُمَا الذُّنوبُ کَما یَتَساقَطُ الْوَرَقُ مِنَ الشَّجَرِ ... 196

اِنَّ المَلائِکَةَ کَانَتْ بِلا رِداءٍ وَ لا حِذاءٍ فَتَأسَّیْتُ بِها ... 87

اَنَّ تَوْبَتَهُ اَنْ یَأتِیَ قَبْرَ آدَمَ فَیَسْجُدَ لَهُ ... 100

اِنَّ حُسْنَ الخُلْقِ یَبْلُغُ بِصاحِبِهِ دَرَجَةَ الصّائِمِ القائِمِ ... 101

اِنّ سَعْداً اَصابَتْهُ ضَمَّةٌ ... 88

اِنَّ عَلَی بْنَ عُبَیدِ الله وَ امْرَأتَهُ وَ وُلْدَهُ مِنْ اَهْلِ الجَنَّةِ ... 159

اِنَّ فُلانَةَ تَصُومُ النَّهارَ وَ تَقُومُ اللَّیلَ وَ هِیَ سَیِّئَةُ الخُلْقِ تُؤْذی جیرانَها بِلِسانها فقالَ لاخَیْرَ فیها هِیَ مِنْ اَهْلِ النّارِ ... 80

ص: 266

اِنَّ فِي التَّوراۀ مَکتوباً یَا ابْنَ آدَمَ اذْکُرنی حینَ تَغْضَبُ اَذْکُرْکَ عِنْدَ غَضَبی فَلا اَمْحَقَکَ فیمَنْ اَمْحقُ ... 183

اِنْ کُنْتَ صَدَقْتَ غَفَرَ اللهُ لَها وَ اِنْ کُنْتَ کَذَبْتَ غَفَرَ اللهُ لَکَ ... 226

اِنَّ لِاَهْلِ الجَنَّةِ اَرْبَعُ عَلاماتٍ وَجهٌ مُنْبَسِطٌ وَ لِسانٌ لطیفٌ وَ قَلْبٌ رَحیمٌ وَ یَدٌ مُعْطیۀٌ ... 226

اِنّ مِنْ تَمامِ التَّحیَّةِ لِلمُقیمِ المُصافَحَةَ وَ تَمامِ التَّسلیمِ عَلی المُسافِرِ المُعانَقَة ... 195

اِنَّ وَلَدَ عَلیٍّ وَ فاطِمَةَ عَلَیها السلام اذا عَرَّفَهُم اللهُ هذا الاَمرَ لَمْ یکونوا کَالنّاسِ ... 159

اِنَّ هذَا الْغَضَبَ جَمْرَةٌ مِنَ الشَّیطانِ تُوقَدُ فِي قَلْبِ ابنِ آدَمَ وَ اِنَّ اَحَدَکُمْ اِذا غَضِبَ احْمَرَّتْ عَیْناهُ وَ انْتَفَخَتْ اَوْداجُهُ وَ دَخَلَ الشَّیطانُ فِیهِ ... 121

اِنَّ یَوْمَ الجُمُعةِ سَیِّدُ الاَیّامِ یُضاعَفُ اللهُ فیهِ الحَسَناتِ وَیْمَحُو فیه السَّیِّئاتِ وَ یَرْفَعُ فیه الدَّرجاتِ وَ یَسْتَجیبُ فیه الدَّعَواتِ وَ یَکْشِفُ فیه الْکُرُباتِ و یَقْضی فیهِ الحَوائِجَ الْعِظامِ ... 69

اِنّا مَعاشِرَ الاَنبیاءِ اُمِرْنا اَنْ نُکَلِّمَ النّاسَ عَلی قَدْرِ عُقُولِهِمْ ... 106

اَنْتَ حَرٌّ لِوَجْهِ اللهِ ... 152

اِنَّکَ تَسْمَعُ ما اَسْمَعُ وَ تَری ما اَری اِلّا اَنَّکَ لَسْتَ بِنَبیٍّ ... 29

اِنْکَبَّتْ عَلَی المَوْضِعِ الَّذی کانَ اَبوالحسن فیه جالساً تَقَبَّلَه وَ تَتَمَسَّحُ بِهِ ... 159

اِنَّما بُعِثْتُ لِاُتَمِّمَ مَکارِمَ الْاَخْلاق ... 16و19 و 33 و 144

اِنّما هِیَ اَعْمالُکُمْ تُرَدُّ اِلَیْکُمْ ... 65

اِنَّهُ کان فِي خُلْقِهِ مَعَ اَهْلِهِ سُوءًا ... 89

اِنّی اَعْلَمُ اَنَّهُ سَیَبْلی وَ یَصِلُ الْبِلی اِلَیْهِ وَلکِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ یُحِبُّ عَبْداً اِذا عَمِلَ عَمَلاً اَحْکَمَهُ ... 85

اَوْحَی اللهُ عَزَّوَجَلَّ اِلی بَعْضِ اَنْبیائِهِ الخُلْقُ السَّیِّیءُ یُفْسِدُ الْعَمَلَ کَما یُفْسِدُ الخَلُّ الْعَسَلَ ... 115

ص: 267

اَوَّلُ ما یُوضَعُ فی میزانِ الْعَبْدِ یَوْمَ القِیامَةِ حُسْنُ خُلْقِهِ ... 35

اَیُّ شَیْءٍ اَشَدُّ مِنْ شُحِّ النَّفْسِ اِنَّ اللهَ یَقُولُ: وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَاُولئِکَ هُمُ المُفْلِحونَ ... 38

اَیُّها النّاسُ طُوبی لِمَنْ شَغَلَهُ عَیْبُهُ عَنْ عُیُوبِ النّاسِ ... 200

بِالْاِخلاصِ یَکونُ الخَلاصُ ... 204

بِاَنْ لا تَغْضَبُوا ... 130

البَشاشَةُ حِبالَةُ المَوَدَّةِ ... 245

البِشْرُ الحَسَنُ وَ طَلاقَةُ الْوَجْهِ مَکْسَبَةٌ لِلْمَحَبَّةِ وَ قُرْبَةٌ مِنَ اللهِ وَ عَبُوسُ الْوَجْهِ وَ سُوءُ الْبِشْرِ مَکسَبَةٌ لِلْمَقْتِ وَ بُعْدٌ مِنَ اللهِ ... 236

البِشْرُ الحَسَنُ وَ طَلاقَةُ الْوَجْهِ مَکْسَبَةٌ لِلْمَحَبَّةِ وَ قُرْبَةٌ مِنَ الله وَ عَبُوسُ الْوَجْهِ وَ سُوءُ الْبِشْرِ مَکسَبَةٌ لِلْمَقْتِ وَ بُعْدٌ مِنَ الله ... 253

بُعِثْنا عَلی شَهادَةِ اَنْ لا اِله اِلَّا اللهُ وَ عَلی الْاِقرارِ بِنُبُوَّتِکَ وَ الْوِلایَةِ لِعَلِیِّ بْنِ اَبی طالِبٍ ... 21

تَبَسُّمَ الرَّجُلِ فِي وَجْهِ اَخیهِ حَسَنَهٌ ... 246

تَعْرِفُهُمْ بِسیماهُمْ ... 167

تَلَینُ جانِبَکَ وَ تُطیبُ کلامَکَ وَ تَلَقی اَخاکَ بِبِشرٍ حَسَنٍ ... 116 و 145 و 166

ثلاثٌ مَنْ اَتَی اللهَ بِواحِدَةٍ مِنْهُنَّ اَوْجَبَ اللهُ لَهُ الجَنَّةَ الإنفاقُ مِنْ إِقْتارٍ وَ البِشْرُ بجمیعِ العالَمِ و الإنصافُ مِنْ نَفْسِهِ ... 257

الجَنَّةُ تَحْتَ اَقدامِ الاُمَّهاتِ ... 232

حُسْنُ الْبِشْرِ اَوَّلُ العَطاءِ و اَسْهَلُ السَّخاءِ ... 258

حُسْنُ البِشْرِ شیمَةُ کُلِّ حُرٍّ ... 256

حُسْنُ البِشْرِ مِنْ عَلائِمِ النَّجاةِ ... 257

ص: 268

حُسْنُ الخُلْقِ اَفْضَلُ الدّینِ ... 114

حُسنُ الخُلْقِ رَأسُ کُلِّ بِرٍّ ... 197

حُسنُ الخُلْقِ زِمامٌ مِنْ رَحْمَةِ الله فی اَنْفِ صاحِبِهِ وَ الزِّمامُ بِیَدِ المَلَکِ وَ المَلَکُ یَجُرُّهُ اِلَی الخَیْرِ وَ الخَیْرُ یَجُرُّهُ اِلَی الجَنَّةِ وَ سُوءُ الخُلْقِ زِمامٌ مِنْ عَذابِ الله فِي اَنْفِ صاحِبِهِ وَ الزِّمامُ بِیَدِ الشَّیْطانِ وَ الشَّیْطانُ یَجُرُّهُ اِلَی الشَّرِّ وَ الشَّرُّ یَجُرُّهُ اِلَی النّارِ ... 56

حُسْنُ الخُلْقِ مِنَ الدّینِ ... 113

حَسِّنْ مَعَ جمیعِ النّاسِ خُلُقَکَ حَتّی اِذا غِبتَ عَنْهُمْ حَنُّوا اِلَیْکَ وَ اِذا مِتَّ بَکَوْا عَلَیْکَ وَ قالوا اِنّا لله وَ اِنّا اِلَیْهِ راجِعُونَ وَلا تکُنْ مِنَ الّذینَ یُقالُ عِنْدَ مَوْتِهِ اَلحَمْدُ للهِ رَبِّ العالمینَ ... 123

حَسَناتُ الاَبرارِ سَیِّئاتُ المُقَرَّبین ... 22

خَلَّتانِ لا تَجْتَمِعانِ فی قَلْبِ مُؤْمِنٍ سُوءُ الخُلْقِ وَ الْبُخْلُ ... 95

الخُلُقُ الحَسَنُ اَلْطَفُ شَیْءٍ فِي الدّینِ وَ اَثْقَلُ شَیْءٍ فِي الْمیزانِ وَ سُؤُ الخُلْقِ یُفْسِدُ الْعَمَلَ کَما یُفْسِدُ الخَلُّ الْعَسَلَ ... 68 و 70

الخَلقُ عِیالی فَأَحَبُّهُمْ اِلِیَّ اَلْطَفُهُمْ بِهِمْ وَ اَسْعاهُمْ فِي حَوائِجِهِمْ ... 208

خَمْسٌ ما اَثْقَلَهُنَّ فِي الْمیزانِ سُبحان الله وَ الحَمْدُ لله وَلا اله اِلّا الله وَ اللهُ اَکبرُ وَ الوَلَدُ الصّالح یُتَوَفّی لِمُسْلِمٍ فَیَصْبرُ وَ یَحْتَسِبُ ... 92

رُبَّ عَزیزٍ اَذَلَّهُ خُلْقُهُ وَ ذَلیلٍ اَعَزَّهُ خُلْقُهُ ... 135

الرَّجُلُ الصّالِحُ یَجیءُ بِالخَبَرِ الصّالِحِ وَ الرَّجُلُ السُّوءِ یَجیءُ بالخَبَرِ السُّوءِ ... 240

رَحِمَ الله کُلَّ سَهْلٍ طَلِقٌ ... 258

رَحِمَکَ اللهُ یا سَعْدُ فَلَقَدْ کُنْتَ شَجاً فِي حُلُوقِ الْکافِرینَ لَوْ بَقیتَ لَکَفَفْتَ الْعِجْلَ الّذی یُرادُ نَصْبُهُ فِي بَیْضَةِ الإسْلامِ کَعِجْلِ قَوْمِ مُوسی ... 83

ص: 269

السَّخِیُّ الحَسَنُ الخُلْقِ فِي کَنَفِ الله لا یَتَخَلَّی اللهُ عَنْهُ حَتّی یُدْخِلُهُ الجَنَّةَ وَ ما بَعَثَ اللهُ نبیّاً اِلّا سَخِیّاً وَ ما زَالَ اَبی یُوصینی بِالسَّخاءِ وَ حُسْنِ الخُلْقِ حَتّی مَضی ... 111 و 114

السَّلامُ عَلَیکَ یا اَنیس النُّفُوسِ ... 161

سَلُونی قَبْلَ اَنْ تَفْقِدونی سَلونی عَنِ الْقُرآنِ فَاِنَّ فِي القُرانِ عِلْمَ الاَوَّلینَ وَ الآخِرینَ ... 116

سَلْهُمْ یا مُحَمَّدُ عَلی ماذا بُعِثْتُمْ ... 21

سُوءُ الخُلْقِ ذَنْبٌ لا یُغْفَرُ ... 48

سُوءُ الخُلْقِ سَیِّئَةٌ لا یَنْفَعُ مَعَها کَثْرَةُ الحَسَناتِ ... 50

شیعَتُنا مَنْ لا یَسْأَلُ النّاسَ شَیْئاً وَلَوْ ماتَ جُوعاً ... 54

صاحِبُ السَّجیَّةِ هُوَ مَجُبُولٌ لایَسْتطیعُ غَیْرَهُ وَ صاحِبُ النِّیَّةِ یَصْبِرُ عَلَی الطّاعَةِ تَصَبُّراً فَهُوَ اَفْضَلُهُما ... 143

العاقِلُ نِصْفُهُ احْتِمالٌ وَ نِصْفُهُ تَغافُلٌ ... 201

عِبادَتی مِنْ حَیْثُ اُریدُ لا مِنْ حیتُ تریدُ ... 98

عُرِجَ بِالنَّبی صلی الله علیه و آله و سلم اِلَی السَّماءِ مِائَةً وَ عِشرینَ مَرَّةً ما مِنْ مَرَّةٍ اِلّا وَ قَدْ اَوْصَی اللهُ النَّبیَّ صلی الله علیه و آله و سلم بِوَلایَةِ عَلِیٍّ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ اَکْثَرَ مِمّا اَوْصاهُ بِالْفَرائِضِ ... 21

عَلَیْکُمْ بِحُسْنِ الخُلْقِ فَاِنَّ حَسَنَ الخُلْقِ فِي الجَنَّةِ لامَحالَةَ وَ ایّاکُمْ وَ سُوُءَ الخُلْقِ فَاِنَّ سَیِّیءَ الخُلْقِ فِي النّارِ لامَحالَةَ ... 47

عِنوانُ صَحیفَةِ المُؤْمِنِ حُسْنُ خُلْقِهِ ... 39

الغَضَبُ رَهَقی وَ مِصیادی وَ بِهِ أَسُدُّ خِیارَ الخَلْقِ عَنِ الجَنَّةِ وَ طَریقَها ... 148

الغَضَبُ مِفْتاحُ کُلِّ شَرٍّ ... 118

الغَضَبُ نارٌ مُوقِدۀٌ مَنْ کَظَمَهَ اَطْفأها وَ مَن اَطْلَقَهُ کانَ اَوَّلَ مُحْرِق بِها ... 150

الغَضَبُ یُردی صاحِبَهُ وَ یُبدی مَعایِبَهُ ... 174

ص: 270

الغَضَبُ یُفْسِد الایمانَ کَما یُفْسِدُ الخَلُّ العَسَلَ ... 172

فاطِمَةُ بِضْعَةٌ مِنّی یُوذینی ما یُؤذِیها ... 175

فَاِنَّ المُؤْمِنَ کَالجَمَلِ الاَلوفِ حَیثُ ما قیدَ استِقادَ ... 28

فَایُّما رَجُلٍ غَضِبَ عَلی قَوْمٍ وَ هو قائِمٌ فَلْیَجْلِسْ فَاِنَّهُ سَیَذْهَبُ عَنْهُ رِجْسُ الشَّیْطانِ وَ اِنْ جالِساً فَلْیَقُمْ وَ اَیُّما رَجُلٍ غَضِبَ عَلی ذی رَحِمٍ فَلْیَقُمْ اِلَیْهِ وَلْیَدُنْ مِنْهُ وَلْیَمَسُّهُ فَاِنَّ الرَّحِمَ اَذا مَسَّتِ الرَّحِمَ سَکَنَتْ ... 185

فَبِمَ یُتَّقی غَضَبُ الله ... 130

فَجَعَلَ اللهُ الإیمانَ تَطْهیراً لَکُمْ مِنَ الشِّرکِ وَ الصَّلاةَ تَنْزیهاً لَکُمْ مِنَ الْکِبْرِ وَ الزَّکاةَ تَزْکِیَةً لِلنَّفْسِ وَ نَماءً فِي الرِّزْقِ وَ الصّیامَ تَثْبیتاً لِلْاِخْلاصِ وَ الحَجَّ تَشییداً لِلدّینِ ... 93

فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ الله وَ المَلائِکَةِ وَ النّاسِ اَجمَعین ... 175

فَقَد کادَ الحَلیمُ اَنْ یَکونَ نَبِیّاً ... 133 و 188

فَمَنْ لَمْ یَتَوَلَّنا لَمْ یَرْفَعِ اللهُ لَهُ عَمَلاً ... 213

فِی سِعَةِ الأَخْلاقِ کُنُوزُ الاَرْزاقِ ... 41

فیه شِفاءٌ لِلنّاسِ ... 71

کانَ اَحْسَنَهُمْ بِشْراً وَ اَطْلَقَهُمْ وَجْهاً ... 238

کانَ اَکْثَرَ النّاسِ تَبَسُّماً ... 238

کانَ الرِّضا علیه السلام اِذا خَلا جَمَعَ حَشَمَهُ کُلَّهُمْ عِنْدَهُ الصَّغیرَ وَ الْکَبیرَ فَیُحَدِّثُمْ وَ یَأنَسُ بِهِمْ وَ یُؤْنِسُهُمْ وَ کانَ علیه السلام اِذا جَلَسَ عَلَی الْمائِدةِ لایَدَعُ صَغیراً وَلا کَبیراً حَتّی السّائِسَ وَ الحَجّامَ اِلّا اَقْعَدَهُ عَلَی مائِدَتِهِ ... 160

کانَ دائِمَ الْبِشْرِ سَهْلَ الخُلْقِ لَیِّنَ الجانِبِ ... 169

ص: 271

کانَ دائِمَ البِشْرِ سَهْلَ الخُلُقِ لَیِّنَ الجانِبِ لَیْسَ بِفَظٍّ وَلا غَلیظٍ وَلا صَخّابٍ وَلا فَحّاشٍ وَلا عَیّابٍ وَلا مَزّاجٍ وَلا مَدّاحٍ یَتَغافَلُ عَمّا لا یَشْتَهی ... 216 و 218

کانَ رَسولُ الله صلی الله علیه و آله اذا حَدَّثَ بِحَدیثٍ تَبَسَّمَ فِي حدیثِهِ ... 259

کانَ لَطیفَ الخَلْقِ عَظیمَ الخُلُقِ لَیِّنَ الْجانِبِ ... 218

کانَتْ یَدی فی یَدِ جَبْرئیلَ علیه السلام آخُذُ حَیْثُ یَأخُذ ... 87

الْکِبْرُ وَ التَّجبَّرُ وَ مَحْقِرَةُ النّاس ... 132

کَذِّبْ سَمْعَکَ وَ بَصَرَکَ عَنْ اَخیکَ وَ اِنْ شَهِدَ عِنْدَکَ خَمْسونَ قَسامَةً وَ قالَ لَکَ قَوْلاً فَصَدِّقْهُ وَ کَذِّبْهُمْ وَلا تُذیعَنَّ عَلَیْهِ شَیئاً تَشینُهُ بِهِ و تَهْدِمُ بِهِ مَروُءَتَهُ فَتَکُونَ مِنَ الَّذینَ قالَ اللهُ عَزَّوَجلَّ «الَّذینَ یُحِبُّونَ اَنْ تَشیعَ الفاحِشَةُ فِي الَّذینَ آمنُوا لَهُمْ عَذابٌ اَلیمٌ فِي الدُّنیا و الآخِرَةِ» ... 224

کَلامُ العاقِلِ قُوتٌ وَ جَوابُ الجاهِلِ سُکوت ... 206

کُلُّنا واحِدٌ اَوَّلُنا مُحَمَّدٌ وَ آخِرُنا مُحمّدٌ وَ اَوْسَطُنا مُحَمَّدٌ وَ کُلُّنا مُحَمَّدٌ فلا تَفَرَّقوا بَیْنَنا ... 137

کُنْ فِي الْفِتْنَةِ کَابْنِ اللَّبُونِ لاظَهْرٌ فَیُرْکَبَ وَلا صَرْعٌ فَیُحْلَبَ ... 243

کُنْتَ اَنْتَ وَ اَبوکَ اَبْغَضُ خَلْقِ الله اِلَیَّ وَ الآنَ اَنْتَ اَحَبُّ خَلْقِ الله اِلَیَّ ... 104

لا اَدَبَ مَعَ غَضَبٍ ... 173

لا بَأسَ عَلَیْکَ فَوَ اللهِ ما دَخَلْتُ اِلّا لِأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ ... 229

لا تَجْهَلْ عَلَی الْجاهِلِ فَتَکونَ مِثْلُهُ ... 215

لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ اِلّا بِاللهِ العَلِیِّ العَظیمِ ... 191

لا خَیْرَ فیها هِیَ مِنْ اَهْلِ النّارِ ... 81

لا یَعْصُونَ اللهَ ما اَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرونَ ... 24

ص: 272

لاتَنْظُرُوا اِلی طُولِ رُکوعِ الرَّجُلِ وَ سُجُودِهِ فَإنَّ ذلِکَ شَیْءٌ اعتادَهُ فَلَوْ تَرَکَهُ استَوْحَشَ لِذلِکَ وِلکِنْ انْظرُوا اِلی صِدْقِ حَدیثِهِ وَ أداءِ اَمانَتِهِ ... 139

لاتَنْظُرُوا اِلی کَثْرَةِ صَلاتِهِمْ وَ صَوْمِهِمْ وَ کَثْرَةِ الحَجِّ وَ الزَّکاةِ وَ کَثْرَةِ المَعْروفِ وَ طَنْطَنَتِهِمْ بِاللَّیلِ انْظُرُوا اِلی صِدْقِ الحَدیثِ وَ اَداءِ الاَمانَةِ ... 139

لِاَنَّهُ تابَ مِنْ ذَنْبٍ وَقَعَ فِي ذَنْبٍ اَعْظَمُ مِنْهُ ... 49

لَذَّةُ الْکِرامِ فِي الاِطْعامِ وَ لَذَّةُ اللِّئامِ فِي الطَّعامِ ... 253

لِسانُ العاقِلِ وَراءَ قَلْبِهِ وَ قَلْبُ الاَحْمَقِ وَراءَ لِسانِهِ ... 209

لَقَدْ غَفَرَ اللهُ لِرَجُلٍ مِنْ اَهْلِ البادَیَةِ لِکَلِمَتَینِ دَعابِهِما قالَ اللّهُمَّ اِنْ تُعَذِّبْنی فَاَهْلُ ذلِکَ اَنَا وَ اِنْ تَغْفِرْ لی فَاَهْلُ ذلِکَ اَنْتَ فَغَفَر اللهُ لَهُ ... 212

لَقَدْ وافی مِنَ المَلائِکَةِ لِلصَّلاةِ عَلَیْهِ تِسْعُونَ اَلْفَ مَلَکٍ وَ فِیهم جَبْرئیلُ یُصَلُّونَ عَلَیْهِ فقلتُ: یا جَبْرئیلُ بِما اسْتَحَقَّ صَلاتَکُمْ عَلَیْه؟ قال: بِقرائِةِ «قُلْ هُوَ الله اَحَدٌ» قائِماً وَ قاعِداً وَ راکِباً و ماشِیاً و ذاهِباً و جائیاً ... 87

لَقِیَنی جَبْرَئیل فَبَشَّرنی قالَ اِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ مَنْ صَلّی عَلَیْکَ صَلَّیْتُ عَلَیْهِ وَ مَنْ سَلَّمَ عَلَیْکَ سَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَسَجَدْتُ لِذلِکَ 236

لَمْ یُؤاخِذْ بِالجَریرَةِ وَ لَمْ یَهْتِکِ السِّتْرِ ... 223

لِنْ لِمَنْ غالَظَکَ فَاِنَّهُ یُوشَکَ اَنْ یَلینَ لَکَ ... 220

لِنْ لِمَنْ غالَظَکَ فَاِنَّهُ یُوشِکُ اَن یَلینَ لَکَ وَخُذْ عَلی عَدُوِّکَ بِالْفَضْلِ فَاِنَّهُ اَحْلَی الظَّفَریْنِ ... 125

لَوْ تَکاشَفْتُمْ ما تَدافَنْتُم ... 200

لَوْ سَکَتَ الْجاهِلُ مَا اخْتَلَفَ النّاسُ ... 121 و 206

لَوْ عَلِمَ النّاسُ کَیْفَ خَلَقَ اللهُ تَبارَکَ وَ تَعالی هذَا الخَلْقَ لَمْ یَلُمْ اَحَدٌ اَحَداً ... 59

ص: 273

لَوْ یَعْلَمُ السّائِلُ ما فِي المَسْأَلَةِ ما سَأَلَ اَحَدٌ اَحَداً وَلَوْ یَعْلَمُ المُعْطی ما فِي العَطِیَّةِ ما رَدَّ اَحَدٌ اَحَداً ... 53

اللّهُمَّ اجْعَلْ نَفْسی اَوَّلَ کَریمَةٍ تَنْتَزِعُها مِنْ کَرائِمی وَ اَوَّلَ وَدیعَةٍ تَرْتَجِعُها مِنْ وَدائعِ نِعَمِکَ عِندی ... 193

اللّهُمَّ اذْهَبْ عَنّی غَیْظَ قَلْبی وَاغْفِر لی ذَنْبی وَ اَجِرْنی مِنْ مَضَلّات الفِتَنْ ... 180

المُؤمِنُ ... اَوْسَعُ شَیءٍ صَدْراً وَ اَذَلُّ شَیءٍ نَفْساً یَکَرهُ الرَّفْعَةَ ... 183

المُؤْمِنُ بِشْرُهُ فِي وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ فِي قَلْبِهِ ... 239

المُؤْمِنونَ هَیِّنون لَیِّنُونَ کَالجَمَلِ الأَنِفِ اذا قیدَ انقادَ وَ اِنْ اُنیخَ عَلی صَخْرَةٍ استَناخَ ... 167

ما اَبْیَضَّ أَسْنانُهُ ... 81

ما بالُ اَقوامٍ ... 178

ما بَدْءُ الغَضَبِ ... 132

ما تَجَرَّعْتُ جُرْعَةً اَحَبُّ اِلیَّ مِنْ جُرْعَةِ غَیْظٍ لا اُکافِی بِها صاحِبَها ... 137 و 152

ما جُبِلَ وَلِیُّ الله اِلّا عَلَی السَّخاءِ وَ حُسْنِ الخُلْقِ ... 114

ما حَدُّ حُسْنِ الخُلْقِ ... 116

ما خَلَقَ اللهُ شَیئاً اِلّا جَعَلَ لَهُ سَیّداً ... وَ الجُمُعَةُ سَیُّدُ الأَیّامِ وَ رَمَضانُ سَیِّدُ الشُّهُورِ وَ اِسْرافیلُ سَیِّدُ المَلائِکَةِ وَ آدَمُ سَیِّدُ الْبَشَرِ وَ اَنَا سَیِّدُ الْأَنْبیاءِ وَ عَلِیٌ سَیِّدُ الاَوْصیاء ... 68

ما غَضِبَ اَحَدٌ اِلّا اَشْفی عَلی جَهَنَّمَ ... 119

ما مِنْ بُقْعَةٍ اَحَبُّ اِلَی الله مِنَ المَسْعی لِاَنَّهُ یُذَلُّ فیها کُلُّ جَبّارٍ ... 94

ما مِنْ شَیءٍ اَثْقَلُ فِي المیزانِ مِنْ خُلُقٍ حَسَنٍ ... 36

ما مِنْ شَیءٍ یُعْبَدُ الله بِهِ یَوْمَ الجُمُعَةِ اَحَبُّ اِلَیَّ مِنَ الصَّلاةِ عَلی مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ ... 70

ما مِنْ عَمَلٍ اَفْضَلُ یَوْمَ الجُمُعَةِ مِنَ الصَّلوةِ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِه ... 69

ص: 274

ما مِنْ مُؤمِنٍ اِلّا وَ لَهُ مِثالٌ فِي الْعَرْشِ فَاِذَا اشْتَغَلَ بِالرُّکُوعِ وَ السُّجُودِ وَ نَحْوِهِما فَعَلَ مِثالُهُ مِثْلَ فِعْلِهِ فَعِنْدَ ذلکَ تَراهُ المَلائِکَةُ فَیُصَلُّونَ وَ یَسْتَغْفِرونَ لَهُ وَ اِذَا اشْتَغَلَ الْعَبْدُ بِمَعْصیتِهِ اَرْخَی اللهُ عَلَی مِثالِهِ لِئَلّا تَطَّلِعَ المَلائِکَةُ عَلَیْها فَهذا تَأویلُ «یا مَنْ اَظْهَر الجَمیل و سَتَر القَبیح» یا من اَظْهَر الجَمیل و سَتَر القَبیح». ... 222

ما یَمُوتُ مُوالٍ لَنا مُبْغِضٌ لِأَعْدائِنا اِلّا وَ تَحْضُرُهُ رَسُولُ الله صلی الله علیه و آله وَ اَمْیرُالمُؤْمِنینَ وَ الحَسَنُ وَ الحُسَینُ صلوات الله علیهم فَیَرَوْنَهُ وَ یُبَشِّرُونَهُ وَ اِنْ کانَ غَیْرَ مُوالٍ لَنا یَراهُمْ بِحَیْثُ یَسُوؤُهُ ... 248

ما یُوضَعُ فِي میزانِ امْرِیءٍ یَوْمَ القیامَةِ اَفْضَلُ مِنْ حُسْنِ الخُلْقِ ... 92

ماحَدُّ حُسْنِ الخُلْقِ ... 145

مَعاشِرَ الشّیعَةِ کُونوا لَنا زَیناً وَلا تَکُونوا عَلَینا شَیْناً قُولوا لِلنّاسِ حُسْناً اِحْفَظُوا اَلْسِنَتَکُمْ وَ کُفُّوها عَنِ الفُضُولِ و قَبیحِ القَوْلِ ... 233

مَکْتُوبٌ فِي التَّوراةِ ابْنُ آدَمَ کُنْ کَیْفَ شِئْتَ کَما تَدینُ تُدانُ ... 219

مَنْ آذی مُؤمناً بَغیرِ حَقٍّ فَکَاَنَّما هَدَمَ مَکَةَ وَ بَیْتَ الله المَعْمورَ عَشْرَ مَرّاتٍ ... 66

مَن آذی مُؤمِناً فَقَدْ آذانی وَ مَنْ آذانی فَقَدْ آذی الله ... 67

مَنْ آذی مُؤمِناً فَقَدْ آذانی وَ مَنْ آذانی فَقَدْ آذَی اللهَ وَ مَنْ آذَی اللهَ فَهُوَ مَلْعونٌ فِي التَّوراةِ وَ الاِنْجیلِ وَ الزَّبورِ وَ الفُرْقانِ ... 174

مَنْ آذی مُؤمِناً وَلَوْ بِشَطْرِ کَلِمَةٍ جاءَ یَوْمَ الْقیامَةِ مَکتوباً بَیْنَ عَیْنَیهِ آیسٌ مِنْ رَحْمَةِ الله وَ کانَ کَمَنْ هَدَمَ الْکَعَبَةَ وَ الْبَیْتَ المُقَدَّسَ وَ قَتَلَ عَشَرَةَ آلافٍ مِنَ المَلائِکَةِ ... 67

مَنْ اَدْخَلَ عَلی مُؤمِنٍ سُروراً فَقَدْ اَدْخَلَ عَلی رَسُولِ الله صلی الله علیه و آله ... 176

مَنْ اَدْخَلَ عَلی مُؤمِنٍ سُروراً فَقَدْ اَدَخَلَهُ عَلَی الله ... 176

مَنْ اَرادَ اللهَ بَدَءَ بِکُمْ وَ مَنْ وَحَّدَهُ قَبِلَ عَنْکُمْ وَ مَنْ قَصَدَهُ تَوَجَّهَ بِکُمْ ... 15

ص: 275

مِنْ اَشْرَفِ اَعمال الکَریمِ غَفْلَتُهُ عَمّا یَعْلَمُ ... 147 و 199

مَنْ اَکْرَمَ اَخاهُ المُؤمِنِ فَقَدْ اَکَرَمَ اللهَ تعالی ... 176

مَنْ تَرَکَ اللَّحْمَ اَرْبَعینَ یَوْماً ساءَ خُلْقُهُ وَ مَنْ ساءَ خُلْقُهُ عَذَّبَ نَفْسَهُ وَ مَنْ عَذَّبَ نَفْسَهُ فَاِذِّنوا فِي اُذُنِهِ ... 131

مَنْ حَسُنَ خُلْقُهُ کَثُرَ مَحِبُّوهُ وَ آنَسِتِ النُفُوسُ بِهِ ... 108

مَنْ ساءَ خُلُقُهُ عَذَّبَ نَفُسَه ... 72

مَنْ صَدَقَ لِسانُهُ زَکی عَمَلُهُ ... 212

مَنْ صَلّی عَلَیَّ مَرَّةً فَتَحَ اللهُ عَلَیهِ باباً مِنَ العافِیَةِ ... 165

مَنْ صَلّی عَلَیَّ مَرَّةً لَمْ یَبْقَ مِنْ ذُنُوبِهِ ذَرَّةً ... 164

مَنْ صَلَّی عَلَیْکَ مَرَّةً صَلَّی اللهُ بِها عَلَیْهِ عَشْراً ... 237

مَنْ عَظُمَتْ عِنْدَهُ مُصیبَةٌ فَلْیَذْکُرْ مُصیبَتَهُ بِی فَاِنَّها سَتَهُونُ عَلَیْهِ ... 108

مَنْ عَیَّرَ مُؤْمِناً بِشَیْءٍ لَمْ یَمُتْ حَتّی یَرْکَبَهُ ... 59

مَنْ قالَ «سُبحانَ الله » غَرَسَ اللهُ لَه بهِا شَجَرۀً فِي الجَنَّةِ وَ مَنْ قالَ «اَلحَمْدُلله» غَرَسَ اللهُ لَه بِها شَجَرَةً فِي الجَنَّةِ وَ مَنْ قالَ «لا اِله اِلا الله» غَرَسَ اللهُ لَهُ بِها شَجَرَةً فِي الجَنَّةِ وَ مَنْ قالَ «اللهُ اکبر» غَرَسَ اللهُ لَهُ شَجَرَةً فِي الجَنَّةِ سبحان الله الحمدلله لا اله الا الله الله اکبر ... 72

مَنْ کانَ سَیِّیءَ الخُلْقِ وَ الجِوارِ فَلا یَصْحَبُنا ... 46

مَنْ کَظَمَ غَیظاً وَ هُوَ قادِرٌ عَلیٰ إِنْفاذِهِ وَ حَلُمَ عَنْهُ اَعْطاهُ اللهُ أَجْرَ شَهیدٍ ... 154

مَنْ کَظَمَ غَیْظَهُ وَلَو شاءَ اَنْ یُمْضیَهُ اَمْضاهُ مَلَأَ اللهُ قَلْبَهُ یَوْمَ القِیامَةِ رِضاهُ ... 153

مَنْ کَفَّ غَضَبَهُ عَنِ النّاسِ کَفَّ اللهُ عَنْهُ غَضَبَهُ یَوْمَ القیامَةِ ... 164 و 182

مَنْ لانَتْ کَلِمَتُهُ وَجَبَتْ مُحَبَّتُهُ ... 110

مِنْ هَوانِ الدُّنیا عَلیَ الله اَنَّهُ لا یُعْصی اِلّا فیها وَلا یَنالُ ما عِنْدَهُ اِلّا بِتَرْکِها ... 32

ص: 276

النَّظَرُ فی ثَلاثَةِ اَشیاءَ عِبادَةٌ: النَّظَرُ فِي وَجْهِ الوَالِدَیْنِ وَ فی المُصْحَفِ وَ فِي الْبَحْرِ ... 246

وَ ادْرَأْ عَنّی مُنْکراً وَ نَکیراً وَ اَرِعَینی مُبَشِّراً وَ بَشیراً ... 221

وَ الأمْرَ بِالمَعروفِ مَصْلَحَةً لِلْعامَّةِ ... 94

وَ البابُ المُبْتَلی بِهِ النّاسُ مَنْ أتاکُمْ نَجا وَ مَنْ لَمْ یَأتِکُمْ هَلَکَ ... 158

وَ الله الَّذی لا اِلهَ اِلّا هو سَمِعْتُ رَسولَ الله صلی الله علیه و اله یَقُولُ: عِنوانُ صَحیفَةِ المُؤْمِنِ حُبُّ عَلیِّ بْنِ اَبی طالبٍ علیه السلام ... 40

وَ اَمّا اَمْوالُکُمْ فَلا نَقْبِلُها اِلّا لِتَطَهَّرُوا ... 95

وَ اِنْ جالَسَک یَهودِیٌّ فَاَحْسِنْ مُجالَسَتَهُ ... 124

وَ اِنْ شِئْتَ قُلْتُ فِي عیسَی بْنِ مَرْیَمَ عَلَیه السلام فَلَقَدْ کانَ یَتَوَسَّدُ الحَجَرَ وَ یَلْبَسُ الخَشِنَ وَ یَأکُلُ الخَشِبَ وَ کانَ إدامُهُ الجُوعَ وَ سِراجُهُ بِاللَّیلِ الْقَمَرَ وَ ظِلالُهُ فِي الشِّتاءِ مَشارِقَ الاَرْضِ وَ مَغارِبَهَا َو فاکِهَتُهُ وَ رَیحانُهُ ما تُنْبِتُ الْاَرْضُ لِلْبَهائِمِ وَ لَمْ تَکُنْ لَهُ زَوْجَةٌ تَفْتِنُهُ وَلا وَلَدٌ یَحْزُنُهُ وَلا مالٌ یَلْفِتُهُ وَلا طَمَعٌ یُذِلُّهُ دابَّتُهُ رِجْلاهُ وَ خادِمُهُ یَداهُ ... 128

وَ اِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیمٍ ... 166

وَ لَقَدْ اَمُرُّ عَلَی اللَّئیم یَسُبُّنی فَمَضیْتُ ثَمَّةَ قُلْتُ لا یَعْنینی ... 146

وَ لَقَدْ کُنْتُ اَتَّبِعُهُ اتِّباعَ الفَصیل اَثَرَ اُمِّهِ یَرْفَعُ لی فی کُلِّ یَومٍ مِنْ اَخْلاقِهِ عِلْماً وَ یَأمُرُنی بِالاقتداءِ بِهِ ... 27

و ما بَدْءُ الغَضَبِ ... 184

وَ ما خَلَقَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ شَیْئاً اَحْسَنَ مِنَ الکلام وَلا اقبح مِنْهُ بِالْکَلامِ ابْیَضَّتِ الْوُجُوهُ وَ بِالْکَلامِ اسْوَدَّتِ الْوُجُوهُ وَ اعْلَمْ اَن الْکَلامَ فِي وَثاقِکَ مالَمْ تَتَکَلَّمْ بِهِ فَاِذا تَکَلَّمْتَ بِهِ صِرْتَ فِي وَثاقِهِ فَاخْزَنْ لِسانَکَ کَما تَخْزُنُ ذَهَبَکَ فَاِنَّ اللِّسانَ کَلْبٌ عَقُورٌ فَاِنْ اَنْتَ خَلَّیْتَهُ عَقَرَ وَ

ص: 277

رُبَّ کَلِمَةٍ سَلَبَتْ نِعْمَةً مَنْ سَیَّبَ عِذارَهُ قادَهُ اِلی کُلِّ کریمَةٍ وَ فَضیحَةٍ ثُمَّ لَمْ یَخْلُصْ مِنْ دَهْرِهِ اِلّا عَلی مَقْتٍ مِنَ الله عزّوجَلّ وَ ذَمِّ النّاسِ ... 211

وَ مُنتَهی الْحِلْمِ ... 146

وَاحْذَرِ الغَضَبَ فَاِنَّهُ جُنْدٌ عَظیمٌ مِنْ جُنُودِ ابلیس ... 173

وَجَبَتْ مَحَبَّةُ الله عَزَّوَجَلَّ عَلی مَنْ اُغْضِبَ فَحَلِمَ ... 130 و 189

وَضَعَنی فی حَجْرِهِ وَ اَنَا وَلَدٌ یَضُمُّنی اِلی صَدْرِهِ وَ یَکْنُفُنی فی فِراشِهِ وَ یُمِسُّنی جَسَدَهُ وَ یُشِمُّنی عَرْفَهُ وَ کانَ یَمْضَغُ الشَّیْءَ ثُمَّ یُلْقِمُنیهِ ... 27

وَعَدْلُکَ مُهْلِکی ... 192

وَلا عَیْشَ اَلذُّ مِنْ حُسْنِ الخُلقِ ... 102

وَلا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً اَیُحِبُّ اَحَدُکُمْ اَنْ یَأکُلَ لَحْمَ اَخیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُموهُ ... 171

وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَولِ ... 167

وَلَقَدْ قَرَنَ اللهُ بِهِ صلی الله علیه و آله مِنْ لَدُنْ فَطیماً اَعْظَمَ مَلَکٍ مِنْ مَلائِکتِهِ یَسْلُکُ بِهِ طَریقَ المکارِمِ وَ مَحاسِنَ اَخْلاقِ الْعالَمِ لَیْلَهُ وَ نَهارَهُ ... 26

وَلکِنْ اِیّاکُمْ اَنْ تُرْسِلُوا عَلَیْها نیراناً فَتُحْرِقُوها وَ ذلِکَ اِنَّ اللهَ عَزّوَجَلَّ یَقُولُ: یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا اَطیعُوا اللهَ وَ اَطیعوا الرَّسولَ وَ لا تُبْطِلوا اَعْمالَکُمْ ... 73

هذا مِمَّن جَرَّهُ حُسْنُ خُلْقِهِ وَ سَخاؤُهُ اِلی جَنّاتِ النَّعیمِ ... 38

هَوِّنْ عَلَیْکَ ... 169

یا اَباذَر، الدُّنیا مَلْعُونَةٌ وَ مَلْعُونٌ ما فیها اِلّا مَا ابْتُغِیَ بِهِ وَجْهُ الله وَ ما مِنْ شَیءٍ اَبْغَضُ اِلیَ الله تَعالی مِنَ الدُّنیا خَلَقَها ثُمَّ اَعْرَضَ عَنْها فَلَمْ یَنْظُرْ اِلَیْها وَلا یَنْظُرُ إلَیها حَتّی تَقومَ السّاعَةٌ ... 32

ص: 278

یا اَخی اِنَّکَ قَدْ وَقَفْتَ عَلَیَّ آنِفاً فَقُلْتَ وَ قُلْتَ فَاِنْ کُنْتَ قُلْتَ ما فِیَّ فَاَسْتَغْفِرُ اللهَ مِنْهُ وَ اِنْ کُنْتَ قُلْتَ ما لَیْسَ فِیَّ فَغَفَر اللهُ لَکَ ... 230

یا اُمَّ سَعْدٍ مَهْ لا تَجْزِمی عَلی رَبِّکِ فَاِنَّ سَعْداً قَدْ اَصابَتْهُ ضَمَّةٌ ... 87

یا بُنَیَّ اِنَّ اللهَ جَلّ جَلاله لَمّا اَخْرَجَنی مِنْ جَوارِهِ عَهِدَ اِلیَّ وَ قالَ اَقْلِلْ کَلامَکَ تَرْجِعُ اِلی جَواری ... 207

یا بَنی عَبْدِ المُطَّلِبِ اِنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النّاسَ بِاَمْوالِکُمْ فَالْقَوْهُمْ بِطَلاقَةِ الْوَجْهِ وَ حُسْنِ الْبِشْرِ ... 254

یا رَبِّ هُوَ حَقّی قَدْ وَهَبْتُهُ وَ اَنْتَ اَجْوَدُ مِنّی وَ اَکْرَمُ فَهَبْهُ لی وَلا تُؤاخِذْهُ بی وَلا تَقایِسْهُ ... 228

یا رَسولَ الله، ما الدّینُ ... 34

یا سَعْدُ هَنیئاً لَکَ الجَنَّةَ ... 86

یا عَزیزُ یا غَفّارُ اِغْفِرْ ذُنوبی وَ ذُنوبَ جَمیعِ المُؤمنینَ وَ المُؤمِناتِ فَاِنَّهُ لا یَغْفِرُ الذُّنوبَ اِلّا اَنْتَ ... 191

یا مُبْتَدِءً بِالنِّعَمِ قَبْلَ اسْتِحْقاقِها ... 251

یا مُحَمَّدُ اِحْمَلْ بَعیریَّ هذینِ مِنْ مالِ اللهِ الَّذی عِنْدَکَ فَاِنَّکَ لا تَحْمِلُ لِی مِنْ مالِکَ وَ لا مالِ اَبیکَ ... 43

یا مُحَمَّد اِنَّ رَبَّکَ یُقْرِئُکَ السَّلامَ وَ یَقولُ: لا تَقْتُلْهُ فَاِنَّهُ حَسَنُ الخُلْقِ سَخِیٌّ فِي قَوْمِهِ ... 37

یا مُعَلِّمَ الخَیْرِ عَلِّمْنا اَیُّ الأشْیاءِ اَشَدُّ ... 129

یا مَنْ اَظْهَرَ الجَمیلَ وَ سَتَرَ الْقَبیحَ ... 201

یا هِشامُ لَو کانَ فِي یَدِکَ جَوْزَةٌ وَ قالَ النّاسُ فِي یَدِکَ لُؤْلُؤَةٌ ما کانَ یَنْفَعُکَ وَ اَنْتَ تَعْلَمُ اَنَّها جَوْزَةٌ وَلَوْ کانَ فی یَدِکَ لُؤلُؤَةٌ وَ قالَ النّاس إنَّها جَوْزَةٌ ما ضَرَّکَ وَ اَنْتَ تَعْلَمُ اَنَّها لُؤلُؤۀٌ ... 106

ص: 279

یَابْنَ لاوی لا تَزِدْنی مِن کَلامِکَ ... 54و 55

یَتَغافَلُ عَمّا لا یَشْتَهی ... 198

یَجِبُ لِلْمُؤمِنِ عَلَی المُؤمِنِ اَنْ یَسْتُرَ عَلَیهِ سَبْعینَ کَبیرۀً ... 223

ص: 280

11-بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار / محمد باقربن محمد تقی مجلسی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403 ق.

12-البرهان فی تفسیر القرآن / سید هاشم بن سلیمان بحرانی، مؤسسة بعثه، قم، چاپ اول،1374 ش.

13-بشارت المصطفی لشیعة المرتضی / طبری آملی، عماد الدین ابی جعفر محمد بن ابی القاسم، المکتبة الحیدریة، نجف، چاپ دوم، 1383 ق.

14-بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد علیهم السلام / صفار، محمد بن حسن، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، چاپ دوم، 1404 ق.

15-البلد الامین و الدرع الحصین / ابراهیم بن علی عاملی، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، چاپ اول، 1418 ق.

16-تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة / مؤسسة النشر الاسلامی، قم، چاپ اول، 1409 ق.

17-تحف العقول عن آل الرسول صلی الله علیه و آله و سلم / حسن بن علی بن شعبه حرانی، جامعة مدرسین، قم، چاپ دوم، 1404 ق - 1363 ش.

18-تصنیف غررالحکم و دررالکلم / عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، دفتر تبلیغات، قم، چاپ اول،1366 ش.

19-تفسیر الصافی / محسن فیض کاشانی، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1412 ق - 1991 م.

20-تفسیر العیاشی / محمد بن مسعود عیاشی، المطبعة العملیة، تهران، چاپ اول،1380 ق.

21-تفسیر القمی / علی بن ابراهیم قمی، دارالکتاب، قم، چاپ سوم، 1404 ق.

22-التفسیر المنسوب الی الامام الحسن العسکری علیه السلام / حسن بن علی علیه السلام ، امام یازدهم، مدرسة الامام المهدی علیه السلام ، قم، چاپ اول، 1409 ق.

ص: 282

23-تفسیر روح البیان / حقی بروسوی، اسماعیل، دارالفکر، بیروت.

24-تفسیر کنزالدقائق و بحر الغرائب / محمد بن محمد رضا قمی مشهدی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، 1369 ش.

25-تفسیر نور الثقلین / عبد علی بن جمعة العروسی الحویزی، اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، 1415 ق.

26-توحید المفضل / مفضل بن عمر، داوری، قم، چاپ سوم.

27-التوحید للصدوق / محمد بن علی بن بابویه، جامعة مدرسین، قم، چاپ اول، 1398 ق.

28-ثواب الاعمال و عقاب الاعمال / محمد بن علی بن بابویه، دارالشریف الرضی للنشر، قم، چاپ روم، 1406 ق.

29-جامع احادیث الشیعة / بروجردی، آقا حسین، انتشارات فرهنگ سبز، تهران، چاپ اول،1386 ش.

30-جامع الاخبار / محمدبن محمد شعیری، مطبعة حیدریة، نجف، چاپ اول.

31-جامع السعادات / ملا محمد مهدی نراقی، مؤسسة مطبوعاتی اسماعیلیان، قم.

32-جامع الشواهد / محمد باقر الشریف الاردکانی، کتابفروشی مصطفوی، تهران، 1379 ق.

33-الجعفریات (الاشعثیات) / محمد بن محمد بن اشعث، مکتبة النینوی الحدیثة، تهران، چاپ اول.

34-الجواهر السنیة فی الاحادیث القدسیة / شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، انتشارات دهقان، تهران، چاپ سوم، 1380ش.

35-حکایت های شنیدنی / محمد محمدی اشتهاردی، انتشارات علامه، قم، چاپ اول، 1378 ش.

ص: 283

36-الخصال / محمد بن علی بن بابویه، نسیم کوثر، قم، چاپ اول، 1382 ش.

37-در محضر علامه طباطبایی / محمد حسین رخشاد، سماء قلم، قم، چاپ ششم، 1386 ش.

38-الدعوات / قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله، انتشارات مدرسة امام مهدی علیه السلام ، قم، چاپ اول، 1407 ق.

39-دیوان خواجه حافظ شیرازی / به اهتمام سید ابوالقاسم انجوی شیرازی، انتشارات جاویدان، تهران، 13588 ش.

40-روضة الواعظین و بصیرة المتعظین / فتال نیشابوری، محمد بن احمد، انتشارات رضی، قم، چاپ اول،1375 ش.

41-الروضة فی فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام / ابن شاذان قمی، ابوالفضل شاذان بن جبرئیل، مکتبة الامین، قم،1423 ق.

42-ریاض الابرار فی مناقب الائمة الاطهار / نعمت الله بن عبدالله جزائری، مؤسسة التاریخ العربی، بیروت، چاپ اول، 1427 ق - 2006 م.

43-ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین / کبیر مدنی، سید علی خان بن احمد، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1409 ق.

44-الزهد / کوفی اهوازی، حسین بن سعید، المطبعة العلمیة، قم، چاپ دوم، 1402 ق.

45-سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار / شیخ عباس قمی، دارالاسوة، چاپ اول، 1414 ق.

46-شرح آقا جمال خوانساری بر غررالحکم و درر الکلم / محمد بن حسین، آقا جمال خوانساری، دانشگاه تهران، تهران، چاپ چهارم، 1366ش.

47-شرح نهج البلاغة لابن ابی الحدید / عبدالحمید بن هبة الله (ابن ابی الحدید)، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، چاپ اول، 1404 ق.

ص: 284

48-شرح و فضائل صلوات / احمد بن محمد الحسینی اردکانی، میقات، تهران، چاپ پنجم، 1378 ش.

49-شواهد التنزیل لقواعد التفضیل / حسکانی، عبید الله بن عبدالله، مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة، تهران، چاپ اول، 1411 ق.

50-صحیفة الامام الرضا علیه السلام / علی بن موسی، امام هشتم علیه السلام ، کنگره جهانی امام رضا علیه السلام ، مشهد، چاپ اول، 1406 ق.

51-عدة الداعی و نجاح الساعی / ابن فهد حلی، احمد بن محمد، دارالکتب الاسلامی، چاپ اول،1497 ق.

52-العروة الوثقی / السید محمد کاظم الطباطبایی الیزدی، مکتب وکلاء الامام الخمینی (ره)، بیروت، چاپ اول، 1410 ق - 1990م.

53-علل الشرایع / ابن بابویه، محمد بن علی، داوری، قم، چاپ اول، 1385 ش.

54-عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار / ابن بطریق، یحیی بن حسن، جماعة المدرسین، قم، چاپ اول، 1497 ق.

55-عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة / ابن ابی جمهور، محمد بن زین الدین، دار سید الشهداء اللنشر، قم، چاپ اول، 1405 ق.

56-عیون اخبار الرضا علیه السلام / ابن بابویه، محمد بن علی، نشر جهان، تهران، چاپ اول، 1378 ق.

57-عیون الحکم و المواعظ / علی بن محمد لیثی واسطی، دارالحدیث، قم، چاپ اول، 1376 ش.

58-غررالحکم و دررالکلم / عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، دارالکتاب الاسلامی، قم، چاپ دوم، 1410 ق.

59-فضائل پنج تن به نقل از صحاح سته / محمد باقر ساعدی.

ص: 285

60-الفقه منسوب للامام رضا علیه السلام / منسوب به علی بن موسی، امام هشتم علیه السلام ، مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، مشهد، چاپ اول، 1406 ق.

61-قرب الاسناد / حمیری، عبد الله بن جعفر، مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، قم، چاپ اول، 1413 ق.

62-الکافی / محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی، دارالکتب الاسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407 ق.

63-کتاب ابلیس / حاج ملا اسماعیل سبزواری، انتشارات اسلامیه، تهران، چاپ دوم، 1377ش.

64-کشف الغمة فی معرفة الائمة / علی بن عیسی اربلی، بنی هاشم، تبریز، چاپ اول، 1381 ق.

65-کشف الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام / علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، وزارت ارشاد، تهران، چاپ اول، 1411 ق.

66-کمال الدین و تمام النعمة / محمد بن علی بن بابویه، اسلامیه، تهران، چاپ دوم، 1395 ق.

67-المؤمن / حسین بن سعید کوفی اهوازی، مؤسسة الامام المهدی علیه السلام ، قم، 1404 ق.

68-مثنوی معنوی / جلال الدین محمد بلخی (مولوی)، به کوشش و اهتمام رینولدالین نیکلسون، نشر طلوع، تهران، 1373 ش.

69-مجموعة ورام / ورام بن ابی فراس، مسعود بن عیسی، مکتبة فقیه، قم، چاپ اول، 1410 ق.

70-المحاسن / احمد بن محمد بن خالد برقی، دارالکتب الاسلامیة، قم، چاپ دوم، 1371 ق.

ص: 286

71-المحجة البیضاء / ملا محسن فیض کاشانی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ چهارم،1417 ق.

72-مرآة الرشاد / شیخ عبدالله المامقانی، مطبعة الخیام، قم، چاپ پنجم، 1403 ق.

73-مرآة العقول فی شرح الاخبار آل الرسول / محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، دارالکتب الاسلامیة، تهران، چاپ دوم، 1404 ق.

74-مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل / حسین بن محمد تقی نوری، مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، قم، چاپ اول، 1408 ق.

75-مسند ابویعلی / احمد بن علی، دارالمأمون، دمشق، 1404 ق.

76-مشکاة الانوار فی غررالاخبار / علی بن حسن طبرسی، المکتبة الحیدریة، نجف، چاپ دوم، 1385 ق - 1344 ش.

77-مصباح الشریعة / منسوب به جعفر بن محمد علیه السلام ، امام ششم، اعلمی، بیروت، چاپ اول، 1400 ق.

78-مفاتیح الجنان / حاج شیخ عباس قمی، قدسیان، قم، چاپ اول، 1389 ش.

79-مفتاح الفلاح فی عمل الیوم و اللیلة من الواجبات و المستحبات / محمد بن حسین (شیخ بهایی)، نشر دارالاضواء، بیروت، چاپ اول، 1405 ق.

80-المقنع / ابن بابویه، محمد بن علی (صدوق)، مؤسسة امام مهدی علیه السلام ، قم، چاپ اول، 1415 ق.

81-مکاتیب الائمة علیهم السلام / احمدی میانجی، علی، دارالحدیث، قم، چاپ اول، 1426 ق.

82-مکارم الاخلاق / حسن بن فضل طبرسی، شریف رضی، قم، چاپ چهارم، 1412 ق - 1370 ش.

83-من لایحضره الفقیه / محمد بن علی بن بابویه، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1413 ق.

ص: 287

84-المناقب / علی، محمد بن علی بن الحسین، دلیل ما، قم، چاپ اول، 1428 ق.

85-مناقب آل ابی طالب علیه السلام / محمد بن علی (ابن شهر آشوب مازندرانی)، علامه، قم، چاپ اول، 1379 ش.

86-منتهی الامال / شیخ عباس قمی، مؤسسة انتشارات هجرت، چاپ پانزدهم، 1382.

87-منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة / میرزا حبیب الله هاشمی خویی، مکتبة الاسلامیة، تهران، 1400 ق.

88-منهج الصادقین / مولی فتح الله کاشانی، چاپ افست، تهران، 1347 ش.

89-منیة المرید / شهید ثانی، زین الدین بن علی، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، چاپ اول، 1409 ق.

90-میزان الحکمة / محمد الری شهری، مؤسسة دارالحدیث، قم، چاپ اول، 1416 ق.

91-نزهة الناظر و تنبیة الخاطر / حلوانی، حسین بن حمد بن حسن بن نصر، مدرسة الامام المهدی علیه السلام ، قم، چاپ اول، 1408 ق.

92-النور المبین فی قصص الانبیاء و المرسلین / جزایری، نعمت الله بن عبدالله، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، قم، چاپ اول، 1404 ق.

93-نهج البلاغة / ترجمه محمدرضا آشتیانی و محمد جعفر امامی، نشر امام علی علیه السلام ، قم،1369 ش.

94-نهج الفصاحة / پاینده، ابوالقاسم، دنیای دانش، تهران، چاپ چهارم، 1382 ش.

95-الوافی / فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، کتابخانة امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام ، اصفهان، چاپ اول، 1406 ق.

96-وسائل الشیعه / محمد بن حسن (شیخ حر عاملی)، مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، قم، چاپ اول، 1409 ق.

ص: 288