ص: 2

«هَذَا کِتَابُنَا یَنطِقُ عَلَیْکُم بِالْحَقِّ» جاثیه/29

«فِیهَا کُتُبٌ قَیِّمَةٌ» بینه/3

اندیشه اسلامی2

دکتر رحمت الله شریعتی نجف آبادی

عضو هیئت علمی تمام وقت

دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد

ص: 3

سرشناسه:شریعتی، رحمت الله، ‫1330 -

عنوان و نام پدیدآور:اندیشه اسلامی جلد 2/رحمت الله شریعتی نجف آبادی.

مشخصات نشر:نجف آباد: انتشارات مهر زهرا(علیها السلام)، ‫1398.

مشخصات ظاهری: ‫2ج

شابک: ‫150000 ریال : ‫ 978-622-6051-43-9

وضعیت فهرست نویسی : فاپا

یادداشت : ‫کتابنامه: ص.198 - 200؛ همچنین به صورت زیرنویس.

موضوع : تعلیمات دینی اسلامی -- راهنمای آموزشی(عالی)

موضوع : Islamic religious education -- Study and teaching (Higher)

رده بندی کنگره : ‫ BP7/7 ‫ /ش436‮الف 8 1398

رده بندی دیویی : ‫297/07

شماره کتابشناسی ملی : 5521716

ص: 4

2. دوستی و سرایت... 62

3. دوست خوب و بد در قرآن و روایات.. 64

4. مراتب دوستی.. 68

ط- جوان و الگو پذیری.. 72

بیان امام علی درباره الگوی مناسب بودن انبیا 76

ی- جوان و بزرگسالان. 78

قرآن و رابطه فرزندان با والدین.. 80

ک- تغذیه و پیری زودرس جوان. 82

ل- جوان و دین اعتدالی.. 86

بخش دوم: نبوت.. 89

مقدمه. 89

نبوت در لغت و اصطلاح. 90

دلایل حسن بعثت انبیا 91

دلایل وجوب عصمت انبیا 92

عصمت و اختیار 95

معجزه اثبات کننده صدق انبیاست... 96

تفاوت معجزه با کرامت و ارهاص.... 96

ابعاد اعجاز قرآن. 98

فَصاحت و بَلاغت... 98

نکته بلاغی دو آیه. 101

سرانجام مردی که به سه کلمه قرآن ایراد گرفت... 102

هماوردی با قرآن. 103

اعجاز قرآن از منظر اسرار عالم طبیعت... 104

پیش گوئی های قرآن. 106

بنا به دلایلی قرآن تحریف ناپذیر است... 108

آیات محکم و متشابه. 111

تفاوت میان نبی و رسول و محدَّت و امام. 112

نظریه های مختلف درباره ی تفاوت میان رسول و نبی.. 114

تعداد انبیا(علیه السلام) و کتب آن ها 115

خاتمیت رسالت... 120

خاتمیت در لغت و اصطلاح. 120

راز خاتمیت... 121

خاتمیت در قرآن. 122

تفاوت میان اکمال و اتمام. 123

ص: 6

خاتمیت در روایات.. 125

جهانی بودن آیین اسلام. 127

پیامبر ختمی مبعوث جنیان و... 128

شعور حیوانات و ذکر آن ها و ورود بعضی از آن ها به بهشت... 129

بخش سوم: امامت... 132

امامت در لغت و اصطلاح. 132

ضرورت وجود امام. 133

بطلان قیاس فقهی.. 136

ادله قرآنی عصمت و امامت... 137

1. امامت به ظالمان نمی رسد. 137

2. آیه تطهیر. 139

3. آیه«اولی الامر». 142

4. آیه ولایت... 143

5. آیه تبلیغ. 145

6. ادله روایی امامت... 147

حوض کوثر. 148

خاتمیت و راز جاودانی بودن اسلام در عصر غیبت... 151

بخش چهارم: مهدویت... 154

1. تاریخچه. 154

2. زمینه سازان قیام حضرت مهدی(عج) در روایات.. 156

3. مهدی در آیات قرآن. 159

4. وجه تسمیه اَبا صالح و القائم و بیان چند مسئله خانوادگی امام زمان. 163

5. علایم مشروط و حتمی ظهور. 165

6. دجال و خرِدجال. 168

7. دوران فترت نبوت و امامت.. 171

بخش پنجم: رجعت... 174

1. رجعت در لغت و اصطلاح.. 174

2. ماهیت و دلیل رجعت... 175

3. رجعت در قرآن و روایات.. 177

4. عیسی مسیح پشت سر امام عصر(عج) نماز می خواند. 180

5. رجعت همگانی انبیا و رجعت مکرر علی(علیه السلام). 181

ص: 7

مقدمه. 9

بخش اول: دین اسلام و روش جذب جوانان به آن. 11

دین چیست؟. 11

جوان و درک او از ویژگی های دین.. 13

1- دین اکراه بردار و اجباری نیست... 13

2- ارتداد و انواع آن. 14

انواع مرتدها و اصل آزادی.. 17

3- دین فطری است... 19

4- جوان و دین ناب.. 21

چرا همه جوانان به دین فطری متدیّن نیستند؟. 22

5- دین حنیف جوانان را از هر قیدی آزاد می سازد. 23

6- دین اسلام، خاتم و اکمل ادیان آسمانی است: 25

الف - فاعلیّت ثابت و قابلیّت متغیّر. 25

ب- خاتمیّت و انعطاف پذیری دین.. 26

ج- بدن متغیّر و روح ثابت... 27

د- خاتمیّت و رشد جامعه. 29

7- جوان و مراتب دین.. 30

دین سهل وآسان است... 33

روش جذب دینی جوانان، به شناخت آن ها بستگی دارد. 35

الف- سنّ جوان. 36

ب - فرصت جوانی.. 38

ج - رغبت جوان به مذهب... 41

د- جوانان از نظر عقل وعاطفه. 43

جوان و کمبود شخصیت... 44

دوره های فرزند و ارزش جوانی.. 46

ه - جوان و جمال. 48

چند نکته درباره عشق و زیبایی.. 51

و- برخورد اعتدالی و عقلانی والدین نسبت به فرزندان جوان. 53

ز- جوان و اشتغال. 56

ح- جوان و رفاقت... 60

1. نیاز به دوست خوب.. 60

2. دوستی و سرایت... 62

3. دوست خوب و بد در قرآن و روایات.. 64

4. مراتب دوستی.. 68

ط- جوان و الگو پذیری.. 72

بیان امام علی درباره الگوی مناسب بودن انبیا 76

ی- جوان و بزرگسالان. 78

قرآن و رابطه فرزندان با والدین.. 80

ک- تغذیه و پیری زودرس جوان. 82

ل- جوان و دین اعتدالی.. 86

بخش دوم: نبوت.. 89

مقدمه. 89

نبوت در لغت و اصطلاح. 90

دلایل حسن بعثت انبیا 91

دلایل وجوب عصمت انبیا 92

عصمت و اختیار 95

معجزه اثبات کننده صدق انبیاست... 96

تفاوت معجزه با کرامت و ارهاص.... 96

ابعاد اعجاز قرآن. 98

فَصاحت و بَلاغت... 98

نکته بلاغی دو آیه. 101

سرانجام مردی که به سه کلمه قرآن ایراد گرفت... 102

هماوردی با قرآن. 103

اعجاز قرآن از منظر اسرار عالم طبیعت... 104

پیش گوئی های قرآن. 106

بنا به دلایلی قرآن تحریف ناپذیر است... 108

آیات محکم و متشابه. 111

تفاوت میان نبی و رسول و محدَّت و امام. 112

نظریه های مختلف درباره ی تفاوت میان رسول و نبی.. 114

تعداد انبیا(علیه السلام) و کتب آن ها 115

خاتمیت رسالت... 120

خاتمیت در لغت و اصطلاح. 120

راز خاتمیت... 121

خاتمیت در قرآن. 122

تفاوت میان اکمال و اتمام. 123

خاتمیت در روایات.. 125

جهانی بودن آیین اسلام. 127

پیامبر ختمی مبعوث جنیان و... 128

شعور حیوانات و ذکر آن ها و ورود بعضی از آن ها به بهشت... 129

بخش سوم: امامت... 132

امامت در لغت و اصطلاح. 132

ضرورت وجود امام. 133

بطلان قیاس فقهی.. 136

ادله قرآنی عصمت و امامت... 137

1. امامت به ظالمان نمی رسد. 137

2. آیه تطهیر. 139

3. آیه«اولی الامر». 142

4. آیه ولایت... 143

5. آیه تبلیغ. 145

6. ادله روایی امامت... 147

حوض کوثر. 148

خاتمیت و راز جاودانی بودن اسلام در عصر غیبت... 151

بخش چهارم: مهدویت... 154

1. تاریخچه. 154

2. زمینه سازان قیام حضرت مهدی(عج) در روایات.. 156

3. مهدی در آیات قرآن. 159

4. وجه تسمیه اَبا صالح و القائم و بیان چند مسئله خانوادگی امام زمان. 163

5. علایم مشروط و حتمی ظهور. 165

6. دجال و خرِدجال. 168

7. دوران فترت نبوت و امامت.. 171

بخش پنجم: رجعت... 174

1. رجعت در لغت و اصطلاح.. 174

2. ماهیت و دلیل رجعت... 175

3. رجعت در قرآن و روایات.. 177

4. عیسی مسیح پشت سر امام عصر(عج) نماز می خواند. 180

5. رجعت همگانی انبیا و رجعت مکرر علی(علیه السلام). 181

6. مسئله رجعت و حرکت جوهری صدرایی.. 182

بخش ششم: ولایت مطلقه فقیه. 185

مقدمه. 185

معنای ولایت مطلقه فقیه. 187

تاریخچه ی ولایت فقیه. 190

ولایت فقیه در اهل تسنن... 193

ولایت فقیه از منظر شیخ انصاری.. 194

انتصاب و انتخاب.. 196

ویژگی های ولی فقیه. 198

دلایل روائی ولایت فقیه. 199

منابع... 198

ص: 8

خطر دشمنان کافر خارجی است«فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ(1)».

عده ای علوم تجربی را به جای دین و صنعت را در عِوَض خدا مورد توجه خود قرار داده اند تا بهشت موعود را در زمین بنا سازند که نتیجه دوزخی شدن دنیا و آخرت آنها شده و خواهد شد.

گفتنی است فحص و بحث درباره نبوت و ادامه آن که امامت و ولایت فقیه و به طور کلی آیین مبین اسلام است، رابطه مستقیم با خداشناسی دارد«وَمَا قَدَرُواْ اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُواْ مَا أَنزَلَ اللّهُ عَلَی بَشَرٍ مِّن شَیْءٍ(2)».

در حقیقت اصل دین، توحید است که اگر«کما هو حقه» شناخته شود منتهی به معرفت عدل و نبوت و امامت و معاد و... می شود که کتاب پیش رو، عهده دار تبیین و توضیح و تفسیر آن هاست.

تنها این دین است که بر طبق سخن معصوم باید جان را فدایش نمود، چنان که باید مال را فدای سلامتی و بقای بدن و آرامش و لذت نفس و روح نمود و این با بیان قرآن:«وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ(3)»، منافات ندارد.

به این ترتیب شایسته و بایسته است همیشه خواستار بدن بلا بلاء و دین بلا هواء و عمل بلا ریاء باشیم(4).

خلاصه این که اگر خواهان حیات ناب و زندگی طیّبِ دنیوی و اخروی(5)

و طالبِ نَجات از ترس و اضطراب و استرس و پوچی و افسردگی و یأس و ترس خرافه گرایی و امراض جسمی و روانی هستیم، باید تنها به دین راستین اسلام و حبل الله المتین و عروة الوثقای حضرت رب العالمین چنگ بزنیم و لاغیر.

ص: 10

شامل اصول و فروع می باشد، چنان که دو آیه فوق گویای آن است.

دین در اصطلاح و به معنای عام و در عرف قرآن عبارت است از: «سنّت اجتماعی که میان جامعه دایر است و آن سنت اجتماعی یا همان دین حق و فطری (اسلام) است یا دینی است که از راه خدا منحرف شده است».(1) خلاصه این که دین حق، جادّه ای است که انسان جز با راست رَوی روی آن نجات پیدا نمی کند و گمراهی از آن، سقوط در هلاکت و کانون فَساد است.(2) امّا دین در معنی خاص، «مجموعه عقاید موروث و مقبول در باب روابط انسان با مبدأ وجودی و التزام بر سلوک بر مقتضای آن عقاید است».(3)

بنا بر نظر علّامه طباطبایی، «دین روش مخصوص در زندگی است که صلاح دنیا را به طوری که موافق کمال اخروی و حیات دایمی باشد تأمین می نماید. پس در شریعت باید قانون هایی وجود داشته باشد که روش زندگی را به اندازه احتیاج روشن سازد.»(4)

به بیان دیگر دین عبارت است از: «یک سلسله معارف علمی و یک سلسله معارف عملیِ تابع آن، که مجموعاً اعتقادات اند و اعتقاد و ایمان از امور قلبی است».(5)

دین به اعتبارات مختلف، متفاوت می شود: آن را «دین فطری» گویند؛ به این جهت که فطرت و نوع ساختمان وجودی انسان مقتضی آن و هادی به سوی آن است و «اسلام» نامیده می شود؛ چون بنده، تسلیم اراده خداوند سبحان می گردد. “إِنَّ الدِّین عِندَ الله الإِسلام”.(6) اراده خداوند، صفت فعل است که شامل مجموعه ای از جمله خلقت انسان و مقتضیات عمومی در فعل و ترک اوست و «دین خدا» نامیده می شود؛ چون حضرت حق از بندگانش فعل ها و ترک هایی خواسته است و آن خواسته همان اراده است -که بیانش گذشت- و گاهی «سبیل الله» نامیده می شود؛ زیرا حضرت ربّ العالمین از انسان خواسته است آن راه را بپیماید تا به منتهای کمال و سعادت ممکن خود برسد.(7) “الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللّهِ وَ یَبْغُونَهَا عِوَجًا.”(8)

ص: 12

علی(علیه السلام) می فرماید:«اوّلُ الدِّینِ مَعرِفَتُهُ و کَمالُ مَعرِفَتِهِ التَّصدِیقُ بِهِ وَ کمالُ التَّصدِیقِ بِهِ تَوحِیدُهُ و کَمَالُ تَوحِیدِهِ الإِخلاصُ لَهُ وَ کَمَالُ الإِخلاصِ لَهُ نَفیُ الصِّفاتِ عَنهُ»(1)؛ اساس دین، شناختن او(خدا)ست و شناختن کامل او، تصدیق و ایمان به اوست و کمال ایمان به او، اعتقاد به یگانگی اوست و کمال و تمامیّت توحید او، اخلاص نسبت به اوست و کمال اخلاص، نفی صفات زاید از اوست.

نظر عدّه ای از مفسّرین که می گویند: آیه”لاَ إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ“ با آیات جهاد نسخ شده، نادر و بلکه نادرست است؛ زیرا اجبار تنها در اعمال ظاهری و حرکات بدنی تأثیر می کند، بنابراین «اگر کافری را به زور وادار به گفتن شهادتین کردند، مسلمان حقیقی نمی شود، چنان که اگر مسلمانی را با جبر و قهر مجبور به اظهار کفر کردند، کافر حقیقی نمی گردد».(1)

پس وظیفه این است که جوانان را با حجّت و استدلال، به دین و امور مربوط به آن دعوت نمود، نه با قهر و غلبه و بد جلوه دادن آن، که جز فرار نتیجه ای ندارد. بعضی مواقع بد دفاع کردن از چیزی، بدتر از ردّ و ابطال آن است، به همین دلیل بزرگان دین گفته اند: «در امر به معروف لازم است مرض نابود شود نه مریض».

وقتی جوانِ عاقل، به خدا و دین او نیاز جبّلی (ذاتی) دارد، باید با منطق با او برخورد شود، نه با مغالطه و مکر و فریب، پس زیبنده ی حاجت او، حجّت، و لباس احتیاجش، احتجاج است. علی(علیه السلام) فرمود:«الحرّیَّة منَزَّهَةٌ مِنَ الغِلِّ وَ المَکر»(2)؛

آزادی و آزادگی منزّه از غِشّ و فریب کاری است.

مکر و فریب، حربه

نامرد مردم است

نامرد، حیله بازد و

مردی رها کند

اِنَّهُ [المرتد] لا یُقتَلُ حَتَّی یُستَتاب... هذا قَولُ اَکثَرِ اَهلِ العِلم.(1)

در جواب سؤال و شبهه مذکور به چند مطلب اشاره می شود:

1. ماهیّت ارتداد از نوع عدم اعتقاد نیست، بلکه از نوع اعتقاد به عدم است؛ یعنی کسی که در مورد اصول دین اسلام سؤال و ابهام و شک دارد مرتد نیست، بلکه آن کس که در میان مسلمین اعلام و بیان می کند که اسلام دین باطلی است، در حالیکه قلباً به آن اعتقاد دارد، مرتد است. در عین حال فرعونیان کافر، مقصر و معاند بودند نه مرتد”وَ جَحَدُوا بِهَا وَ اسْتَیْقَنَتْهَا أَنفُسُهُمْ ظُلْماً وَّ عُلُوًّا”.(2) آن ها که می گویند: ما دلیلی برای ردّ و اثبات خدا و اسلام نداریم، منصف اند و باید تحقیق کنند و حقیقت را بیابند.

کسی که به حق بودن اصول دین یقین دارد و هیچ گونه شبهه ای در آن ندارد اما از روی عناد و لجاج و یا تعصّب یا انگیزه های سیاسی و اقتصادی و... آن را انکار می کند و التزام عملی و اخلاقی ندارد کافر [مرتد] می باشد.(3) این معنا از آیه 25 سوره محمد، استنباط می شود”إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلَی أَدْبَارِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی الشَّیْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ”.(4) بنابراین می توان گفت: «اساس ارتداد، ارتکاب جرم و گناه است».(5)

جلد 28 وسائل الشیعه اختصاص به «کتاب الحدود و التعزیرات» دارد که در قسمتی از آن تمام روایات در خصوص مرتد آورده شده است: از جمله در مورد تعریف و حکم مرتد فطری از قول امام محمد باقر(علیه السلام) آمده است: «مَن رَغبَ عن الإسلام و کفر بما اُنزل علی محمد(صلی الله علیه و آله) بعد اسلامه فلا توبة له و قد وجب قتله و بانت منه امرأته و یقسّم ما ترک علی ولده»(6) و از جمله آنکه امام صادق(علیه السلام) فرموده است: در زمان امیرالمؤمنین(علیه السلام) مسلمانی نصرانی شد آن حضرت از او خواست توبه کند، او امتناع کرد، پس آن حضرت موهای_ش را گرفت سپس فرمود: ای بندگان خدا او را لگدکوب کنید آن ها چنین کردند تا مرد.(7)

ص: 15

در مورد مرتد ملّی روایت شده است که شخصی از برادر موسی بن جعفر(علیه السلام) پرسید یک مسیحی اسلام آورده سپس از آن برگشته است. در پاسخ فرمود: از او بخواهید توبه نماید پس اگر با توبه برگشت که هیچ والا باید کشته شود.(1)

در خصوص حکم زن مرتد چه فطری و چه ملّی قتل نیست بلکه زندان ابدی می شود و کتک می خورد و زندگی بر او تنگ می شود تا بمیرد مگر این که توبه نماید و آزاد گردد.(2)

مرتد ندانسته و برخلاف دلیل منطقی به انکار اسلام می پردازد. او به جای اقرار به عدم شناخت اسلام، ادّعای ابطال آن را می کند.”وَ لاَ تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ”.(3) به قول بعضی: «بعید نیست پدیده ارتداد، در صدر اسلام، از بعضی توطئه های سیاسی علیه اسلام و جامعه مسلمان حکایت می کرده و صرفاً به سبب تغییر عقیده و اظهار آن نبوده است».(4)

اگر قاضی شرع در تحقیقات خود به این نتیجه برسد که شخصی به دلیل برخی از مشکلات فکری و شبهات، مرتد شده است؛ جایز نیست حکم ارتداد را بر او جاری کند،(5) زیرا پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود:«إِدرَءُوا الحُدُودَ بِالشُّبَهاتِ»(6) اجرای حدود را با وجود شبهات دفع کنید.

2. بسیاری بر اثر تکیه بر گمان، شتاب زدگی در قضاوت، تقلید از بزرگان، مغالطه و پیروی از هوی و هوس مرتد می شوند و الا بنا بر سخن امام صادق(علیه السلام):«اگر شخصی در چیزی که نمی داند اظهار نظر نکند، کافر نیست».(7)

3. حقیقت اسلام، برخلاف علم، تسلیم است. وقتی برای کسی صحّت و صدق اسلام مسلّم شد باید مصداق «آمَنَّا وَ سَلَّمنا وَاتَّبَعنا» گردد. در حقیقت قبول اسلام مسؤلیّت زا است. بر این اساس عده ای به جهت پیروی از خواهش های نفسانی از اسلام روی گردان می شوند. برخی به جهت مطرح و مشهور شدن، کافر و مرتد می شوند، مثل کسروی و سلمان رشدی. بنابراین گفته اند: «خَالِفْ تُعرَف» یعنی: مخالفت کن تا معروف شوی.

ص: 16

یکی از کسانی که به ظاهر مرتد است (و در واقع و اصل بی دین بلکه ضد دین) ولید بن یزید است. وی وقتی به قرآن تفأل زد آیه”وَ اسْتَفْتَحُواْ وَ خَابَ کُلُّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ”.(1) آمد؛ بنابراین سخت متنفر شد و قرآن را در محلی قرار داد و با تیراندازی به آن این چنین سرود:

أت_وعّ_د ک__ل جب__ار عنید

فه_ا أن_ا ذاک جب_ار عنیدُ

اذا ما جئتَ رب_ک یوم حشر

فقل یارب مزّقنی الولید(2)

آیا تو جبار هر عنید و سرکش را تهدید می کنی؟ من همان جبار عنیدم. زمانی که روز حشر فرا رسید به خدا بگو که ولید مرا تکه تکه نمود.

آیا عقیده شیطان پرستان که خونخواری و خوردن مگس و اوره ی خود را تجویز می کنند و خود را مطلق العنان و افسار گسیخته می دانند، سبب مرض و نابودی خودشان و دیگران نمی گردد؟ آیا باید گاوپرستان هندوستان که مدفوع گاو را به عنوان تبّرک به سر و صورت خود می مالند، در اعتقاد خود و نشر آن آزاد باشند؟ و از توحید ناب اسلامی محروم؟ آیا در فرانسه بیان عقیده کسی که بر این باور است که آن کشور باید تجزیه شود آزاد است؟ جواب منفی است؛ چرا که گفته اند: اگر بینی نابینا و چاه است اگر خاموش بنشینی گناه است.

6. آزادی مرت_دان، مایه سستی عقاید مردم و جوان_ان، به خصوص ساده لوحان و عوام و عامل خدشه به وحدت ملی و سبب فتنه و اغتشاش و درگیری و خونریزی می گردد، به ویژه این که اگر فحاشی به مقدسات دینی، بر آن افزوده شود.

استعمارگران وقتی می خواهند ملتی را تحت سلطه خود درآورند، قبل از هر چیز به فرهنگ آن ملت حمله ور می شوند و سپس اقتصاد آن ها را نشانه می گیرند. همان کاری که فرعون

مرتکب شد”اسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطَاعُوهُ”(1)؛ و فرعون قومش را ذلیل و زبون داشت تا همه مطیع فرمان وی شدند. ملتی که به هویّت فرهنگی ناب و مستدل خود پایبند باشد، محال است ذلت را بپذیرد.

7. مرتد نباید در جامعه از آزادی بیان برخوردار باشد، زیرا چه بسا بیان هایی که از نوع گزارش و خبر و اطّلاع و آگاهی نیست، بلکه از سنخ انشا و دستور و فعل و رفتار باشد. او با سخنان اهانت آمیز و یا مغالطه گونه خود مردم را علیه یکدیگر تحریک کرده، سبب اختلاف و بی ارزشی قداست های جامعه می گردد.

در واقع مرتد به مقابله با توحید بر می خیزد، آن توحیدی که متعالی ترین حقیقت انسانی و بهترین محصول آزادی و عدم مانع در تفکّر و تعقّل بشری در طول تاریخ است.

اسلام عواملی را که سبب نابودی آزادی فکر و توحید ناب است از میان می برد. وقتی آن عوامل نابود شدند، فطرت انسانی، انسان را به توحید اسلامی فرا می خواند و او را نسبت به آن شایق و چه بسا واصل می گرداند.

8. مرتد در قلبش به اصول و فروع دین اذعان دارد یا حداقل در این خصوص، شک و شبهه و اشکال دارد ولی در لفظ و عمل خلاف آن را نشان می دهد و این یک نوع نفاق است که آزادی او برای جامعه مضر است. اساساً محقق و صادق باید در جامعه آزاد باشد نه کاذب و مکذِّب و مضلّ و مخرّب.

ص: 18

در مقابل، کسانی هستند که در قلب ایمان دارند، اما به زور و تحمیل، زبان به ارتداد می گشایند تا از دست کفار خلاصی یابند. در حقیقت آن ها مؤمن واقعی هستند، مثل عمار یاسر که آیه ی “مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِیمَانِ”(1) در شأنش نازل شده است.

می توان گفت: آزادی مرتد بدتر از آزادی پلنگ تیز دندان و گرگ درنده است؛ چرا که آن، روح و روان را و این، تن و جسم را نابود می کند.

قاعده کلی این است: کسانی که در قلب مسلمانند اگر تحت فشار بگویند کافرند، کافر نیستند و افرادی که در قلب کافرند اگر با تحمیل بگویند مسلمانند مسلمان نمی باشند.

9. طبق آیه “وَ إِنْ أَحَدٌ مِّنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجَارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّی یَسْمَعَ کَلاَمَ اللّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ یَعْلَمُونَ”.(2) هر کسی حتی مشرکین می توانند در پناه اسلام به تحقیقات اسلامی دست یازند و سپس به مأمن خویش بازگردند.

اسلام مردم را با برهان و تدبیر به دین متقاعد می سازد، نه با بحران و تحمیل و تزویر و شمشیر. جِهاد و قتال تنها بر علیه کسانی است که به توده و قوم خود اجازه تفکر و اندیشه نمی دهند و حق انتخاب را از آن ها سلب می کنند. آن ها انسانیت را که برتر از انسان است نابود می سازند، پس آن ها از مضرین مردم و پست ترین حیوانات درنده خویند.

اگر دین به اکراه بود می بایست حضرت اله قبل از همه ، مردم را «کَرهاً او طَوعاً» مسلمان قرار می داد.”وَ لَوْ شَاء رَبُّکَ لآمَنَ مَن فِی الأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعًا أَفَأَنتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّی یَکُونُواْ مُؤْمِنِینَ”(3)؛ ای رسول ما اگر خدای تو می خواست، اهل زمین، یکسره ایمان می آوردند. تو کی توانی تا به جبر و اکراه همه را مؤمن و خدا پرست گردانی.

ضمن این که از نظر عرف و عقل بلااشکال است که خداوند به جهت وصول انس_ان به سع_ادت مطل_ق سختگ_یری نماید. آن سخت_گیری که ب_اعث سلب آزادی نمی شود و این جز لطف چیز دیگری نیست.

انبیا و معجزات آن ها نیست؛ چون معجزه تنها دلیل صدق پیامبر(صلی الله علیه و آله) است. بنابراین خداوند می فرماید:”قُولُواْ آمَنَّا بِاللّهِ وَ مَآ أُنزِلَ إِلَیْنَا...”(1) ؛ بگویید به خدا و آنچه بر ما نازل شده است ایمان آورده ایم...؛ و این در جواب یهود و نصاری است که هرکدام می گفتند: ای مسلمانان، یهودی و یا نصرانی شوید(2).

علاوه بر آن، ایمان، قبل از تکلیف است؛ یعنی شخص چون به خدا ایمان دارد می گوید: اکنون مکلف هستم یا نیستم و یا بالغ شده ام یا بالغ نشده ام، و از آن روشن تر و کلی تر، آیه 30 سوره روم است: “فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ”(3)؛ پس روی خود را به طور حنیف،(4)

یعنی با میل از گمراهی به استقامت به سوی دین کن، منظور فطرت و دین خدایی است که او بشر را بر طبق آن فطرت الهی، یعنی توحید آفریده و سرشته است و در آفرینش حضرت حق دگرگونی نیست. این است دین مستقیم ولی اکثر مردم نمی دانند.

دین اصیلی که از آفریننده ی هستیِ ممکن سرچشمه گرفته است، به دلیل هماهنگی با فطرت و ساختار روحی و روانی انسان، به نیازهای روانی و اجتماعی او، به ویژه جوانان پاسخ می دهد و خود را با آن ها سازگار می نمایاند. بنابراین آیین حقیقی ریشه در وجود آدمی دارد و می توان گفت: انسان ها بالطبع دینی اند،(5)

مشروط بر این که آن دین از جانب خداوندی باشد که خالق آن ها باشد.

روایات در معنای فطرة الله مختلف اند که عبارتند از:1- دین الله، یعنی در بعضی از روایات به جای فطرة الله، دین الله آمده است.

2- توحید، و از همین باب است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «هر مولودی بر طبق فطرت توحید به دنیا می آید، سپس پدر و مادر او -ممکن است- او را یهودی یا نصرانی و یا مجوسی کنند، چنان که شتر، که حیوانی تمام عیار را نتیجه می دهد، آیا شده است که نتیجه ناقص بدهد؟(6)»

ص: 20

3- لا اِلهَ اِلاّ الله و نبوت و ولایت. البته اینها بالاجمال هستند، نه بالتفصیل، چنان که اگر توحید بالتفصیل منظور شود، مستلزم نبوت و ولایت است.

و از همین باب است که روایت شده اطفالتان را به سبب گریه ی آن ها نزنید؛ زیرا گریه ی آن ها در چهار ماه اول، شهادت به «لا اِلهَ اِلاّ الله» است و در چهار ماه بعد، صَلات (دعا و صلوات) بر نبیّ مکرَّم است و در چهار ماه بعد دعا بر پدر و مادر است.

البته این علم اجمالی و فطری است که خود کودک متوجه آن علم فطری و غریزی نیست و علم به علم ندارد؛ به این معنا که احساس حاجت می کند، پس با گریه طلب رفع حاجت دارد و در حقیقت بر طرف کننده حاجت، خداوند سبحان است. بعد که کمی رشد پیدا کرد، از ناحیه پدر و مادرش متوجه می شود که واسطه ای میان خود و بر طرف کننده حاجتش وجود دارد، بدون این که آن را بشناسد، پس گریه اش طلب رحمت از پرودگارش برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) است تا به واسطه نبی، رحمت به او (طفل) برسد، و بالاخره وقتی پدر و مادرش را می شناسد، گریه او دعا برای آن هاست و طلب رحمت برای خودش از طریق آن دو است.(1)

4. معرفت ربّ؛ چون اگر غیر از این بود، وقتی از آن ها سؤال شود رب و رازقشان کیست، نمی دانند.

باشد و این همان «توحید ناب» و «خدا مرکزی» است.

چون فطرت جوان، سالم و دست نخورده است، پس زودتر دین را درک و به آن گرایش پیدا

می کند، چنان که علی(علیه السلام) به فرزندش امام حسن(علیه السلام) می فرماید: «فبادرتُک بالأدب قبل أن یقسُوَ قلبُک و یشتغلَ لُبُّک»(1)؛ من قبل از آن که قلبت قساوت پیدا کند و عقلت مشغول شود، به ادب کردنت مبادرت ورزیدم.

دلیل آن که خداوند می فرماید:”وَلکِن أکثَر النَّاسِ لا یَعلَموُن”(2)؛ اکثر مردم نمی دانند، این است که اختلافات و انحرافاتی که در حقایق دینی رخ داده است و بعضی از جوانان آن را پذیرفتند، معلول انحراف و خیانت علما و دانشمندانی است که مأمور ابلاغ دین حنیف و حقیقی به مردم به ویژه به جوانان هستند که به واسطه کتمان کردن آیین صحیح یا توجیه غیر وجیه و ناموجه و نادرست و تحریف مطالب، بر سایرین ظلم می کنند. پس چنانچه این آیین به شکل حقیقی و صحیح در میان جوانان انتشار یابد، به طور طبیعی آن را می پذیرند.

این که عده ای از پذیرفتن شریعت حق اِبا دارند به این دلیل است که از آن اطّلاع صحیح ندارند که آن هم طبق بیان قرآن، با کتمان دین حق، به علمای فاسد برمی گردد.”یَا أَهْلَ الْکِتَابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَ تَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنتُمْ تَعْلَمُونَ”(3)؛ ای اهل کتاب چرا حق را به باطل مشتبه می سازید تا چراغ حق را به باد شُبَهات خاموش کنید، درصورتی که به حقانیّت آن آگاهید.”وَ لاَ تَلْبِسُواْ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَ تَکْتُمُواْ الْحَقَّ وَ أَنتُمْ تَعْلَمُونَ”(4)؛ حق را به باطل مپوشانید تا حقیقت را پنهان سازید و حال آنکه به حقانیت آن واقفید.

انحراف و اشتغال به کارهای ضدّ آن نداشته باشد. برای روشن شدن مطلب به سه مثال اشاره می شود:

1. انسان طبیعتاً و به نحو استعدادی، خطاط است ولی افزون بر آن باید تمرین کند و علاقه نشان دهد و نتیجه مثبت آن را نیز بداند تا بالفعل خطاط گردد و در آن ماهر شود.

2. هر شخصی به ویژه هر جوانی، اعم از دبیرستانی و دانشگاهی، فلسفه الهی و حکمت دینی را به طور غریزی دوست دارد، لکن باید مسائل فلسفی در کتاب ها و بحث های او وجود داشته باشد و ذهن و رفتار و منش جوان مناسب آن باشد و مطالعاتی نیز در این زمینه داشته باشد تا او عملاً در فلسفه و حکمت رغبت و پیشرفت حاصل کند، یعنی استعداد عقلانی و برهانی او به فعلیت رسد، آن وقت فطری بودن آن به صورت باور و ایمان - که ملازم فعالیت ذهنیِ مناسب آن است- در می آید و به این دلیل است که همه فیلسوف نیستند.

3. قرآن برای هر فرد، پذیرای فطری دارد، ولی باید زبان عربی و علوم مربوطه را فراگرفت و فرصت و فراغت داشت و دنبال مشغولیّات ضدّ آن نرفت و همچنین با ترتیل، صوت زیبا و درک معانی نیز توأم باشد تا کم کم استعداد قرآنی به فعلیّت در آید و غریزة درک و علاقه آن شکوفا شود؛

اما اگر عدّه ای شخص را در این امر استهزا کنند و یا آن شخص اخلاق ضدّ قرآنی داشته باشد و یا احیاناً دزد و قاتل و دنیا طلب باشد و جوّ و محیط و خانواده، مناسب نباشد و رفیق ناباب داشته باشد، چراغ علاقه فطری قرآنی او خاموش می شود.

پس غریزه، لازم و غیرکافی و یکی از علل است؛ یعنی آن، علت ناقصه محسوب می شود. بنابراین باید بقیه علل فراهم شود تا علل، تامّه گردد و غریزه مربوطه، به فعلیّت تامّ خود برسد. آن ها علل محدثه و ایجاد کننده اند و علل مبقیه و بقا دهنده نیز باید باشد. علل موجده و محدثه از اصطلاحات فلسفی(1) اند که اشارتاً در این بحث آمده است.

حافظ ازجورتوحاشا که بگرداند روی

من از آن روز که در ب_ن_د ت_وام آزادم

جوان با ایمان و تحصیل کرده، خود را از جبر اجتماع و محیط و تاریخ و آداب و رسوم دست و پا گیر و طبیعت جسمانی و غریزه حیوانی آزاد می یابد.

قرآن پیامبر ختمی را این گونه معرفی می فرماید:”یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیهِمُ الخَبَائِثَ وَ یَضَعُ عَنهُم إصرَهُم و الاغلَالَ الَّتِی کَانَت عَلَیهِم”.(1)

ولی فرد مادّی، خواهان آزادی و رهایی و هرزگی برای ارضای میل شهوانی و خاموش کردن آتش غضب خویش است. او افسار گسیخته و یله در سمت و سوی شکم و شهوت و شهرت و عیّاشی و کیّافی است. نویسنده سروده است:

اسیر سیرت سِیرت چو گشته ام ای دوست

امی_ر انفس و آف_اق بودن_م زان_روست

ژان پل سارتر، آزادی را با خداشناسی در تضاد می بیند. بنابراین خدا را به دلیل اصل آزادی مردود و نامعقول می داند.(2) در حالی که نتیجه رد و طرد عالم قدسانی، گزینش و قبول وساوس شیطانی و هواجس نفسانی و آرزوهای طولانی و غرور و نادانی و اسارت دنیایی است.

طبق بیان مولی امیرالمؤمنین(علیه السلام) هر کسی هوی و هوس را ترک کند، آزاد و دارای حریّت است؛ «مَن تَرَکَ الشَّهوات کان حُرّا»ً.(3) سخن دیگر آن حضرت چنین است: بنده ی غیر خودت مباش؛ زیرا خداوند تو را آزاد آفریده است؛ «و لا تکُن عَبدَ غیرک و قد جعلک الله حُرّاً».(4) باز آن حضرت فرموده است: «لِاَن یَکُونَ الحُرُّ عبداً لعَبیدِهِ خَیرٌ مَن أن یَکُونَ عَبداً لِشَهَواتِهِ»(5)؛

اگر انسان آزاد، به بردگی بندگان خود تن در دهد، بهتر از آن است که بنده شهوت خویش گردد. سخن آن امام همام به بیان دیگر چنین است: «عَبدُ الشَّهوةِ أذَلُّ مِن عَبدِ الرِّقِّ»(6)؛ بنده شهوت خوارتر از بنده بندگی یا بنده ی زرخرید؛ یعنی بنده مملوک است، چه آن بندگی باعث خواری در آخرت می شود بخلاف این بندگی و در دنیا نیز گاه هست که خواریی که به سبب آن حاصل می شود زیادتر است از خواری این. حافظ سروده است:

ص: 24

پدرم روضه رضوان به دوگندم بفروخ

ن_اخ_ل_ف باشم اگرمن به جوی نفروشم

و سعدی چنین انشاد فرموده است:

جهان بر آب نهاده است و آدمی بر باد

غلام هم_ت آن_م ک__ه دل ب_رو نن_هاد

توانستند ثابت کنند که تنها دین اسلام عامل نجات و سعادت مطلق آن ها و مردم غرب و شرق، در دنیا و آخرت است.

ان شاءالله آن ها به زودی پرچم پیروزی مطلق را به دست صاحب اصلی، امام عصر(عج) خواهند سپرد.

اگر جوانان در تقویت ایمان خود به عالم غیب، کوشا باشند می توانند به سعادت جسمی و مادی و معنوی و روحی در دنیا، و سعادت مطلق ابدی در عالم آخرت برسند، و اما اگر از دین و طاعت حضرت حق و رسولش و ولایت ائمه و جانشین های عام آن ها جدا شوند، نه زندگی شرافتمندانه دنیوی دارند و نه حیات خالص و سراسر خوشبختی اخروی و از این

نظام الهی نیز بی بهره می مانند.

دشمن با تهاجم فرهنگی سعی می کند بهترین نیروها و عصاره جامعه اسلامی را که جوانان هستند، به نیهیلیسم و پوچ و پوک گرایی و به انواع اعتیادهای غیر مشروع و غیر عرفی، به خصوص شیطان پرستی سوق دهد و از جهان بینی الهی، نماز، روزه، استقلال، آزادی معنوی و... دور سازد. خلاصه این که اسلام شیعی در هر عصری و نسلی و مصری و مکانی جوابگوی امور مادی و معنوی و دنیوی و اخروی است.

مَرَضَهُ خان بَدَنَهُ»(1)؛ کسی که از اطبا مرضش را کتمان کند به کالبدش خیانت کرده است. و امام صادق(علیه السلام) فرموده است: «السِّواک یَذهَبُ بالدَّمعَةِ و یَجلو البَصَرَ»(2)؛ مسواک زدن آب ریزش چشم را می برد و چشم را جلا می دهد.

و از امام رضا(علیه السلام) نقل شده است: «لَیسَ مِن دَواءٍ اِلا وَ هُوَ یُهَیِّجُ داءً»(3)؛ هر دارویی که

مریض مصرف می کند باعث به وجود آمدن مرض دیگری می شود. و امام باقر(علیه السلام) فرموده است: «ما مِن شیءٍ أبغَضُ الی الله مِن بَطن مملوءٍ»(4)؛ مبغوض ترین چیز در نزد خداوند شکم پری است.

اسلام، دنیا و علم تجربی و ماده و جسم انسان و روح او را ضد هم تلقّی نمی کند. «و لذلک حدّ ارسطوطالیس الانسان بالناطق المائت و بالناطق الماشی برجلین و ما اشبه ذلک»(5)؛

به همین سبب ارسطو انسان را به «ناطق میرا» و «ناطق رونده با دوپا» و نظیر آن تعریف کرده است.

پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «اُطلُبُ العِلمِ وَ لَو بالصِّین» که منظور از آن، علم روز است؛ هر چند کسب آن نیاز به طی مسافت زیاد داشته باشد، چرا که در چین علم دین نبود. بنابراین انسان و به خصوص جوانان عزیز این مرز و بوم، می توانند به کمک دنیا، تعالی روح پیدا کنند، چنان که روایت شده: «الدُنیا مَزرعَة الآخِرة»؛ هر چند امام صادق(علیه السلام) فرموده است: «منظور از آن (سخن پیامبر)، معرفت نفس است، آن معرفتی که در آن، معرفت ربّ گنجانده شده است».(6)

که منافات با آنچه بیان شد ندارد؛ زیرا تفاوت به اعتبار است.

به این ترتیب دین هیچ تعارض و منافاتی با پیشرفت اقتصادی، سیاست داخلی و خارجی، هنر و جلوه های زیبای زندگی، امور مربوط به تجهیزات نظامی و... ندارد، بلکه به وسیله دین است که می توان در آن امور توسعه و پیشرفت حاصل کرد، پس خوشبختی بشر در گرو طهارت جامعه است. علی(علیه السلام) می فرماید: «مِن کمال السّعادة السّعی فی اِصلاح الجمهور»(7)؛ از کمال سعادت این است که آدمی در راه اصلاح جامعه مجاهده نماید.

ص: 28

بعضی از جامعه شناسان معاصر بر این باورند که بنابر اصلی که از نفس توحید برمی آید نه تنها میان معاش و معاد و دنیا و آخرت تضادی نیست، بلکه آن ها هم آهنگ و علت و معلول همند. کسی که در این جا کوردل است در آن جا هم کوردل است. بهشت، عبارت است از باغی که بذرش را در زندگی این جهانی می افشانیم.(1)

چنانچه ایمان به غیب، مبنای مردم، خاصّه جوانان و به خصوص جوانان تحصیل کرده نباشد، هر کاری بیهوده است. این نظر را، هم تاریخ و هم عقل و هم وجدان بشری و هم تجربه تأیید می کند که نظیر آزموده را آزمودن خطاست؛ حافظ چه خوب گفته است:

هر چند کازمودم از وی نبود سودم «مَن جَرَّبَ المجرّب، حلت به الندامة(1)».

پس تنها نباید مرزهای ورود مواد مخدره و... را بست، بلکه لازم است جوانان را نیز با فرهنگ غنی اسلام آشنا نمود و کتابخانه و کتابخوانی و کتب مربوطه را در فضای مناسبی افزایش داد و و از آن سو نیز باید مانع بعضی از روشنفکران خود فروخته شد، که مغز جوانان معصوم را از دین تهی می کنند.

گفتنی است: «افرادی مانند اقبال لاهوری که وحی را تجربه درونی پیامبر(صلی الله علیه و آله) می دانند تا بتوانند الگوهای سنتی را کنار بزنند و راه گریزی از خطاپذیری وحی و دین پیدا کنند و نقش پیامبر(صلی الله علیه و آله) را در تعبیر تجربه ی باطنی با مقتضیات زمان و مکان هماهنگ سازند»(2)،

چقدر سخیف فکر می کنند و در اشتباه فرو رفته اند. او اسلام را با مسیحیت مخلوط نموده است.

و هنوز ایمان در قلب هایتان داخل نشده است.

دومین مرحله اسلام، اولین مرحله ایمان است که آن، اقرار و اعتقاد قلبی و اجمالی و سربسته به معنای شهادتین است که لازمه آن، عمل در غالب فروع دین است. به عبارت روشن تر، تسلیم و انقیاد قلبی به اکثر اعتقادات حقه ی تفصیلی همراه با اعمال صالح است، اگرچه ممکن است در بعضی موارد تخطّی و تخلفی به وجود می آید.

چنان که خداوند در وصف متّقین می فرماید:”الَّذِینَ آمَنُوا بِآیَاتِنَا وَ کَانُوا مُسْلِمِینَ”(1)؛ آنان کسانی اند که به آیات ما ایمان آوردند و تسلیم امر ما شدند. که این اسلام (در این آیه) بعد از ایمان، غیر از اسلام مرحله اول است.

سومین مرحله از اسلام، مرتبه دوم ایمان است و آن اعتقاد تفصیلی به تمام حقایق دینی است، چنان که خداوند می فرماید: “إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتَابُوا وَ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُوْلَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ”(2)؛ به درستی مؤمنان واقعی کسانی هستند که به خدا و رسول او ایمان آوردند و بعداً هیچ گاه شکّ و رَیبی به دل راه ندادند و در راه خدا با مال و جانشان جهاد کردند. اینان به حقیقت راستگو هستند.

وقتی نفس به ایمان مذکور انس گرفت و به اخلاق مناسب آن متخلق شد و متمکن و توانا گردید، سایر قوای حیوانی و سبعی، از جمله قوای مایل به هوس های دنیا و لذایذ و زخارف فانی آن، رام آن اخلاق می شوند و انسان به گونه ای خدا را می پرستد که گویی او را می بیند. پس چنانچه او را ندید، حداقل معتقد است خداوند او را می بیند.

پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «اُعبُدِ الله کأنّک تَراه فإن لم تکن تَراه فإنّه یَراک(3)»؛ خداوند را به نحوی عبادت کن که گویی او را می بینی، پس اگر او را ندیدی، او تو را می بیند. او در باطن و سِرّش، چیزی را نمی یابد که حاکی از عدم انقیاد نسبت به امر و نهی خداوند و پیامبر(صلی الله علیه و آله) باشد تا باعث سخط و غضب از ناحیه قضا و قدر حضرت حق برای او گردد، چنان که خداوند فرمود:”فلا وَ رَبِّکَ لاَ یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لاَ یَجِدُواْ فِی أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا”(4) و نیز فرمود:”وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ”.(5)

ص: 31

و از همین باب است آیه:”إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ”(1)؛ چون خداوند به حضرت ابراهیم(علیه السلام) فرمود: تسلیم شو، آن حضرت در جواب ادیبانه و ظرافتمندانه خود فرمود: تسلیم پرودگار عالمیان شدم که این امر تشریعی و اختیاری، نه امر تکوینی، است و در آغاز عمر او بوده است.

و در این مرحله، رضا، تسلیم، تحمل، صبر، زهد کامل، وَرَع، حبّ (به اهل بیت(علیه السلام))، و دشمنی (نسبت به هوی و هوس و کفار و دشمنان اهل بیت(علیه السلام)) به معنای کامل خود می رسند.

حکم و حالِ انسان در این مرحله، حال عبد مملوک نسبت به مولایش است و آن تسلیم صرف در قبال اراده و رضای اوست و حال و امر، در (قبول و باور به) مالکیت پرودگار عالمیان، جدّاً بیشتر است، بلکه اصلاً قابل مقایسه نیست. (وی باور دارد که) او(خداوند) حقیقت مالکیّتی را دارد که غیر از او هیچ چیز در ذات و صفات و افعال خود استقلال ندارد و این همان امکان فقری و هویّت تعلّقی صدرایی است که (ممکنات نسبت به حضرت حق دارند که) در حکمت متعالیه اثبات می شود.

هیچ اگر سایه پذیرد منم آن سایه هیچ که نه از هیچ نشان است و نه از سایه هیچ

چهارمین مرحله دین و اسلام، سومین مرحله از ایمان است که چه بسا عنایت ربانی شامل حال انسان در مرحله سوم ایمان بشود و این حقیقت را به صورت باور و ایمان به او نشان دهد که مالکیت تنها از آن خداست و هیچ چیزی سِوای او، به هیچ وجه، مالکیت نسبت به خودش، جز به اذن او ندارد و هیچ ربّی غیر از او واقعی نیست و این مقام و توفیق و افاضه الهی است که اراده انسان در آن بی تأثیر است. انسان در این مرحله تکویناً مصداق فرمان حضرت حق می شود.

گویا قول حضرت ابراهیم و اسماعیل(علیه السلام) که به خدا می گویند:”رَبَّنَا وَ اجْعَلْنَا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِن ذُرِّیَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّکَ وَ أَرِنَا مَنَاسِکَنَا”(2)، اشاره به این مرحله، که مرحله چهارم از دین اسلام است، داشته باشد و این، می نماید که یک امر تکوینی و خارج از خواست آن ها باشد؛ یعنی درخواست اسلام و ارائه مناسک حج به آن حضرت و پسرش اسماعیل، درخواستی است که زمامش به دست آن دو نیست.

گفت همان الله تو لبیک ماست

آن نیاز و سوز و دردت پیک ماست

ص: 32

پنجمین مرحله اسلام و دین، همان مرحله چهارم ایمان است و آن فراگیری آن حالت مذکور در تمام شئون انسان است، یعنی درک و ایمان و اعتقاد به این که در تمام احوال و افعال

و ازمان، او هیچ است یا هیچ نیست و تمام وجودش مصداق آن معنا است. چنان که خداوند فرمود:”أَلا إِنَّ أَوْلِیَاءَ اللّهِ لاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ * الَّذِینَ آمَنُواْ وَ کَانُوا یَتَّقُون.”(1)

پس چنین مؤمنی باید به یقین رسیده باشد که هیچ استقلالی برای هیچ چیز جز خدا وجود ندارد و هیچ سببی نیست مگر به اذن حضرت حق، تا او این قدرت را داشته باشد که خود را در مقابل مکروهات و بلاها کنترل کند، و خود را نبازد و جَزَع و فَزَع و حَزَن و اَسَف در مورد ناملایمات، چه واقعی و چه محتمل، به خود راه ندهد و الا نمی شود که از هیچ چیز ترس و دلهره نداشته باشد و هیچ امری او را محزون و ناراحت و یا سر مست نکند. پس اسلام و دین، بعد از اسلام مرحله چهارم است.

امام خمینی فرمود: «من هیچ موقع از دشمن نترسیدم و این دشمن بود که از من می ترسید». این قدرت، حاصل از یقین و عبودیت در حدّ بالاست. او وقتی به پیروزی رسید همان حالت ایمانی سابق خود را همچنان دارا بود و حفظ می کرد.

پس ای جوان دلیر و دلبر و برومند! تدبّر کن و بیندیش که چه سرمایه دینی و معنوی عظیمی داری که به هیچ وجه قابل مقایسه با دنیا و ما فیها و ادیان دیگر نیست، و نکند ظاهربینان تو را فریب دهند که قرآن در وصف آن ها فرمود: “یَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِّنَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ”(2)؛ اکثر به امور ظاهری دنیا آگاهند و از عالم آخرت به کلی بی خبرند.

البته همین حالت هم می تواند درجاتی داشته باشد که بحث آن از حدّ این بحث خارج است.

معین فرموده اند که همان تیمّمی است که معمول است و الا و در غیر این صورت آیین محمدی(صلی الله علیه و آله) سخت بود و بسیاری از دین خارج می شدند. مولانا در مثنوی فرموده:

سخت گیری و تعصّب، خامی است

تا جنینی، کار خون آشامی است

نقل می کنند عمار یاسر یا بنا بر نقل بعضی عمر، نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمد و عرضه داشت: جنب شدم و آبی هم نداشتم تا غسل کنم. حضرت پرسید: در این صورت چه کردی؟ عرضه داشت تمام لباس هایم را در آوردم و بر زمین غلت زدم! حضرت فرمود: الاغ چنین می کند!!! سپس آن حضرت از «باء» در آیه”فَامْسَحُواْ بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدِیکُم مِّنْهُ”(1) استفاده کرد و دستورات لازم را به او داد.(2)

خداوند در دنباله آیه می فرماید:”مَا یُرِیدُ اللّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُم مِّنْ حَرَجٍ وَلَ_کِن یُرِیدُ لِیُطَهَّرَکُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ”(3)؛ خداوند نمی خواهد به ضرر شما حَرَج و مشقّتی قرار دهد، بر عکس اراده او این است که شما را از لحاظ روحی پاک کند (چون وضو، غسل، و تیمم اسباب طهارتند) و نعمتش را (که دین است) بر شما تمام نماید. شاید شکرگزار باشید.

روایت شده که پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمودند:«ما بُعِثْتُ بِالرَّهبانیَّةِ الشّاقَّةِ ولکن بالحَنیفیة السَّمحَةِ»(4)؛ من به رهبانیت و کناره گیری، آن هم با اعمال سخت(و دنیاگرایی یهود) برانگیخته نشده ام ولی به دین حق گرا و معتدل و سهل و آسان مبعوث گردیدم. باز روایت شده که آن حضرت فرمود:«بُعِثْتُ علیکم بِالحَنیفیة السَّمحة السَّهلة البَیضاء».(5)

اساساً قرآن و عرفان و برهان از یکدیگر جدایی ناپذیر و مؤید یکدیگراند(6) و می توان گفت: وحی، عمق عرفان و عرفان، عمق برهان و برهان و فلسفه، عمق علوم تجربی و علوم تجربی، عمق حواس باطنی و حواس باطنی، عمق حواس ظاهری و حواس ظاهری، عمق پدیدارهای مادی و بدن اند. در اسفار آمده است: حاشی الشریعة الحقة الهیة البیضاء أن یکون احکامها مصادمةً للمعارف الیقینیة الضروریة و تبّاً لفلسفة یکون قوانیها غیر مطابقة للکتاب والسنة(7)؛ از

ص: 34

شریعت حق و الهی و روشن دور است که احکام و قوانینش با معارف یقینی و ضروری فلسفه، در تعارض باشد. و هلاک باد فلسفه ای که قوانینش مطابق با کتاب آسمانی و سنت نبوی نباشد.

حقیقت انسان نه مذکر و نه مؤنث است و منحصراً نفس انسان مورد خطاب الهی است؛ یعنی صرف زن و مرد بودن در ارزش ها و ارزشمند بودن ها و ضدّ آن ها تأثیر ندارد، بلکه تنها روح، صاحب درجه و درکه و دارای ایمان و کفر است و جز تقوی، هیچ معیار و مقیاسی برای کمال و سیر و سلوک و معراج مؤمن وجود ندارد.(1) و صرف زمان و عمر، وسیله سنجش نیست.

نهایت اینکه، در بهشت همه جوان اند و مویی بر صورت احدی نمی روید؛ زیرا پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «اهلُ الجنّةِ جُرْدٌ مُرْدٌ مُکَحَّلونَ»(2)؛ اهل بهشت جوانان بی مویِ مطلق و مردان بی ریش اند [پسران خوب روی] و سرمه کشیده.

همچنین آن حضرت فرمود: «إنّ اوّلَ زُمرةٍ یَدخُلونَ الجنّةَ علی صورةِ القمرِ لیلةَ البدرِ ثم یَلونَهم علی اشدِّ کوکبٍ دُرِّیٍّ فی السَّماء اضائةً»(3)؛

اولین دسته ای که داخل بهشت می شوند دارای صورتی هستند که مثل ماه شب چهاردهم می درخشند، سپس کسانی که مانند کوکب و ستاره ی بزرگ در نهایت درخشندگی هستند به دنبال آن ها وارد جنت می شوند.

در مقابل، آن حضرت در وصف اهل نار فرمود: «ضرس الکافر یوم القیامة مثل جَبَل اُحُد»(4)؛ دندان کافر در روز قیامت مانند کوه اُحد است. و نظیر آن، گفتار آن حضرت است که فرمود: «بعضی مردم در روز قیامت با صورت هایی محشور می شوند که صورت های بوزینگان و خوکان نسبت به آنان زیباست».

و مانند آن، روایتی است که: «مخالف امام به گونه ای محشور می شود که سر او مثل سر الاغ است». ملاصدرا مخالف امام را مخالف امام در افعال نماز جماعت نیز دانسته می فرماید:«من خالف الامام فی افعال الصلاة یحشر و رأسه رس الحمار»(5). درواقع وی مأموم را که در نماز جماعت جلو یا عقب می افتد احمق معرفی می کند(6).

تمام این روایات مربوط به تجسم عمل است، نه این که جسم و ظاهر و زمان اصالت داشته باشد و اگر زمان و مکان، سعد یا نحس داشته باشد مربوط به انسان سعید یا منحوسِ واقع در آن هاست.

ص: 37

موسی(علیه السلام) از خداوند پرسید کدام دسته از بندگان بیشتر مورد غضب تواند؟ خداوند فرمود: کسانی که در شب مثل مردار در خوابند و در روز عاطل و باطلند. او نیز از موارد«خرسی شاهی و پالان دو هزار(1)» است.

در نتیجه فرصت طلایی جوانی از دست می رود که ثمره آن بر دادن ای دریغاست. علی(علیه السلام) فرمود: «اِنتَهَزوا فُرَصَ الخَیر فإنَّها تَمُرُّ مَرَّ السَّحاب»(2)؛ فرصت های خیر را غنیمت بشمارید که به راستی همانند گذشتن ابر بهاری می گذرد. سعدی می گوید:

ای که پنجاه رفت و در خوابی

مگ_ر این پن_ج روزه دریاب__ی(3)

دیگری گوید:

بر لب جوی نشین و گذر عمر ببین

کاین اشارت ز جهان گذران ما را بس(4)

در این خصوص قرآن چه زیبا فرموده است: “وَ ابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَ لَا تَنسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا وَ أَحْسِن کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ “(5)؛ از چیزهایی که خداوند به تو داده است دار آخرت را طلب کن و نصیب و بهره ات را از دنیا [برای قیامت] فراموش مکن و نیکویی کن، چنان که خداوند در مورد تو نیکویی کرد.

در تاریخ حیات و زندگی معقول و منقول خویش هیچ چهار فرمانی به این شیوایی و زیبایی و خلاصه و با اشاره و تام و کامل، که اولی امر و دومی نهی و سومی باز امر و چهارمی دوباره نهی باشد، ندیده و نخواهم دید. چه خوب است که آن ها با سه اصل عملی در آیین زردشت مقایسه شود که عبارتند از: گفتار نیک و پندار نیک و کردار نیک(6) و با هشت قانون بودا، مثل دیدگاه درست و اندیشه درست و رفتار درست و... (7)

سنجیده شود تا دانسته شود تفاوت راه از کجاست تا به کجا.

ضمن این که جوانان باید متوجه باشند که جوانی و فراغت و ثروت، مفسده و هلاکت دارد و

ص: 39

آن ها از دام های مهم شیاطین است.

إن الشباب و الفراغ و الجِدَة

مفسدة للم__رء ایُّ مفسدة(1)

آن شعر به این معناست که:

جوانی و بیکاری و خواسته

بسی فتنه ها زین سه برخاسته(2)

و بنابر گفتار حضرت علی(علیه السلام) «از صحت، قوت، فراغت، جوانی، نشاط و ثروت برای طلب آخرت غافل مشو»(3).

و باز آن حضرت فرمود: «ما اَقرَبَ الدّنیا مِن الذَّهابِ و الشَّیبَ مِن الشَّبابِ»(4)؛ چه نزدیک است به دنیا، گذران و رفتن و به جوانی، پیری و در هم شکستن و نیز فرمود: «فَهَلْ یَنْتَظِرُ اهلُ بَضاضَةِ الشّباب الّا حَوانِیَ الهَرَمِ»(5)؛ کسی که در عنفوان جوانی و نیرومندی است، آیا جز در انتظار خمیدگی پیری است؟

انسان وقتی پیر و فرسوده و فرتوت شد نه فقط قدرت جوانی و شادابی را، بلکه توان جذب مواد غذایی و قوت بدنی و لذت ها و خرّمی های شباب و... را نیز از دست و کف می دهد و می گوید:

آن قوّت جوانی، آن صورت بهشتی ای بی خرد تن من، از دست چون بِهَشتی؟

از پیران باید پرسید جوانی چیست، زیرا «هرچه در آینه جوان بیند _ پیر در خشت خام آن بیند(6)»،

نه از جوانان مگر جوانی که به فیض الهی نایل آمده است. نعم قول اسماعیل بن قاسم بن سوید:

فیالیتَ الشّبابَ لنا یعوُد یوماً

فاخبرَه بما فَعَلَ المَشیبُ(7)

یعنی: پس ای کاش جوانی روزی برگردد تا خبرش کنم که پیری چه به سر من آورد.

علی(علیه السلام) فرمود: دو چیزاند که کسی فضل و قدرشان را نمی شناسد مگر این که آن دو را از

ص: 40

دست بدهد: یکی جوانی اوست و دیگری عافیت و سلامتی؛ «شَیئانِ لایَعرِفُ فَضلَهما الاّ مَنْ فَقَدَهما: الشَّبابُ و العافیةُ».(1)

حافظ در این مورد چه خوب سروده است:

کاروان رفت و تو در خواب و بیابان در پیش وه که ب_س ب_ی خ_ب_ر از غلغل چندین جرسی

یک جوان باید سعی نماید عمر خود را به وسیله عوامل ظاهری همچون ورزش و تغذیه سالم و مقوی و عدم استرس و همّ و غم و غصه و عوامل باطنی و معنوی مانند ایمان و ترک گناه، طولانی و همراه با صحت نماید. امام زین العابدین می فرماید: و الذنوب التی تعجّل الفَناء قطیعة الرحم و...(2)؛ گناهانی که زندگی را به فنا و نابودی می کشاند عبارتند از: قطع رحم و سوگند دروغ و دروغ و زنا- ان لقمان (علیه السلام) کان یقول: یا بُنَیَّ ایاک و الزنا، فان اوله مخافة و آخره نَدامة-(3) و ستم و سد معبر و ادعای پیشوایی غیرحق بر مسلمین(از همه امور سریع تر برای فنا کشتن پدر است).

زمانی که مُصعَب بن عُمیر، نماینده مخصوص رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) برای تعلیم قرآن مجید و نشر معارف اسلامی به مدینه آمد، جوانان بیش از بزرگسالان دعوتش را اجابت کردند. «... یَدعوهم الَی الاسلام فَیُجیبُهُ الأحداثُ».(1) حتی خود مُصعَب جوان بود و در مقابل شکنجه نزدیکان خود سخت مقاومت کرد. او در غَزوه بدر در رکاب پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود و در جنگ اُحُد نیز حضور جدّی داشت و شهید شد. «... و قُتِلَ بأُحُد شهیداً».(2)

پیامبر(صلی الله علیه و آله) در روزهای آخر زندگی خود، مسلمین را برای جنگ با کشور نیرومند روم بسیج کرد و آن حضرت اُسامة بن یزید که هیجده ساله بود را به فرماندهی برگزید که عمر و ابوبکر و... می بایست تحت امر او می بودند و این باعث مخالفت آن ها شد. «... و استعمله النبیّ(صلی الله علیه و آله) و هو ابنُ ثمانی عَشَرَ سَنَة».(3)

و آن حضرت عِتاب بن اُسَید بیست و یک ساله را والی مکه قرار داد و او اولین امیری بود که پس از فتح مکه، در آنجا اقامه جماعت کرد. «و ولّی عتابَ بنَ اُسید و عمره احدی و عشرون سنةً امْرَ مکّةَ و اَمَره أن یصلِّیَ بالناس و هو اول امیر صَلَّی بمکَّةَ بعدَ الفتح جَماعةً».

طبق بعضی روایات، اصحاب کهف هم جوانانی بودند که قرآن از آن ها با نام «فِتْیه» (جمع فَتی) نام می برد.(4) و این هیچ منافاتی با بعضی از روایات دیگر ندارد که می گویند آن ها کهول و میانسال بودند، ولی چون مؤمن و متقی بودند «فتیه»، که کلمه ای است مشوب به مدح، نامیده شده اند.(5) پس «فتیه» به معنای «جوانمردان» می باشد و فتوت هم از این باب است، چنان که از «جوان»، «جوانمردی» اتخاذ شده است و از «مرء»، «مروت».

دلیل آن میل و نیل و جذب و وصل به مذهب این است که نوعاً همه استعدادها در جوانی به فعلیت می رسند و اگر جوان تحت تدبیر مربیان متدین و عاقل و زمان و مکان شناس قرار نگیرد، بر اثر افراط و زیاده روی در قوای شهوی و غضبی و تفریط در قوای علمی و عقلانی و وجدانی، ممکن است به انحطاط کشیده شود. به این دلیل است که روایت شده: «الشباب شعبة من الجنون(6)؛

ص: 42

جوانی شعبه ای از شعب جنون است».

عده ای نسبت به جوانان بدبین اند؛ چون عقیده دارند که نیروی سکسی و جنسی و سبعیّت در آن ها بیدار می شود، در حالی که نمی دانند استعدادهای مذهبی و عاطفی و عقلانی آن ها نیز به فعلیت می رسند و این وظیفه مربیان است که آن ها را در تعدیل و تنظیم قوا هدایت کنند. ضمن این که چه بسا قدرت شهوت و درندگی در پیری بیشتر از جوانی باشد. به همین دلیل است که بیشتر شهدا و جانبازان و... از جوانان است.

و اساساً جوانان متدین بیشتر مورد توجه و عنایت حضرت حق اند. خداوند می فرماید: «الشباب، المؤمن بقَدَری، الراضی بکتابی، القانع برزقی، التارک لشهوته من اجْلی، هو عندی کبعص ملائکتی.(1) در حقیقت این گونه جوانان، نظیر بعضی از ملائکه مقرب پروردگارند.

چُست و چالاکی جوان بیشتر دوست دارم. منظور از این عقل، تعقل است، نه هوش.

اگر بدانیم: اساساً در جهان مسیحیت میان علم و عقل و دین و وحی تعارض وجود دارد(1)، یعنی هر چه علم و تعقل پیشرفت کند دین به ویژه خداپرستی افت و افول پیدا می کند(2)، در حقیقت آن ها که عقل دارند دین ندارند و آن ها که دین دارند عقل ندارند، آن وقت پی به ارزش و عظمت اسلام از حیث حمایت آن از عقل و قلب خواهیم برد.

در حالی که دوزخیان در جهنم، سبب دخولشان را به جهنم، عدم استماع و یا عدم تعقل می دانند(3) و خداوند هدف از خلقت جهنم را عدم تفقه جن و انس(4) قرارا داده است.

منظور از عقل عقلی است که انسان غِذای مناسب آن را که وحی است به آن بدهد و از آزمندی و طمع و هوی و هوس به دور باشد(5).

کم هوشی درجاتی دارد و در مواردی بسیار شدید است. ممکن است فرد پانزده ساله، از عهده کارهایی که کودک عادی چهارساله انجام می دهد، برنیاید.(6) این افراد احتمالاً به دلیل قدرت جسمی، خیال می کنند مثل مردان توان همه کاری را دارند، بنابراین امکان دارد دست به کارهای خطرناک بزنند.

شُبابکم(1)؛ بهترین جوانان شما کسانی اند که خود را به سبک بزرگ سالان بیارایند و بدترین بزرگ سالان کسانی اند که خود را به سبک جوانان بیارایند.

و از همین باب است تکبر و نخوت و غرور، که اساس آن حقارت و پستی است. در این حالت فرد با صفت خود بزرگ بینی، می خواهد نقص های خود را جبران کند، در حالی که ذلّت خود را افزون می کند. علی(علیه السلام) فرمود: «النّاسُ مِن خَوفِ الذُّلِّ مُتَعَجِّلوا الذُّلَّ»(2)؛ اینها حکم کسانی را دارند که از ترسِ خواری، به سوی ذلّت و خواری می شتابند و با این کار، پستی و حقارت خویش را افزایش می دهند.

دلیل این که جوانان، بیشتر مایل به دین هستند این است که آن ها به مادیات آلوده نشده اند و ذهنشان به خرافات عادت پیدا نکرده است. بر همین اساس امام صادق(علیه السلام) به ابی جعفر احول، که از مبلغین مذهب تشیّع بود فرمود: «علیک بالأحداث فإنّهم أسرَعُ الی کلِّ خیر»(3)؛ توجه تبلیغی خود را بیشتر متوجه نسل جوان معطوف بدار؛ زیرا جوانان نسبت به هر خیری سریع ترند.

و همچنین، چنان که قبلاً بیان شد، آن حضرت فرمود: «بادِروا أحداثَکم بالحَدیثِ قبل أن یَسبِقَکم إلَیهِمُ المُرجِئَۀُ»(4)؛

در تعلیم احادیث اسلامی به نوجوانان خود مبادرت کنید قبل از آن که مرجئه(5) از شما نسبت به آن ها سبقت بگیرند.

فی شَبابِهِ کان بمَنزلةِ الرَّسمِ فی الحَجَرِ»(1)؛ کسی که در جوانی اش تعلیم ببیند، آن فراگیری به منزله نقش در سنگ است. و نظیر آن از علی(علیه السلام) روایت شده است که فرمود: «اَلعِلمُ فی الصِّغَر کَالنَّقشِ فی الحَجَرِ»(2)؛ معلومات دوران کودکی همانند نقشی است که بر سنگ، حجاری شده است، یعنی با گذشت زمان محو نمی شود و همواره باقی و ثابت خواهند ماند.

در همین راستا امام صادق(علیه السلام) فرمود: «مَن قَرَءَ القُرآنَ و هو شابٌّ مُؤمِنٌ، اختلط القرآنُ بِلَحمِهِ و دَمِهِ»(3)؛ کسی که در جوانی قرآن تلاوت کند، اگر با ایمان باشد، قرآن با گوشت و خونش در می آمیزد.

از روایتی از امام صادق(علیه السلام) که بیان فرمود: «اَلغُلامُ یَلعَبُ سَبعَ سِنینَ و یَتَعَلَّمُ الکتابَ سَبعَ سِنینَ و یَتَعَلَّمُ الحَلالَ و الحَرامَ سَبعَ سنینَ»(4)،

استفاده می شود که تعلیم، به ویژه «تعلیم خط» باید از آغاز هشت سالگی و تعلیم حلال و حرام از آغاز پانزده سالگی شروع شود و قبل از آن دو، فرزند به باری بپردازد. البته این منافات ندارد که بعضی از آن ها در بعضی دیگر داخل گردد.

زمانی، در روز اول باز شدن مدرسه ها به دخترم که می خواست به دبستان برود گفتم: با چادر برو. بنابراین او چادر بر سر کرد و به مدرسه رفت. ظهر که آمد دیدم چادر ندارد. علت را پرسیدم، جواب داد: معلم گفته: چادر دست و پا گیر است، مخصوصاً اگر باد بیاید. پیش خودم گفتم این همان تز شاه سابق و ساقط است.

بنابراین سریع به اداره آموزش و پرورش شکایت بردم و در نتیجه، آن ها بخشنامه کردند که کسی حق جلوگیری از پوشش کامل و برتر -چادر- دختران را، هرچند نابالغ باشند، ندارد. ولی دختر بچه من همچنان با اکراه چادر می پوشید، ضمن این که مرتب مرا هدف طعنه خود قرا می داد. من به او می گفتم: باید از هم اکنون با حجاب کامل باشی تا ملکه ات شود. بحمدالله در آخر سال به دلیل این که به سال اولی های دبستان که با چادر بودند جایزه دادند، نسبت به من خوش بین شد.

آن چه بیان شد با روایات دیگر هیچ منافاتی ندارد، از جمله این که پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «الوَلَدُ سیّد سبعَ سنینَ و عبدٌ سبعَ سنینَ و وزیرٌ سبعَ سنینَ»(5)؛ فرزند در هفت سال اول سید پدر و مادر

ص: 46

است؛ یعنی بر آن ها آقایی می کند و والدین باید او را مورد رحمت و رأفت خود قرار بدهند و امر او را اطاعت بکنند و در هفت سال دوم که به مقدار قابل ملاحظه ای نیرومند شده است دیگر مورد ترحم و عطوفت نیست، بلکه بنده است و خوب و بد را تشخیص می دهد و در رفتار و گفتارش مسئول است و مورد مؤاخذه قرار می گیرد، بنابراین مانند برده باید فرمانبردار والدین باشد و در هفت سال سوم دارای عقل است که لازم است مثل وزیر مورد مشورت قرار بگیرد و بار مسئولیت به دوش گیرد.

در روایت دیگری از قول علی(علیه السلام) نقل شده است: «یرفّ (گرامی داشته می شود) الصبی سبعاً و یؤدّب سبعاً و یستخدم سبعاً و منتهی طوله فی ثلاث و عشرین سنة و عقله فی خمس و ثلاثین و ما کان بعد ذلک فبالتجارب»(1) که این روایت به اعتبار و شرایط و حقایق و افراد و زمان و مکان دیگر است؛ پس تعارض و اختلافی در روایات وجود ندارد.

پیامبر رحمت (صلی الله علیه و آله) فرموده است: من پنج خصلت کودکان و اطفال را دوست دارم: اول آن که پیوسته گریان اند(گریه کمال است)، دوم آن که بر سر خاک گرد می آیند(دنبال زرق و برق دنیا نمی روند، ضمن این که آن حضرت می فرماید: برجسته «انّ التراب ربیع الصبیان(2)»؛ بدون شک خاک، بهارستان و بوستان کودکان است. آن ها که از خاک بازی اطفالشان جلوگیری می کنند نمی دانند افراط در نظافت به جسم زیان می رساند و سیستم دفاعی بدن را در برابر میکروب ها ضعیف می کند)، سوم آن که بدون حِقد و کینه خصومت دارند(مثل خدا سریع الرضااند)، چهارم آن که برای فردا چیزی ذخیره نمی کنند، پنجم آن که خانه می سازند، سپس به دست خودشان خراب می کنند(3). دلیل دیگر این که قلب جوان از قلب پیر رقیق تر است این که وقتی برادران یوسف(علیه السلام) برادرشان، عزیز مصر، را شناختند و اقرار کردند: ما خطاکاریم، آن حضرت فرمود:”قَالَ لاَ تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللّهُ لَکُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ”(4)؛ امروز بر شما سرزنشی نیست، خداوند شما را می آمرزد، چون او ارحم الراحمین است.

ولی چون به پدر، حضرت یعقوب، گفتند: بر ما خطاکاران از خداوند آمرزش بخواه، آن

ص: 47

حضرت استغفار را (برای شب جمعه) به تعویق انداخت. “قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّیَ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ”.(1) امام صادق(علیه السلام) دلیل آن تقدیم و این تأخیر را چنین بیان می فرماید: قلب جوان از قلب پیر رقیق تر است؛ «لِانَّ قلبَ الشّابِّ ارَقُّ مِن قلب الشَّیخ»(2)، در حالی که تحمل ظلم و جنایت مستقیماً متوجه شخص یوسف و بخشش نیز حق او بود و جنایت (از ناحیه برادران) نسبت به یعقوب(علیه السلام)، به سبب جنایت آن ها نسبت به یوسف بود و بخشش نیز حق حضرت یعقوب(علیه السلام) نبود.

خلاصه، جور دیدن و عفو، با لذّات مربوط به یوسف جوان و بالعرض منوط به یعقوب(علیه السلام) بود.

«هیولی»، یعنی «مادة المواد» گویند؛ یعنی حضرت اله، هیولی را نیز دوست دارد.

پیمبر عشق و دین عشق و خدا عشق

ز ت_ح_ت الارض تا فوق السماء عشق

جوان یکی از مصادیق معشوق خداوند است. بنابراین پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: بر شما باد که با خوبرویان نمکین صورت و مشکین چشم معاشرت نمایید؛«علیکُم بالوُجوهِ المِلاح و الحَدَقِ السُّودِ»(1) و باز فرمود: «أطلُبوا الخَیرَ عِندَ حِسانِ الوُجوهِ»(2)؛ خیر و خوبی را نزد خوبرویان جستجو کنید. سعدی با اقتباس از سنت نبوی چنین سروده است:

که گفت بر رخ زیبا نظر خطا باشد

خط__ا بود که نبین_ن_د روی زیب__ا را

و دیگری گفته است:

دیده را فایده آن است که دلبر بیند

ور نبیند چه بود فایده بینائی را(3)

در اینجا مناسب است به اموری که موجب نشاط اند اشاره شود. امام صادق(علیه السلام) فرمود: النشرة فی عشر اشیاء: المشی و المرکوب و... (4)؛ ده عمل است که باعث شادابی و نشاط می شود: پیاده روی، سواری با مرکب، در آب فرورفتن، تماشای گیاهان سبز، خوردن (با اشتها)، آشامیدن، نگاه به زن (محرم) زیبا، مباشرت با زنان (جماع)، مسواک زدن و گفت و شنود با افراد مجرب و دانا.

نباید از این مسأله سوء استفاده شود و موارد زیبایی و عشق، در عرض زیبایی مطلق قرارگیرد، زیرا همچنان که انسان از وجود ناقص به وجود کامل پی می برد، از عشق ناقص نیز به عشق مطلق راه می یابد. به همین دلیل عرفا گفته اند: «اذا تَمَّ العشقُ فهوالله»(5)؛ وقتی عشق به کمالیت و تمامیت خود برسد همان خداست.

حافظ چه خوب سروده است:

هر آن کسی که در این حلقه نیست زنده به عشق

بر او چو مرده به فتوای من نماز کنید

شخصی سه تا خر گم کرده پیش واعظ مسجدی آمده سراغ آن ها را گرفت. واعظ روی منبر از مخاطبانش پرسید چه کسی از مال دنیا بدش می آید؟ خشک مقدسی گفت: من. باز سؤال نمود

ص: 49

چه کسی از خوش قیافه متنفر است؟ دیگری جواب داد: من و سرانجام پرسید چه کسی از صدای زیبا متنفر است؟ دیگری پاسخ داد: من. واعظ روبه آن شخص کرده گفت: این هم سه تا خر شما.

خر گمشده را بخواند که ای یار

این_ک خر تو، بی_ار افس_ار(1)

حکیم سبزواری گفته است: «ارادت و محبت، مراتب دارد: ادنا مرتبه آن، شهوت و رغبت حیوانی و بالاتر از آن، ارادت عقلانی است. تا به مرتبه عشق و محبت نفس ناطقه به خود و عشق و محبت عقل (کلی) به خویش برسد و سرانجام، عشق ذات حق به خویشتن است که عرفا از آن به «اذا تم العشق فهو الله»، تعبیر و یاد کرده اند.(2) و اساساً تعشق ها از او سرچشمه می گیرند.

و جامی چه زیبا سروده است:

از ندای تو درافتاد صدای_ی به حرم

خواست صد نعره ی لبیک ز اهل عرفات

در غیر این صورت مظاهر زیبای عالم به منزله بت تلقّی می شود. و این، شرک و فساد است؛ به این معنا که به زیبایی، به عنوان آیه و نشانه حضرت حق نگریسته نمی شود.

آنچه بیان شد «زیبایی اِنّی» است؛ یعنی از زیبایی معلول به زیبایی علت پی بردن و «زیبایی لمّی» عکس آن است، چنانچه دو روایت بعدی بیانگر آن است. امام صادق(علیه السلام) فرمود: «إنّ الله جمیلٌ و یُحبُّ الجمالَ و یُحبُّ أن یَری اَثَرَ النّعمةِ علی عبده»(3)؛ خدا زیباست و زیبایی را دوست می دارد و دوست می دارد اثر نعمت زیبایی خود را بر بن_ده اش ببیند. و ب_از آن حض_رت فرمود: «إنّ الله یُحبُّ الج_مالُ والتجمّل»(4)؛ خدا زیبایی و خودآرایی را دوست دارد.

مطلق هستند، که اولی توحید جمیل است و دومی شرک چرک. ضرب المثلی است که می گوید: دختر جوان و ماه رویی بر پشت بام قالی تکان داد، که در واقع خودش را نشان داد. اولی بهانه، دومی نشانه است. در حدیث قدسی آمده است: کنتُ کنزاً مخفیّاً فاحببتُ أن اُعرف فخلقتُ الخلق لکی اُعرف(1).

چرخ

با این اختران نغز و خوش زیباستی

صورتی در زیر دارد آنچه در بالاستی

به این ترتیب نباید جوان تجمل گرا را از خود برانیم که اصلاً صحیح نیست؛ چرا که گفته اند: «دارندگی و برازندگی».(2)

پری روی، تاب مستوری ندارد

در ار بندی، سر از روزن درآرد

باید به جوان فهماند که زیبایی و جمال، امر مادی نیست و از عالم غیب است و در عین حال نباید زیبایی محدود، مانع وصول و قرب به جمال بی نهایت و دایمی شود.

این همه آثار صنع، از فرّ اوست

ج_مله ن_قشی از نقوش پَرِّ اوست

زیبایی منحصر به زیبایی بدن انسان و جسم و طبیعت نیست، بلکه عوالم ملکوت، جبروت، علم، فلسفه، عرفان، قرآن، هنر، برهان، ایمان، جوانمردی، نماز، ایثار، زکات، حیا، حجاب، عقل، حلم، فراست، و... نیز زیبااند. امام حسن عسگری(علیه السلام) فرمود:«حُسنُ الصورةِ جَمالٌ ظاهرٌ و حُسنُ العقلِ جمالٌ باطنٌ»(3)؛ زیبایی صورت، جمال ظاهری انسان است و زیبایی عقل و فکر، جمال باطنی اوست. و اگر جوانِ زیبا و هنرمند و دارای قدرت و شهرت و ثروت، عالم و متدین باشد زیبائی اش افزون تر می شود.

باید دانست: اکثر افراد خوش سیما، خوش صدا اند و اکثر خوش صوت ها خوش سیما، چرا که اعتدال در صورت، اعتدال در تارهای صوتی را در پی دارد و بر عکس. به همین دلیل خانم ها که زیباترند خوش صوت ترند و اکثر کسانی که از تقارن و اعتدال صورت و صوت برخوردارند خوش سیرت نیز هستند و چون چنین است، زیبایی چند چندان می شود و در این جاست که حیا و حجاب و پوشش تجلی پیدا می کند.

جوانان باید زیبایی ظاهر خود را مخصوصاً زیبایی صورت و مو و دندان و لطافت پوست

ص: 51

خود را با دخانیات و مواد مخدره و غصه خوردن و... خدشه دار نسازند.

پیغمبر(صلی الله علیه و آله) در این خصوص چنین فرموده است: «سَبعَةٌ یُظِلُّهُمُ اللهُ فی ظِلِّهِ... شابٌ نَشَأَ فی عبادة الله»(1)؛ جوانی که در عبادت خداوند پرورش یافته یکی از هفت گروهی است که در ظل رحمت و زیبایی خداوند جای دارد. و نیز آن حضرت فرمود: «التَّوبَةُ حَسَنٌةٌ لکنّها فی الشّباب أحسنُ»(2)؛ توبه خوب است ولی در جوانی بهتر و زیباتر است.

چه خوب است جوان بگوید: ظلمت نفسی و اعترفت بذنبی فاغفرلی ذنوبی جمیعاً. انه لایغفر الذنوب الا انت(3).

آنچه مهم است این است که جوان نباید از حدّ اعتدال خارج شود، لهذا فلاسفه گفته اند: «اگر چیزی از حدش خارج شد، به ضدش تبدیل می شود؛ اذا جاوز الشیء حدّه انعکس ضدّه»(4). برای مثال وقتی محاسن جوانی می روید، باعث زیبایی بیشتر او می شود. به همین دلیل به ریش، محاسن گویند و چنان که بیان شد تراشیدن آن، او را شبیه دختران، بلکه پسر بچه ها می کند و به سلول های صورت آسیب می رساند، بلکه زخم می کند و این از حد خود تجاوز کردن و خلاف طبیعت است؛ چون هر یک از آن ها حکم خاصی را اقتضا می کنند.

از سوی دیگر جوان نباید با سیگار کشیدن خود را مانند بزرگسالان قرا دهد که این حقارت و خود کم بینی است. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «شارب را بزنید و ریش بگذارید و خود را به یهود و گبران و... شبیه مسازید». چنان که آن حضرت کراهت داشت به فرستادگان کسری که سبیل داشتند و بی ریش بودند نظر کند و به آن ها فرمود: پروردگار مرا به چیدن شارب و گذاشتن ریش امر فرموده است.(5)

امام صادق(علیه السلام) فرمود: «فکان ذلک (الشَّعرُ) علامةَ الذَّکَرِ و عزَّ الرَّجُلِ الَّذی یَخرُجُ به مِن حَدِّ الصِّبا و شِبهِ النِّساءِ و إن کانت اُنثَی یَبقَی وَجهُها نَقیاً مِنَ الشَّعر لِتَبقی لها البَهجةُ و النَّضارةُ الّتی تُحَرِّکُ الرِّجالَ لِما فیه دَوامُ النَّسلِ و بَقاؤُهُ»(6)؛ موقعی که طفل بالغ می شود اگر پسر باشد در

ص: 52

صورتش موی می روید و این نشانه جنس مرد و مایه عزت و شخصیت او است؛ چه بدین وسیله از حد کودکی و شباهت زنان خارج می شود و اگر دختر باشد پاک و بدون مو باقی می ماند تا طراوت و جذابیت که عامل و محرک مردان و مایه دوام نسل انسان است، در وی محفوظ باشد. بنابراین، زن ریش دار زشت است و مرد بی ریش زشت تر و ریش کوسه ای زشت ترین.

همچنین تیره شدن عقل در عشق سوزان شهوانی، خروج از حد وسط، و ظلم و عامل عدم تکامل انسانی است. علی(علیه السلام) فرمود:«عَینُ المُحِبِّ عَمِیَةٌ (عَمیاء) عَن مَعایِبِ المَحبوب و اُذُنُهُ صَمّاءُ عَن قُبحِ مَساوِیهِ»(1)؛ چشم انسان علاقه مند و عاشق، از دیدن عیوب محبوب خویش نابیناست و گوشش از شنیدن قبایح و زشتی های وی ناشنواست. وحشی بافقی چه خوب و زیبا سروده است:

اگر در کاسه چشمم نشینی

به جز از خوبی لیلی نبینی

مِن سُکرِ الخُمورِ»(1)؛ مستِ غفلت و غرور دیرتر از مستِ عقلانیِ شَراب به هوش می آید.

لقمان حکیم وقتی فرزند خود را نصیحت می کرد، آمرانه و تحکم آمیز، یا تلخ و کدورت انگیز، یا موهن و تحقیر کننده، یا ذلت بار و آمیخته به تملّق نبود، بلکه او با زبان اندرز و نُصح و خیرخواهی، سخن می گفت.”وَ إِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ....”(2) نصیحت مشفقانه و دلسوزانه والدین، فرزند را منقاد و رام می نماید؛ به همین دلیل

ص: 54

گفته اند:«اول پند، آنگه بند» و«و هر چه در بند آنی بنده ی آنی»(1).

امر به معروف باید توأم با دعوت به خیر باشد.(2) به بیان دیگر باید هم امر، معروف باشد و هم امر به معروف و حتی نهی از منکر نیز باید معروف باشد، هر چند نهی از منکر است.

اساساً دعوت قرآن با حکمت و استدلال، موعظه حسنه و مجادله به طریق احسن است که آن حض_رت مط_ابق قاب_لیت فرزند خود از روش پن_د و نصی_حت است_فاده می کند.

ممکن است فرزند جوان یا هر شخص دیگر از راه استدلال وارد شود که باید با او با دلیل برخورد کرد و یا این که با او مجادله به طریق حسن بل احسن نمود، اگر وظیفه، مجادله باشد؛ یعنی طرفِ بحث مجادله کند. در هر حال نباید از راه سفسطه و مغالطه و شعرگونه؛ یعنی تخیّلی صرف، در این موارد وارد شد.”ادْعُ إِلِی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ”.(3) خلق را با حکمت و برهان و موعظه نیکو به راه خدا دعوت کن و با بهترین طریق با اهل جدل مناظره کن.

افزون بر آن، علم و تجربه جوان کم است، بِنابراین اعتذار او پذیرفته می شود. علی(علیه السلام) فرمود: عذر نادانی جوان پذیرفته و مقبول است و علم او در جوانی حقیر و محدود و محصور است؛ «جَهلُ الشّابِ معذورٌ و علمُهُ محقورٌ».(4)

پس انسان نباید همیشه از در منطق و استدلال خشک وارد شود، گاهی یک محبت کوچک اثری می بخشد که از هیچ چیز دیگر حاصل نمی شود. در حقیقت، در شرایطی، خُلّت مؤثرتر از

ص: 55

حجت است. نقل کرده اند که حضرت علی(علیه السلام) با یک یهودی همسفر شد و همچنان در حرکت بودند، ناگهان یهودی گفت: بنا بود شما به شهر کوفه بروی، پس چرا دنبال من می آیی، آن حضرت فرمود: طبق دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله) شما به گردن من حق بدرقه پیدا کرده ای، در نتیجه آن یهودی مسلمان شد.(1)

یادم نمی رود که کسی برخورد تندی با یکی از وزرای اصفهانی شهید رجایی(پرورش) کرد. او در جواب گفت: تو از موسی(علیه السلام) بهتر نیستی و من از فرعون بدتر نیستم، اما خداون_د به حضرت موس_ی(علیه السلام) و ب_رادرش ف_رم_ود:”قُ_ولَا لَهُ قَوْلًا لَّیِّنًا لَّ_عَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَی”(2)؛ با فرعون به نرمی سخن بگویید شاید متذکر شود یا بترسد.

برخورد تحمیلی و تهدیدآمیز و آمرانه و با تحکم، عایدی جز دشمنی و کینه توزی ندارد. علی(علیه السلام) فرمود: «الإفراطُ فی المَلامَةِ یَشُبُّ نیرانَ اللَّجاجِ»(3)؛

افراط در سرزنش، آتش های لجاجت را مشتعل می کند. فرزندان به دلیل این که مادرشان زیاد امر و نهی می کنند نسبت به او لجوج اند و بر عکس نسبت به پدر مطیع، چرا که دستور و سرزنش او کمتر است. البته این امر طبیعی می نماید، زیرا پدر بیرون خانه و مادر داخل آن است.

پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «لَعَنَ اللهُ والدَینِ حَمَلا وَلَدَ­هُما علی عُقوقِهِما»(4)؛

خدا لعنت کند پدر و مادری که با اعمال ناروای خود فرزندانشان را به تجاوز علیه خودشان وامی دارند. از آن طرف امام صادق(علیه السلام) نیز به فرزندان دستور داده است: «مَن نَظَرَ الی اَبَوَیهِ نَظَرَ ماقِتٍ و هُما ظالمانِ لَهُ لَم یَقبَلِ اللهُ لَهُ صَلاةً»(5)؛

هر چند پدر و مادر ظالم هستند نباید با چشم بغض و کینه به آن ها نگاه کرد و الا نمازشان قبول نیست. در مقابل، پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «رِضَا الرَّبِّ فی رِضَا الوالِدَینِ وَ سَخَطُهُ فی سَخَطِهِما»(6)؛ خشنودی خداوند در خشنودی پدر و مادر است و خشم او در خشم آن دو است.

این، رضا و سخطِ طولی است و اما رضا و سخط عرضی در گفتار امام حسین(علیه السلام) است که فرمود: من طلب رِضَی الله بسخط الناس کفاه الله امورَ الناس و من طلب رضی الناس بسخط الله و

ص: 56

کّله اللهُ الی الناس(1)؛ هرکس رضای خدا را بخواهد هرچند به سبب غضب مردم باشد خداوند امور او را، که به وسیله مردم اصلاح می شود، کفایت می کند و هرکس رضای مردم را توأم با غضب خدا طلب نماید، خدا او را به مردم وامی گذارد.

کشور عزیز ایران است. اشتغال و کارآفرینی علاوه بر حل مسأله معیشتی باعث می شود مواد مخدره، دزدی، بی عفتی، ناامنی، فکر گناه، خودکشی، غیبت، تهمت، افترا، شایعه سازی، مصرف گرایی و... از جامعه رخت بربندد. به این دلیل است که گفته شده: «النفسُ ان لم تشغلْها شَغَلَتْک»(1)؛

نفس را مشغول کنید و الا آن شما را مشغول می کند.

اساس تمام اغتشاشات و ایجاد ناامنی های اخیر و در آینده، فقر، اعم از فقر فرهنگی و معیشتی و کاری و... است. پیامبر رحمت می فرماید: کاد الفقر أن یکون کفراً(2)؛ فقر نزدیک است به کفر منتهی شود، لذا می طلبد که دولت مردان در فقرزدایی جدیت تمام داشته باشند.

یک عده آنقدر شغل و مسؤلیت، آن هم چه بسا متفاوت دارند که اساساً تمرکز در اندیشه و عبادت توأم با توجه و معنویت را فراموش کرده اند، و یک دسته هم اصلاً کار و شغلی ندارند و عاطلند و باطل!

دسته اول حکمشان حکم قرآن است که می فرماید:”إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّی”(3). در ضرب المثل ها آمده است: خر ملانصرالدین ایام هفته کار می کرد و روز جمعه به سنگ کشی می رفت(4).

باید در این خصوص برنامه ریزی کرد و از ملاحظات و جانب داری های بی جهت دست کشید. برای مثال کسی که سی سال کار کرده باید واقعاً بازنشست شود و حقوق کافی نیز دریافت کند، و شخص دیگری به جای او استخدام شود و برای ساعت های اضافی در مدارس و دانشگاه ها و... نیز باید نیرو استخدام کرد. البته این منافات با این ندارد که از مردان مجرب و آزموده و بازنشسته استفاده در خور بشود.

نباید در یک خانواده، زوج و زوجه و کلیه فرزندان اداری باشند، آن هم با حقوق های گزاف و همواره جایزه های بجا و نابجا و در حد بالا دریافت کنند و در یک خانواده دیگر حتی در یک قبیله، لیسانسیه ها و فوق لیسانسیه ها چند سال منتظر استخدام باشند و عاقبت هم به نتیجه ای نرسند. پس امکانات و توانایی ها باید در سطح جامعه تعمیم پیدا کند. چیزی که مردم را ناراحت

ص: 58

می کند تبعیض است، نه تفاوت بر محوریت عدالت و استحقاق.

نباید زنان را، به جای تربیت فرزند و خانه داری مجبور کرد به بازار کار و کارخانه ها، آن هم کارهای سخت و خشن، بروند و با حقوق کم و برای جذب مشتری بیشتر، مشغول کار شوند و از آن سو مردان جوان تحصیل کرده بیکار بمانند.

از طرف دیگر بسیار زشت است مردم، مخصوصاً جوانان را مصرف گرا و غیر مولد بارآورد تا واردات قاچاق و غیرقاچاق نسبت به صادرات افزایش چشمگیر پیدا کند و سبب ایجاد شغل در خارج، و بیکاری و رکود و اقتصاد انفعالی در داخل کشور گردد.

لازم است تولید داخلی و خرید آن و ترویج و تقویت کشاورزی و کنترل آب و استفاده بهینه از ثروت، مخصوصاً آب و زمین به صورت فرهنگ درآید و نهادینه گردد و الا بیکاری و فسادِ ناشی از آن افزایش می یابد و ایران ویران می شود. دشمن با واردات کالاهای ارزان و مرغوب و بعضاً خلاف شرع مانع پیشرفت علمی و صنعتی و فرهنگی می شود، بنابراین باید تولید زیاد شود و مصرف کاهش یابد و جنس داخلی را به خرید و فروش رساند، هر چند بعضی از آن ها گران و یا از کیفیت خوب برخوردار نباشد؛ حداقل، شرعی و کارآفرین و اشتغال زا است. البته سطح کیفیت و مرغوبیت نیز در آینده نه چندان دیر بالا خواهد رفت. سه قوه باید حامی و هادی شرکت های خصوصی باشند و بر آن ها فرض است در جهت بهبود وضع اقتصادی نهایت جدیت را داشته باشند تا واردات بدل به صادرات گردد و سرمایه های عظیم به ویژه نفت به نابودی کشیده نشود و این ها با تقویت صنعت مادر توسط دو لت منافات ندارد.

کشاورزی و طبابت و هر صنعت جدید و مفید و بعضاً سنتی باید مورد حمایت اقتصادی و هدایت علمی و فنی مجریان امور قرارگیرد، چرا که ایران با جمعیت کم و نیروی زیاد و مستعد و کارآزموده و باهوش جوان و دارای فرهنگ غنی و ریشه دار و زمین وسیع و آب فراوان، چه تحت کنترل و چه غیر تحت کنترل، می تواند در سطح جهان در اندک زمان به تولید زیاد و با کیفیت عالی برسد و نیز صادر کند که نتیجه آن، اشتغال زایی و اقتصاد مقاومتی است.

امروزه اقتصاد در دنیا حرف اول را می زند. وقتی مملکت الگوی نمونه می شود که در امر معیشت مشکل نداشته باشد. پس اکنون بجاست صادرات و واردات تحت کنترل دقیق دست اندرکاران نظام درآید تا از هر جهت این مرز و بوم به پیشرفت چشمگیر نایل آید.

والدین و مسئولین مدارس و دانشگاه ها و دولتمردان و... باید بیشتر به پیشگیری توجّه کنند تا درمان، و آن جز به تبلیغ اسلام ناب که حامی کار و کارگر و صنعت است _ به همین دلیل پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «اطلب العلم و لو بالصّین»_ و تعلیم و تربیت دینی و عدالت و عدم تبعیض تام میّسر نیست. «العَدلُ جُنَّةٌ واقیةٌ و جَنَّةٌ باقیةٌ»(1)؛ عدالت سپر محافظ بلا و سبب بهشت باقی است.

مردم از بلایای زمینی و آسمانی ن_اراحت نیستند، چون تبعیض در آن ها وج_ود ندارد، پس گفته اند: «البَلیةُ اذا عَمَّتْ طابَتْ»؛ بلیّه و مصیبت وقتی فراگیر شود خوب است. در حالی که ناراحتی آن ها از تبعیض است، نه از تفاوت و عدالت.

از سوی دیگر توصیه بزرگان دین به جوانان این است که نباید دنبال سرگرمی های نامشروع و غیر عرفی مثل قمار، مطالعه کتب رمان و افسانه ای، توقف بی جا در معابر عمومی، به سر بردن با رفقای ناباب، دیدن فیلم های مبتذل ویدئویی و ماهواره ای و رؤیت تصاویر در مبایل و... بروند و الا از مهمات واقعی حیات باز می مانند.(2)

علی(علیه السلام) فرموده است:«مَنْ تَسَرَّعَ الی الشَّهواتِ، تَسرَّعَ الیه الآفاتُ»(3)؛ آن کس که در شهوات، تندروی کند، آفت ها و بلایا نیز با سرعت به سوی او می شتابند. و باز آن حضرت فرمود:«وُلوعُ النّفسِ باللَّذاتِ یُغوی و یُرْدی»(4)؛

حرص شدید به لذایذ و مشتهیات، آدمی را گمراه می کند و از راه سعادت منحرف می سازد و سرانجام باعث هلاکت و نابودی او می شود. و بالاخره فرمود: «طَهِّروا انفسَکم مِن دَنَسِ الشّهواتِ تُدرِکوا رَفیعَ الدَّرجاتِ»(5)؛ جان خود را از شهوات پلید منزه سازید تا به مدارج عالی انسانی برسید.

اشتغال به کار مفید و معقول و عرفی علاوه بر تأمین مایحتاج زندگی از مرض مخصوصاً سرطان و پیری زودرس جلوگیری می کند. پیرترین مرد شوروی «شیرعلی» کشاورز معروف بود که در سال 1972 به سن 167 سالگی درگذشت.(6)

مهمترین عاملی که انسان را از غم و غصه نجات می دهد کار است. به همین دلیل گفته اند: بیگاری به از بیکاری است(7). بعضی از پزشکان گفته اند: آنچه می خورید باعث زخم معده و

ص: 59

اثنی عشر نمی شود، بلکه آنچه شما را می خورد مثل نگرانی و غم و غصه ی ناشی از تبعیض و ظلم و اختلاف طبقاتی، موجب پیدایش زخم معده است.(1)

ضمن این که امروزه سبب بسیاری از امراض،خوردنی هاست ،در حالی که در گذشته اکثر،نخوردنی ها عامل بیماری میشدند.

روانشناسان گفته اند: اگر درون گرایی بعضی از جوانان از حد اعتدال تجاوز نماید به نوعی «در خود فرورفتگی عاطفی یا اوتیسم» می انجامد که مشخصه ی آن قطع ارتباط با دیگران است که تنها کار درمان آن است.(2)

گفتم ملامت آید گر گرد دوست گردم

و الله م_ارأینا ح__بّاً ب__لاملام_ۀ(1)

هنر هر انسانی به انتخاب دوست صمیمی و صدیق و عالم و دائمی است، به نحوی که هیچ کدام از آن ها در حق دیگری خیانت نکند و هر کدام عامل سعادت دنیا و آخرت دیگری باشد و این جز رفیق متدین که مصداق اَتَمِّ آن اولیاءالله به ویژه معصومین(علیه السلام) است، نیست؛ چرا که در دعای مستحبی روز دحوالارض آمده است: «واجْعلنی مِن مُرافقی اولیائک و اهل اجْتبائک و اصطفائک».(2)

مهم این است که انسان بتواند دوست حمیم و صمیم خود را به خوبی حفظ کند. امام علی(علیه السلام) در نکوهشِ نداشتن و از دست دادن دوست فرموده: «اَعجَزُ النّاسِ مَن عَجَزَ عَن اکتِسابِ الإِخوانِ، وَ اَعجَزُ مِنهُ مَن ضَیَّعَ مَن ظَفِرَ بِهِ مِنهم»(3)؛

ناتوان ترین مردم کسی است که از دوست یابی ناتوان باشد و ناتوان تر از او کسی است که دوستی از دوستان را که به دست آورده است، از دست بدهد. زیرا دوست یافتن آسان تر از نگه داشتن آن است. و باز آن حضرت می فرماید: «مَن اَعانَکَ علی دینِک فهو الرَّفیقُ»(4)؛ دوست و رفیق کسی است که تو را در راه دینت یاری دهد. خیر اخوانک من اعانک علی طاعة الله.(5)

انسان به ویژه جوان، همیشه حتی در سفر و برای آخرت، محتاج رفیق خوب و شایسته و درخور و پاک و مجرب است. اساس و پایه گسترش دین و انحطاط آن، رفقای با ایمان و بی ایمان است.

در وصیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) به علی(علیه السلام) آمده است: از خانه که برای سفر خارج می شوی تنها مباش؛ زیرا شیطان ملازم شخص تنها است.(6) و باز روایت شده است: «الرَّفیقَ ثُمَّ الطَّریقُ»(7) و «الرفیق ثم السفر».(8)علی(علیه السلام) می فرماید: سَلْ عن(سؤال کن از) الرفیق قبل الطریق و عن الجار(همسایه) قبل

ص: 61

الدار(1).

در اهمیت و ارزش رفاقت شعر سعدی به خاطر می آید:

آن ها که خوانده ام همه از یاد من برفت

الا ح_دی_ث دوس_ت ک_ه تکرار می کنم

تا بنویسد بر زبان آن ندیم “فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ”(1) جاری شد، لذا ادعا نمود قرآن بر او نیز نازل می شود و بر این اساس مرتد گشت. البته در این باب توجیهات دیگری نیز وجود دارد که ذیل شعر[11] در «منطق شرق» نویسنده آمده است.

و در مقابل، آن امام همام فرمود: «مَع الإنصافِ تَدُومُ الاُخُوَّةُ»(2)؛ روابط برادرانه با وجود انصاف و رفتار عادلانه قابل دوام و بقاست. و باز فرمود: «عَلیکَ بِمُجالَسَةِ اَصحابِ التَّجارِبِ فإنّها تُقَوَّمُ علیهم بِاَغْلَی الغَلاءِ و تَأخُذُ مِنهم بِأَرخَصِ الرُّخْص»(3)؛ با مردان آزموده همنشین باش، چه اینان متاع گرانقدر تجربه های خود را به گران ترین بها تهیه کرده اند و تو آن را با ارزان ترین قیمت، به دست می آوری.

در مورد هر سعادتمند یا شقی که مطالعه کنیم یا او را ببینیم، در می یابیم که رفیقش او را چنین یا چنان قرار داده است. به این دلیل پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «المَرءُ علی دینِ خَلیلِهِ و قَرینِهِ»(4)؛ شخص بر دین خلیل و رفیقش است. و از همین باب است: «النّاسُ بأُمَرائهم اَشبَهَ مِنهم بآبائهم»(5)؛

مردم به اُمَرایشان شبیه ترند تا به پدرانشان. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: ببینید با چه کسانی دوست می شوید؛ زیرا هیچ کسی نمی میرد مگر این که دوستان خوب و بدش در برابرش متمثل و مجسم شود.(6)

رضوان الله است، چنان که در دنباله آیه مذکور، این آیه آمده که مؤیّد آن مطلب است: «اُدخُلُو الجَنَّةَ انتم و ازواجُکم تُحبَرونَ»(1)؛ شما و ازواجتان در بهشت در حالی داخل شوید که مسرور هستید.

در آی_ه دیگر خداوند می فرماید: “یَقُولُ... یَا وَیْلَتَی لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِیلا(2)“؛ کافری می گوید: ... ای وای کاش فلانی را به عنوان رفیق اتخاذ نمی کردم. مفسرین در شأن نزول این آیه گفته اند: عقبة بن ابی معیط، هرگاه از سفری به مکه باز می گشت، همه از جمله پیامبر(صلی الله علیه و آله) را طعام می داد؛ چون به آن حضرت علاقه داشت. روزی آن حضرت فرمود: به شرطی من از طعامت تناول می کنم که مسلمان شوی و او پذیرفت، ولی «اُبَیّ بن خلفِ» ناخلف اجازه نداد و گفت: دوست من نخواهی بود مگر این که نسبت به آن مرد (رسول الله) اسائه ادب کنی و او چنین کرد، و او روز قیامت خواهد گفت: ای وای! کاش راه آن حضرت را در پیش می گرفتم و بدبخت نمی شدم.

جوانان باید بدانند حقیقت رفقایشان در عالم آخرت تجسم عینی می یابد. هرچند در این عالم نیز جلوه هایی از آن رخ بنماید. اگر از اولیاءالله باشند به صورت زیبا و اگر از اشرار باشند به صورت کریه و زشت در برابر او متمثل می شوند. پیامبر(صلی الله علیه و آله) می فرماید: انظروا من تحادثون؟ فانه لیس من احد ینزل به الموتُ الا مُثّل له اصحابُه الی الله إن کانوا خیاراً فخیاراً و إن کانوا شراراً فشراراً و لیس احدٌ یموتُ الا تمثّلتُ له عند موته(3)؛

بنگرید که با چه کسی رفیق می شوید؟ زیرا هیچ کس نیست که مرگش فرا رسد جز آن که یارانش در پیش خدا برابرش مجسم شوند، اگر از نیکان باشند، از نیکانند (و بدان ها شاد شوند) و اگر از بدان باشند، از بَدانند و هیچ کس نیست که بمیرد مگر این که هنگام مرگش من (پیامبر) در برابر او مجسم می شوم.

رفیق ناباب و ناصاف و ناپاک که به رفیقش می گوید: من در حق تو خیانت نمی کنم، دروغ می گوید؛ زیرا وقتی او به خداوند و خود خیانت کرد به رفیقش که هیچ، بلکه به نزدیک ترین خویشاوندش، مثل والدینش نیز خیانت می کند.

زلیخا عاشق حقیقی یوسف(علیه السلام) نبود. او می خواست به کام خویش برسد، هر چند عشق به آن حضرت، تار و پود و اساس و کنه وجود او را فراگرفته بود.

ص: 64

آن زلیخا از سِپندان تا بعود

نامِ جمله چیز یوسف کرده بود(1)

بنابراین وقتی در مقابل یوسف شکست خورد دشمن درجه اول آن حضرت شد، پس او را به زندان انداخت. اما در مقابل، علی(علیه السلام) وقتی بر یکی از عاشقان حقیقی اش حدّی (به خاطر لغزشی) جاری کرد، او انگشتان قطع شده اش را در دست دیگرش گذاشت و گفت: من جنایت کردم و علی(علیه السلام) همچنان معشوق من است. این است تفاوت میل شهوی و شیطانی، و عشق علوی و رحمانی.

از امام صادق روایت شده است:«رفیقی که روزی به نفع رفیقش خیانت می کند حتماً روز دیگر به ضرر او خیانت خواهد کرد، و رفیقی که به نفع رفیقش به دیگری ظلم کند، قطعاً روز دیگر به نفع دیگری و به ضرر رفیقش ظلم خواهد کرد، و کسی که به نفع دوستش سخن چینی کند، وقت دیگر به ضرر او سخن چینی خواهد کرد، بنابراین با خائن و ظالم و نمّام رفاقت نکنید»(2).

حتی بعضی معصومین(علیه السلام) فرموده اند: «رفیقی که روزی برای فضیلتی که در تو نیست مدحت می کند، روز دیگر برای صفت بدی که از آن منزهی مذمتت می کند».(3)

چون مبنای این نوع دوستی ها خودیت حیوانی و انانیت شیطانی است.

بعضی از فُسّاق ممکن است با شخص آبرومند و وجیهی باب رفاقت باز کنند تا هم او را مانند خودشان کنند و هم تنها نمانند و هم این که بدی خود را در پیش وجدان مرده خود توجیه کنند که مثلاً همه بدند و رواج، عامل جواز است و دیگران را نیز فریب دهند. علاوه برآن شخص خوب، حداقل چیزی که عایدش می شود این است که مورد اتهام دیگران قرار می گیرد و آبروی خود را از دست می دهد. پس لازم است پاکان، پر و زیرک و باهوش باشند، نه پاک و صاف و پوک و پوچ.

یکی از دبیران به من می گفت: محصلی با ایمان دارم؛ زیرا همیشه از امام زمان(عج) سؤال می کند و مرا به میهمانی نیز دعوت می کند. به او گفتم: احتمال بده بهایی باشد و به همین طریق باب رفاقت را با دانش آموزان معصوم هم باز کند. مدتی بعد به من گفت: همان بود که گفتی. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «اَولَی النّاسِ بِالتّهمَة مَن جالسَ اهلَ التّهمةِ»(4)؛ شایسته ترین مردم به اتّهام

ص: 65

کسانی هستند که با اهل اتّهام درآمیزند.

اکثر قریب به اتفاق ترک تحصیل کنندگان، معتادان، بزهکاران و...، وقتی داستان زندگی خود را شرح می دهند می گویند: رفیق باعث شد که چنین و چنان کنند و باشند. و مردان بزرگ نیز از راه رفیق به مقامات عالیه رسیدند.

از دانشجویی پرسیدم چرا نماز را ترک نمودی؟ گفت: رفقا به من مشروب تعارف کردند و من خجالت کشیدم رد کنم. گفتم: بایستی آنها شرم می کردند. نباید به رفقا همیشه«بله» گفت. گاهی هم لازم است«نه» گفت و ترک رفاقت نمود.

بعضی از رفقا احمق؛ یعنی پاک و صاف، ولی پوک و پوچ هستند که به جای این که به نفع رفیق خود کارکنند به ضرر او کار می کنند. پس نباید با این افراد باب دوستی را باز کرد. امام صادق(علیه السلام) فرموده است: «اذا اَردْتَ اَن تَختَبِرَ عَقلَ الرَّجُلِ فی مَجلسٍ واحدٍ فَحَدِّثْهُ فی خِلالِ حَدیثِکَ بما لا یَکونُ فَإنْ اَنْکَرهُ فهو عاقلٌ و إن صَدَّقَهُ فهو احمقُ»(1)؛ اگر بخواهی در یک مجلس، عقل مردی را آزمایش کنی، در خلال سخنانت مطلبی را ذکر کن که ناشدنی است. اگر متوجّه شد و انکارش کرد عاقل است، ولی اگر آن را پذیرفت و ناسنجیده تصدیق کرد او مرد احمقی است. علی(علیه السلام) فرمود: «و افرِرْ کُلَّ الفَرارِ مِنَ اللَّئیمِ الأحمقِ».(2)

شایان ذکر است همچنان که در تعلیم و تربیت انسانی «اصل تدریج» مسلم است، در افساد و اضلال نیز آن اصل مورد قبول است؛ مثلاً کسی را که می خواهند معتاد کنند اول با او رفیق می شوند، بعد به او سیگار تعارف می کنند سپس خودش، تفنّنی و غیر رسمی آن را دنبال می کند. سپس ممکن است سیگارهایی به او بدهند که با مواد مخدره عجین شده باشد و بالاخره به مجرد این که او معتاد شد، اسیرش می کنند و در پایان نیز کار او به جاهای پست و باریک و تنگ و تاریک می کشد. چه بسا تدریج در فسق، توأم با تسریع باشد و یا به جای تدریج، حالت دفعی و یکبارگی حاکم شود.

گویند: نجاشی شاعر مخصوص علی (علیه السلام) و در تقوا در سطح بسیار والایی بود. در یکی از روزهای ماه رمضان هنگام عبور به مسجد به یک دوست نااهلی برخورد نمود.

آن دوست او را به منزلش برد و گفت: برای نماز فرصت هست و آهسته سرش را به گوشش

ص: 66

نزدیک نمود و اظهار داشت: شراب و کباب گوشت بره دارم. میل بفرمائید. نجاشی ابتدا یکه ای خورد و گفت: شراب و کباب و ماه رمضان؟ گفت: روزه ات را با آن دو افطار کن و بعد توبه کن که دو نفر سرانجام آن دو را میل نمودند و شروع به بد مستی نمودند که همسایه ها به اطلاع حضرت علی (علیه السلام) رساندند.

حضرت حکم جلب آن دو را صادر نمود ولی نجاشی فرار نمود و تنها صاحب خانه در مسجد هشتاد ضربه تازیانه خورد.

طایفه نجاشی ابتدا از راه خواهش سپس از راه تهدید خواستند از اجرای حد جلوگیری کنند که آن حضرت قبول نکرد. در نتیجه او به معاویه پناهنده شد.(1)

شیاطین جنی و انسی، هر کس را مطابق استعداد و مقام و شأنش، بر طبق قاعده تدریج، فریب می دهند. برای نمونه وقتی من قصد مطالعه کنم شیطان یک مرتبه نمی گوید مطالعه را ترک کن، بلکه از در خیرخواهی وارد می شود و ابتدا می گوید: در هنگام شب، اول غذای مقوی میل کن، بعد می گوید: بنشین و مطالعه کن، سپس دستور می دهد: تکیه بزن و بعد فرمان می دهد: پاهایت را دراز کن، و در پایان دستور می دهد: بخواب و بخوان. در نتیجه خوابم می برد و مطالعه در طول شبِ دراز ترک می شود، که در اینجا معصومین(علیه السلام) دستور داده اند که اصلاً به شیطان اعتنا نکنید تا قهر کند و برود؛ زیرا او به دلیل غرورش زود قهر می کند، و اگر یک جواب منفی شنید به سرعت دور می شود، چنان که روایت شده و یا از مکاشفات و یا یک اصل روان شناسانه است: «الشیطان مُتَکَبِّرٌ اِذا عُصِی لا یعودُ»؛ شیطان متکبر است، پس وقتی مورد عصیان و نافرمانی قرارگیرد بر نمی گردد و قهر می کند.

البته یک قاعده کلی هم وجود دارد و آن این است که: هر گناهکار و فاسقی، خود بزرگ بین است و باید نسبت به آن ها تکبر کرد. علی(علیه السلام) فرموده است: «التَّکَبُّرُ علَی المُتَکَبِّرینَ هو التّواضُعُ بِعَیْنِهِ»(2)؛ تکبر کردن با افراد متکبّر، عین تواضع است. یعنی وقتی نسبت به متکبر، تکبر ورزیده شود، در واقع به متواضع، تواضع شده است.

در روایات آمده است که رفقایتان را آزمایش کنید؛ امام صادق(علیه السلام) فرموده است: «رفیقی که سه بار نسبت به تو خشمگین شود و درباره ی تو به بدی سخن نگوید و مذمت ننماید، شایسته

ص: 67

رفاقت است».(1) اولیای خداوند امر فرموده اند: «نه آن چنان با کسی رفیق شو و همه اسرارت را به او بگو و درباره ی او بذل و بخشش زیاد داشته باش که بعد از جدایی پشیمان شوی، و نه آن چنان در وقت فراقت و جدایی، بدگویی کن تا باب رفاقت برای همیشه بسته شود و احیاناً اگر با او رفیق شوی سخت نادم و خجالت زده شوی».

هزار دوست و همنشین بسیار نیست، ولی بدون شک یک دشمن برای شخص زیاد است.

اما در عین حال اگر فردی دشمن پیدا کرد، چه بسا سبب خیر او شود. «عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد»(1)، چرا که بیشتر دوستان فقط از انسان تعریف می کنند و عیوب او را نمی گویند و از این طریق باعث غرور طرف مقابلشان می شوند، ولی دشمن صراحتاً عیب گویی می کند، در نتیجه انسان بیشتر مراقب اعمال خود می گردد.

دوستی با مردم دانا نکوست

دشمن دانا به از نادان دوست(2)

وقتی ع_لی(علیه السلام) در نهروان، از جَمیل، پیر آزموده، که سالیان دراز منشی ساسانیان بود، پرسید: شایسته است انسان چگونه باشد؟ جواب داد: باید دشمنان او زیاد باشند و دوستان او کم. «قال یَجِبُ أن یَکونَ قَلیلَ الصِّدیقِ کَثیرَ العَدِوِّ... »(3)،

مثل آن که زیادیِ کشتی بان، باعث غرق کشتی می گردد.

حضرت علی(علیه السلام) می فرماید: «اَعداءُ الرَّجُلِ قد یَکونونَ اَنْفَعَ مِن اِخوانِهِ لِأنَّهُم یَهدونَ الَیهِ عُیوبَهُ فَیَتَجَنَّبُها و یَخافُ شماتَتَهُم به فیضْبَطُ نِعمَتَهُ وَ یَتَحَرَّزُ مِن زَوالِها بغایَةِ طَوْقِهِ»(4)؛ گاهی دشمنان بیش از برادران و دوستان برای آدمی مفیدند؛ زیرا آنان نقایص شخص را می یابند و به او اهدا می کنند و او از ترس شماتت دشمن، خویشتن را اصلاح می کند و بدین وسیله نعمتی را که دارد محافظت می نماید و با تمام قدرت از زوال آن جلوگیری می کند.

چه بسا در کلاس درس عده ای رابطه خوبی، بنا به عللی، با اینجانب، نداشته باشند. پس سعی می کنند انتقاد کنند، بلکه انتقام بگیرند. بنده هم سعی می کنم که آن موارد را در نمره آن ها تأثیر ندهم و نهایت کاری که ممکن است انجام دهم این است که با آن ها با عدل، نه با فضل، برخورد کنم، چون در برخورد مؤدّب نیستند. اما دوستان، به جز عده ای، همیشه از من تعریف و تمجید می کنند که هر چند بالطبع به این تعریف ها علاقه دارم، اما باید آن منتقدین را نیز سبب تکامل خود بدانم. اگرچه از همه بهتر، دوست مؤمن و با تجربه ای است که مؤدبانه و سِرِّی و دقیق انتقاد می کند.

در کتاب «الاصول من الکافی» چندین باب در مورد نوع برخورد برادران دینی با یکدیگر

ص: 69

وجود دارد: از جمله آن ها به زیارت برادران ایمانی رفتن، مصافحه و دست دادن، معانقه، تقبیل و بوسیدن، ادخال سرور بر مؤمن و... می باشد. هرکس مایل است از آن ها اطلاع بیشتری کسب نماید به آن کتاب مراجعه نماید.(1)

در این جا فقط باید به دو نکته توجه شود: 1. بوسیدن جوان از روی شهوت حرام است و اگر مسلم شود که کسی جوانی را از روی شهوت بوسیده است باید حد بخورد و حدش از سی تا نود تازیانه است که هر قدر حاکم شرع صلاح بداند او را می ز ند(2).

2. نگاه کردن از روی شهوت به جوان اَمرد، یعنی پسری که هنوز مو در صورتش ظاهر نگشته است، حرام است. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: فتنه ی جوان زیبای امرد از فتنه دختر باکره بیشتر است(3).

گفتنی است تمام دوستی ها و محبت ها باید در طول رفاقت و عشق به خدا باشد؛ زیرا والاترین محبت و عشق، عشق به خداست. علی(علیه السلام) می فرماید: «إنّ اَطیَبَ شیءٍ فی الجنّةِ و اَلَذُّهُ حُبُّ الله و الحُبُّ فی الله و الحمد لله»(4)؛

خوش ترین و لذیذترین چیز در بهشت، عشق به خدا _ یا عشق خداوند به بهشتی ها _ و عشق در ذات خدا و «الحمدلله» گفتن است که بنده ی خالصِ حضرتِ حق، مصداق آن هاست که در بهشت تجسم عینی پیدا می کنند.(5) قرآن در مورد بهشتی ها می فرماید: “و آخِرُ دَعوَاهُم أَنَ الحَمدُ لِلّهِ رَبِّ العالمِینَ”(6)؛ و آخرین سخنشان حمد پروردگار عالمیان است. چنان که قبلاً بیان شد.

بالاتر از همه آن ها رضا و محبت حضرت حق از آن هاست. خداوند به آن ها می فرماید: رِضایَ عنکم و مَحَبَّتی لکم خَیرٌ و اعظمُ مِمّا انتم فیه.(7) طبیعی است که چنین محبت و رضایتی، محبت و رضایت بنده را هم در پی دارد، قرآن می فرماید:”یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلَی رَبِّکِ رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً”.(8)

ص: 70

خوش آن ساعت که بی خشم و غضب با ما تو بنشینی

نه در دل ع_ق_ده ای م__ا را، ن_ه بر اب__رو تو را چین__ی(1)

موطن اصلی انسان، آن سویی و آسمانی است، نه این سویی و زمینی. به همین دلیل خداوند می فرماید: به سوی پروردگارت برگرد. عمار گوید:

تو فکندی ز وطن دورمرا دستم گیر

که چنین بی دل و بی صبر ز حبّ الوطنم(2)

و منظور از وطن در حدیث «حب الوطن من الایمان»، وطن آخرتی است. شیخ بهایی در این خصوص چنین سروده است:

این وطن مصر و عراق و شام نیست

این وطن جایی است کاورا نام نیست(3)

اساساً تا خدا به سوی انسان نیاید بشر به سوی او نمی رود. که این همان نحوه اتحادی است که میان عاشق و معشوق تحقق دارد. هم عاشق میل به معشوق دارد و هم معشوق میل به عاشق.

سعدی چه خوب انشاد فرموده است:

یا بفرما به سرایم یا بفرما به سر، آیم

غرضم وصل تو باشد چه توآیی چه من آیم

صوت کسی شد، شیفته تمام و کل بدن و لباس و شغل و عقیده و رشته تحصیلی و... او می شود و به عکس اگر مثلاً از رفتار و یا اخلاق کسی نفرت حاصل نمود آن نفرت را به سراسر و همه او و متعلقاتش سرایت می دهد و این، نیز طبیعی و غریزی است.

قاعده کلی این است که گروهی، مردم و به ویژه جوانان را تحقیر می کنند و عقلشان را می ربایند، در نتیجه این ها از آن ها اطاعت می کنند، چنان که قرآن می فرماید: فرعون قوم خود را سبک و خوار می کرد و عقل آن ها را می ربائید(1) و خود را بزرگ و روشنفکر جلوه می داد، پس آن ها از او فرمان می گرفتند؛ چرا که آن ها قوم فاسقی بودند. اگر آن ها فاسق نبودند تبعیت ظالمانه را نمی پذیرفتند. “فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطَاعُوهُ إِنَّهُمْ کَانُوا قَوْمًا فَاسِقِینَ”.(2)چنان که بحث آن گذشت.

دسته ای دیگر رَجای واثق به حضرت حق و روز جزا دارند و از ذاکرین هستند، بنابراین پیامبر(صلی الله علیه و آله) شایسته و لایق قدوه و پیروی خوبی برای آن هاست؛ “لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ”.(3) خلاصه این که اصل الگوپذیری، فطریِ ثانویِ جوان است، به این ترتیب نمی توان آن را نابود کرد، بلکه باید آن را جهت داد؛ چرا که همه در هر چیزی مثل اصلاح سر و صورت، لباس، مسکن، برخورد، نگاه، احترام، اندیشه، اخلاق، عمل و...، انگاره و اقتدایی خاص دارند.

انسان باید الگو و رفیقش تنها پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیه السلام) او و کسانی که آن ها تعیین و معرفی کرده اند باشد تا نتیجه مثبت و سعادت مطلق عایدش شود. قرآن کریم در این خصوص می فرماید: “وَ مَن یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُوْلَئکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِم مِّنَ النَّبِیِّنَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشهَّدَاءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُوْلَئکَ رَفِیقًا“(4)؛

و کسانی که خدا و رسول او را پیروی می کنند، پس آنان (در روز رستاخیز) با افرادی، که خداوند نعمت خود را در بهشت بر آن ها تمام کرده است، از جمله پیامبران (به ویژه حضرت محمد(صلی الله علیه و آله)) و صدیقین (آن ها که اصلاً دروغ نمی گویند) و شهدا (ناظران و عالمان و گواهان نسبت به اعمال و نیّات مردم و تحمّل کنندگان آن آگاهی و گواهی و اداکنندگان آن گواهی در عالم آخرت) و صالحین (که منظور از این سه دسته ائمه هدی(علیه السلام) در بهشت می باشند)، همنشین خواهند بود و آنان (و اشخاصی که پیرو آن ها هستند) تنها رفقای خوب (برای مردم به ویژه جوانان)

ص: 72

هستند.

روایت شده است که: آیه مذکور در مورد«ثُوبان»، مولای رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نازل شده است. او عاشق رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بود و طاقت فراق آن حضرت را نداشت. یک روز در حالی که رنگش تغییر کرده و جسمش لاغر گردیده بود نزد آن محبوب آمد. حضرت ختمی مآب از او پرسید: چرا رنگت دگرگون شده است؟ جواب داد: ای رسول خدا نه مریض هستم و نه دردمند، وقتی شما را نمی بینم شوق دیدارتان را پیدا می کنم، در نتیجه شما را ملاقات می کنم؛

اما وقتی به یاد قیامت می افتم، می ترسم آنجا شما را نبینم، برای این که می دانم شما با پیامبران در موطن بالا سکونت داری و اگر من داخل بهشت شوم در منزل پایین تر از منزل شما خواهم بود و از لقای شما محروم خواهم ماند و چنانچه به بهشت نیایم، ابداً شما را نخواهم دید. بنابراین آیه مذکور نازل شد و آن حضرت فرمود: «قسم به کسی که جانم در دست اوست بنده ایمان نمی آورد مگر این که او من را از خود و پدر و مادر و اهل و فرزندانش و مردم، بیشتر دوست داشته باشد».(1)

علی(علیه السلام) در این باب فرموده است: «فَتأَسَّ بِنَبِیِّکَ الأَطْیَبِ الأطْهَرِ(صلی الله علیه و آله) فإنّ فیه أُسوَةً لِمَن تَأسَّی و عَزاءً لِمَنْ تَعَزَّی و اَحَبَّ العبادِ الَی اللهِ المُتَأَسِّی بِنَبِیِّهِ وَ المُقْتَصُّ لِاَثَرِهِ»(2)؛

پس به پیامبر خود(صلی الله علیه و آله) که از همه خلایق نیکوتر و پاکیزه تر است اقتدا نموده، از آن بزرگوار پیروی کن؛ زیرا آن حضرت اسوه و نمونه و سزاوار پیروی کردن است برای کسی که پیروی کردن، شایسته اوست و انتساب شایسته اوست برای کسی که بخواهد به او نسبت داشته باشد و محبوب ترین بندگان نزد خدا کسی است که پیرو پیامبر(صلی الله علیه و آله) خود بوده و دنبال نشانة او برود.

در قرآن آمده است:”قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ”(3). این آیه حقیقتی را به صورت قیاس شکل اول اثبات نموده است و آن این که: «هرکس خدا را دوست دارد باید از رسول او پیروی نماید. و هرکس از رسول او پیروی نماید خدا او را دوست داشته می آمرزد. پس هرکس خدا را دوست دارد، خدا (نیز) او را دوست دارد و می آمرزد. نتیجه این که قرآن میان دوستی انسان به خدا و دوستی خدا به انسان، حد وسط و پل ارتباطی قرار داده است و آن، اطاعت از رسول خداست. حاصل این که بهترین مقتدی و الگو، پیامبر ختمی مرتبت(صلی الله علیه و آله) است

ص: 73

که انسان با اطاعت او صداقت، عشق خود را به حضرت حق و حتی فرستاده ی او اثبات و اعلام می کند و به این طریق به بعد عشق او پاسخ مثبت داده می شود و لذا اشباع می گردد.

سفیران حضرت حق اِکسیرانی هستند که مس روح انسان را به طلای ناب تبدیل می کنند. چه خوب است که هم جسم، سالم و زیبا و هم روح، با طراوت و شاداب و بشاّش باشد، پس باید در دوران جوانی علاوه بر ورزش و تغذیه سالم، علم و تعقل و ایمان و عشق به ارزش های اصیل، و محبت نسبت به اولیای خداوند تقویت شوند تا هر چه عمر افزون می شود، صفا و طراوات و امید نیز فزونی گیرد.

این است که گفته اند: «جوانیِ هر کسی زیبا و ارزشمند و الگو است الاّ استاد و عالم ربّانی، که پیریش خوب و لذت بخش است». به همین جهت وقتی خواجه نصیرالدین طوسی در وقت سحر به حل یک مسئله علمی دست می یافت، می فرمود: «أینَ ابناءُ الملوک من هذه اللّذة»(1)؛ کجایند فرزندان پادشاهان تا این لذت مرا – اگر اهلش هستند- درک کنند. الهی قمشه ای چنین سروده است:

لذت دنیوی همه هیچ است نزد من

در خاط__ر از تغیّر آن هیچ ترس نیست

روزِ تَنَعُّم و شبِ عیش و طرب مرا

همچون شب مطالعه و روزِ درس نیست

و حافظ چه خوب گفته است:

حافظا در کنج فقر و خلوت شبهای تار

تا بود وردت دعا و درس قرآن غم مخور

آنچه در کسب علم مهم است، عزم راسخ و خلوص و توکل برخداست و چه بسا ربطی به سن و استعداد و ثروت هم نداشته باشد.

گویند سکاکی، ادیب دوران، در آغاز آهنگر بود. او صندوقچه ای کوچک و ظریف، بازحمت زیادی، ساخت و آن را به رسم هدیه برای پادشاه وقت برد. او به انتظار تحسین پادشاه و صله او، بدون این که صنعتش مورد توجه واقع شود، نشسته بود.

در این موقع دانشمند بزرگی وارد شد و تمام حاضران با کمال احترام دو زانو در مقابل او نشستند. سکاکی که سنش به سی سال رسیده بود پی به ارزش علم و عالم برد. او پیش استادی شروع به تحصیل علم و دانش نمود. استاد برای این که استعداد سکاکی را بسنجد، یک مسئله

ص: 74

بسیار ساده فقهی، طبق نظر شیخ ابوحنیفه، را به او تعلیم داد و آن این بود که استاد گفت:«پوست سگ با دباغی پاک می شود». فردا استاد از او پرسید دیروز: من چه گفتم؟ او با غرور هر چه بیشتر پاسخ داد:« سگ گفت: پوست استاد با دباغی پاک می شود». شاگردان به او خندیدند و او را از مدرسه اخراج نمودند.

او روزی، که در سن چهل سالگی بود، برای استراحت سر به کوه و صحرا نهاد. اتفاقاً گذر او به جایی افتاد که دید قطره های آب از بلندی برروی تخته سنگی می چکد و سنگ را سوراخ نموده است. او با خود گفت: نه این سنگ از ذهن من سخت تر است و نه آب از علم نرم تر، لذا با اطمینان خاطره و توکل بر خدا سرگرم فراگرفتن علوم متداول عصر خود گردید و یکی از علمای طراز اول، در زمان خود و زمان های بعد از خود، شد. او کتابی به نام «مفتاح العلوم» که دارای چهارده علم دز زمینه های مختلف ادبی بود تصنیف نمود.(1)

إِنِّی لِمَا أَنزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ(1)؛ ای پروردگار من، من به آنچه از خیر و نیکویی برایم بفرستی نیازمندم». سوگند به خدا موسی(علیه السلام) از خدا چیزی نخواسته بود مگر نانی را که بخورد؛ زیرا گیاه زمین می خورد و به جهت لاغری و کمی گوشت او، سبزی گیاه از پوست نازک درونی شکم او دیده می شد.

و اگر باز برای دفعه سوم بخواهی پیروی کنی، از داوود(علیه السلام) تبعیت کن که به دست خود از لیف خرما، زنبیل هایی می بافت و به همنشین های خود می گفت: کدام یک از شما در فروختن آن ها مرا کمک می کند، در حالی که از ثمن و بهای آن قرص نان جوی می خورد.

و اگر باز بخواهی پیروی کنی، از عیسی بن مریم(علیه السلام) پیروی کن که بالشش سنگ بود و جامه خشن می پوشید و طعام خشن می خورد و خورش او گرسنگی بود و چراغش در شب، ماه بود و سایه بانش در زمستان، مشارق و مغارب زمین بود و میوه و سبزی خوشبوی او گیاهی بود که زمین برای چهارپایان می رویانید... نه زنی داشت که او را به فتنه افکند و نه فرزندی داشت که او را اندوهگین سازد... مرکب او دو پایش بود و خادمش دو دست او بود].(2)

نباید تصور کرد که همه، مخصوصاً جوانان باید مانند آن ها زندگی کنند؛ زیرا علی(علیه السلام) می فرماید: «إنّ الله تعالی فَرَض عَلَی ائمة الحقِّ (العدل) أن یُقَدِّروا اَنفُسَهُم بِضَعفَةِ النّاسِ کَیلا یَتَبَیَّغَ بالفَقیرِ فَقرُهُ»(3)؛ خداوند تنها بر ائمه ی عدل واجب کرده است که خود را با مردمانِ تنگدست برابر نهند تا فقر به فقیر فشار نیاورد .

دیگر این که، زمان آن ها با زمان ما تفاوت دارد، چنان که آن حضرت می فرماید: آیا همین که به من امیرالمؤمنین(علیه السلام) بگویند قانع باشم و در سختی های روزگار با آن ها شریک نباشم؟ «أَ أَقْنَعُ مِن نَفسی بِأن یُقالَ: هذا امیرُالمؤمنینَ(علیه السلام) و لا اُشارِکُهُمْ فی مَکارِهِ الدَّهرِ».(4)

علاوه بر آن، ائمه(علیه السلام) به قدری در سیر و سلوک غرق اند که حلال های دنیا برای ما، حرام های آن، برای آن هاست. آن حضرت فرمود: «اَلا و اِنَّکم لا تَقدِروُنَ عَلی ذلِکَ ولکِنْ اَعینونی بِوَرَعٍ و اجتِهادٍ و عِفَّةٍ و سَدادٍ»(5) و نیز می فرماید: «چگونه خانه دنیا را وصف کنم که آغازش رنج است و

ص: 76

سرانجامش فنا و در حلالش حساب است و در حرامش عقاب».(1)

آن ها طبق بیان قرآن:”فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرَاتِ”(2) در کار خیر و کمال از همه جلوترند؛ چراکه آنان الگویی به تمام معنا هستند و حکم قیادت و رهبری، مخصوصاً رهبری دینی و فکری جز این نیست.

ن__ام احم____د ن__ام جمل___ه انبی__است

چون که صد آمد نود هم پیش ماست(3)

بنا بر قول حکما «بسیط الحقیقة کلُّ الأشیاء و لیس بشیء منها»(4)؛ یعنی موجودی که بسیط و دارای وجود جمعی، بلکه جمع الجمعی است کمالات همه اشیا را به نحو اعلی و اتم دارد، در حالی که هیچ کدام از آن ها نیست؛ یعنی فاقد نقصان آن هاست.

قرآن نیز در این مورد می فرماید:”فَبَشِّرْ عِبَادِی الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ”(5)؛ به این معنا که رهبران الهی بین خوب و خوب تر، خوب تر را برمی گزیند.

آنچه مهم است این است که طبق دستورات دینی، حق هر کدام از دنیا و آخرت و امور مادی و دین باید رعایت شود؛ چرا که انسان مرکب از جسم و روح است و دنیا هم از مخلوقات حضرت رب العالمین و مزرعه آخرت است. از عالم، موسی بن جعفر(علیه السلام)، روایت شده که فرمود: «لَیسَ مِنّا مَنْ تَرکَ دنیاهُ لِدینِهِ و دینَهُ لِدنیاهُ»(6)؛ از ما نیست آن کسی که دنیای خود را برای دینش یا دین خود را برای دنیای خویش ترک گوید. کسانی هم که میل دارند به بطن شریعت که طریقت است و متن طریقت که حقیقت است برسند، باید مو به مو دستورات شرع را عمل کنند.

ز خسرو گفتن و فرهاد شنیدن

طریقت کی بود همچون حقیقت

آنچه در آین__ه ج__وان بیند

پیر در خشت خام آن بیند(1)

چنان که قبلاً بیان شد. و افزون بر آن این که آن ها واسطه میان بزرگسالان و کودکان هستند و هرگونه رفتاری که از خود نشان دهند، با آن ها و وابستگان آن ها همان رفتار خواهد شد. در قرآن آمده است:”وَلْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعَافاً خَافُوا عَلَیْهِمْ”(2)؛ و کسانی که اگر فرزندان ناتوانی از خود به یادگار بگذارند از آینده آنان می ترسند، باید (از ستم درباره ی یتیمان مردم) بترسند.

و امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «بَرُّوا آبائَکُم یَبَرَّکُم ابنائُکُم»(3)؛ به پدر و مادرتان نیکویی کنید تا فرزندانتان هم به شما نیکویی کنند. و در دنباله حدیث آمده است: «و عِفّوا عن نساء النّاس (نساء غیرکم) تعِفَّ نساؤُکم(4)» و زنان مردم را عفیف بدانید و از تعرض به آن ها امتناع ورزید تا از تعرض به زنان شما دست بردارند. در حقیقت هر بدی و خوبی علاوه بر تأثیر آن ها بر روی شخص خوب و بد، بر روی جامعه و تاریخ تأثیر دارند، لذا ثواب و عقاب مضاعف است.(5)

2. روح، کودکی و جوانی و پیری و مذکر و مؤنث و خواب و بیداری و زمان و مکان و صحت و سقم و مردن و زنده شدن و... ندارد، بلکه آن ها مربوط به تن و جسد و جسم انسان هستند. به این ترتیب ایمان، کفر، ارزش، ضدّ ارزش، سعادت، شقاوت و... مربوط به روان آدمی است. پس اصالتاً قدر و منزلت و اهمیت جوان مربوط به روح ایمانی اوست و شادابی و زیبایی نیز، مادی نیست؛ هرچند در بعضی موارد، ماده و جسم به عنوان زمینه آن دو محسوب می شوند. لذا جوان نباید مغرور جمال ظاهری خود شود.

3. جوان ها چون نسبت به والدین و دیگر بزرگترها کم تجربه اند باید از آن ها پیروی کنند. امام علی(علیه السلام) در این زمینه می فرماید: «لِیَتَأَسَّ صَغیرُکُمْ بِکَبیرِکم وَ لْیَرْأ فْ کَبیرُکُم بِصغیرِکُم»(6)؛ باید کوچک شما از بزرگتان پیروی کند و بزرگ شما به کوچکتان مهربان باشد. این کلام ترجمان

ص: 78

گفتار پیامبر(صلی الله علیه و آله) است که فرمود: «لا تُحقِّرَنَّ اَحَداً مِنَ المسلمینَ فإنَّ صغیرَهم عند الله کبیرٌ»(1)؛ هیچ یک از مسلمانان را کوچک نشمر که خردسال آن ها در پیشگاه خداوند بزرگ است.

افزون بر آن اگر پدر و مادر مشرک یا کافر هم باشند باید نسبت به آن ها خوش برخورد بود. قرآن می فرماید:”وَ إِن جَاهَدَاکَ عَلی أَن تُشْرِکَ بی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُمَا وَ صَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا”(2)؛ و اگر پدر و مادر، تو را بر شرک به خدا، که آن را به حق نمی دانی، وادار کنند، در این صورت دیگر امر آن ها را اطاعت مکن، ولی در دنیا با آن ها به حسن خلق مصاحبت کن؛ چنان که امام صادق(علیه السلام) به زکریا بن ابراهیم که از نصرانیت به اسلام گرایش پیدا کرده بود فرمود: به مادر نصرانیت نیکویی کن و او نیکویی نمود و در نتیجه مادرش مسلمان شد.(3)

آن حضرت فرموده است: ثلاثٌ لم یجعلِ الله لاحد من الناس فیهن رُخصةً...(4)؛ خداوند در سه چیز به هیچ کس رخصت و اجازه(خلاف) قرار نداده است: نیکی نمودن به پدر و مادر؛ چه خوب باشند و چه بد، وفا نمودن به عهد، چه برای نیکوکار باشد و چه برای تبهکار و ادای امانت و پس دادن آن به صاحبش چه خوب باشد و چه بد.

خداوند حقّ والدین را قرین حق خود قرار داده و فرموده: شکرگزار من و والدین خود باش. تا آنجا که خداوند در احترام به والدین فرموده:”فلا تَقُلْ لهما اُفّ ٍو...(1)“؛ به پدر و مادرتان «اُف»، که دارای حداقل معنای ملال آور و تلخ آمیز است، نگویید. آن حضرت در این باب فرموده است: اگر خداوند برای جلوگیری از رنجش و ملالت والدین، کلمه ای موجَزتر و کوتاه تر از لفظ «اُف» می دانست (یعنی وجود می داشت) آن را در قرآن می آورد؛ «لَو عَلِمَ اللهُ لَفظَةً اَوجَزَ فی ترکِ عُقوقِ الوالدینِ مِن «اُفٍّ» لَأتَی بِهِ».(2)

به نظر فرزندان جوان و کم تجربه و قلیل الایمان یا خدای ناکرده بی ایمان و تابع اندیشه های غربی، پدر و مادر پیر باعث رنج و مشقتند؛ زیرا دیگر آن قدرت و قیافه و توان مالی و کاری دوران جوانی را ندارند، پس باید آن ها را به محل سالمندان تحویل داد یا منتظر ماند تا بمیرند تا اگر مالی دارند به ارث ببرند و... . در حالی از دو آیه سوره اسراء چند دستور به دست می آید: 1_ فرزندان باید به والدین خود احسان کنند و عجیب است که خداوند آن را قرین عبادت خود قرار داده است”وَقَضَی رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا”(3)و صله ی رحم نمایند و قطع رحم نکنند. امام زین العابدین(علیه السلام) فرموده است: «والذنوب التی تعجّل الفناء، قطیعة الرحم و...»(4)؛

گناهانی که عمر را تباه و کوتاه می کند قطع ارتباط با پدر و مادر است و... .

2_ آن ها تا آخر عمرشان باید نزد فرزندانشان باشند.”إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِندَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلاَهُمَ”.(5) نه این که آنها را به خانه سالمندان ببرند، چنان کودکان را به مهد کودک که اولی لانه منتظران مرگ است و دومی خانه محو کودک.

3_ به آن ها نباید «اف» گفت.

4_ نباید آن ها را طرد و نهی کرد، بلکه باید آنچه نیاز دارند قبل از درخواستشان به آن ها اهدا کرد. دستور داده اند در موقع دادن چیزی به آن ها، آن را در دست بگذارند و دو دستی به آن ها تعارف کنند تا آن ها بردارند؛ زیرا دست فرزندان باید زیر دست آن ها باشد.

ص: 80

5_ باید با قول معروف و مؤدبانه با آن ها سخن گفت، چه مسلمان باشند و چه نباشند.

6_ باید نسبت به آن ها تواضع کرد.

7_ باید در حق آن ها در قنوت دعا کرد و گفت: “رَّبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا“.(1)

و إجزهما بالاحسان احساناً و بالسیئات غفرانا(2)؛ پروردگارا چنان که مرا از کودکی بپروردند تو آن ها را رحمت فرما. و در مقابل احسان آن دو به من، پاداش احسان و در عوض گناهان آنها جزای غفران به آن ها عنایت فرما.

وقتی پیامبر(صلی الله علیه و آله) بفرماید: «البَرَکةُ مع اَکابرکم»(3)؛ وجود پیران، میان مردان برکت است. و باز بفرماید: «مِن اِجلال اللهِ اِجلالُ ذی الشَّیبَةِ المُسلِمِ»(4)؛

از جمله تکریم های خداوند، تکریم به کهنسالان مسلمان است. و امام علی(علیه السلام) بفرماید: «فإنّهم صِنفانِ: اِمّا اخٌ لَکَ فی الدّینِ و اِمّا نظیرٌ لکَ فی الخلقِ»(5)؛

ای مالک به مردم مصر محبّت و لطف کن و درنده خو مباش؛ زیرا آن ها دو دسته اند یا برادر دینی تو هستند یا نظیر تو در خلقت و امام صادق(علیه السلام) بفرماید: «الشَّیخُ فی أهلِهِ کالنَّبِیِّ فِی أُمَّتِهِ»(6)؛ وجود پیر سالخورده در خانواده اش همانند پیامبر الهی در میان امّتش است و...، بنابراین پدران و مادران عین برکت هستند، و راه سعادت انسان، در گرو بزرگداشت پدر و مادر و مخصوصاً مادر است؛ چرا که پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «الجنّة تحتَ أَقدامِ الأُمَّهاتِ»(7)؛ بهشت تحت قدم های مادران است.

دعای حضرت حجّت(عج) در این خصوص چنین است: «...و (تفضل) علی مشایخنا بالوَقار و السکینۀ و علی الشباب بالاِنابۀ و التوبۀ و علی النساء بالحیاء و العفۀ».(8)

عمر طبیعی نیست، بلکه غم و غصه و ناراحتی و فشار و به اصطلاح «استرس» و عدم رعایت بهداشت و آلودگی هوا و مخصوصا گناه است. دکتر ژوزف مونتا گفته است: آنچه می خوریدباعث زخم معده و اثنی عشر نمی شود، بلکه آنچه شما را می خورد، مثل نگرانی و غم و غصه، موجب پیدایش زخم معده می شود.(1)

علی(علیه السلام) فرمود:«اَلْهَمُّ نِصفُ الهَرَمِ»(2)؛ اندوه نصف پیری است. امام صادق(علیه السلام) فرمود:«أربَعَةٌ تُهرِمُ قَبلَ أوانِ الهَرَمِ: أکلُ القَدیدِ و القُعودُ علَی النَّداوَةِ و الصُّعودُ فی الدَّرَجِ و مُجامَعَةُ العَجوزِ»(3)؛

چهار چیز باعث پیری قبل از موعد می شود: 1. تغذیه کردن از گوشتی که بر اثر اشعه آفتاب خشکیده باشد.

2. مسکن گزیدن در جای مرطوب _ لذا تا بدن کاملاً خشک نشده، نباید لباس پوشید و از بر تن کردن لباس نمناک لازم است خودداری شود_ .

3. کار روزانه ی توأم با زیاد از پله بالا رفتن.

4. آمیزش با زنان سالخورده.

میل های هوس آلود به هر اکل و شربی، استعمال بی رویه دارو، اسراف در خوردن و آشامیدن _ قرآن فرموده است:”کُلُواْ وَ اشْرَبُواْ وَ لا تُسْرِفُواْ”(4) _ عدم رعایت بهداشت جسمانی و روانی، تغذیه ناسالم مادی و روحی، و امراض جسم و جان از جمله عوامل پیری زودرس اند.

لذا می طلبد که دولت مردان، مردانه در امر سلامت تغذیه در هر کجای از کشور، نظارت دقیق و کارشناسانه و تام و مستمر و مؤثر داشته باشند.

از موسی بن جعفر(علیه السلام)روایت شده که: «الحِمْیَةُ رَأسُ الدَّواءِ و المِعْدَةُ بَیتُ الدّاءِ»(5)؛ پرهیز، سرسلسله داروها و معده، خانه (اتاق و مرکز) درد است. و علی(علیه السلام) فرموده است: «مَنْ اَکَلَ الطعامَ علی النَّقاءِ و اَجادَ الطعامَ تَمَضُّغاً و تَرَکَ الطعامَ و هو یَشتَهیهِ و لَم یَحْبِسِ الغائطَ اذا أتَی، لَم یَمرَضْ الاّ مَرَضَ المَوتِ»(6)؛ کسی که در خوردن غذا نظافت را رعایت کند و آن را خوب بجود و تا اشتها

ص: 82

دارد، دست از غذا بکشد، به موقع، تخلیه روده کند، جز به مرض مرگ، دچار بیماری دیگری نمی شود. انسان باید با اشتها شروع به غذا کند و با اشتها امساک نماید. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می فرماید:«کُلْ و انتَ تَشتَهی و اَمسِک و انتَ تَشتَهی».(1)

شکم بارگی انسان سبب دوری از رحمت و عنایت الهی و اشتغال روح به تدبیر بدن و انصراف از عالم غیب است و کم خوری و خالی بودن معده او از طعام از جمله عوامل سنخیت پیدا کردن او با عوالم ملکوت و جبروت است.

روایت شده است که شکم گرسنه از مهمترین علل تقرب بنده به بارگاه ربوبی است و در مقابل، مغبوض ترین بنده در پیشگاه الهی آن است که شکمش پر باشد؛ «و اَقربُ ما یَکونُ العَبدُ مِنَ اللهِ اذا خَفَّ بَطنُهُ و ابغَضَ ما یکونُ العبدُ مِنَ اللهِ اذا امتَلَأَ بَطنُه».(2) ضمن این که پیامبر فرموده است: یا ربِّ اشبَع یوماً فأحمَدک و أجوع یوماً فأسئلک(3)؛ روزی سیر می شوم تا سپاست گویم و روزی گرسنه می شوم تا از تو درخواست(غِذا) کنم. علی(علیه السلام) فرمود: «طَهِّرُوا قُلوبَکُم مِنَ الحِقْدِ فإنَّهُ داءٌ مُوبِیءٌ»(4)؛ قلب های خود را از کینه های نهانی پاک کنید، چه آن یک بیماری مهلکی است نظیر وبا.

و باز فرمود: «الغَضَبُ نارٌ موقَدَةٌ مَنْ کَظَمَهُ اَطْفَأَها و مَن اَطْلَقَهُ کانَ اوّلَ مُحْتَرِقٍ بِها»(5)؛ غضب آتشی مشتعل است و کسی که آن را فرو نشاند، آن را خاموش کرده است و الا خود او اولین کسی است که در شعله های آن می سوزد. امام علی(علیه السلام) فرموده است: «الحدّة ضربٌ من الجنون لان صاحبها یندَم فإن لم یندَم فجنونه مستحکمٌ»(6)؛ خشم نوعی دیوانگی است، زیرا خشن پشیمان می شود و الا دیوانگیش محکم است.

درباره علاج غضب گفته اند: به پشت دست خود نگاه کنید و یا آب سرد بیاشامید و یا به طور کلی تغییر وضعیت بدهید. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرموده است: وقتی غضب کردید بنشینید، پس اگر غضب

ص: 83

رفت که هیچ و الا باید به پهلو خوابید(1) و در انجیل آمده است: «اذکرنی حین تغضب أذکرک حین أغضب»(2)؛

ای بنده من وقتی غضب می کنی مرا یاد کن تا وقتی من غضب می کنم تو را یاد نمایم.

اساساً و طبق دستور امام صادق(علیه السلام) باید کودک و میانسال و کهنسال مسلمان را به ترتیب: فرزند، برادر و پدر بگیریم که اولی به رحمت و دومی به وصلت و سومی به رأفت نیاز دارند. «...فَارْحَمْ وَلَدَکَ و صِلْ اَخاکَ وَ بَرَّ اباکَ».(3)

کار پر تلاش، پوشیدن کفشی مناسب و راحت که پ_ا را نزن_د و پوشی_دن لباس سبک، تقلیل عمل جنسی، قلّت آمیزش با زنان از راه ازدواج موقت، عدم مشروب خوارگی، عدم اعتیاد به دخانیات، ترک هروئین، میانه روی در فعالیت (چنین نباشد که در قسمتی از روز شخص خود را خسته نماید و در قسمت دیگر فعالیتش به صفر برسد)، عدم پر خوری و پر خوابی، خالی بودن سینه از کینه و حسادت _ امام علی(علیه السلام) فرمود:«الحقد... مرض مُردی(4)؛ کینه... بیماری نابودکننده است» و«صحة الجسد من قلة الحسد»(5) و «الحَسَدُ یُذیبُ الجَسَدَ»(6)_،

مدارا کردن با بدان، قانع بودن به آنچه کفاف می کند، حریص نبودن و عصبانی نشدن، از همه مهمتر ایمان به خدا و یاد کردن قلبی از او و از همه اساسی تر، توحید ناب و رفتار پاک و پندار زلال، از جمله عوامل بسیار ارزشمند در سلامت روح و تن و خانواده و جامعه و سعادت دنیا و آخرت است.

موحّد چه زر ریزی اندر ب_رش

و یا تی_غ هن__دی ن_هی بر س_رش

امی_د و ه_راسش نباش_د ز کس

بر این است مبنای توحید و بس

بهترین ورزش که می تواند جوانان را از نظر روانی و جسمانی تقویت کند شناست. در شنا نشاط و شادی وجود دارد و تمام بدن فعالیت می کند، لذا بدن از رشد متعادل و هماهنگ برخوردار می گردد و در نتیجه زیبایی اندام حاصل می گردد. علاوه بر آن شناگر نه غرق می شود و نه می گذارد دیگری غرق گردد.

ص: 84

اگر جوانان به تیراندازی نیز روی آورند، بسیار خوب است، زیرا هم ورزش و هم ارزش است و هم مانند شنا عمل مستحبی است و سبب می شود جوانان از عهده دفاع از میهن، خوب برآیند. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: علّموا ابنائکم السباحة و الرّمی.(1)

جوان، جوان مردی است که از خودیت بی خودی خویش و از غربت مغرب خود درآمده و به خودیت حقیقی و مطلق و نفسانیّت اشراق مشرق خویشتن نایل آمده باشد، آن خودیتی که از من و مایی به دور باشد و جز خدا را نبیند.

ز احم_د چو می___م مَ_نی شد ج__دا

اح___د مان_د، کث_رت ش_د آن دم فنا

پس آنگه کلام خود از خود شنید

به چشم خود آندم رخ خویش دید

السَّمواتُ و الارضُ»(1). از اعتدال و عدل و نظمی که سراسر عالم را فراگرفته است تعبیر به عدل تکوینی، و از اعتدالی که در سیستم دینی حاکم است تعبیر به عدل تشریعی و از اعتدالی که در گستره معیشتی جریان دارد تعبیر به اقتصاد و از اعتدالی که در قیامت نافذ است تعبیر به عدل جزایی می نمایند.

فلاسفه گفته اند: از جمله مصادیق و زیر مجموعه های عدالت در اخلاق، عفت، سخاوت، شجاعت و حکمت است.(2) عدالت، جنس آن چهار فضیلت است و آن ها انواع عدالت اند. آن فضایل، اوساط و حد وسط های میان اطراف رذایل اند، چرا که عفّت، حد وسط میان رذیلتِ شهوت رانی و رذیلت خُمودی و سخاوت، حد وسط میان اسراف و تبذیر و شجاعت، حد وسط میان تهور و بی باکی و جبن و ترسویی و حکمت، حد وسط میان عدم تمرکز در کسب معارف الهی و کودنی است.

در مقابل عدل، ظلم قرار می گیرد و آن به این معناست که برای نمونه بسیاری از جوانان امور را در موضع و جای خودشان قرار نمی دهند، یعنی به جای این که به حکمت و عدالت و... متصف و مزیّن شوند، خود را به نکبت و ظلم و... متصف و آلوده می نمایند.

در کتاب «عوالی اللآلی» از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نقل شده است و نیز در کتاب عُدّة الداعی آمده است که: «أوحَی اللهُ تَعالَی الَی داوودَ(علیه السلام) یا داوودُ إنّی وَضَعتُ خَمسَةً فی خَمسَةٍ (بل سِتَةً فی سِتَةٍ) و النّاسُ یَطلُبونَها فی خَمسَة ِ(بل فی سِتَة) غَیرِها فَلا یَجِدونَها: وَضَعتُ العِلمَ فی الجوعِ و الجَهدِ و هُم یَطلُبونَهُ فی الشِّبَعِ و الرّاحَةِ فلا یَجِدونَهُ و وَضَعتُ العِزَّ فی طاعَتی (او خِدمَتی) و هم یَطلُبونَهُ فی خِدمَةِ (او طاعَةِ) السُّلطانِ فلا یَجِدونَهُ و وَضَعتُ الغِنَی فی القَناعَةِ و هم یَطلُبونَهُ فی کَثرَةِ المالِ فلا یَجِدونَهُ.

و وَضَعتُ رِضایَ فی سَخَطِ النَّفسِ و هم یَطلُبونَهُ فی رِضَا النّفس فلا یَجِدونَهُ و وَضَعتُ الراحةَ فی الجَنَّةِ و هم یَطلُبونَها فی الدُّنیا فلا یَجِدونَها (و ششمین قسمت که تنها در کتاب عوالی اللآلی آمده است عبارت است از این که:) و وَضَعتُ الفَخرَ فی التَّقوَی و النّاسُ یَطلُبونَهُ بِالأنسابِ فَلا یَجِدونَهُ»(3)؛ خداوند تعالی به داوود(علیه السلام) وحی نمود: ای داوود! من پنج چیز را در پنج چیز (بلکه

ص: 86

شش چیز را در شش چیز) قرار دادم، در حالی که مردم آن پنج (یا شش) چیز را در پنج (یا شش) چیز دیگر جستجو می کنند، لذا آن (نتایج مثبتِ پنج یا شش چیز) را نمی یابند:

1. من علم را در گرسنگی و کوشش قرار دادم و مردم آن را در سیری و راحتی قرار می دهند، لذا آن (علم) را نمی یابند.

به قول سعدی علیه الرحمه:

ان_درون از ط_ع__ام خال_ی دار

ت__ا در او ن_ور م_ع_رفت بینی

ته_ی از حک_متی به علت آن

ک__ه پ_ُری از طع___ام تا بین_ی(1)

2. من عزت را در طاعت و اطاعتم (یا در خدمت نمودن مردم به من- به نقل از «عوالی اللآلی» از قول رسول خدا(صلی الله علیه و آله)) قرار دادم ولی مردم آن را در خدمت به سلطان و تملق گویی او می طلبند، بنابراین آن را نمی یابند.

3. من غِنا و بی نیازی را در قَناعت و کَفاف قرار دادم، اما مردم آن را در کثرت مال و ثروت می طلبند، بنابراین آن را نمی یابند.

4. من رضای خود را در سخط و غضب نفس انسان قرار دادم، لکن مردم آن را در رضای نفس خود می جویند، لذا آن را نمی یابند.

5. من راحتی را در بهشت قرار دادم ولی مردم آن را در دنیا می طلبند، لذا آن را نمی یابند. در ضرب المثل آمده است:

دل بی غم در این عالم نباشد

اگر ب_اشد ب_ن_ی آدم نباشد

6. من فخر و افتخار را در تقوا قرار دادم، در حالیکه مردم آن را در انساب و نسب ها و خویشاوندان می جویند ولی آن را نمی یابند.

ص: 87

منسجم و کامل و همه جانبه، حتی برای تأمین مصالح فردی و اجتماعی و دنیوی، به وجود نیامده است، با این که در آن ها از شرایع آسمانی نیز بهره برده شده است.(1)

برای روشن شدنِ اجمالی مسئله نُبُوّت یا نُبوئت به طرح چند مسأله از مسائل نبوت، چه نبوت عامه و چه نبوت خاصه، پرداخته می شود.

پیامبران اطلاق گردد، لذا اگر درباره ائمه هدی به جای وحی، الهام گفته شود، خوب و مناسب است(1). هرچند پیامبر(صلی الله علیه و آله) به علی(علیه السلام) گفته باشد: انک تسمع ما اسمع...(2)؛ تو می شنوی آنچه را من می شنوم و می بینی آنچه را من می بینم، جز این که تو پیامبر نیستی.

فطرته و یذکّروهم منسیَّ نعمته و یحتجوا علیهم بالتبلیغ و یُثیروا لهم دفائنَ العقول(1)؛ یعنی پس خدای تعالی پیغمبران خود را در میان آنان برانگیخت و ایشان را پی در پی می فرستاد تا عهد و پیمان خداوند را که جبلی آنان بود بطلبند و به نعمت فراموش شده (توحید فطری) یادآوریشان کنند و از راه تبلیغ با ایشان گفتگو نمایند و عقل های پنهان شده را بیرون آورده به کار اندازند.

یکی دیگر از دلایل حسن بعثت انبیا این است که آن ها سبب اصلی صنعت مادر در میان جوامع بشری شدند. آن ها صنعت کشتی سازی و سدسازی و زره سازی(2)

و فن درست مدیریت و روش رهبری صحیح و عادلانه و حکیمانه و سیاست معقول و... را به مردم تعلیم دادند. ریشه هر خیر و برکتی در علم و اخلاق و عرفان و صنعت و رشد و توسعه در میان مردم، انبیا(علیه السلام) بودند.

اسرار طبیعت همه اسرار من است

احکام ش_ریعت همه اقوال من است (3)

بیرون از من حقیقتی دیگر نیست

عالم تفصیل و آدم، اجمال من است(4)

داشته باشند و به یاد خدا بوده باشند و در طول آن مدت، کار شایسته و بایسته ای انجام داده باشند، به حدی که به ملکات مثبت نفسانی و سجایای خوب انسانی متصف شده باشند، دیگر غیرممکن است آنان اندیشه غیرمنطقی و نادرست و گناه آلود داشته باشند و از آنان گناهی سربزند، به ویژه این که معتقدیم آن ها از امدادهای غیبی نیز برخوردارند.

آیا ممکن است یک استاد معارف اسلامی به دانشجویان، فحش ناموسی بدهد یا کتاب یک دانشجو را بدزدد و یا چاقوکشی کند. جواب منفی است. در حقیقت او از این جهات معصوم است و انبیا از هر جهت.

خواجه نصیرالدین طوسی می فرماید: در نبی عصمت و مصونیت از خطا و گناه واجب است تا وثوق و اطمینان برای پیروان او حاصل شود، در نتیجه غرض و هدف از نبوت که عبارت از لزوم تبعیت محض از اوست تحقق پیدا کند. و در صورت عدم عصمت نبی نیز واجب است از او متابعت نمود، چرا که خداوند می فرماید:”وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ لِیُطَاعَ بِإِذْنِ اللّهِ”(1)؛ و ما هیچ رسولی نفرستادیم مگر این که، به اذن خداوند اطاعت شود.

و واجب است ضدیت در متابعت از او را روا بداریم، چرا که فرض این است که او عصمت ندارد و این اصل مسلّم است که:«لاطاعةَ لمخلوق فی معصیة الخالق(2)»؛ هیچ اطاعتی از مخلوق در معصیت خالق وجود ندارد، در نتیجه به ضدیت و مخالفت او قیام کرده ایم که این نقض غرض نبوت، یعنی اطاعت محض از اوست و علاوه بر آن باعث انکار او می گردد، زیرا وقتی گناه مرتکب شود باید به هر وسیله ای مانع او شد و این ایذاء و اذیت رساندن به اوست که جایز نیست.(3) به این ترتیب نبی باید معصوم از خطا و گناه باشد.

قرآن در تأیید عصمت انبیا(علیه السلام) و مخصوصاً رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می فرماید:”أُوْلَ_ئِکَ الَّذِینَ هَدَی اللّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ”(4) و باز می فرماید: “فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا. لِیَعْلَمَ أَن قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالَاتِ رَبِّهِمْ”(5)؛ پس خداوند از جلو و پشت سر آن ها (رسولان یا ملائکه ی) خود، به خاطر مراقبت از آن ها، سلوک و حرکت دارد تا رسول خدا بداند انبای سَلَف یا ملائکه، رسالات پروردگارشان را کاملاً رسانده اند و خطائی رخ نداده است یا این که شیاطین نتوانسته اند استراق

ص: 92

سمع نمایند.(1)

شیخ طوسی در این خصوص می نویسد: پیامبر(صلی الله علیه و آله) از اول عمرش تا آخر آن از خطا و سهو و نسیان در اقوال و افعال و ترک ها و تقریراتش، مصون بوده است، لذا معصوم است، به دلیل این که اگر معصیتی انجام دهد، محل و منزلت و اعتبارش از قلب ها ساقط می شود و اگر سهو و نسیان بر او جایز باشد، اطمینان از خب_رهایش (از عالم غیب) مرتفع می گردد، پس فائده و غرض بعثت که هدایت است، باطل می شود و آن محال است.(2)

در این جا باید به دو نکته توجه نمود: 1. این که پیامبر در اَخذ وحی و عمل به آن و ابلاغش، مصون از اشتباه و خطا و خیانت و گناه است ولی در امور دیگر مثل مردم است.”قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحَی إِلَیَّ”.(3)

2. این که گناه یا به علت جَهالت است که انبیا خطا و جهالت ندارند، زیرا در وحی که عین واقعیت است، خطا وجود ندارد، چرا که اساساً خطا در تطبیق است و یا به علت ضعف ایمان و عدم ملکات مثبت نفسانی است که آن ها از این دو به دورند، زیرا امامیه بر این باورند که عصمت، خُلقی است که صاحبش از خطا، به جهت علمش به مثالب و عیوب معاصی و مناقب و خوبی های طاعات، مصون است.

و آن(عصمت)، هیأت و حالت نور علمی است که به سبب تتابع و پی در پی بودن وحی و الهام، راسخ و مؤکد در او و هر ولی خدایی است، در عین حال که امکان معصیت در آن ها وجود دارد،(4) چنان که بیان شد؛ ولی اهل سنت (به استثنای بعضی) اهل بیت رسول خدا و ائمه و حتی ابوبکر و عمر و عثمان و علی و... را معصوم نمی دانند(5) و تنها به عصمت پیامبر ختمی اذعان و تصدیق دارند.

گفتنی است: منظور از آیه ی«مَا کُنتَ تَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَلَا الْإِیمَانُ(6)؛ تو نمی دانستی کتاب و ایمان چیست»، این است که پیامبر ختمی، قبل از وحی، ایمان و عمل تفصیلی نداشت و تفصیلاً

ص: 93

نمی دانست که قرآن و محتوای آن و ایمان چیست و طبق آیه ی«وَوَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدَی(1)»، او گم شده ای بود که خدا او را هدایت نمود.

و نفی ایمان و عمل تفصیلی، ملازم با نفی اجمالی آن ها نیست(2)،

زیرا در نهج البلاغه آمده است: و لقد قرن الله به(صلی الله علیه و آله) من لدن...(3)؛ و خداوند بزرگترین فرشته ای از فرشتگانش(روح القدس) را از وقتی که پیامبر(صلی الله علیه و آله) از شیر گرفته شده بود، همنشین آن حضرت گردانید که او را در شب و روز به راه بزرگواری ها و خوهای نیکوی جهان، سیر و سلوک دهد.

بعضی هم گفته اند: آن حضرت به دین مسیح(علیه السلام) بوده است و عدیدی هم بر این باورند که طبق آیه ی«ثُمَّ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا(4)»، به آیین ابراهیم(علیه السلام) بوده است که این آیه با کلام علی(علیه السلام)، به وجهی، قابل جمع است.

باید دانست پدر و مادر پیامبر اکرم و اجداد آن حضرت تا آدم(علیه السلام) همه موحد بودند و احدی از آن ها آلوده به شرک نبودند. رسول خدا فرموده است: لم یزل ینقلنی من اصلاب الطاهرین...؛ من همیشه از اصلاب طاهر به ارحام پاک انتقال داده می شدم تا در این عالم شما آمدم(شیخ مفید گوید: امامیه و شیعه) اجماع دارند بر این که عموی پیامبر، ابوطالب، درحالی از دنیا رفت که مؤمن بود و مادرش، آمنه دختر وهب، بر توحید بود(5).

و حتی همسر هیچ پیامبری طبق آیه ی«الزَّانِیَةُ لَا یَنکِحُهَا إِلَّا زَانٍ أَوْ مُشْرِکٌ(6)» و آیه ی«الْخَبِیثَاتُ لِلْخَبِیثِینَ(7)»، زناکار و زانی و بدکاره نبودند.

می توانند به سیم برق دست بزند ولی چنین نمی کند، چون می داند آن، سبب نابودی وی می شود.

اختیار داشتن برای انجام دادن کار بدی، توسط شخص معصوم، به این معنا نیست که او حتماً آن کار را انجام دهد(و در وقت دیگر انجام ندهد) و یا انتظار انجام دادن آن برود، بلکه به این معناست که انجام آن کار را مخالف شریعت و در نتیجه سبب شقاوت دنیا و آخرت می داند، لذا به اختیار خویش آن را همیشه ترک می کند. چون معنای اختیار و انتخاب به ترتیب به معنای خیر را برگزیدن و نخبه را مقدم داشتن است و او کار قبیح را خیر و نخبه نمی داند تا برگزیند. درست مانند فرد عاقلی که گرچه می تواند به سیم برق دست بزند و یا خود را از جای بسیار مرتفعی پرت نماید ولی چنین نمی کند.

قرآن به این نکته نیز اشاره دارد:”یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَّبِّکَ وَ إِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ”(1)؛ ای پیامبر، آنچه از جانب پروردگارت به تو نازل شده، ابلاغ کن و اگر انجام ندهی پیامت را نرسانده ای.

این آیه آشکارا بر توانائی پیامبر(صلی الله علیه و آله) بر عصیان و نافرمانی خدا دلالت می کند. اگر فرد معصوم برای انجام گناه قدرت نداشته باشد، خداوند نمی فرماید: ای پیامبر! اگر چنین نکنی، رسالتت را انجام نداده ای. پس آن ها بر عصیان خدا توانائی دارند، هر چند آن را هیچ وقت انجام ندهند و انتظار آن هم نرود. قدرت بر گناه و عصمت در انبیا جمع است و تنافی و مغایرتی میان آن ها برای آن ها وجود ندارد.

برخی از اهل سنت نتوانستند میان امیال نفسانی و عصمت را جمع نمایند و به عدم تنافی آن دو، اذعان نمایند.(2) آن ها نمی دانند معصومان، انسان های مافوق اند، نه مافوق انسان، مثل ملائکه. به تعبیر یکی از اندیشمندان، قوه سامعه از انسان، صوت حَسَن می خواهد، نه غنا و شخص می تواند صدای خوب را با صوت موزون، بدون شائبه حرام تأمین نماید و نیز سایر قوا. لذا انبیا(علیه السلام) راه حرام را برای پاسخ به قوا بستند و با حلال به مقتضیات قوا جواب حلال و مثبت دادند.(3)

ثبوت چیزی و عملی است که مطابق عادت مردم نباشد، مثل تبدیل شدن عصای موسی(علیه السلام) به حیَّه و مار بزرگ یا نفی چیزی است که طبق رسم و خوی مردم نباشد، آن هم با خرق و خراب کردن امور عادی باشد و مطابق ادعای پیامبر(صلی الله علیه و آله).(1)

نتیجه این که معجزه پیامبر نباید این باشد که بخواهد اعور و یک چشمی را سالم نماید، آن وقت نتیجه به عکس بشود، یعنی آن یک چشم سالم او را نیز از بین ببرد یا او را هم کور نماید و هم کر که این خرق عادت است، نه معجزه(2)

و چه بسا از این بشود پی برد که او بی خود ادعای نبوت می کند. ولی در کرامت ولی خدا خرق عادت وجود دارد و ادعای نبوت وجود ندارد و نظیر او نیز یافت می شود(راه برای ولی خدا شدن برای هرکس باز است اما هرکس نمی تواند پیامبر بشود) و اگر او سوء استفاده نماید کرامتش باطل می شود.

در معجزه شرط است که هیچ فردی از افراد که پیامبر برای آن ها مبعوث شده است نتواند مثل یا نزدیک کار او را انجام دهد، لذا گفته اند: المعجزة امرٌ خارق للعادة مقرونٌ بالتّحدی مع عدم المعارضة.(3)

نکته ای که در این جا باید متذکر شد این که معجزه باید در جهت خیر یا حداقل در جهت امر مباح باشد، نه در جهت شر و خلاف عقل و شرع، پس آنچه گفت_ه ش_ده اس_ت که: «مع_جزه ای که حضرت عیسی(علیه السلام) در عروسی کرد، که آب، شراب شد»،(4)

تحریفی بیش نیست.

البته هدف آن معجزات، متفاوت است، لذا آنچه برای مریم(علیه السلام) واقع شد، برای سکونت و قوت قلب او بوده است و بنا بر نظر عده ای آن، ارهاص و مقدمه چینی برای بعثت حضرت عیسی(علیه السلام) است. و آنچه برای آصف بن برخیا رخ داد، دلالت بر وصایت به حق او برای حضرت سلیمان می کند و آنچه برای ائمه(علیه السلام) رخ داد و می دهد، دلالت بر وصایت و امامت و ولایت آن ها از قِبَل خداوند متعال می کند.(5)

قرآن در مورد آصف بن برخیا می فرماید:”قَالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتَابِ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَنْ یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ”(6)؛ و آن کس (آصف) که بعضی از علوم کتاب نزد اوست (به قسمی از علم

ص: 96

کتاب الهی آشناست) گفت: من پیش از آن که چشم بر هم زنی تخت بلقیس را بدین جا می آورم.

نکته ای که در این جا مطرح است این که او به بعضی از معارف کتاب آشنا بود و چنان معجزه ای بسیار عظیم از خود بروز داد، در حالیکه در یک آیه دیگر خداوند می فرماید:”قُلْ کَفَی بِاللّهِ شَهِیدًا بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ”(1)؛ بگو: تنها گواه میان من و شما خدا و عالمان حقیقی به کل کتاب خدا (که ائمه(علیه السلام) اند) کافی خواهند بود که در این آیه”وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ” آمده است که منظور امامان دوازده گانه اند، لذا فقط خدا می داند که قدرت روحی و اعجازی آن ها تا چه حد است.

بای_د دان_ست: کرام_ت های علی(علیه السلام) (بلکه معجزات او) برای تکمیل معجزات پیامبر(صلی الله علیه و آله) است و معجزه بر سبیل ارهاص و مقدمه چینی برای پیامبر(صلی الله علیه و آله) عبارت است از احداث امر خارق العاده، در آستانه ولادت و بعد ازآن برای دلالت بر بعثت نبی، قبل از زمان بعثت، از قبیل انکسار ایوان کسری و انطفاء و خاموشی آتش فارس و سایه افکندن ابر بر سر پیامبر و تسلیم سنگ ها در مقابل حضرت، به این معنا که مردم می شنیدند که سنگ ها بر آن حضرت سلام می کنند. و عکس معجزه به دست کذابین به سبب جزا و کیفر برای کذبشان جایز است و سحر هم که غیرواقعی، و مغلوب معجزه است.

با سخنی نو که نه شعر بود و نه نثر روبرو شدند که آهنگی زیباتر از شعر و بیانی رساتر از نثر داشت. کافران ناگزیر جوانان خود را از شنیدن قرآن برحذر می داشتند و یا هنگام تلاوت قرآن هیاهو به راه می انداختند تا صدای ق_رآن ب_ه ک_سی نرسد. قرآن می فرماید:”وَ قَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَا تَسْمَعُوا لِهَذَا الْقُرْآنِ وَالْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ.”(1)

باید دانست اعجاز قرآن مربوط به نفس و خود قرآن است. نه این که به فرض، عبارات قرآن رکیک باشد و هر وقت بلیغ و فصیحی خواست نظیر آن را بیاورد خداوند مانع شود که به این،«صَرفه» گویند و درست نیست. شیخ مفید در تعریف صرفه و تأیید آن می گوید: ان جهة ذلک(المعجزة) هو الصرف من الله تعالی لاهل الفصاحة و اللسان عن معارضة النبی بمثله...(2).

در تاریخ از ابن هشام نقل شده است(3) که ابن ابی العوجا و ابوشاکر دیصانی و عبدالملک بصری و ابن مقفع در بیت الحرام جمع شدند و حجاج را به خاطر قرآن مسخره و طعن می کردند، پس ابن ابی العوجا گفت: هرکدام از ما با ربع و یک چهارم قرآن معارضه می کند و در پاسخ به تحدی و مقابله به مثل قرآن شرکت می کند و در سال آینده همین جا جمع خواهیم شد و اسلام و نبوت محمد را ابطال خواهیم نمود.

سال آینده در بیت الحرام مثل سال گذشته جمع شدند، پس ابن ابی العوجاء گفت: من از وقتی از شما جدا شدم در معارضه با آیه:”فَلَمَّا اسْتَیْأَسُواْ مِنْهُ خَلَصُواْ نَجِیًّا”(4) فکر کردم و عاجز شدم و عبدالملک گفت: من از وقتی از شما جدا شدم در معارضه با آیه:”یَا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَن یَخْلُقُوا ذُبَابًا وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِن یَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَیْئًا لَّا یَسْتَنقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ”(5) فکر کردم و عاجز گردیدم و ابوشاکر گفت: من از وقتی از شما جدا شدم در معارضه با آیه:”لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا”(6) فکر کردم و عاجز شدم و ناتوان گردیدم و ابن مقفع گفت: ای قوم، این قرآن از سنخ و نوع کلام بشر نیست، زیرا من از وقتی که از شما جدا شدم در معارضه با آی_ه:”وَ قِیلَ یَ_ا أَرْضُ ابْ_لَعِی مَ_اءکِ وَ یَ_ا سَمَاء أَقْلِعِی وَ غِی_ضَ الْمَاء وَ قُضِیَ الأَمْرُ وَاسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ وَ قِیلَ بُعْداً لِّلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ”.(7)

ص: 98

در این اثنا امام جعفر صادق(علیه السلام) در حالیکه از آن ها گذر کرد که آیه:”قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَ الْجِنُّ عَلَی أَن یَأْتُواْ بِمِثْلِ هَ_ذَا الْقُرْآنِ لاَ یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ کَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیرًا”(1) تلاوت می فرمود.

البته آنچه نوشته شد بیشتر از جنبه ظاهری قرآن است و الا قرآن ظاهری دارد و باطنی و باطن آن همچنین باطنی دارد که تا به هفت بطن و متن می رسد. امام صادق(علیه السلام) در مراتب قرآن مجید فرموده است: فالعبارات للعوام و الإشارات للخواص و اللطائف للأولیاء و الحقائق للأنبیاء.(2)

یکی از ادیبان و بلیغان و حکمای عرب به نام ولید بن مغیره که از او به «ریحانة العرب» یاد می کنند، پس از شنیدن این آیه از قرآن:”حم* تَنزِیلُ الْکِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ* غَافِرِ الذَّنبِ وَ قَابِلِ التَّوْبِ شَدِیدِ الْعِقَابِ”(3) گفت: من از محمد سخنی شنیدم که نه به سخن انسان ها شبیه است و نه به سخنان جنیان، سپس در مورد قرآن چنین داوری نمود: و إنّ له لَحلاوة و إنّ علیه لَطلاوة و ان أعلاه لمثمر و إن أسفله لمغدق و إنه لیعلو و ما یعلی علیه،(4) یعنی سخن او شیرینی خاص و زیبائی ویژه ای دارد و ساختار آن پربار و ریشه آن پربرکت است؛ سخنی والا است که هیچ سخنی والاتر از آن نیست و هرگز قابل رقابت نمی باشد.

گفتنی است که قرآن ظاهری دارد و باطنی و ظاهر آن هیچ گاه با باطن آن در تعارض و تقابل نیست و برعکس. و آیات آن، مجمل و مغلق و رمزی و معماگونه نیست، ولی بعضی از اشعاری که عرفایی همچون حافظ سروده اند ظاهر آن ها با باطن آن ها در تضاد است. مثل:

خیز تا در میخانه گشادی طلبیم

بر ره دوست نشینیم و مرادی طلبیم

گرچه افتاد ز زلفش گره ای درکارم

همچنان چشم گشاد ازکرمش می دارم(5)

و همچنین است شعر وی در ذیل:

طالع اگر مدد کند دامنش آورم به کف

گر بکشم زهی طرب ور بکشد زهی شرف(6)

نمونه دیگر شعر معماگونه ی شمس الشعرا، سروش است:

بدان لبانِ چو مرجان چنان زنم بوسه ای

که رنگ می برم ازآن لبانِ چون مرجان(7)

ص: 99

که مرجان اول به معنای لؤلؤ و مروارید قرمز و زیباست و مرجان دوم کنایه از رنگ خون است، لذا معنای شعر این است: به آن لب های قشنگ معشوق که مثل مروارید قرمز و زیباست، چنان بوسه ای محکم می زنم که رنگ قرمز و لعل گونه ی آن را زایل سازد.

آگاهتان نمی کرد، زیرا بدون شک مدتها پیش از این، در میان شما زندگی نمودم (و هرگز آیه ای نیاوردم). آیا تعقل نمی کنید.

دورند(1).

افلاک در هیأت بطلمیوسی است.

قرآن در تأیید جاذبه عمومی عالم می فرماید:”اللّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا”(1)؛ خدا همان کسی است که آسمان ها را بدون ستون، که آن را ببینید، برافراشت. یعنی ستون و جاذبه وجود دارد ولی شما آن را نمی بینید. نه این که معنایش این باشد که آسمان ها ستون ندارد و می بیند که ستون ندارند. پس کلمه «غیر» ، قید «ترونها» است، نه «عمد». ضمن این که آیه مذکور با آیه”وَالسَّمَاء ذَاتِ الْحُبُکِ”(2) هم خوانی می کند. یعنی آسمان دارای راه های ارتباطی است و حبک و طرق همان جاذبه عمومی است.(3)

قرآن دربارۀ آغاز پیدایش عالم طبیعت بیان می دارد:« أَوَلَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ کَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا»(4)؛ آیا کافران ندیدند که آسمان و زمین به هم پیوسته بودند و ما آن ها را از یک دیگر باز کردیم». این آیه، تقریباً مؤید تئوری مِه بانگ یا بیگ بَنگ یا انفجار بزرگ می باشد که در حدود چهارده میلیارد سال پیش رخ داد و بنا به آیة:« وَالسَّمَاء بَنَیْنَاهَا بِأَیْدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ»(5) جهان در حال گسترش است که سرانجام طبق آیۀ « یَوْمَ نَطْوِی السَّمَاء کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ کَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُّعِیدُهُ»(6)، طومارش برچیده شده، قیامت رخ می نماید.

ضمن این که ملحدان تئوری مذکور را مثل تئوری داروین، تأییدی بر الحاد خدا می دانند که این صحیح نیست، زیرا اولاً آن دو، فرضیه اند و ثانیاً اگر یقینی باشند حضرت حق آن دو را حمایت و هدایت نموده است و ...

به حرحال بعید نیست که قرآن و متون دینی،هادی آنها به آن نظریه ها باشند،ولی آنها به جای شکر گزاری،کفران نعمت نمودند(7). و از ج_مله معج_زات قرآن اثب_ات حیات در کرات است.(8) خداوند می فرماید: “وَ مِنْ آیَاتِهِ

ص: 104

خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا بَثَّ فِیهِمَا مِن دَابَّةٍ وَ هُوَ عَلَی جَمْعِهِمْ إِذَا یَشَاء قَدِیرٌ”.(1)

هرچند می توان نوشت که باطن آیه قابلیت آن را دارد که به معنای دیگر باشد و هر معنائی از آن با ظاهر آن در تعارض نیست.

از دیگر اسرار شگفت انگیزی که در کتاب آسمانی بیان شده نیازمندی برخی گیاهان به تلقیح یا گردافشانی از طریق باد است. قرآن درخصوص آن می فرماید:”وَ أَرْسَلْنَا الرِّیَاحَ لَوَاقِحَ”.(2)

درباره ی آینده، پیش گویی هایی وجود دارد، بعد از انجام شدن آن وقایع نوشته شده اند.(1)

از معجزات دیگر قرآن این است که آغاز خلقت انسان را از نطفه ی مخلوط از اسپرماتوزوئید و اوول می داند -قرآن می فرماید:”إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجٍ”(2)- که بعد از آن، علقه به وجود می آید، سپس مضغه و جنین. و عجیب این است که علقه از علاقه است، یعنی آغاز و اساس انسان، بعد از نطفه، علقه و علاقه و تعلق به پدر و مادر داشتن و انس با آن ها است. قرآن می فرماید:”ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً... ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ(3)“.

در زمان جاهلیت اعتقاد بر این بود که فرزند تنها از پدر است و مادر حکم دیگی را دارد که در آن غذا طبخ می شود و اصل و اساس در فرزند، پسر است، نه دختر و آن ها چنین مترنم بودند:

بنون_ا بن__و

أبن_ائنا و بن_اتنا

بنوهنّ أبناء الرجال

الاباعد(4)

یعنی فرزندان ما، فرزندان پسران ما است، در حالیکه فرزندان دختران ما، فرزندان مردان بیگانه اند.

درحقیقت سخن قرآن یک نوع پیش بینی علمی محسوب می گردد، به این معنا که دانشمندان در آینده، بعد از جاهلیت اولی، به این حقیقت قرآنی پی خواهند برد.

قرآن معجزات بسیار دیگری دارد که شایسته است ذیل آیات مربوطه به تفاسیر آن ها مراجعه نمود. البته خود پیامبر معجزاتی نظیر معراج و انشقاق قمر و... دارد که باید به قرآن و روایات و کتب تاریخی در این زمینه مراجعه نمود.

آوردن تعداد آیات و کلمات و حروف و سوره های آن، چگونه می توان گفت چنین کتابی تحریف شده باشد؟ اگر تحریفی صورت می گرفت، در تاریخ ثبت می شد و بی شک مسلمانان در برابر آن، واکنش تندی نشان می دادند و از آن مانع می شدند. به تعیبر دیگر، اجماع مسلمانان بر عدم تحریف قرآن خود، دلیلی بر تحریف ناپذیری آن است.(1)

2. خداوند خود در آیاتی، حفظ و صیانت قرآن را بر عهده گرفته است: الف.”إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ”(2)؛ بی تردید، ما این ذکر، یعنی قرآن را به تدریج نازل کرده ایم و قطعاً نگهبان آن خواهیم بود. در این آیه که با نشانه های تأکید «إنّ» و «نحن» و «لام تأکید» و «جمله اسمیه» آمده، خداوند با تأکید بسیار، نزول قرآن و نگاهبانی از آن را به خود نسبت داده است.

ب.”لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لَا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِیلٌ مِّنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ”؛(3) از پیش روی آن (قرآن) و از پشت سرش، باطل به سویش نمی آید؛ وحی نامه ای است از حکیمی ستوده (صفات). منظور از باطل، که به هیچ روی در قرآن راهی ندارد، هر باطلی است که مایه وهن قرآن گردد و چون کم و زیاد کردن الفاظ قرآن موجب وهن آن می شود و خود از مصادیق باطل است، بر این اساس هیچ گونه فزونی و کاستی در قرآن راه نمی یابد.

3. ائمه(علیه السلام) هیچ گاه در مورد تحریف قرآن سخنی نگفته اند، بلکه به عکس، آنان همواره مردم را به تدبر و عمل به قرآن می خواندند. علی(علیه السلام) می فرماید: اوِّه علی اِخوانِیَ الذین قرؤا القرآن فأحکموه و تدبروا الفَرْض فأقاموه(4)؛ دردا و دریغا بر برادران (هم کیشان) من که قرآن را قرائت نموده آن را استوار دانستند و در آنچه واجب بود اندیشه نموده آن را برپا داشتند(ولی اکنون از آن ها خبری و اثری نیست).

در حالیکه اگر تحریفی در قرآن صورت می پذیرفت، امامان هرگز سکوت نمی کردند که این خود گواهی است بر تحریف ناپذیری قرآن.

البته ممکن است روایاتی نیز باشد که بتوان از آن ها تحریف قرآن را استنباط نمود.(5) اما علما و محققان بزرگ شیعه و سنی جملگی تصریح دارند که این گونه روایات ضعیف است. یا اساساً در قرآن تحریف معنوی صورت گرفته باشد، نه تحریف لفظی.

ص: 107

شیخ صدوق می فرماید: «اعتقادنا أن القرآن الذی أنزله الله تعالی علی نبیّه محمد(صلی الله علیه و آله) هو ما بین الدفَّتین و هو ما فی أیدی الناس»(1)؛ اعتقاد ما این است: قرآنی که خداوند بر پیامبرش محمد(صلی الله علیه و آله) نازل فرمود همانی است که میان دو دَفّة و دو قسم اول و آخر آن و در دست مردم وجود دارد.

و آنچه از مجموع فحوای مطالب شیخ مفید در این خصوص می توان به دست آورد این که به هیچ وجه زیادت و نقصان در آن روی نداده است.(2) جز این که وی گفته است: و اما النقصان فان العقول لاتحیله و لاتمنع(3)؛ اما عقل، نقصان آن کتاب را محال و ممتنع نمی داند که این نظر با آیه های”إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ” و...(4)،

در تعارض است. این درحالی است که وی در ادامه می گوید: اما الزیادة فمقطوع علی فسادها من وجه؛ و اما زیاد شدن قرآن از جهتی، قطعی الفساد است(5)(که همه فرق اسلامی این گونه عقیده دارند).

بر این اساس روشن می شود وه_ابی ها که به شیعه تهمت تحریف قرآن می زنن_د چقدر نادانند!(6)

این در حالی است که صحیح بخاری از عمر نقل کرده است که آیه رجم، یعنی «الشیخ و الشیخة اذا زنیا فارجموها؛ اگر مرد و زن محصَن زنا کردند آن ها را رجم نمایید»، در قرآن بوده است، سپس لفظ آن نسخ شد و حکمش باقی ماند.(7)

و موارد دیگر از نسخ نیز از عایشه و دیگران نقل شده است.(8)

به این ترتیب اهل سنت هم به تحریف لفظی قرآن معتقدند و هم به نظر ما مرتکب تحریف معنوی شدند.

ص: 108

آیه ی«لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ(1)؛ چیزی مانند خداوند نیست»، رجوع داده شود معلوم می شود معنای آن آیه جسمانی نیست، بلکه تسلط و احاطه خدا را به مُلک و طبیعت می رساند.

و همین طور آیات منسوخه را چون به ناسخ هایش ارجاع دهیم آشکار می شود. احکام در منسوخ ها محدوداند و اطلاق و کلیت و دوام ندارند.

3. بر طبق سخن امام رضا(علیه السلام) که می فرماید: کسی که آیات متشابه را به آیات محکم بازگرداند، به راه راست هدایت شده است»(2)، ما موظفیم متشابهات و منسوخات را به محکمات و ناسخ ها ارجاع دهیم تا از خطر خطا و انحراف مصون و محفوظ بمانیم.

4. آیات محکم و متشابه نسبی اند، یعنی آیات متشابه با مقایسه به آیات محکم و ادراک انسان و این که الفاظ در ابتدا برای امور زندگی مادی وضع شده اند پیدا می شوند و آیات، به آن دو قسم تقسیم شده اند، لذا وقتی آن الفاظ در امور غیرمادی و مجردات استعمال می شوند کار مشکل می شود و معانی مختلف و شبیه به هم به وجود می آیند، نه این که مطلقا، بعضی آیات، متشابه اند و بعضی محکم، به این ترتیب همه آیات، فی نفسه و ذاتاً محکم اند و لاغیر(3).

5. چون بشر آلوده به مادیات است، برای مصونیت از خطا و فتنه انگیزی باید به پیامبر و امامان مراجعه نماید. به علاوه، آن ارجاع، سبب رسمیت پیدا کردن مرجعیت علمی و عملی و سیاسی امامان معصوم می شود(4)

و محوریت آنها در امور، فعلیت پیدا می کند.

6. وجود متشابهات و ارجاع آنها به محکمات، سبب تعقل و دانش و دقت افزایی و به وجود آمدن علوم مختلف اسلامی و تحقق وحدت در جامعه از جهت اندیشه و عمل است و بالاخره خداوند با آیات متشابه مردم را امتحان می کند.

7. طبق سخن امام علی(علیه السلام)(5) و بیان امام رضا(علیه السلام)(6)،

در اخبار و روایات نیز محکم و متشابه وجود دارند.

در این زمینه روایاتی وجود دارد که حقیقت مسئله را روشن می نماید که بعضی از آن ها از این قرارند: امام محمدباقر(علیه السلام) در خصوص آیه”وَ کَانَ رَسُولًا نَّبِیًّا”(1) می فرماید: نبیّ کسی است که در خواب (ملک، یعنی جبرئیل) را ببیند و صوت (ملک) را بشنود ولی (ملک) را به عین و چشم نبیند و رسول کسی است که صوت (وحی) را می شنود و در خواب (جبرئیل را) می بیند و به چشم نیز (او را در بیداری) رؤیت می کند.

و امام صوت را می شنود و ملک را (در خواب) رؤیت و (در بیداری) معاینه نمی کند(یسمع الصوت و لایری و لایعاین الملک)، سپس آن حضرت آیه ی:”وَ مَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ مِن رَّسُولٍ وَ لَا نَبِیٍّ”(2) و لا محدَّثٍ را تلاوت نمود.(3)

و محدَّت آن کسی است که با او صحبت می شود و در خواب رؤیت نمی کند و در بیداری معاینت ندارد.

امام رضا(علیه السلام) فرمود: رسول کسی است که بر او جبرئیل نازل شود، پس او را ببیند و کلامش را بشنود و وحی را بر او نازل کند و چه بسا و گاهی در خواب (او را) ببیند، مانند رؤیای (صادقه) ابراهیم(علیه السلام) در خواب و نبی چه بسا و گاهی کلام را بشنود و چه بسا و گاهی شخص او را ببیند و (صوت او را) نشنود و امام کسی است که ک_لام را بشنود و ش_خص را نبیند... و النبیّ ربّما یسمع ال_کلام و ربّ_ما رَأَی الشخص و لم یَسمع.(4)

باید دانست در آیه «کَانَ رَسُولًا نَّبِیًّا» رسول مقدم است که به نظر می رسد که تقدم تنها در نام بردن باشد، به دلیل این که امام باقر و امام صادق(علیه السلام) فرمودند: ربما اجتمعت النبوة و الرسالة لواحدٍ،(5) یعنی رسول علاوه بر ویژگی خود، ویژگی نبی را نیز دارد، لذا ارزش رسول بیشتر از نبی است و به این ترتیب در نام بردن اول می آید، نه این که تقدم زمانی باشد که صحیح نیست، زیرا از این لحاظ اول نبی است سپس رسول.

ولی در آیه”وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ مِن رَّسُولٍ وَ لَا نَبِیٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّی...”(6) که باز رسول مقدم

ص: 111

است، به سبب این است که از سلب اخص سلب اعم لازم نمی آید، لذا باید بعد از آن، «لانبی» نیز بیاید ولی در آیه”وَ کَانَ رَسُولًا نَّبِیًّا” وقتی«رسول» ذکر شد، دیگر به ذکر «نبی» نیازی نیست، چون هر رسولی نبی است، نه به عکس. پس اگر سؤال شود که چرا در آیه«وَ کَانَ رَسُولًا نَّبِیًّا»، بعد از رسول، نبی آمده است؟ جواب آن همان است که پیش از این در مورد آن بحث شد.

و وقتی از آن حضرت(امام باقر و امام صادق(علیه السلام)) سؤال شد چگونه دانسته می شود که پیامبر(صلی الله علیه و آله) آنچه را در خواب می بیند حق است،(نه حقه و خدعه شیطانی) و این که آن ملک است؟ فرمود: خداوند از راه توفیق ملک را به او معرفی می کند(و یقین می کند که حق است، نه حقه و خدعه). بعد آن حضرت فرمود: خداوند و وسیله کتاب شما، کتب را و به وسیله نبی شما، انبیاء را مختوم اعلام کرد.

از سفرای الهی و غیرهم به او روی می آورد(1).

ای خوش آن بنده بیدار بدیدار رخت

دارد از عشق وصالت، به سحرها، سهری(2)

هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ

از یمن دعای شب و ورد سحری بود

و مولوی گوید:

چند شب ها خواب را گشتی اسیر

یک شبی بیدار شو دولت بگیر

سوم: وجهی است که رسول آن است که صاحب کتاب باشد و نبی صاحب کتاب نباشد. بر این اساس باید سیصد و سیزده کتاب به تعداد رسل وجود داشته باشد، در حالیکه چنین نیست؛ چرا که پیامبر ختمی فرموده است: تعداد کتب انبیا(علیه السلام) به صد و چهار می رسد.(3)

چهارم: وجهی است که رسول کسی است که به سوی خلق خدا از جانب خداوند ارسال شود، آن هم به ارسال جبرئیل توسط حضرت حق به سوی او، به نحوی که او آن ملک را ببیند و نبی کسی است که نبوتش به الهام یا به وسیله خواب باشد که احادیث ما شیعه، مطابق آن وجه و نظر و رأی، وارد شده است.(4)

پیامبر، که چهار هزار از آن ها از بنی اسرائیل است، برانگیخته شدم. به نظر می آید تعداد صد و بیست و چهار هزار صحیح تر باشد.

در قرآن کریم، گروهی از پیامبران خدا به عنوان «اولوالعزم» معرفی شده اند. “فَاصْبِرْ کَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ”(1) ولی ویژگی آنان در قرآن مشخص نشده است. به حسب آنچه از روایات اهل بیت(علیه السلام) به دست می آید پیامبران اولوالعزم پنج نفرند که عبارتند از حضرات نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمد(علیه السلام). از ظواهر آیات و روایات چنین استفاده می شود که پیامبران اولوالعزم(علیه السلام)در رتبه اول محمد(صلی الله علیه و آله) و پس از آن ابراهیم و پس از وی نوح و پس از وی موسی و پس از وی عیسی علیهم السلام است(2).

ویژگی آن ها این است که هرکدام از ایشان کتاب و شریعت مستقلی داشته اند و پیامبران معاصر یا متأخر، از شریعت آنان تبعیت می نمودند تا هنگامی که یکی دی_گر از پی_امبران اولوالعزم به رسالت مبعوث می شد و کتاب و شریعت جدیدی می آورد. در حقیقت رسالت و آیین آن ها سراسری و ناسخ شریعت قبلی است(3).

شیخ بهائی فرموده است: نام های انبیا که در قرآن کریم ذکر شده است به تعداد بیست و پنج پیامبر می رسد. به نظر می رسد وی ترتیب زمانی را رعایت کرده است. او حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) را به اعتبار رتبه و مقام، اول یاد کرده است. عین عبارت وی چنین است: «اسماء الانبیاء الذین ذکروا فی القرآن العزیز خمسة و عشرون نبیاً: نبینا محمد(صلی الله علیه و آله)، آدم، ادریس، نوح، هود، صالح، ابراهیم، لوط، اسماعیل، اسحاق، یعقوب، یوسف، أیوب، شعیب، موسی، هارون، یونس، داود، سلیمن، الیاس، الیسع، زکریا، یحیی، عیسی و کذا ذوالکِفل عند کثیر من المفسرین».(4)

اجتماع دو پیامبر(و بیشتر) در زمان واحد و چه بسا در مکان واحدی واقعیت پیدا کرد، اما آن ها در عرض هم نبودند، بلکه در طول هم بودند، چنان که حضرت لوط معاصر حضرت ابراهیم(علیه السلام) بود و حضرت هارون با حضرت موسی(علیه السلام) به پیامبری رسید و حضرت یحیی در عصر حضرت عیسی(علیه السلام) می زیست.(5)

ص: 114

مجمع البیان ذیل آیه”وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ یَقْتُلُونَ الِّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ”(1) از پیامبر نقل کرده است که بنی اسرائیل در یک ساعت چهل و سه پیامبر را کشتند، لذا یک صد و دوزاده نفر از عبّاد بنی اسرائیل قیام کرده آنان را امر به معروف و نهی از منکر نمودند. بنی اسرائیل بی شرمانه آن عده را نیز کشتند.(2)

شیعه معتقد به زنده بودن دو پیامبر از پیامبران است که آن ها عیسی و خضر(علیه السلام) اند، اما در مورد الیاس(بن یَسَع بن فنحاس بن العیزار بن هارون بن عمران) اختلاف است که اشهر این است که او زنده است ولی اشاعره به چهار پیامبر زنده باور دارند که عبارتند از عیسی و الیاس و ادریس و خضر.(3)

همه پیامبران همواره مؤید یکدیگر بوده اند. انبیای پیشین مبشّر انبیای پسین و پسینیان مصدق پیشینیان بوده اند.

هر پیامبری نخست خود را به کمال انسانی آراسته گردانید، سپس این آراستگی از باطن، به ظاهر وی نمودار گشت و به قول ملاصدرا پیامبر نخست سفر از خلق به حق را آغاز نمود و پس از وصول به حق، در سفری از سوی حق و همراه با حق به سوی خلق، به عنوان نبی، بازگشت(4).

ابوذر از پیامبر(صلی الله علیه و آله) پرسید: خداوند چند کتاب نازل فرموده است؟ فرمود: «مائة کتاب و اربعة کتب»؛ یعنی صد و چهار کتاب نازل فرموده است. خداوند بر شِیث پنج صحیفه و بر ادریس (هو اول من خطّ بالقلم) سی صحیفه و بر ابراهیم بیست صحیفه نازل فرمود. و تورات (کتاب موسی) و انجیل (کتاب عیسی) و زبور ( کتاب داود) و فرقان (کتاب محمد(صلی الله علیه و آله)) را نازل فرمود.(5)

اصطلاح فلاسفه و عرفا، عالم مثال است که تمثلات اشخاص در آن صورت می گیرد، چنان که پیامبر فرمود:« مُثّل لِیَ النبیون فصلّیت بهم(1)؛

انبیاء برای من، متمثل شدند و با آن ها (به امامت خودم) نمازگزاردم».

سوم سیر بعد از عالم مثال و ملکوت، یعنی سیر جبروتی است که مَلَک مقرب، مثل جبرئیل هم در آن موطن راه ندارد.

چنان که او گفته است: لو دنوت أنملۀ لاحترقت(2)؛ اگر به اندازۀ یک بند انگشت به آن عالم نزدیک شوم می سوزم. مولوی در این خصوص چنین مترنم است(3):

گفت او را هین بیا اندر پیم

گفت رو رو من حریف تو نیم

باز گفت او را بیا ای پرده سوز

من به اوج خود نرفتستم هنوز

گفت بیرون زین حد ای خوش فرّ من

گر زنم پرّی بسوزد پرّ من

پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرموده است: لِیَ مع الله وقتٌ لایسعنی فیه ملک مقرب و لانبی مرسل(4)؛

برای من با خدا وقتی است که در آن، ملک مقرب و نبی مرسل جایی وجود ندارد.

معراج پیامبر در حال یقظه و بیداری صورت گرفته است، زیرا خداوند می فرماید:«مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَمَا طَغَی. لَقَدْ رَأَی مِنْ آیَاتِ رَبِّهِ الْکُبْرَی(5)؛

چشم خطا ننمود و از حد در نگذشت...»، ضمن این که آیات، تسبیح و ثنای خدا و قدرت نمایی او را در بر دارد. در واقع آیات مربوطه در سور اسراء و نجم با رؤیای صادقه به هیچ وجه سازگار نیستند(6).

آن روایاتی که معراج را رؤیای صادقه معرفی می کنند، منسوب به معاویه و عایشه است که معتبر نیستند(7).

علامه طباطبائی معتقد است: سیر و سفر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از مسجد الحرام تا مسجد الاقصی با روح و روان و جسد و بدن بوده است، اما عروجش به هفت آسمان، تنها با روح و نفس بوده

ص: 116

است، ولی نه مثل رؤیای صادقه بوده است، بلکه در حال یقظه بوده است(1)،

زیرا قرآن درباره آن حضرت می فرماید:ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّی. فَکَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی. فَأَوْحَی إِلَی عَبْدِهِ مَا أَوْحَی. مَا کَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَی (2). او از هر چیزی به خدا نزدیک تر شد و خدا حقایقی را به او وحی نمود که دل و قلبش آنچه را دید تکذیب ننمود.

به راستی او مصداق تام و تمام سخنِ نفسِ او، مولی علی (علیه السلام)، است که فرمود: ما خلق الله شیئاً اشبه به من آدم؛ خداوند چیزی شبیه تر از آدم نسبت به خود، خلق نکرده است(3).

بعضی از عرفا گفته اند:

چو آدم را فرستادیم بیرون

جمال خویش بر صحرا نهادیم

گفتنی است: اِسراء و سیر و سلوک شبانه و عروج از ارض تا به سمای حضرت ختمی مرتبت، به سبب عبدیت صِرف و عبودیت محض و عندیت ناب و صاف و اطاعت بحت می باشد، یعنی آیه « سُبْحَانَ الَّذِی أَسْرَی بِعَبْدِهِ...»(4)،

از باب «تعلیق الحکم علی الوصف، المشعر بالعلیۀ»(5)

است.

ابن سینا گوید: آن حضرت، شریف و جلیل ترین انبیاست، زیرا قوه حدس صائب و قدرت مافوق عقلی او، به منزله کبریت و عقل فعال (عالم غیب)، به منزله آتش است، لذا می تواند به سرعت و دقت و صحت، به علت عروج ملکوتی- جبروتی خود، به حقایق غیبی نظام ممکنات و عالم اسماء اللهی و عالم ربوبی- الوهی، دست یازد.

عین عبارت وی چنین است: فهذا (النبی الختمی) هو أشرف الأنبیاء و أجلّهم ... و هذا الانسان کأن قوتَه العقلیۀَ کبریتٌ و العقل الفعال نارٌ فیشتعل بیها دفعۀً و یحیلها الی جوهره (حقیقت نفس آن حضرت، براثر آن اشتعال، به عقل فعال تبدیل و دگرگونه می شود و اتحاد عقل و عاقل و معقول تحقق می یابد) و کأنه النفسُ التی قیل لها(6):« یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِیءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ عَلَی نُورٍ»(7).

ص: 117

حداقل تعداد معراج پیامبر به دو بار می رسد، زیرا قرآن می فرماید:«وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَی »(1) و حداکثر تا صد و بیست بار، روایت شده است.(2)

وقوع معراج در مکّه، شش ماه قبل از هجرت، در خانه امّ هانی، بعد از نماز عشا و در یک شب، آن هم احتمالاً شب بیست و یکم ماه رمضان رخ داده است.(3)

خلاصه این که ختم، یک معنای اصلی بیشتر ندارد و آن رسیدن به پایان چیزی است و این که مهر زدن بر چیزی را نیز ختم می گویند، از همین باب است؛ زیرا همیشه بعد از پایان دادن چیزی، مثل پایان نامه یا نوشته، بر آن مهر می نهند.(1)

فیض روح القدس ار باز مدد فرماید

دیگران هم بکنند آنچه مسیحا می کرد

بنابراین یکی از ضروریات دین اسلام، مسئله خاتمیت است. خاتمیت بدین معناست که سلسله پیامبران الهی با پیامبر اسلام ختم می شود و پس از او هیچ پیامبری نیامده و نخواهد آمد. قرآن و روای_ات متواتراً و آشک_ارا بر ای_ن مس_أله تأکید دارد.

با توجه به آنچه بیان شد معلوم می شود سخن و نظر اقبال لاهوری که می نویسد: «زندگی انسان در گذشته براساس غریزه اداره می شد که وحی مربوط به دوران غریزه است، ولی با پیشرفت انسان، تعقل و تفکر جای غریزه را گرفته است. خاتمیت، یعنی پایان دوران غریزه یا پایان هدایت براساس وحی و ظهور دوره هدایت عقل(1)(و

بی نیازی از قرآن)» ، چقدر بی اعتبار و سخیف و به دور از قرآن و سنت و انصاف و آگاهی است.

از این آیه به خوبی بر می آید که دین پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) تام و کامل است و دیگر نیازی نیست خداوند دین و پیامبر دیگری بفرستد تا نیازهای دینی بندگانش را برآورد.

بنابراین با وجود نعمت خلافت بلافصل علی(علیه السلام)، اسلام ناقص، تام و تمام می شود و وقتی آن مجموعه تمامیتش ملاحظه شود، اثر دیگری دارد که از اجزا و در جزء جزء اسلام نیست، بلکه آن اثر خارج از مجموعه ی اسلام است و آن عبارت است سعادت آفرینی آن دین برای مسلمانان در دنیا و آخرت و شکست ناپذیری آن و از این باب است:«تمّ لفلان امرُه و کمل عقلُه»؛ یعنی فلانی امورش به تمامیت رسید و وقتی چنین شد اثر دیگری برایش به وجود می آید و آن عبارت از کمال عقلانی او است.

آقای مطهری در این خصوص به طور واضح تر می فرماید که تمام در جائی گفته می شود که یک چیز همه اجزایش وجود داشته باشد تا تمام به حساب بیاید و الا ناتمام و ناقص است، مثل یک ساختمان که همه اجزای لازمش وجود داشته باشد، اما یک چیز کامل ممکن است تمام اجزای لازمش باشد ولی هنوز از لحاظ کیفی در حد پایین باشد، مثل یک جنین در رحم مادر که به حد تمام رسیده است، ولی هنوز به رشد درخور نیازمند است که وقتی به رشد لازم رسید، انسان کاملی می شود؛ به این ترتیب اختلاف تام و کامل به اختلاف کمّ و کیف است.(1)

خلاصه این که می توان گفت:«کمال الشیء هو الشیء مع امر زائد»(2) و تمام الشیء هو مجموع الاجزاء الذی یحتاج الشیء الیه فی ذاته و حقیقته(3).

2. “وَاتْلُ مَا أُوحِیَ إِلَیْکَ مِن کِتَابِ رَبِّکَ لَا مُبَدِّلَ لِکَلِمَاتِهِ وَ لَن تَجِدَ مِن دُونِهِ مُلْتَحَدًا”(4)؛ و آنچه را که از کتاب پروردگارت به تو وحی شده است بخوان. کلمه او را تغییر دهنده ای نیست و جز آن (کتاب) هرگز پناهگاهی نخواهی یافت.

در تعبیر «لامبدل لکلماته» ضمیر کلماته به «کتاب ربک» باز می گردد؛ بدین معنا که هیچ امری نمی تواند کلمات قرآن را تغییر دهد. و «لن تجد» برای نفی ابد و تأکیدی بر تغییرناپذیری کلمات وحی است؛ یعنی هیچ گاه غیر از خدا و کتاب او پناهگاهی وجود ندارد. در واقع این تعبیر، وجود پناهگاهی غیر از قرآن را تا ابد نفی می نماید. به این ترتیب آیه خاتمیت را اثبات می نماید.

3. “وَ مَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِیرًا وَ نَذِیرًا”(5)؛ و ما تو را جز (به سِمت) بشارتگر و

ص: 122

هشداردهنده برای تمام مردم، نفرستادیم. در این آیه خداوند،«مرسَل الیه» را کافه و تمام مردم دانسته است که جز بر خاتمیت دلالت ندارد.

4. “قُلْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعًا”(1)؛ بگو ای مردم! من پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) به سوی همه و تمام شمایم.

مطابق این آیات، رسالت پیامبر اسلام جهانی و همگانی است و عموم انسان ها را شامل می شود. در نتیجه انسان های آینده نیز تا پایان جهان، مشمول این آیه ها اند. از این رو این آیات، هم بر جاودانگی قرآن دلالت دارد و هم بر خاتمیت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله).

بر خاتمیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) دلالت می کند. ضمن این که آن در منابع شیعه و سنی به طرق مختلف روایت شده است.

4. امیرالمؤمنین(علیه السلام) در روایتی می فرماید:«بعث الله سبحانه محمداً(صلی الله علیه و آله) لإنجاز عدته و إتمام نبوته»(1)؛ خداوند سبحان، محمد(صلی الله علیه و آله) را برای وفای به عهد خود و اتمام (واکمال) نبوتش مبعوث ساخت.

5. در روایتی از پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) آمده است: مَثل من در میان پیامبران مَثل مردی است که خانه ای بنا کرده و آن را کامل و زیبا ساخته است، جز این که یک آجر آن خالی است و هرکس وارد آن خانه می شود و به آن نگاه می کند، می گوید: «چه زیباست! جز این که جای این آجر خالی می باشد» سپس فرمود: من جای آن آجر خالی ام و پیامبران به وسیله من ختم شده اند.(2) و باز آن حضرت فرموده است: بُعثتُ الی الاسودِ والاحمرِ(3)؛ به سیاه و سرخ، یعنی به سیاه پوستان و سرخ پوستان برانگیخته شده ام.

در اینجا نگارنده این سطور بر خود بایسته می داند که به پنج ویژگی خاص پیامبر ختمی اشاره نماید. آن حضرت فرمود:«اُعطیتُ خمساً لم یُعطَها احد قبلی: جُعِلتُ لیَ الارضُ مسجِداً و طَهوراً و نُصرتُ بالرّعب و اُحِلّ لیَ المغنَمُ و اُعطیتُ جوامعَ الکَلِم و اعطیتُ الشفاعةَ»(4)؛ پنج چیز به من داده شده که پیش از من به کسی داده نشده است: زمین برای من محل سَجده و پاک کننده قرار داده شده است و به وسیله رعب در دل دشمن پیروز شده ام و غنیمت جنگی برای من حلال شده است و سخنان جامع و پر معنا به من اعطا شده است و شفاعت به من تفویض گردیده.

بهترین غایت و هدف که همان عبادت توأم با شناخت است، خلق شده است.”وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ”.(1) و راه وصول به آن جز از راه انبیا و رسل نیست و هرچه شریعت، شامل تر و کامل تر و معقول تر و بیشتر منطبق با بعد عرفانی انسان باشد، توفیق و سعادت همه جانبه انسان بیشتر و راه وصول به آن دو، سهل تر و سریع تر و مطمئن تر است.

اساساً در عصر حاضر دینی تمام تر و کامل تر از شریعت اسلام وجود ندارد. آن دینی که حاوی و مشتمل بر تمام چیزهائی است که هر انسان و جوانی، مخصوصاً جوان فرهیخته و حق طلب، به آن نیازمند است و این دین قابل مقایسه با ادیان انحرافی و خرافی عصر حاضر و ادیان صحیح در اعصار گذشته نیست. این آیینی است که به تمام ابعاد وجودی انسان از جمله ابعاد جسمانی و فطری و عقلانی و عرفانی، به بهترین نحو، پاسخ گوست. در قرآن آمده است:”وَ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَانًا لِّکُلِّ شَیْءٍ”(2)؛ و این کتاب را که روشنگر برای هر چیزی است و برای مسلمانان رهنمود و رحمت و بشارتگری است، به تدریج نازل کردیم.

البته منظور از هر چیز، یعنی هر آنچه به هدایت و تکامل و سعادت انسان ها مربوط است، نه این که کتابی باشد مشتمل بر مثلاً علم هواپیماسازی و انرژی هسته ای و به طور کلی حاوی همه فنون و علوم تجربی بشری باشد، هر چند این، منافات ندارد که مبانی تمام معارف بشری در قرآن وجود داشته باشد، چنان که قبلاً بیان شد. انسان قادر است تکنیک و صنعت را به نقطه اوج برساند، ولی از قوانین مربوط به انسانیت سر در نمی آورد.

خلاصه این که جامعیت دین بدین معناست که آیین اسلام به همه ابعاد انسان توجه دارد و برای تمامی آن ها متناسب با نیازهای بشری، قوانین عام و خاصی وضع نموده است؛ به گونه ای که آدمی با عمل به آن ها قادر است به فوز و رستگاری همه جانبه دنیوی و اخروی برسد.

در واقع می توان گفت: شریعت حضرت محمد بن عبدالله(صلی الله علیه و آله) تام و کامل و فراگیر و ثابت است و در پاسخ به نیازهای جسمی و روحی فردی و اجتماعی انسان هیچ نقصی ندارد و اگر انسان به قرآن عمل نماید به خوشبختی از هر جهت و حتی به رفاه مادی و نشاط روانی و علوم و فنون مورد نیاز دسترسی پیدا می کند.

در قرآن آمده است:”هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ

ص: 125

کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ”.(1) این آیه با صراحت تمام، غایت و هدف و سرانجام و عاقبت اسلام را پیروزی بر تمام ادیان معرفی می کند و باز در آن کتاب آمده است:”وَ قَاتِلُوهُمْ حَتَّی لاَ تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّه”.(2)

الآن نیز که در عالم، کفر و شرک و نفاق و فتنه وجود دارد باید قتال و جهاد، بلکه دفاع کرد تا به تدریج ریشه های آن ها بخشکد تا زمینه برای ظهور حضرت مهدی(عج) فراهم آید. در آن زمان تمام قدرتمندان فاسد و فتنه گر و مشرک و نفاق افکن، مخصوصاً وهابی ها و سَلَفی ها و داعشی ها نابود خواهند شد،(3) چون در آن زمان، در تمام زمین، زمینه قتال و جهاد وجود خواهد داشت.

و کلب معلَّم(1)؛ یعنی سگی که شاگرد و دانشجوی انسان می شود(اگر مدتی آن سگ در میان سگ های غیراهلی باشد، غیراهلی می شود، چنان که اسب نیز همین گونه است) و این که به امام رضا(علیه السلام) گفته می شود: یا ض_امن آهو و...، هم_ه تا حدودی مؤید نظر راق_م این سطور است.(2)

از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است که وقتی نمله و مورچه ای گفت: «قَالَتْ نَمْلَةٌ یَا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاکِنَکُمْ لَا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمَانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لَا یَشْعُرُونَ»(3)؛ مورچه گفت: «به لانه های خود بروید تا سلیمان و لشکرش شما را پایمال نکنند، در حالیکه نمی فهمند»، باد، صدای مورچه را که در هوا عبور می کرد، به حضرت سلیمان رساند. آن حضرت ایستاد و گفت: مورچه را پیش من بیاورید، پس وقتی آن را آوردند، آن حضرت گفت: یا ایتها النملة!

ای مورچه! آیا ندانستی که من نبی الله ام و به احدی ظلم نمی رسانم. مورچه گفت: نه چنین است که تو نبی الله و عادل نباشی! سلیمان گفت: پس چرا مورچه ها را از ظلم من بر حذر داشتی و گفتی: ای مورچه ها داخل لانه هایتان بشوید...؟ مورچه گفت: ترسیدم که سربازان تو به زینت (و قدرت) تو نظر کنند و مفتون و شیفته آن بشوند، در نتیجه از ذکر خدای متعال دور شوند(4) (و مرتکب ظلم شوند). البته بعید نیست آن رخداد از باب معجزه باشد و در این صورت با آنچه ادعای نویسنده است، تنافی و ناسازگاری ندارد.

خبر به امام باقر رسید. امام کنار قبر پدر رفت و به شتر گفت: آرام باش و بلند شو. خدا تو را مبارک گرداند شتر (حامی ولایت مطلقه) بلند شد و برگشت ولی پس از اندکی باز به قبر برگشت و کارهای قبل را تکرار نمود.

امام باقر باز آمد و آن را آرام نمود ولی بار سوم فرمود: آن را رها کنید. او می داند که از دنیا خواهد رفت. سه روز نگذشت که شتر از دنیا رفت(1).

در کلام امام حسین(علیه السلام) سخن و ذکر و تسبیح پنجاه و دو حیوان آمده است که به بعضی از آنها اشاره می شود: خروس می گوید: من عرف الله لم ینسَ ذکرَه؛ هرکه خدا را شناخت یاد او را فراموش نمی کند. علی (علیه السلام) می فرماید: بانک خروس نماز و بال زدنش رکوع و سجود اوست.

مرغ خانگی: یا اله الحق، انت الحق و قولک الحق، یا اللهُ یا حقُ؛ ای معبود بر حق! تو حقی و گفتارت حق است، ای خدا، ای حق.

عقاب: من أطاع الله لم یشْقَ؛ هرکه فرمان خدا را ببرد شقی و بدبخت نیست.

گنجشک: استغفرالله مما یُسخِط اللهَ؛ طلب آمرزش می کنم از گناه و آنچه مایه خشم خداست.

شترمرغ: لا معبودَ سِوَی اللهِ؛ معبودی جز خدا نیست.

شتر: سبحان مذلِّ الجبارین، سبحانه؛ منزه است خدایی که خوارکننده ی ستمکاران است. او منزه است.

شتر (شتر ذکر دیگری دارد و آن این که می گوید:) حسبی اللهُ و نعم الکیل، حسبی اللهُ؛ خداوند مرا کافی است و خداوند، خوب وکیلی است. برای من، خداوند کافی است.

اسب: سبحان ربِّنا، سبحانه؛ پروردگار ما منزه است. او منزه است.

گرگ: ماحفِظ الله لن یضیع؛ آنچه را خدا نگهدارد هرگز ضایع نشود.

شغال: الویلُ الویلُ للمذنب المصرّ؛ وای وای بر گنهکاری که بر گناهش اصرار ورزد.

سگ: کفی بالمعاصی ذُلّاً؛ برای ذلیل شدن، گناه کردن بس است. ضمن این که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرموده است: خانه ای که در آن سگ باشد ملائکه در آن وارد نمی شوند.

خرگوش: لاتُهلکْنی یا اللهُ. لک الحمد؛ ای خدا نابودم مکن. سپاس از آنِ تو است.

مار: ما أشقَی مَن عصاک یا رحمنُ؛ ای رحمن چه بدبخت است کسی که تو را نافرمانی نماید.

عقرب: الشرّ شیءٌ وحشٌ(2)؛ بدی چیز وحشتناکی است.

ص: 128

طاوس: مولایَ ظلمتُ نفسی و اغتررتُ بزینتی فاغفرلی؛ ای مولای من من به خودم ستم نمودم و به زیبائیم بالیدم، پس مرا بیامرز.

در حدیث منقول است که کبوتر خانگی یاد خدا بسیار می کند و اهل بیت را دوست دارد و صاحب خانه را دعا می کند و روایت شده است: خوب است در خانه کبوتر و مرغ نگه داشته شود تا آن که اطفال جنیان با آن ها بازی کنند و با اطفال شما بازی نکنند.

بر این اساس حیواناتی، طبق روایات مشهور، مثل شتر امام زین العابدین و الاغ بلعم با عورا و سگ اصحاب کهف و گرگ یوسف (روایت شده است که به درخواست یعقوب (علیه السلام) فرزندان او گرگی را آوردند و گفتند: آن، یوسف را خورده است. آن گرگ گفت: خوردن گوشت انبیا بر ما حرام است، پس آن ها بر من غریب در این سرزمین و مظلوم تهمت زده اند)(1)

و ناقه صالح و زاغی که قبر کندن را به قابیل یاد داد و اسب هایی که در جنگ وارد می شوند و... به بهشت می روند(2). ولی هیچ حیوانی به جهنم نمی رود(3).

ص: 129

تعبیر گردیده است. علامه طباطبائی می فرماید: فلا یبقی للإمامة الا الهدایة بمعنی الایصال الی المطلوب و هی نوع تصرف تکوینی فی النفوس بتسییرها فی سیر الکمال و نقلها من موقف معنوی الی موقف آخر.(1)

متکلمان اهل سنت امامت را منصبی عادی و غیر الهی می دانند که با انتخاب مردم، به ویژه مهاجر و انصار و یا علمای اهل حلّ و عقد، به فردی واگذار می شود. بعضی از متفکران آن ها بر این باورند که امام می تواند با زور و قدرت، سرپرستی جامعه را بر عهده گیرد و اگر چه فاسق و شراب خوار باشد، این آلودگی ها موجب عزل و برکناری او نمی گردد.(2)

بر پایه این دیدگاه، امامت از نظر شیعه ادامه نبوت و رسالت و جزء اصول اعت_قادی است، ل_ذا پی_امبر ختمی می باید امام بعد از خود را تعیین نماید و چون پیامبر جز وحی نمی گوید، چنین تعیینی، به تعیین خداوند است.

البته معصوم بودن، مساوی با امامت نیست، زیرا به اعتقاد شیعه حضرات مریم و فاطمه زهرا(علیه السلام) نیز دارای عصمت بودند، هرچند مقام امامت نداشتند و از نوبت اِنبائی برخوردار بودند و همچنین است حضرات فاطمه معصومه و زینب کبری(علیه السلام) و ابوالفضل العباس(علیه السلام).

از آن طرف مردم نیز وظیفه دارند به امام معصومشان آگاهی داشته باشد، زیرا رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرموده است:«من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة(3)»؛ هرکس بمیرد، درحالی که امام زمانش را نشناخته باشد، به مرگ جاهلیت، یعنی مرگ کفر و نفاق و ضلال، مرده است.

می دهد و آن ها را بر فعل طاعات تحریک می کند و بر انصاف و تعادل مبعوث می نماید که این عوامل، به صلاح، نزدیک تر و از فَساد دورترند.

و اما بحث قضیه ی کبروی: لطف آن حقیقتی است که مکلف به وسیله آن به فعل صحیح و خوب، نزدیک تر می شود و از عمل قبیح، دورتر می گردد و لطف بهره ای از تمکین، یعنی قدرت بر فعل یا ترک ندارد. اول باید مکلف بهره ای از تمکن و توان و قدرت داشته باشد، سپس برایش مسئله لطف مطرح باشد و از آن طرف لطف به حد الجاء و جبر نیز نرسد، مثل وجود امام معصوم که باعث می شود مأموم به عمل خوب، بیشتر ترغیب شود و از کار زشت، بیشتر تنفر حاصل نماید.

و لطف امام جزء عوامل اختیار و قدرت نیست که اگر امام نباشد تکلیف ساقط شود، مثل این که کسی که مستطیع نباشد حج بر او واجب نمی شود، پس استطاعت لطف نیست، بلکه روحانی کاروان لطف است و امامِ لطف کننده (البته به اذن خداوند)، مأموم را نیز به عمل کار خوب مجبور نمی کند. این لطف، بر حضرت حق واجب است(1)

و ما باید تابع محض حضرات ائمه(علیه السلام) باشیم، چرا که گفته اند: الواجبات الشرعیة الطاف فی الواجبات العقلیة. وقتی هم عقل، مردم را به کار خیری دعوت کند و هم شرع، مردم بیشتر به آن رغبت پیدا می کنند.

خلاصه این که امام اگر نباشد ما همچنان مکلف به اطاعت از پیامبریم ولی اگر باشد مردم بیشتر به کارهای خوب رغبت پیدا می کنند و از کارهای قبیح بیشتر متنفر می گردند؛ به ویژه این که ما موظف به اطاعت از اهل بیتِ نبی مکرم هستیم و وقتی عقل نیز آن را تأیید نماید بیشتر انسان توفیق به تدیّن پیدا می کند، لذا ثابت می شود که واجبات شرعیه الطاف برای واجبات عقلیه اند.

افزون بر آن شرایط دشوار و سخت زندگی پیامبر اسلام، مانند چند سال محصور بودن در شعب ابی طالب و ده سال جنگ با دشمنان اسلام و... اجازه نمی داد که همه احکام و قوانین اسلام را برای عموم مردم، بیان کند و همان اندازه که اصحاب دستوراتی فرا می گرفتند، نیز ضمانتی برای محفوظ ماندن آنها وجود نداشت و حتی برای مثال کیفیت وضو گرفتن آن حضرت که سال ها در مرئی و منظر مردم بود، مورد اختلاف واقع شد و در جائی که احکام چنین عملی در معرض اختلاف باشد، خطر اشتباه در نقل و تحریفات عمدی در مورد احکام دقیق و پیچیده، به ویژه اح_کام و ق_وانینی که ب_ه هوس ها و امی_ال سیاست مداران و منافع اقوام برخورد می کند، به مراتب بیشتر خواهد بود.

ص: 132

با وجود این که ائمه(علیه السلام) در طول تاریخ وجود داشتند و هنوز هم امامی معصوم در پس پرده غیبت وجود دارد و خواهد داشت، این همه ظلم ها و جورها از ناحیه قدرتمندان و مردم به وجود آمد، حال اگر آن ها نمی بودند خدا می داند چه به سر مردم در طول تاریخِ بعد از حیات پیامبر(صلی الله علیه و آله) می آمد و اساساً دیگر دین و آیینی وجود نداشت.

شیعه سرمایه ای دارد که اهل تسنن ندارند و آن این که سنی ها دوره ای که یک شخصیت معصوم در آن وجود داشته است که از سیره ی او می شود به طور جزم بهره برد، بیشتر از بیست و سه سال نیست، چون آن ها معصوم را تنها پیغمبر اکرم می دانند. درست است که پیغمبر در طول بیست و سه سال با شرایط مختلف مواجه بوده است و در آن شرایط و حالات، سیره ی پیغمبر بسیار آموزنده است، ولی شیعه همان بیست و سه سال را به علاوه ی دویست و پنجاه سال دیگر دارد، یعنی شیعه مجموعاً در حدود دویست و هفتاد و سه سال دوره عصمت دارد و از سیره ی معصوم می تواند استفاده نماید.

برای مثال امام صادق(علیه السلام) در دوران بنی العباس شرایطی را داشته است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نداشته است. از این جهت سرمایه شیعه غنی تر و جامع تر از اهل سنت است(1)،

به ویژه این که هنوز به واسطه فیض که وجود امام زمان(عج) در پس پرده ی غیبت است اعتقاد دارد و از این حیث از همه ادیان آسمانی و حتی از فرق اسلامی، کامل تر و جامع تر است.

اهل سنت، برخلاف شیعه، هیچ یک از ویژگی هایِ منصوب بودن خلفا از طرف خداوند و علم لدنّی و خدادادی و ملکه عصمت برای آن ها را قائل نیستند. آن ها موارد زیادی از لغزش ها و اشتباهات و عجز خلفا از پاسخ گوئی به سؤالات دینی مردم را در کتب معتبر خودشان ثبت نموده اند و از جمله از خلیفه اول نقل کرده اند که گفت:«إنّ لی شیطاناً یعترینی» و از خلیفه دوم نقل کرده اند که بیعت با خلیفه اول«فَلته» و کار عجولانه و حساب نشده بود و نیز بارها هر سه خلیفه گفته اند:«لولا علیٌّ لَهلکَ عُمر» و اما لغزش های خلیفه سوم و خلفای بنی امیه و بنی عباس واضح تر از آن است که بیان شود.(2)

ماحصل بحث همان سخن مولی امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در نهج البلاغه است که فرمود: «ألا و إن لکل مأموم اماماً یقتدی به ویستضیء بنور علمه»؛(3) به هوش باشید که بی گمان برای هر

ص: 133

پیروی کننده ای، پیشوائی است که به وی اقتدا کند و از فروغ دانش او روشنی بجوید.

امام صادق(علیه السلام) به ابوحنیفه فرمود: به من رسیده است که تو قیاس می کنی. آیا درست است؟ گفت: بله. فرمود: قیاس نکن. اولین کسی که قیاس کرد شیطان بود، وقتی که به خدا گفت: تو مرا از آتش خلق کرده ای و آدم را از گل، پس او میان آتش و گل قیاس و تمثیل نمود و اگر نوریت آدم را با نوریت آتش مقایسه می کرد و میان آن دو قیاس می نمود، به فضیلت مابین آن دو آگاهی حاصل می نمود و به صفای یکی بر دیگری شناخت پیدا می کرد.(1)

شخصی به رفیقش آبجو تعارف کرده برای ترغیب او به نوشیدن آن گفت: بزن روشن شوی. او اظهار تنفر نموده گفت:

آب جو گر آدمی روشن کند

هر خری باید که نورافکن شود

پس آنچه مردود است قیاس فقهی، که براساس یک نوع شباهت ظاهری است، می باشد، نه قیاس منطقی.

لقمان به فرزندش می فرماید: شرک به خدا نورز که شرک، ظلم بزرگی است.”إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ”.(1) بنابراین امامت که عهد و منصب الهی و مقام بالاتر از مقام نبوت است، ملازم با عصمت ائمه ی هدی(علیه السلام) است.

علامه طباطبائی از یکی از اساتیدشان نقل می کند که خوب و بد بودن ذریه حضرت ابراهیم(علیه السلام) این طور تفسیر می شود: اول این که فرض شود ذریه افرادی بودند که همیشه ظالم بودند. دوم این که در آغاز عمر عادل و خوب بودند و در اواخر عمر ظالم شدند. سوم این که در اول عمر ظالم بودند و در پایان عمر خوب شدند. چهارم این که در همه اوقات خوب و عادل بودند.

محال است ابراهیم(علیه السلام) امامت را با این شأن بزرگی که خود او می دانست در مورد آن، قضیه از چه قرار است که بعد از دوران نبوت و رسالت به او می گویند: چنین منصبی را به تو می دهیم، برای ذریه خود خواسته باشد که مصداق فرض اول و دوم باشد، پس درخواست شامل فرض سوم و چهارم می شود.

و وقتی آیه”لاَ یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ”(2) نازل می شود، درخواست فرض سوم نیز محال می نماید، چون آن ها بت پرست بودند، زیرا ابوبکر در سن چهل سالگی اسلام آورد(3)

و همو بود که به پیامبر گفت: تو چرا بت نمی پرستی و عمر در سن سی و پنج سالگی موحد شد(4)

و خواهرش به او خطاب نمود: تو بت پرستی(5) و عثمان نیز به دست ابوبکر مسلمان شد.

پس آیه شامل تنها فرض چهارم می گردد، لذا منصب امامت و خلافت بلافصل به سه خلیفه اول محال است اعطا گردد، چون آن ها در آغاز مشرک بودند و به نظر راقم این سطور از اول تا آخر کافر ماندند. این درحالی است که منظور از ظلم در آیه کوچک ترین آن است و کسی می تواند امام شود که حتی کوچک ترین ظلم از او سر نزده باشد و از آن جا که مقام امامت بس بلند است، یک گناه صغیره سبب می شود لیاقت این مقام سلب گردد(6).

به این ترتیب امام معصوم و به حق و منصوب از جانب خداوند، تنها علی(علیه السلام) و یازده فرزند اوست.(7)

ص: 136

به این ترتیب امام فخر رازی که گفته است:«ظالم به کسی گفته می شود که در حال حاضر ظالم باشد، نه در گذشته و به اصطلاح اصولیین استعمال مشتق، مثل ظالم، در«ما انقضی عنه المبدأ»، مجازی و در«من تلبس بالحال»، حقیقی است(1)،

در بحث خلافت اصلاً مورد ندارد.

بعضی از اهل سنت می گویند: عایشه توبه کرد که این دروغی است آشکار زیرا هنگامی که خبر شهادت حضرت امیر(علیه السلام) به او رسید خشنود شد و شادی نمود و سجده شکر به جا آورد.

اگر او توبه کرد پس چرا سوار قاطر شهباء شد و از دفن سبط اکبر پیامبر(صلی الله علیه و آله) حسن بن علی(علیه السلام) در حجره جدّش جلوگیری نمود.(1) مخالفتش با امام زمان خود قطعی است و توبه اش غیرقطعی. اعمال بعدی او شاهد این است که توبه نکرده یا توبه را شکسته است.

اراده و خواست خدا در آیه تطهیر به دو گونه قابل تصور است: اراده ای که به فعل خود خداوند تعلق می گیرد و اراده ای که متعلَّق و مورد آن، افعال دیگران است. گونه اول اراده تکوینی و تخلف ناپذیر است:”إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَیْئًا أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ”.(2) به این معنا که عصمت اهل بیت(علیه السلام) همان اراده فعلی و علم فعلی حضرت حق است، آن اراده و علم فعلی که منشأش، اراده و علم ذاتی اوست و آن عصمت و طهارتی است که ناشی از اختیار آن هاست.

گونه دوم: اراده تشریعی است که متعلَّق آن، فعل انسان های متشرع، بلکه خود آن ها است که برای تحقق فعل آن ها، خواست و اراده آن ها واسطه قرار می گیرد که یا فعل پسندیده و بایسته را انتخاب و اختیار می کنند و یا عمل ناپسند و ناشایسته را.

برای نمونه، خداوند با تشریع وضو، اراده نموده است که مؤمنان را از آلودگی های ظاهری و باطنی پاک سازد:”مَا یُرِیدُ اللّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُم مِّنْ حَرَجٍ وَلَ_کِن یُرِیدُ لِیُطَهَّرَکُمْ”.(3) حال یا پاکی را انتخاب می کنند یا ناپاکی را. در واقع خداوند خواسته است که شما بندگان با خواست خود، طبق خواست او عمل کنید که نتیجه اش رضایت و بهشت اوست و در غیر این صورت، نتیجه اش، عدم رضایت و جهنم اوست که این باز با خواست او منافات ندارد.

گفتنی است انسان هایی که اعمال آن ها، مرضی خداوند است، در مورد آن ها نیز می توان گفت: اعمال آن ها مثل اعمال معصومان، از مصادیق و موارد اراده و علم فعلی حضرت حق است با این تفاوت که آن ها را به مردم معرفی نمی کند ولی براساس لطفش اهل بیت(علیه السلام) را به مردم معرفی نموده است؛ در هر حال هیچ جبری لازم نمی آید.

واژه رجس درباره مجموعه ای از آلودگی های ظاهری و باطنی به کار رفته(4)

و چون در این

ص: 138

آیه با «ال» جنس یا استغراق همراه گشته، همه نوع پلیدی را در بر می گیرد. در نتیجه پیام آیه این است که خداوند با اراده ی تخلف ناپذیر خود، هرگونه پلیدی را از اهل بیت(علیه السلام) زدوده و دفع نموده و آنان را پیراسته است.

برخی از راویان و مفسّران اهل سنت در تفسیر آیه ی شریفه، حدیث «فأنا و اهل بیتی مطهرون من الذنوب» را از پیامبر(صلی الله علیه و آله) گزارش کرده اند.(1)

یکی از مفسّران اهل سنت در تفسیر آیه تطهیر می نویسد: فیه دلیل علی عصمة الأنبیاء من الکبائر قبل البعثة و أن الفاسق لایصلح للامامة.(2)

اشکال عمده ی او این است که ارتکاب گناه صغیره را بر آن ها تجویز نموده است، در حالیکه آن ها مرتکب و آلوده به هیچ گناهی اعم از کبیره و صغیره، در طول عمر خود نمی شوند.(3)

اگر آیه تطهیر را با آیه ی”لَّا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ”(4) ملاحظه نماییم، قیاس شکل اول به این نحو به وجود می آید: اهل بَیت(علیه السلام) مطهراند و هر مطهری قرآن را درک می کنند، پس اهل بیت(علیه السلام) قرآن را درک می کنند. و همین طور از آیه ی”إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِینَ”(5) و از آیه ی”قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ* إِلَّا عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ”(6) می توان قیاس شکل اول تشکیل داد: حضرت یوسف(علیه السلام) مخلَص است و هیچ مخلصی مورد اغوای شیطان قرار نمی گیرد، پس حضرت یوسف(علیه السلام) مورد اغوای شیطان قرار نمی گیرد.

عدیدی از اهل سنت که آیه ی تطهیر را دلیل بر عصمت اهل بیت(علیه السلام) نمی دانند، بر دو تعبیر «اِذهاب» و «تطهیر» تأکید دارند که پاک ساختن از پلیدی ها و از میان بردن آلودگی ها، نشانه آن است که آنان همچون دیگران از ارتکاب گناه ایمنی ندارند، زیرا اذهاب و تطهیر مربوط به رفع پلیدی های موجود در شخص می باشند، نه دفع آنچه را هنوز تحقق نیافته است.

رفع، گناه های موجود، در شخص را بر می دارد و دفع، گناهانی که می خواهند وارد شوند را مانع می شود.(7) بررسی بیشتر، نادرستی آن سخن را آشکار می سازد و این واقعیت را می نمایاند که

ص: 139

دامنه کاربرد آن دو واژه فراتر از رفع آلودگی های موجود بوده، دفع پلیدی های تحقق نیافته را در معصوم در بر می گیرد.

براساس روایات فراوانی که به حدیث کِسا شهرت یافته اند، رسول خدا عبایی پشمی و سیاه که بر دوش داشت بر روی خود و علی و فاطمه و حسن و حسین(علیه السلام) انداخته، جمله «اللهم هؤلاء اهل بیتی» را برای آیندگان به یادگار نهاد و در پاسخ به امّ سلمه که یکی از شایسته ترین همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود و پیوستن به اصحاب کسا را درخواست نمود، فرمود: رحمت خدا بر تو باد! تو همواره به راه خیر و رستگاری بوده ای و چقدر من از تو راضی ام! لیکن این فضیلت، ویژه من و این گرامیان است.(1)

شکست ناپذیر خواهد بود تا دوازده خلیفه بر آن حکومت کنند و تمام آن ها از قریش اند؛ لایزال هذا الدّین عزیزاً منیعاً الی اثنی عشر خلیفة.کلّهم من قریش(1).

و باز از آن حضرت روایت شده است: لایزال الدّین قائماً حتی تقوم الساعة او یکون علیکم اثنا عشر خلیفة، کلّهم من قریش؛ دین تا قیامت پابرجاست، جز اینکه دوزاده خلیفه بر شما (حکومت) می کند. تمام آن ها از قریش اند(2).

بدون شک این دوازده خلیفه تنها امامان شیعه اند؛ زیرا خلفای نخستین چهار نفرند و حاکمان بنی امیه چهارده نفرند که همه آن ها به جز عمر بن عبد العزیز مرتکب ظلم آشکار شدند و از سوئی حاکمان بنی عباس سی و هفت نفر بودند که همه آن ها مایه سرافکندگی برای اسلام بودند. عجیب آن که این احادیث از نگاه اهل سنت به صورت یک معما درآمده است.

الْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ”.(1) اگر «ولیّ» به معنای دوست و یاور بود هرگز ضرورتی نداشت موضوع زکات، آن هم در حال رکوع مطرح گردد، بنابراین آیه در مورد بیان ویژگی های یک نفر به نام امام علی(علیه السلام) است.

3. منظور از زکات در این آیه به معنای انفاق که یک امر مستحبی می باشد، است، نه زکات به اصطلاح فقهی؛ زیرا این واژه در آیه مکی”وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکَاةِ فَاعِلُونَ”(2)، به کار رفته است، در حالیکه زکات اصطلاحی بعد از هجرت، در مدینه، واجب شد، لذا زکات به معنای انفاق شامل انگشتر نیز می شود. مهم بلکه اهم، انفاق یک انگشتر است، آن هم در حال رکوع، نه زکات به اصطلاح فقهی که واجب است همه مؤمنان بپردازند.

و انفاق نمودن در حال نماز، آن هم نماز مستحبی، خود عبادتی، افزون بر عبادت نماز مستحبی است و چه بسا لازم شود برای انفاق، نمازگزار نمازش را بشکند. خلاصه سخن این که عرفان علی(علیه السلام)، علی را از انفاق باز نمی دارد و انفاق آن حضرت او را از عرفان باز نمی دارد. او مظهر«عالٍ فی دنوّه و دانٍ فی علوّه» است.

علاوه بر این که امام حسین(علیه السلام) فرموده است: من ضمانت می کنم که صدقه ای که به دست بنده ی خدا داده می شود، پیش از او به دست خدا می رسد، چون خود او فرموده است: «یأخذ الصدقات».(3)

افزون بر آن که امام صادق(علیه السلام) فرموده است: شخص قبل این که به عیادت بیمار برود به عیادت خدا رفته است؛ فیقول الله عزّوجلّ: من عاد مؤمناً فقد عادنی.(4)

از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل شده است: للمریض اربع خصال...؛ بیمار چهار ویژگی دارد: 1. قلم از او رفع می شود، یعنی(در مورد کارهایی که نمی تواند انجام دهد) تکلیف ندارد. 2. خداوند برای مریض گویی مانند احسن و بهتر از آنچه در دوران سلامتی انجام می داد می نویسد. 3. دعای مریض در حق ملاقات کننده او مستجاب می شود. و خداوند به ملک سمت شمال وحی می کند مادامی که بنده در وثیقه و پیمان من است چیزی برایش ننویسد و به ملک سمت راست وحی می کند که برای بنده من دو برابر حسنات قرار بده و بنویس 4. مرض کودک، کفارة گناهان والدین و پدر و مادر او به شمار می آید(5).

ص: 142

عدیدی سؤال می کنند اگر مقصود آیه، امام علی(علیه السلام) است، چرا الفاظ جمع در آن به کار رفته است. پاسخ این است که روش قرآن چنین است، چنانکه در آیه مباهله(1)

کلمه «نساءنا» و «انفسنا» به صورت جمع آمده، حال آن که مفسران اسلامی اتفاق نظر دارند که مقصود از اولی فاطمه زهرا(علیه السلام) و مراد از دومی امام علی(علیه السلام) است. همچنین است در موارد بسیار دیگر.

با توجه به آنچه بیان شد اشکال رأی و نظر آلوسی، مفسر سنی مذهب، آشکار می گردد. وی می نویسد: بسیاری از عارفان نیز جانشینی بلافصل علی، کرم الله وجهه، را می پذیرند، اما نظر آنان از این جانشینی خلافت باطنی است، نه خلافت صوری و ظاهری. ترتیب درست خلافت صوری، همان است که در عمل تحقق یافته و اهل سنت از آن جانبداری نموده اند.

خلافت باطنی، یعنی جانشینی در ارشاد و تربیت و یاری رسانی و تصرف روحانی؛ در حالی که خلافت صوری عبارت از اجرای حدود و آماده سازی لشکریان و دفاع از حریم اسلام و جنگ مسلحانه با دشمنان است. خلافت باطنی مغز خلافت ظاهری است.

آلوسی در پایان بحث می نویسد: آیا بر این اساس می توان علی(علیه السلام) را برتر از خلفای دیگر دانست؟ وی به این پرسش پاسخ مجمل و با تردید می دهد.(2)

پیامبر(صلی الله علیه و آله) در سرزمین غدیرخم دست علی(علیه السلام) را گرفت و بالا برد و فرمود: ایها الناس مَن أَولی الناس بالمؤمنین من انفسهم؟؛ ای مردم چه کسی بر مؤمنان از خود آنان سزاوارتر و صاحب اختیارتر است؟

در پاسخ گفتند: خدا و پیامبر او بهتر می داند. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: خداوند مولای من و من نیز مولای مؤمنانم و بر آنان از خودشان صاحب اختیارترم؛ چرا که در قرآن آمده است:”النَّبِیُّ أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ”.(1) سپس سه بار فرمود: فمن کنت مولاه فعلی مولاه. بعد آن حضرت به یاران خود دستور داد به علی(علیه السلام) به عنوان «امیر مؤمنان» تهنیت و تبریک بگویید. به همین رو همه به آن حضرت، آن ولایت را تبریک گفتند. ابوبکر و عمر رو به امام علی(علیه السلام) کردند و گفتند: “هنیئاً لک یا علی بن ابی طالب! اصبحتَ مولایَ و مولی کلّ مؤمن و مؤمنة”.(2)

پس از نصب علی در روز غدیر آیه ی «اکمال دین و اتمام نعمت» نازل گشت:”الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن دِینِکُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الإِسْلاَمَ دِینًا”.(3) باز این قسمت آیه، میان دو قسمت دیگر آن جاسازی شده است تا از دستبرد دشمنان داخلی مصون و محفوظ بمان_د و شی_عه از آن ب_ه عن_وان سن_د مول_ویت و اول_ویت و امام_ت م_عصوم و دوزاده گانه بهره جوید.

آقای مطهری در تفسیر«فلاتخشَوهم» می فرماید: منظور از آن این که: از کافران نگرانی نداشته باشید. کافران دیگر از آن راهی که علیه اسلام مبارزه می کردند مأیوس شده اند و فهمیدند دیگر کارشان پیش نمی رود. سپس قرآن می فرماید: «واخشونِ» از من بیم داشته باشید. یعنی از سنت من بیم داشته باشید که «هر قومی چنان که در جهت فساد تغییر بکند نعمتم را از آنان سلب خواهم نمود»،(4) لذا خطر جدّی متوجه داخل است، نه خارج؛ زیرا قدرت اسلام جهان گیر شده است. به همین دلیل پیامبر(صلی الله علیه و آله) برای اعلان ولایت علی(علیه السلام) از مردم داخل بیم و هراس داشت(5)

و خداوند فرمود:«وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ».(6)

خداوند آن حضرت را در خصوص به فعلیت رساندن

ص: 144

«اکمال دین و اتمام نعمت» که امامت و عصمت علی(علیه السلام) است، حفظ کرد ولی بعد از رحلت آن حضرت شد آنچه شد.

ولی سرانجام آنچه به ظاهر ناشدنی می نمود شدنی شد و مردم مثل ایرانی ها و دیگران به دعوت قرآن، «کما هو حقه و کما هو هو» پاسخ مثبت دادند و نظام حکومتی شیعی را که نزدیک ترین حکومت به حکومت علی(علیه السلام) است تثبیت نمودند.

البته آیات دیگر نیز بر امامت علی(علیه السلام) دلالت می کند که در این مختصر امکان بیان آن ها نیست، چون اصل بر خلاصه نویسی و بر مبنای«خیر الکلام ما قلّ و دلّ»(1)

است.

فقط در این جا به دو نکته باید توجه نمود: یکی این که قرآن، طبق آیة”وَلَوْ قَاتَلَکُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوَلَّوُا الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا یَجِدُونَ وَلِیًّا وَلَا نَصِیرًا سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلُ وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلًا(2)“، به ما ما مسلمانان آموخته است که اگر کفار و مشرکان به ما حمله کنند، ما در دفاع در مقابل آن ها پیروز خواهیم بود و دیگر آن که خداوند دعای پیامبر را مبنی بر عدم تسلط کفار و مشرکان بر امت او، به گونه ای که این ها محتاج آن ها بشوند، مستجاب نمود(3). بر این اساس است که می گوییم: تحریم آمریکا علیه ایران، نقش تعیین کننده ای ندارد و آن ها از حمله نظامی علیه آن ناتوان و مأیوس اند.

نام «حدیث منزلت» معروف است.

باز پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) در روایتی (مشهور به حدیث سفینه) اهل بیت خود را به کشتی نوح مانند کرده فرموده است: «ألا إن مَثل اهلِ بیتی فیکم مَثل سفینةِ نوحٍ فی قومه من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق.(1) آیة الله بروجردی فرموده است: متجاوز از صد نفر از بزرگان عامه در جوامع و مصنفاتشان این حدیث را روایت کرده اند(2).

خواجه نصیرالدین طوسی روایتی را از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل کرده است که به علی(علیه السلام) فرمود: انت أخی و وصیی و خلیفتی من بعدی و قاضی دینی.(3)

و باز پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: إنی تارک فیکم الثَقَلین احدُهما اکبر من الآخر: کتابُ الله، حبلٌ ممدود من السماء الی الارض و عترتی اهلُ بَیتی و أنهما لن یفترقا حتی یردا علیَّ الحوضَ.(4) این حدیث به «حدیث ثقلین» معروف است. در مکه از جوان_ی پرسی_دم نظرت_ان در م_ورد حدیث ثقلی_ن چیست؟ گفت: آن حدیث در آسمان ها مشهورتر است تا در زمین.

معنای حدیث چنین است: من دو چیز گران بها در میان شما باقی می گذارم که یکی از آن دو بزرگ تر از دیگری است: کتاب خدا، حبل و ریسمانی که از طرف آسمان به سوی زمین کشیده شده است، و عترت و اهل بَیت و دودمان و خاندان من. این دو هرگز از یک دیگر جدا نمی شوند مگر این که نزد حوض کوثر بر من وارد آیند.

خداوند آن فرد دشمن و خبیث را«ابتر» نامید، زیرا همه فرزندان ذکورش مردند، به ویژه این که پیامبر به عمرو، فرزند عاص فرمود تو در بستر مشترک متولد شدی، یعنی مادرت هم با عاص بن وائل همبستر می شده و هم با دیگران و عاص تو را به زور به خود ملحق نمود(1).

آیه ی«إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَرَ(2)» یکی از خبرهای غیبی است، چون همان طور که می بینیم خدای تعالی بعد از درگذشت آن حضرت برکتی در نسل آن جناب از طریق فاطمه زهرا قرار داد، به طوری که در همه عالم هیچ نسلی معادل آن نیست، آن هم با آن همه بلاها که بر سر دودمان آن حضرت وارد آوردند و گروه گروه از آنان را کشتند.

در تفاسیر شیعه و سنی برای واژه کوثر مصادیق و مواردی غیر از آنچه بیان شد ذکر شده است که عبارتند از: حوض و نهر کوثر، مقام شَفاعت، نبوت، حکمت و علم، قرآن، کثرت اصحاب و پیروان، کثرت معجزات، کثرت علم و عمل، توحید و ابعاد آن، نعمت های خدا به پیامبر در دنیا و آخرت و...

بارزترین و بهترین مصداق کوثر، یعنی خیر زیاد، وجود مبارک حضرت زهرا(علیها السلام) می باشد که بیانگر این حقیقت و شاهد این واقعیت، شأن نزول و سیاق آیات سوره کوثر است. وجود آن حضرت، منبع خیر کثیر است که هم باعث ماندگاری رسالت پیامبر تا روز رستاخیز شده است و هم عامل جاودانگی نسل پاک او. وی مظهر نبوت از جهت پدر و مجلای امامت از حیث فرزندانش و همسرش علی ابن ابی طالب است، لذا او خلاصه و عصار نبوت و عمده و زبده امامت است(3).

و اما در مورد«حوض کوثر» احادیثی به حد تواتر نقل شده است: از جمله آن ها سخن پیامبر(صلی الله علیه و آله) است که فرموده است: حوض کوثر، نهری است که زیر عرش الهی جاری است. آبش سفیدتر از شیر و شیرین تر از عسل است. ریگ هایش زبرجد و یاقوت و مرجان و گیاهش زعفران و خاکش مشک است(4) و امام حسین فرموده است: و نحن وُلاة الحوض، نَسقی ولاتنا(5)؛ و ما صاحبان حوض کوثریم و دوستان خود را سیراب می نماییم.

ص: 147

با توجه به روایات، حوض کوثر منبع آبی گوارا در بهشت است که بسیار وسیع بوده و بهشتیان پس از پشت سر نهادن سکرات و سختی های حشر و مواقف و ایستگاه های قیامت، بلافاصله پس از ورود به بهشت بر آن وارد می شوند و کام عطشان خویش را از آن سیراب می نمایند و در آن، دو نهر از بهشت می ریزد، یکی از چشمه تسنیم(تسنیم چشمه ای در بهشت است که آب آن از بلندی فرو ریزد) و دیگری از چشمه مَعین و روان و ساقی آن، علی و یازده امام پس اوست.

و بنابر کلام امام صادق هرکس از آن یک شربت و جرعه بیاشامد، هرگز تشنه نشود و بعد از آن هیچ گاه تعب و رنج نکشد و هر دیده ای که در مصیبت ما بگرید، حتماً با نظر کردن به کوثر شاد گردد و هرکس به قدر محبت و متابعت ما از آن لذت می برد، یعنی هرکس محبت و متابعتش بیشتر باشد لذتش بیشتر است(1). به طور کلی هرکس از آن نوشیدنی بس گوارا بنوشد، چنان سرمست و کام روا می شود که حقیقتا احساس شادی و خوشبختی مطلق می نماید و آنها که از آن ننوشند همیشه تشنه خواهند ماند.

در دعای ندبه، از خداوند می خواهیم: واسقنا من حَوض جده(صلی الله علیه و آله) بکأسه و بیده رَیّاً رَویّاً هَنیئاً سائغاً، لا أظمأ بعدها، یا ارحم الراحمین(2)؛ و خدایا ما را از حوض جد امام عصر به وسیله کأس و جام و ید و دست او سیراب کن، سیراب کامل و گوارایی که هرگز بعد از آن تشنگی نباشد.

پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: یا علیُّ إن هذا النهر لی و لک و لمحبیک(3)؛ ای علی این نهر به من و تو و محبان تو اختصاص دارد. البته سایر انبیا نیز برای پیروان خود حوض مخصوصی دارند ولی به وسعت و برکت حوض پیامبر نیست(4).

امام خمینی رضی الله عنه در این خصوص گوید: آیا این حوض مقام اتصال کثرت به وحدت است و اضمحلال قطرات در دریاست یا چیز دیگری که به عقل و عرفان بشر راهی ندارد(5).

حافظ گوید:

بیا ای شیخ و از خمخانه ی ما

شرابی خور که در کوثر نباشد(6)

ص: 148

پای جان برای حفظ و حراست آن، دفاع می نماید.

مردم این دوران، عقلای متدین و متدینان عاقل هستند. به این ترتیب جمله معروف ابوالعلای معری سوری و در قرن پنجم که گفته است«اثنان اهل الارض: ذو عقل بلا دین و آخَر دیّنٌ لا عقلَ له(1)»، درباره ی آن ها اصلاً صادق نیست، بلکه درباره غیر اهل اسلام صادق است، چون عقلای اینان، دین ندارند و دین دارانشان، عقلِ معقول و به دور از تعصب و هوی و هوس ندارند.

با ورود عقل(2) در حریم قانون گذاری اسلام و حجیت آن و قرار گرفتن آن در کنار انبیا و ائمه(علیه السلام)(3)

و اجتهاد و مبتنی بودن احکام دین بر مصالح و مفاسد و توجه به احکام اولیه و ثانویه آن- به این معنا که عواملی چون حَرَج و اضطرار و ضرر و ضرار و تقیه و اهم و مهم و حفظ نظام و خدشه دار نشدن اساس دین، احکام اولیه را به احکام ثانویه تبدیل می نماید، مانند منع حج توسط امام خمینی- و قوانین کنترل کننده، مثل امور مشقت آور و اختیارات ولی فقیه و..، با اصل خاتمیت، موجه و قابل دفاع می نماید.

اسلام قادر است تا عصر ظهور و قیام قیامت پاسخ گوی کامل و مثبت احتیاجات نفسانی و نیازهای جسمانی بشری باشد.

خلاصه این که چهار اصل خاتمیت و امامت ائمه ی دوازدگانه و ولایت مطلقه فقیه جامع الشرایط و مرجعیت در عصر غیبت کبری، تناسب و توافق تام و کامل دارند و مؤید و موکد یکدیگراند.

به این ترتیب اسلام که در تسنن محمدی و تشیع علوی تبلور یافته است از دُگم و تحجر و جمود و عدم انعطاف پذیری و ارتجاع و قهقرایی، بری و به دور است و برعکس، سازگار با تحول مدیریت شده و دگرگونی رو به رشد و تکامل فردی و جمعی است(4)

و این مطالب، چنان که بیان شد، با امور مبنایی و اصول لایتغیر و قوانین ثابت تنافی و تعارض ندارد.

ص: 150

نائبان عام آن حضرت، یعنی فقیهان آگاه و عادل مراجعه نمایند.

بر پایه روایات اسلامی، اعتقاد به ظهور مهدی و مصلح جهانی، امری تردیدناپذیر است؛ چنانکه پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «لولم یبقَ من الدنیا الا یومٌ واحدٌ لطوّل الله ذلک الیوم حتی یخرجَ رجل من وُلدی فیملأها عدلاً و قسطاً کما ملئت ظلماً و جوراً(1)؛ اگر از عمر جهان، جز یک روز باقی نمانده باشد، خداوند آن روز را به قدری طولانی می کند تا مردی از فرزندان من قیام نماید و دنیا را از عدل و قسط پر سازد، همان گونه که از ظلم و جور پر شده است.

ب_از از آن حضرت شب_ی_ه آن روای_ت، روایت شده است: المهدیُّ من وُلدی، اسمه اسمی و کنیته کنیتی، اشبه الناس بی خَلقاً و خُلقاً، یکون له غیبةٌ و حیرةٌ تَضلّ فیها الاُمم، ثم یُقبل کالشِّهاب الثاقب یملَأها عدلاً و قسطاً کما مُلئت جوراً و ظلماً.(2)

معمولاً جور در مقابل قسط و ظلم در مقابل عدل است. جور، حیف و ستمی است که از شخصی به دیگری تجاوز و سرایت می کند و یا به معنای میل (و انحراف) از قصد و اعتدال است. بعضی گفته اند: جور خلاف استقامت در حکم و در سیره حکومتی است، لذا گفته می شود: حاکم در حکمش و سلطان در سیره اش انحراف حاصل شد و آن وقتی است که آن دو از استقامت در حکم و حکومت فاصله بگیرند.

و ظلم، ضرر رساندن به کسی است که سزاوار آن نیست و عوض آن، به مظلوم داده نشود، خواه از حاکم باشد یا سلطان یا غیر آن دو، لذا خیانت در یک ششم درهم و یک درهم ظلم است و جور نیست، پس اگر در ظلم، قهر و میل ملاحظه شود جور است و اصل ظلم، نقصان در حق است و جور عدول از حق است.(3)

بعضی از اهل لغت گفته اند: ظلم مثل جور است جز این که ظ_لم اعم از ج_ور است، پس ظلم به معنای وضع شیء در غیر موضع آن است.(4)

برخی بیان داشته اند که قسط از آن جهت که دربردارنده مفهوم اعتدال است با عدل هم معنی می باشد، اما اختلاف و تفاوت آن با عدل آن است که قسط جنبه تطبیق مفهوم عدالت و اجرای آن در مصادیق و مواردش را داراست. وقتی عدل بخواهد تحقق و بروز داشته باشد از آن به قسط

ص: 152

تعبیر می گردد. شاهد آن تفاوت، آیه ی«فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا»(1) است که دو واژه عدل و قسط کنار هم آمده است و طبیعتاً باید این دو، متفاوت باشند.

قسط، اجرا و تحقق عدل است و پیامدش نیز تطبیق عدل بر موارد و جایگاه های خارجیش می باشد، پس قسط، عدلی است که ظهور یافته و محسوس گشته است و از همین روی ترازو کردن اشیا را قسط گویند(2)، چون عدل و تعادل را به صورت آشکار نمایش می دهد(3).

می فرماید:”وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ”(1) که مصداق اتم و اکمل متقین، امام زمان(عج) است.(2)

برخی از این روایات، خواستگاه این قیام و زمینه سازی را شهر قم می دانند؛ بدین بیان که مردمانی استوار چون پاره های آهن، پیرامون بزرگ مردی از اهل قم، که مردم را به سوی خدا می خواند، گرد می آیند و با توکل بر خدا به پیش می رون__د:«رج__لٌ من اه__ل قم یدع__و الناس الی الح_ق، یجتمع معه قومٌ کزبر الحدید».(3)

در این زمان، علم و دانش (دینی) از کوفه (نجف) رخت بر می بندد و در قم رحل اقامت می افکند و از آنجا به سراسر جهان سرازیر می گردد.(4)

گفتنی است: قم در روایات در مرزهای جغرافیایی محصور نمی گردد و گستره ای وسیع می یابد؛ چنان که امام صادق(علیه السلام) خطاب به گروهی از اهل ری فرمود: مرحباً باخواننا من اهل قم(5) و هر چه آنان قمی بودن را از خود نفی می کردند، تغییری در تعبیر و عبارت امام نمی دیدند؛ چنان که امام کاظم(علیه السلام) نیز در پاسخ به ادعای هارون که از بازگرداندن فدک سخن می گفت، حد آن را چنان تعیین فرمود که تمام قلمرو حکومت هارون را در بر می گرفت(6) که کنایه از این است که ما بنیان حکومت شما را بر باطل می دانیم و همواره در اندیشه تشکیل حکومت دینی، برخلاف سکولاریسم، به سر می بریم.

نکته ی درخور توجه این که تا یک پیشگویی در مورد ظهور امام زمان(عج) از معصومی در کتب معتبر شیعی می یابیم، نباید فوراً و به طور قطعی، تعیین مصداق نماییم و بعد چه بسا رسوا شویم، چون نظیر این مصادیق در طول تاریخ زیاد است. اگر حداقل در این خصوص احتمال توأم با دقت، آن هم با کمال احتیاط باشد، بلااشکال است.

هر چه زمان می گذرد بشر بیشتر متوجه می شود که باید تابع قرآن صامت و فرقان ناطق باشد. از تظاهرات و اعتصابات و درگیری های مردم مخصوصاً جوانان و خودکشی ها و اعتیادها و... در سطح بین المللی متوجه می شویم که آن ها راضی به وضع موجود منحط و مادی محض خود نیستند

ص: 154

و یک حالت قلق و اضطراب و ناراحتی و یأس بر آنان حاکم است و تا زمانی که «یوم الخلاص» و «ساحل نَجات» نرسند آرامش حقیقی پیدا نخواهند نمود.

پی_امبر(صلی الله علیه و آله) ف_رمود: انت_ظار الف_رج من اع_ظم الفرج؛(1) از مهمت_رین فرج ه_ا و رستگاری ها و گشایش ها، انتظار فرج مولایمان صاحب الزمان(عج) است و باز روایت شده است: افضل أعمال امتی انتظار الفرج من الله عزّوجلّ.

هنوز کثیری از اهل سنت به این واقعیت پی نبرده اند، لذا به کوشش پیگیر و خالصانه و توأم با اندیشه صحیح نیازمنداند. ولی سرانجام به ذوی القربی و اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) روی خواهند آورد و به «انتظار، مکتب اعتراض» باور پیدا خواهند نمود. علی(علیه السلام) فرموده است: لتعطفنّ الدنیا بعد شِماسِها عطفَ الضروس علی وَلدها؛(2)

حتماً مردم دنیا به ما اهل بیت باز می گردند و مهربانی می نمایند، مانند بازگشت شتر بدخو و گازگیر و چموش، به بچه خود.

از اعتقادات افتخارآمیز شیعه این است که واسطه فیض میان خالق و خلق، که همان معصوم و حجت این عصر و زمان و زمین است، تا قیام قیامت برقرار است ولی مجوسیان تا زمان زرتشت و یهودیان تا زمان موسی و مسیحیان تا زمان عیسی و اهل سنت تا عصر رسول به آن واسطه اعتقاد دارند.

فهم این حقایق و اعتقاد به آن ها، به زمان طولانی نیاز دارد. به همین دلیل است که هنوز ظهور و حضور قائم آل محمد(عج) به فعلیت نرسیده است. آن قدر ملت ایران و سپس لبنان و عراق و سوریه و فلسطین و مصر و یمن و افغانستان و بحرین و... تلاش پیگیر کرده اند و در این خصوص خون ها داده اند و علما و دانشمندان شیعی سعی همه جانبه نموده اند تا بسیاری از مردم متوجه شده اند قرآن و اهل بیت(علیه السلام)، دو بال نجات بخش و سعادت آفرین مطلق اند.

اهل سنت مثل مردم مصر و عربستان و... باید از عصیان و گناهِ جهالت نسبت به اهل بَیت و دوری از آن حضرات، به ویژه امام عصر(عج)، استغفار نمایند تا از عذاب تشتت و تفرقه و شکست و ورشکستگی و کشت و کشتار دسته جمعی به وسیله داعشی ها و سلفی ها و وهابیانِ ریش دار بی ریشه و دگماتیست های بی منطق و مزدوران جاهل و ...،

چرا داعش ها مقدس های خشکند

که یکسر پشک و جز آن ها که مشکند

در امان بمانند؛ چرا که وجود آن حضرت، چه در غیبت و خفا و چه در حضور و ظهور، امانی از

ص: 155

عذاب الهی است، چون طبق آیه مباهله:”انفسنا”(1)، آن حضرت، «نفس النبی» به شمار می آید و حضرت حق در مورد پیامبر(صلی الله علیه و آله) می فرماید:”وَ مَا کَانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنتَ فِیهِمْ وَ مَا کَانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ.”(2)

بایسته و شایسته است سخن معجزه آسای امام صادق(علیه السلام) را در نظر آوریم که با تأکید بر سرشت یگانه امامان معصوم(علیه السلام) می فرماید: اوّلنا محمد و اوسطُنا محمد و آخرنا محمد و کلّنا محمد.(3)

البته جِهاد و مبارزه صرف و به دور از مرجعیت و ولایت فقیه که ریشه در امامت و عصمت دارد به ثمر نمی رسد و به اثر نمی نیشند. نمونه بارز آن مبارزه مردم الجزایر و افغانستان و لیبی و مصر و... است که سرانجام وابسته تر به غرب غارتگر و آمریکای فریبکار شدند.

این مطالب، جوانان متدین و فرهیخته را به آینده نجات بخش، در ظل حکمت و حکومت حضرت مهدی(عج) امیدوار نموده، از انحراف اخلاقی به اخلاق حسنه سوق می دهد تا از زمینه سازان با ارزش قیام آن حضرت شوند.

استدلال عرضه گردد، به سرعت قبول می کنند، بلکه می توان ادعا نمود که جوانان فرهیخته، که آلودگی کمتری نسبت به اشخاص مسن دارند، در هر کجای جهان، چنانچه به اسلام، کما هو هو، آگاهی پیدا کند، از همه بیشتر و زودتر و سهل تر به آن گرایش پیدا می کنند.

از جابر در مورد آن آیات روایت شده است که آن ها فعلیت پیدا نمی کنند مگر وقتی که هیچ یهودی و نصرانی و صاحب ملت و آیینی باقی نمی ماند جز اسلام تا آنجا که گوسفند از گرگ و گاو از شیر و انسان از مار در امان است، یعنی در صلح و صفا با هم زندگی می کنند... و جزیه از مسیحیان برداشته می شود (در نتیجه مسلمان می شوند) و صلیب شکسته می گردد و خوک ها کشته می شوند و آن، وقتی است که عیسی بن مریم از آسمان نازل می شود(1) و پشت سر امام مهدی(عج) نماز می خواند. در انجیل یوحنا و متی می توان کیفیت نزول حضرت مسیح(علیه السلام) از آسمان را به زمین جستجو نمود.(2)

قرآن می فرماید:”بَقِیَّتُ اللّهِ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ.”(3) روایت شده است: حضرت حجّت(عج) اول سخنی که به زبان می آورد همان آیه است.

آن آیه یک معنای ظاهری دارد و آن این که: آن سودی که از راه خرید و فروش به انسان می رسد که خداوند برای او مقرر فرموده است و مورد تأیید فطرت نیز است، بهتر از سود و منفعتی است که از طریق کم فروشی نصیب او می گردد و یک معنای باطنی دارد که آن کلام قائم المنتظر است که می فرماید: من بقیه و باقیمانده(امامان) از قِبل و جانب خدا و حجت و خلیفه او بر شمایم و هر مسلمانی به او می گوید: السلام علیک یا بقیت الله فی ارضه.

وظیفه ما این است که مدام و حساب شده با دشمنِ محارب و بی دین به مبارزه بی امان و بدون اتلاف وقت و جدی بپردازیم تا فتنه ها از بین بروند و ظهور مهدی موفور السّرور و الخیر تحقّق پیدا کند و دین اسلام بر همه عقاید خرافی و ادیان تحریف شده غلبه نماید.(4)“وَ قَاتِلُوهُمْ حَتَّی لاَ تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّهِ.”(5)

باز قرآن می فرماید:”وَ لَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ

ص: 157

الصَّالِحُونَ”(1)؛ ما در کتاب زبور که از لحاظ رتبه بعد از قرآن قرار می گیرد، نوشتیم و مقرر نمودیم که زمین به ارث بندگان صالح می رسد که از این آیه و آیه”قَالَ مُوسَی لِقَوْمِهِ اسْتَعِینُوا بِاللّهِ وَ اصْبِرُواْ إِنَّ الأَرْضَ لِلّهِ یُورِثُهَا مَن یَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَ الْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ”(2) استنباط می شود که مسئله ظهور حضرت مهدی(عج) در لسان انبیا جاری بوده و در کتب آن ها ثبت شده است. نتیجه این که صالح بودن و یاری خدا و صبر، از عوامل و شرایط تسریع ظهور آن حضرت است.

از امام باقر(علیه السلام) نقل شده است که فرمود: در کتاب علی(علیه السلام) یافته ایم که من و اهل بیت من کسانی هستیم که خداوند زمین را به ارث ما درآورده است و متقین ما هستیم و تمام زمین متعلق به ماست(3).

در همین راستا و جهت خداوند می فرماید: “یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اصْبِرُواْ وَ صَابِرُواْ وَ رَابِطُواْ وَ اتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ.”(4) از امام باقر(علیه السلام) روایت شده است که فرمود: اصبروا علی أداء الفرائض و صابروا عدوّکم و رابطوا امامکم المنتظر(عج)(5)؛ بر ادای فرائض صابر باشید و در مقابل دشمن یکدیگر را به صبر سفارش کنید و با امام مورد انتظارتان ارتباط معنوی برقرار نمایید و منتظر ظهورش باشید و به خاطر رضایت آن امام همام، مجهّز به تجهیزات دفاعی و فرهنگی باشید (و با تقوا باشید تا رستگار گردید).

نکته ای که باید متوجه آن بود این که هرکدام از ائمه(علیه السلام) اگر می توانستند قدرت غاصبانه خلفا را نابود می ساختند. به همین دلیل امام عصر(عج) چاره ای جز غیبت نداشت و الا کشته می شد و آثار و برکات نسل امامت نابود می گشت. امام صادق(علیه السلام) به سُدَیر صَیرَفی فرمود: «اگر یاورانی به تعداد این گوسفندان می داشتم قیام می کردم». سدیر می گوید: وقتی گوسفندان را شمردیم، بیش از هفده رأس نبودند.(6)

باز در قرآن آمده است:”وَ قُلْ جَاء الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ کَانَ زَهُوقًا.”(7) امام باقر(علیه السلام)

ص: 158

می فرماید: إذا قام القائم ذهبت الدولة الباطل... و یبلغ سلطانه المشرق و المغرب... لو قد خرج قائم آل محمد لنصره الله بالملائکة المسوّمین... یکون جبرائیل علی مقدمته و میکائیل علی ساقته(عقب او) و اسرافیل علی یساره.(1)

کَذَلِکَ یَضْرِبُ اللّهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفَاءً وَ أَمَّا مَا یَنفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الأَرْضِ.(2)

باید دانست وعده خلافت خدا به مؤمنین تنها به تحقّق ظهور حضرت حجت(عج) است. قرآن در این زمینه می فرماید:”وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئًا وَ مَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ”(3)؛

خداوند به بعضی از شما که ایمان (خالص) آورده اند و عمل (کاملاً) صالحی انجام داده اند (که منظور رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیه السلام) و امام عصر(عج) یا شیعیان حقیقی اند) وعده داده است که آن ها را در زمین خلیفه قرار دهد، چنانکه کسانی را که قبل از آنان بودند خلیفه قرار داد و دین آن ها را که برایشان پسندیده است استقرار دهد و از پی ترس آن ها، ترس آن ها را تبدیل به امنیت گرداند. آن ها مرا عبادت می کنند و نسبت به من هیچ شرکی نمی ورزند و کسی که بعد از تحقّق آن نوید و یا بعد از بیان آن وعده، کفران نعمت کند و به وسیله کفر یا نفاق یا سایر معاصی مهلکه، شکر خدا نگزارد او واقعاً خارج از زیّ عبودیت است و فاسق. شیعه ای که این همه افتخار دارد و خداوند این همه به او عنایت فرموده است اگر معصیت کند واقعاً فاسق است، یعنی او باید با عقاید عقلانی- وحیانی و اخلاق حسنه و اعمال درست و صحیح خود، زمینه ظهور را هر چه سریع تر فراهم سازد.

عیاشی به سند خود از علی بن الحسین(علیه السلام) روایت کرده است که آن حضرت آن آیه را تلاوت نموده فرمود: به خدا قسم شیعیان ما اهل البیت اند (البته اهل البیت بودن شیعه، ظل و فرع اهل البیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) است) که خداوند آن وعده را در مورد آنان، به دست مردی از ما، یعنی مهدیِ این امت(عج) به فعلیت خواهد رساند. چنان که پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرموده است: کل تقی و نقی آلی(4)؛ هر شخص باتقوا و نیکویی آل من است.

ص: 159

گفتنی است: دلیل این که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در روایات متعدد اسم مبارک آن حضرت را صریحاً نام نبرده است شاید به خاطر آن بوده است که دشمن در غیبت صغری به او دسترسی پیدا نکند، چنان که امام زمان(عج) در توقیعی فرموده است: مَن سمّانی فی مجمع الناس فعلیه لعنة الله(1) و شاید اکنون نام بردن آن حضرت بلااشکال باشد مگر این که تعبداً باید نام او را نبریم. و الله احکم و اعلم بالثواب و الوفاق و کیفیة الحال و حقیقة المآل.

قرآن در جای دیگر بعد از اشاره به داستان فرعون که مردم را به استضعاف کشانده بود می فرماید: “وَ نُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ.”(2) این آیه هر چند در مورد بنی اسرائیل و به قدرت رسیدن آنان بعد از رهائی از چنگال فرعون است ولی تعبیر «وَ نُرِیدُ...» اشاره به یک اراده مستمر الهی دارد و از این روی در بسیاری از روایات، بر ظهور حضرت مهدی(عج) تطبیق شده است.(3)

گاهی کلمات«اب و ام» در کنیه ها به معنای«صاحب و مالک و کنه و اساس و بنیان و منبع می باشد، نه به معنای پدر و مادر، مانند ابوالفضل و ابوتراب و امّ القری و ام الفَساد و...

از امام باقر(علیه السلام) روایت شده است که فرموده است:«إذا ضللتَ عن الطریق فنادِ یا صالح أو یا أبا صالحِ(المهدیَ) أرشدونا الی الطریق یرحمْکم اللهُ(1)؛ وقتی از راه(چه در دشت و صحرا و چه درخصوص اندیشه و اخلاق و عمل در عصر غیبت) منحرف شده و جاده را گم نمودی،«صالح» یا«ابا صالح» را صدا بزن و بگو: ای صالح یا ای اباصالح(ما را دریابید و راه را) به ما نشان دهید،(آن وقت) خداوند شما را مورد رحمت خود قرار می دهد.

افزون بر آن، در نامه معروف آن حضرت، که در سال 410 ق به شیخ مفید ارسال داشته است، آمده است:«ما به همه اخبار شما آگاهیم و هرگز احوال و غم و شادی شما بر ما پنهان و پوشیده نیست»، بنابراین چقدر زیباست که انسان در مشکلات مادی و معنوی بگوید:«یا صاحب الزمان أدرکنی» و«یا فارس الحجاز(ای سوار کار حجاز) و یا ابا صالحِ المهدیَ أِغثنی أو أدرکنی(2)»، چون او واسطه ی فیض میان خالق و خلق است.

یکی از القاب آن حضرت«قائم آل محمد» است. قائم از القاب مشهور آن حضرت است و شیعیان با شنیدن آن، به احترام او و برای اعلام و اعلان آمادگی، قیام می کنند. یونس بن عبدالرحمن از امام کاظم(علیه السلام) پرسید: آیا شما همان قائم هستی؟ امام فرمود: آری، اما قائم به حقی که زمین را از دشمنان خدا پاک می کند پنجمین فرزند از اولاد من است(3).

در حقیقت آن، قیام به لسان و زبان و عمل صالح دارد و این، قیام با شمشیر توأم با تدبیر.

و عبدالعظیم حسنی به امام جواد(علیه السلام) عرضه داشت: من امیدوارم که تو همان قائم از اهل بیت باشی که زمین را پر از عدل و قسط می کند، همان گونه که پر از ظلم و جور شده است. آن حضرت در پاسخ فرمود: هریک از ما(امامان) قائم به امر خدا و هدایت کننده به سوی دین خدا می باشد، اما آن قائمی که خداوند به وسیله او زمین را از اهل کفر پاک می گرداند همان است که ولادتش بر مردم مخفی شده است و از نظرها غایب(4).

امام صادق(علیه السلام) از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل نموده است که:«قائم ما هرگاه خروج(و ظهور) کند، 313 نفر

ص: 161

به عدد رزمندگان غزوه بدر گرد او جمع می شوند. امام باقر می فرماید: سوگند به خدا، سیصد و اندی نفر بدون وعده پیشین گرد(امام عصر) می آیند که در میان آن ها پنجاه زن وجود دارد(1).(روی

این حساب هنوز آن تعداد یافت نشده است تا حضرتش با آنها قیام و خروج و ظهور آشکار و بروز نماید)، پس زمانی که ظهور او فرا می رسد، شمشیر که در غلاف و در مقابلش قرار دارد، فریاد برمی آورد: قُم یا ولی الله فاقتل اعداء الله»(2).

و امام باقر(علیه السلام) می فرماید: وقتی امام حسین(علیه السلام) به شهادت رسید، ملائکه در حال ضجه و گریه به خداوند گفتند: چرا سکوت می کنی؟ و داد مظلوم نمی ستانی؟ ندا رسید: از آنان، به وسیله این قائم(حضرت مهدی)، انتقام می گیرم(3).

او قائم بامرالله و به قسط و به حق است.

در احادیث رسول اکرم و ائمه، القاب متعددی دیگر برای امام مهدی ذکر شده است که در این میان به القابی مانند المنتظر، المهدی، الحجه، المنصور، الخلف الصالح، صاحب الزمان، بقیت الله و... می توان اشاره نمود.

و باز در این خصوص امام صادق می فرماید: ... وقتی دیدی بدکار را ستایش کنند و او شاد و شارژ شود... و وقتی دیدی خانه کعبه تعطیل شده و به تعطیلی آن، دستور داده می شود و حلال، حرام و حرام، حلال می شود... و آن زمان که دیدی سوگندهای دروغ به خدا بسیار گردد ... و هنگامی که نگریستی مردم نماز را سبک می شمارند... و آن زمان که دیدی در مکه و مدینه کارهایی می کنند که خدا دوست ندارد... و وقتی دیدی قدرتمندان غذای عمومی مردم را احتکار می کنند و چشم و هم چشمی می شود، آن زمان، زمان آخر الزمان است(1). و باز بنابر سخن پیامبر از جمله آن ها آرزوی کمیِ فرزند داشتن و مرگ ناگهانی و... است(2).

بعضی از ذکور و اُناث، مثل تعداد زیادی از غربی ها وعده قلیلی از شرقی ها به لواط و مساحقه و همجنس بازی با حیوانات روی آورده اند که بسیار مسئله دردناک و تکان دهنده و از عمده علائم آخرالزمان والعصر است. امام باقر می فرماید: آن گاه که مردان به زنان تشبه کنند و زنان به مردان و مردان به مردان اکتفا کنند و زنان به زنان، زمان خروج قائم آل محمد است(3).

یکی از مشکلات عصر ما، که شاید از علائم ظهور باشد تحریف است. اگر بعضی نتوانستند در قرآن تحریف لفظی ایجاد کنند تحریف معنوی به وجود آورده اند. تحریف و تغییر و تبدیل، به گیاهان و حیوانات و حتی انسان ها نیز سرایت نموده است، مثل بعضی از جوانان که بینی سالم و فابریکی خود را برای زیبایی تغییر می دهند و منحرف می کنند.

تحریف تا آن جا پیش رفته است که جنسیت را در مردم هم نشانه گرفته است. برای نمونه مذکری، مؤنث و مؤنثی مذکر می شود.

البته این مسئله مقبول و معقول نیست، زیرا آن، ناشی از مرض روانی و بیکاری و تقلید از غرب و بیشتر مربوط به پول دارها و شهوت ران ها و تحول و تنوع گراهاست، هر چند بعضی از مراجع نظیر امام خمینی به حلیّت اصل تغییر جنسیت فتوا بدهند(4).

قطعی ترین نشانه ظهور به سلامت روان برمی گردد. شیخ طوسی مهمترین و روشن ترین علامت را، قصد خوب و نیت خالص مردم دانسته است. وقتی حضرت حق، صدق و ثبات نیت ناب مردم را در یاری نمودن به امام دانست، فرج آن حضرت را نزدیک و محقق می سازد(5).

ص: 163

و اما آنچه در روایات درباره ی علائم حتمی ظهور آمده است از این قرارند(1):

1. صیحه ی آسمانی. امام صادق در توضیح آن می فرماید: اول امام عصر، صدا می زند که حق با علی و شیعیان اوست. این صدا را غرب و شرق می شنوند و در آخر روز شیطان فریاد می زند که حق با عثمان است.

2. خروج سفیانی در ماه رجب. وی با یک حمله پنج ایالت را می گیرد. او به دین مسیح رومی و دارای صلیبی در گردن است. بقای او در مدت نه ماه است که بعد از او امام زمان ظاهر می شود.

3. ورود خراسانی ها. آن ها صاحب پرچم های سیاه یا«رایات السود»، اند که از آن جا به کوفه برای بیعت با ولی الله الاعظم وارد می شوند.

4. خروج یمانی از یمن است که به حق دعوت می کند.

5. فرو رفتن زمین در صحرای بَیداء(زمین هموار و نرم بین مکه و مدینه که به مکه نزدیک است)(2).

6. کشته شدن نفس زکیه که پانزده روز بعد از آن، امام زمان قیام می کند.

7. کسوف آفتاب در نیمه ی ماه رمضان و خسوف ماه در آخِر آن.

8. طلوع خورشید از مغرب.

9. جنگ میان مکه و مدینه.

10. شکاف برداشتن نهر فرات و فرو ریختن سمت غربی مسجد دمشق و خراب شدن دیوار عقب مسجد کوفه.

11. حضرت قائم روز شنبه، روز عاشوار، میان رکن و مقام ایستاده است که در مقابلش جبرئیل صدا می زند: بیعت از آن خداست، پس زمین را پر از عدل می کند.

12. فرود آمدن حضرت مسیح(علیه السلام). پیامبر(صلی الله علیه و آله) در این خصوص می فرماید: فیلتفت المهدیُّ و قد نزل عیسی...؛ مهدی(عج) متوجه می شود که عیسی(علیه السلام) در قدس در نزدیکی مناره سفید فرود آمده است...، پس مهدی می گوید: جلو بایست و با مردم نماز بخوان، سپس عیسی می گوید: نماز(جماعت) برای تو اقامه شده است. پس عیسی پشت سر او نماز می خواند و با او بیعت می کند و می گوید: من به عنوان وزیر برانگیخته شده ام، نه به عنوان امیر(و امام)(3). از عبارت«قد

ص: 164

نزل عیسی...» فهمیده می شود که آن حضرت، نزول دارد، نه رجعت.

برخی نوشته اند: نشانه های حتمی آن هایی اند که یا متصل به ظهور با فاصله پانزده روز یا چند ماه اند و یا متصل به ظهور نیستند و بعضی از آن ها از این قرارند: خروج دجال، ندای آسمانی، خروج سفیانی از وادی یابس، فرو رفتن لشکر سفیانی در بیداء، قتل نفس زکیه بین رکن و مقام، خروج سید حسنی از دیلم و قزوین، کسوف آفتاب در نیمه ماه رمضان و خسوف ماه در پایان آن، سه ندا در ماه رجب، خروج یمانی از یمن، انقراض بنی عباس، جاری شدن نهری از فرات به غَری(یکی از نام های شهر نجف) و ظاهر شدن قحطی شدید(1).

طبق برخی از روایات، در سطح منطقه، از جمله مقدمات انقلاب حضرت مهدی(عج)، پیروزی انقلاب ایران و یمن به شمار آمده است که پیروزی مردم یمن کمتر از یک سال قبل از ظهور امام زمان خواهد بود(2).

شیخ طوسی گوید: بعد از تحقق علائم مذکور، قیام امام حتمی است و آیات قرآن هم در این باب زیاد است(3) که از جمله آن هاآیه«وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ...»(4)

و«اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِی الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا»(5)

و«أَیْنَ مَا تَکُونُواْ یَأْتِ بِکُمُ اللّهُ»(6).

امام صادق می فرماید: کذب الوقّاتون و هلک المستعجلون و نجا المسلِّمون؛ وقتْ تعیین کنندگان برای ظهور، دروغ گفتند و شتاب کنندگان در آن، هلاک شدند و تنها تسلیم شوندگان به امر خدا و رسول و امام، نجات می آیند(7).

دجال در روایات اهل سنت مثل صحاح سته بیشتر آمده تا در کتب معتبر شیعه مانند«بحار الانوار» مجلسی و«کمال الدین و تمام النعمه» شیخ صدوق. تکیه و تأکید شیعه، بیشتر بر سفیانی است که بیان شد، نه بر دجال که بیان می شود.

اهل سنت می گویند: هیچ پیامبری نبوده مگر این که مردم و امت خود از دجال ترسانده است. آن ها از پیامبر نقل می کنند که قیامت تحقق نمی پذیرد مگر این که حدود سی نفر دجال قیام کرده، خود را پیامبر و یا خدا معرفی نماید و عجیب این است که بسیاری به آن خدای معیوب و علیل و مریضِ چشم خراب ایمان می آورند، زیرا حضرت علی(علیه السلام) درباره ی او فرموده است: عینه الیمنی ممسوحة و الاُخری فی جبهته تضییء کانها کوکب الصبح(1)؛ چشم راستش پاک و محو شده است و چشم دیگر او در پیشانی اوست که مثل کوکب و ستاره بزرگ صبح می درخشد.

به طور کلی اهل سنت چیزی به عنوان علائم الظهور و نشانه های قبل از ظهور امام زمان، جز رایات السود، ندارند. آن ها به اشراط الساعه،(فَقَدْ جَاء أَشْرَاطُهَا)(2)،

یعنی نشانه های قبل از قیامت، مثل خروج دجال اعتقاد دارند.

محققین شیعه دجال را بیشتر نماد و نمود و سمبل و علامت و رمز تزویر و حقه و خدعه و دروغ و نیرنگ به شمار آورده اند که در طول تاریخ جریان داشته است، نه این که آن را بر فرد و شخص عینی و خارجی تطبیق نمایند.

بنابر نظر بعضی از اندیشمندان دجال هیچ ربطی به مهدویت ندارد، زیرا بعضی از روایات قاتل او را حضرت مهدی و برخی حضرت عیسی معرفی می کنند(3).

یکی از نویسندگان درباره دجال که «آیا واقعیت است یا افسانه؟»، پس از طرح احادیثی از شیعه و اهل سنت نتیجه می گیرد که دجال نام و صفت شخص خاصی نبوده و دارای وجودی نمادین است. وی سپس با تطبیق خصوصیات و صفات دجال بر جامعه امریکا، این کشور را مصداق آن معرفی می نماید که با استفاده از انواع رسانه های تبلیغی، صدایش را به گوش شیاطین شرق و غرب می رساند و آنان را اغوا کرده، به دنبال خود می کشاند(4).

زیرا روایتی از پیامبر وارد شده است که دجال چهارپایی دارد که طول مابین دو گوشش یک

ص: 166

میل و فرسخ است و در روایت دیگر آمده است او از قریه یهودیه اصفهان خروج می کند(1)،

درحالی که با او بهشت و جهنمی و کوهی از نان همراه است و بحر و دریایی از آب با خود حمل می کند(یخرج معه جنة و نار و جبل من خبز و بحر من ماء). این تعبیرات نشان دهنده این است که دجال بر فرد انسانی حمل و تطبیق نمی شود.

یا تعبیری که امیرالمؤمنین دارد که«تحته حمار... خطوة حمار میل(2)، یعنی تحت و ذیل او الاغی است... که قدمی که برمی دارد یک فرسخ است. یا در مورد سرعت آن چهارپا روایتی وجود دارد که با سرعت خورشید برابر است(3).

الدجال لایُبقی سهلاً من الارض إلا وطئه إلا مکة و المدینة(4)؛ دجال تمام سرزمین های سهل و هموار زمین را جز مکه و مدینه قدم می گذارد و عبور و طی می نماید. و روایت شده است که خروجش بعد از ظهور حضرت مهدی(عج) است(5).

دهخدا ذیل«خردجال» گوید: خر متعلق به دجال است. معروف است چون دجال ظهور کند خری که بر آن سوار است خواص عجیبی دارد که از آن جمله است پشکل آن، چه مردمان ابتداء آن پشکل را نقل و نبات می انگارند ولی چون آن را به کار می برند می فهمند آن پشکل است، یعنی سرگینش به چشم، مشک می نماید و به حلق، پشک می رسد و دیگر آن که به هر موی آن طبل آویخته است. بودن این خر باعث می شود که ازدحام و هنگامه ی عجیبی در عقب آن خر و دجال راه افتد. بعید نیست با این اوصاف مبایل از مصادیق بارز خردجال باشد.

گفتنی است: نه دجال قابل تطبیق بر داعشی هاست، چراکه او فریب کار است، نه خون ریز و آن ها قتال و تروریست اند و نه سفیانی قابل تطبیق برآنها، زیرا طبق بعضی مستندات پس از نه ماه خون ریزی او، امام زمان ظهور خواهد نمود، درحالی که داعشی ها پس از چندین سال، شکست مفتضحانه ای را متحمل شدند و امام عصر نیز ظهور ننمود و چه بسا آن ها سبب تأخیر ظهور شوند.

داعشی ها حق ندارند با ادعای مهدویت، قتل و غارت خود را مشروعیت ببخشند و رهبران خود را مهدی موعود معرفی نمایند.

ص: 167

پیغمبر را به شهادت رساند(1).

بنابراین از آن رو که در فاصله میان موسی و عیسی(علیه السلام) رسولان زیادی وجود داشتند، اما در میان حضرت مسیح و پیامبر اسلام رسولان زیادی نیامدند، این دوران، به دوران فترت(روی کلمه فترت باید دقت نمود) معروف است. بر این اساس فترت، که به معنای سستی و کاهش است، نسبی و مقایسه ای است، نه مطلق و سبب اصلیش مردم اند، زیرا حضرت علی می فرماید: ارسله علی حین فترة من الرسل و طول هَجعةٍ من الامم و انتقاضٍ من المبرم...(2)؛ خداوند پیامبرش را در موقع فترت رسولان و رفتن فرق مختلف به خواب غفلت و شکستن پایه های محکم(دین توسط آن ها) فرستاد.

در تأیید دوام حجت و عصمت و نبوت و امامت، علی(علیه السلام) می فرماید: لا تخلو الارضُ من قائمٍ لله بحجة: إما ظاهراً مشهوراً و اما خائفاً مغموراً، لئلّا تُبطَلَ حججُ الله و بیّناتُه(3)؛ زمین خالی نمی ماند از کسی که به حجت(حجت، معصوم است خواه صاحب کتاب و شریعت باشد یا نباشد) و دلیل، دین خدا را برپا دارد. و او یا آشکار و مشهور است(مانند یازده امام) و یا ترسان و پنهان(مانند امام زمان). این همان ترجمان آیه قرآن است که می فرماید: وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ(4).

شیخ صدوق گوید: روایات دلالت دارند که از آدم تا قیامت زمین از حجت خدا خالی نیست(5).

امام صادق(علیه السلام)، دوران غیبت امام عصر(عج) را نیز دوران«فترت ائمه» نامیده می فرماید: الذی یملؤها عدلاً کما ملئت جوراً لَعَلی فترة من الائمة یأتی کما أن رسول الله(صلی الله علیه و آله) بُعث علی فترة(6)؛ همان کس که زمین را پر از عدل می نماید، چنان که پر از ظلم شده است، پس دوره فترت امان خواهد آمد، همان گونه که پیامبر خدا نیز پس از دوره فترت برانگیخته شد.

روایتی درخصوص غیبت صالحِ پیامبر از آن حضرت نقل شده است که می فرماید: الله اعدلُ من أن یترک الارضَ بلا عالم یدل علی الله عزوجل و لقد مکث القوم...(7)؛

خدا عادل تر از آن است که زمین را بدون عالم(حجت و معصوم) واگذارد، آن عالمی که مردم

ص: 169

را به حضرت حق رهبری می نماید. آن قوم بعد از خروج صالح، تنها هفت روز (قبل از او) در حال فترت (بلاتکلیفی) به سر بردند که امامی را نمی شناختند، ولی آن ها به همان دین خدای تعالی که در دستشان بود عمل می کردند و با هم متحد بودند و چون صالح ظاهر شد دور او جمع شدند و همانا مَثَل قائم(آل محمد)، مَثَل صالح است.

در برخی از روایات، دوران فاصله میان از دنیا رفتن هریک از امامان تا ثابت شدن امامتِ امام پس از او، دوران فترت نامیده شده است(1)

که این، درست، فترت نسبی را (که مربوط به خود مردم است) تأیید می نماید.

به این ترتیب آن ها که در ترجمه، فترت را به معنای خلأ و نبود و تهی بودن هر عصری و نسلی، از انبیا و رسل، معنا می کنند از فهم بلاغت کلمه ی مذکور در آیه ی مورد بحث به دور مانده اند. این اعجاز قرآن است که با انتخاب یک کلمه مناسب، شبهات مربوطه را رفع و دفع می نماید.

ص: 170

واصل گردند و شاد و مسرور شوند و به تکامل و تعالی بیشتری برسند و همچنین گروهی از دشمنان آن حضرت مثل کفار و منافقان به دنیا بازگردانده شوند تا از آنها انتقام گرفته شود و به کیفر پاره ای از اعمال ننگین خویش در دنیا برسند(1).

در آن روز بعضی از اموات از جمله اولیاء الله و اعداء الله به دنیا بر می گردند و حق از باطل جدا می شود و این رجعت از مراتب رجعت روز قیامت است، هر چند ظهورش دون و پائین تر از ظهور قیامت است، چرا که در روز رجعت اجمالاً امکان شرّ و فساد وجود دارد، در حالیکه روز قیامت این گونه نیست.(1)

به این ترتیب جواز رجعت در مورد غیر معصومین عقلانی است و اما رجعت ائمه(علیه السلام) نیز از جمله اموری است که دلیل عقلی بر وجوب آن، دلالت می کند و آن این که زمین از حضرت حجت(عج)، بعد از فرض عدم تجاوز از تعداد دوزاده امام، خالی است، زیرا او نیز شهید می شود، چون امام حسن(علیه السلام) می فرماید: ما منا إلا مقتول او مسموم(2)؛ ما فقط کشته می شویم و یا مسموم، لذا باید ائمه(علیه السلام) برگردند تا طبق لطف حضرت حق تعالی زمین از معصوم خالی نباشد.

ماحصل نوشتار این است که رجعت هم دلیل سمعی دارد، چنان که امام صادق(علیه السلام) می فرماید:«من لم یقل برجعتنا فلیس منا»؛(3)

کسی که قائل به رجعت ما نیست، از ما (پیروان شیعه) نیست و قال ایضا: «لیس منا من لم یؤمن بکرّتنا و لم یستحلّ مُتعتَنا»(4)؛

کسی که به رجعت ما ایمان نیاورد و متعه و ازدواج موقتی را (که ما طبق دستور قرآن کریم(5) حلال دانسته ایم) حلال نداند از ما نیست و هم دلیل عقلی دارد که بیانش گذشت.

ماحصل این که شیعه، برخلاف اهل سنت، معتقد است به این که رجعت، معاد اصغر و آن هم برای گروهی محدود است و آن از مراتب یا مقدمات معاد اکبر و آن هم تنها برای مردم است.

رجعت بیشتر با معاد جسمانی همخوانی دارد و آن یکی از «ایام الله» است. امام محمد باقر(علیه السلام) فرموده است: ایام الله سه یوم و روز است: روزی که قائم آل محمد قیام کند و روزی که کرّت و رجعت رخ می نماید و روز قیامت.(6)

اساساً رجعت منحصر برای سه گروه و صنف از مردم است: گروه اول رجعت برای مؤمنان محض و خالص است که بعضی از آن ها در عهد مولای ما، قائم مهدی رجعت می کنند و برخی از

ص: 173

آن ها با پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیه السلام) او، بعد از وفات امام عصر(عج)(مرگ طبیعی آن حضرت طبق نظر شیخ مفید است(1)،

نه شیخ صدوق(2)) و گروه دوم رجعت کفار محض و معاند و مقصر- نه قاصر- است و گروه سوم رجعت اصحاب قصاص است.(3)

منظور کسانی اند که قصاص به آن ها تعلق دارد، چه قاتل باشند و چه مقتول. آن وقت مقتول، قاتل را قصاص می کند. طبرسی گوید: در عصر ظهور مؤمنان مح_ض و ست_مگران خال_ص (کافر) زن_ده می شوند، در نتیجه مؤمن از کافر انتقام می گیرد.(4)

عده ای رجعت را مانند تناسخ می دانند(5) که صحیح نیست، زیرا رجعت بازگشت روح به بدن اولی آن است، ولی در تناسخ روح پس از نوعی از تکامل، بازگشت به بدن دیگری دارد که خود، روح دارد، در نتیجه یک بدن دو روح پیدا می کند و آن، وحدت کثیر و کثرت واحد است و اگر آن بدن، نفس نداشته باشد، نفس و روحی که به تجرد و فعلیت رسیده است محال است به بدن دیگری که مادی و بالقوه است تعلق گیرد. اساساً حرکت در نظام عالم از قوه به فعل است، نه از فعل به قوه و به یک حالت قهقرایی و واپس گرایی و ارتجاعی.

خصوص به کلی باطل گشته بود، در این هنگام وقت آن می رسد که امور خارق العاده، که خداوند وعده داده است که از جمله آن ها رجعت است، تحقق پیدا کند و آن امور خارق العاده به آن ها نشان داده شود تا جبراً ایمان بیاورند (لذا توبه آن ها مقبول نمی افتد) و شخصی نیز به آنان بگوید: چرا قبلاً ایمان نمی آوردید، پس اکنون باید اعتراف کنید که در اشتباه بودید(1) و مؤمنین نیز در این روز خوشحال می شوند از این که به ندای اسلام پاسخ مثب_ت داده بودند و اک_نون سعادتمندند.

بعد از ظهور مهدی(عج) و در آستانه رستاخیز گروهی از مؤمنان خالص و کفار و منافقان و طاغیان بسیار شرور به این جهان باز می گردند. گروه اول که در مسیر معنوی با موانعی، در زندگی خود روبرو شده اند و تکامل آن ها ناتمام مانده است، با بازگشت به دنیا به سیر تکاملی خود ادامه می دهند و شاهد حکومت جهانی حق و عدل خواهند بود و در تشکیل و استفاده از برکات آن حکوم_ت سهیم می شوند.

گروه دوم علاوه بر کیفر اخروی، در این جهان مجازات هایی مانند مجازات های اقوام سرکش گذشته چون فرعونیان و عاد و ثمود خواهند دید.

اولیاء الله که در راه خدا کشته می شوند باید در روز رجعت به مرگ طبیعی بمیرند تا استعدادهای نهفته ی آن ها شکوفا گردد و اولیاء الله ای که با مرگ طبیعی می میرند باید در رکاب حضرت حجّت و یا در روز رجعت و... به شهادت برسند تا از فیض آن، محروم نمانند.

امام محمد باقر(علیه السلام) در خصوص آیه ی”وَ لَئِن قُتِلْتُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِّنَ اللّهِ وَ رَحْمَةٌ خَیْرٌ مِّمَّا یَجْمَعُونَ”(2) به جابر فرموده است: ای جابر آیا می دانی «سَبِیلِ اللّهِ» چیست؟ گفت: به خدا قسم نمی دانم جز این که از شما بشنوم. فرمود: قتل در راه علی(علیه السلام) و ذریه ی اوست، پس کسی که در راه ولایتش کشته شود، در «سبیل الله» کشته شده است و احدی به آن آیه ایمان نمی آورد جز این که برای او یک قتل (شهادت) و یک مرگ (در راه خدا) وجود دارد: کسی که کشته شود، زنده می شود تا به مرگ طبیعی بمیرد و کسی که می میرد زنده می شود تا کشته ی در راه خدا شود؛... إنه من قُتل یُنشر حتی یموت و من م_ات یُنشَر حت_ی یُقتل.(3)

شیخ طوسی می نویسد: کلمه «من» در آیه یعنی «من کل امة فوجاً» به معنای تبعیض (و بعضی) است، پس منظور آیه، رجعت است، نه قیامت، در حالیکه در جای دیگر در مورد قیامت

ص: 175

آمده است:(1)“وَحَشَرْنَاهُمْ فَلَمْ نُغَادِرْ مِنْهُمْ أَحَدًا”؛(2) همه را جمع می کنیم و احدی را فروگذار نمی کنیم.

روایات در زمینه رجعت زیاد (و مختلف) است(مجلسی در بحار یک بابی به آن به نام«باب الرجعه» اختصاص داده است که 162 روایت دارد)(3) که شیخ به بعضی از آن ها اشاره نموده می فرماید: پیامبر(صلی الله علیه و آله) و ائمه(علیه السلام)، در زمان مهدی(عج) با جماعتی از امت های سابق و لاحق، برای ابراز و آشکار نمودن دولت حق و احقاق حقشان برمی گردند... پس اعتقاد به آن واجب است، چون دلیل رجعت، سمعی؛ یعنی قرآنی و روایی است و باید تعبداً به آن اعتقاد داشت.(4)

(قبلاً بیان شد رجعت دلیل عقلی نیز دارد) و در زیارت اربعین می خوانیم: و اشهد أنّی بکم مؤمن و بایابکم موقن.(5)

از بعضی روایات استفاده می شود اسماعیل پسر حزقیل که خداوند او را در قرآن اسماعیل صادق الوعد نام برده(6) در هنگام رجعت حسینی به دنیا رجعت خواهد نمود، زیرا چون خداوند او را به پیامبری قومش فرستاد او را تکذیب کرده پوست سر و روی او را کندند، پس خداوند «سطاطائیل» ملک عذاب را به نزد او فرستاد تا قوم او را عذاب کند. آن حضرت راضی نشد و از پروردگار خواست او را در عصر رجعت امام حسین(علیه السلام)، رجعت دهد تا همچون آن امام از قومش انتقام گیرد.(7)

روایت شده است: عمر الدنیا مأة الف سنة و العشرون منها سائر الناس و الباقی مدة دولة آل محمد(صلی الله علیه و آله)(8)؛ عمر دنیا صد هزار سال است که بیست هزار سال از آن، عمر سایر مردم است و باقی، مدت دولت آل محمد(و خود محمد)، در عصر و دوران رجعت است.

از این روایت استنباط می شود که دولت حق و با بهترین کیفیت در همین دنیاست، چون قرآن

ص: 176

می فرماید:«وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ»(1)

و در قیامت کبری که پس از رجعت است، اهل حق زندگی جاوید و سراسر با لذت و آرامش خواهند داشت. ضمناً از روایت فوق الذکر می شود استنباط نمود که سیزده هزار سال دیگر ظهور تحقق می یابد، زیرا از زمان آدم تا به حال، هفت هزار سال طول کشیده است.

خداوند با این آیه بیان می کند که مسیح زنده است (چنان که اشاعره به بقا و حیات چهار پیامبر قائل اند و آن ها، چنان که بیان شد، عبارتند از: عیسی و الیاس و ادریس و خضر(1). آنچه از آیات و روایات به دست می آید این که چهار تن از پیامبران احتمال زنده بودنشان وجود دارد که عبارتند از حضرت الیاس، دوست حضرت خضر، که مأموریتش در خشکی و یا در بیابان هاست و حضرت ادریس، جد پدری حضرت نوح و حضرت خضر که مأموریتش در جزایر و دریاهاست و حضرت مسیح(2))

و مرگ او پس از ایمان آوردن تم_ام اهل کتاب به وی، خواهد بود و بدین وسیله، مصلوب شدن و به قتل رسیدن او را رد می کنند.(3)

قمی باز در مورد آیه روایت کرده است که وقتی حضرت خیر البشر(صلی الله علیه و آله) رجعت می کند تمام مردم به او ایمان می آورند.(4) بعضی بر این باورند که آخرین معصوم، بعد از ظهور قائم و رجعت حسینی و رجعت قائم و دو رجعت علوی و رجعت سایر معصومین(علیه السلام)، خاتم الانبیاء محمدبن عبدالله(صلی الله علیه و آله) خواهد بود.(5)

سرانجام خود آن حضرت نیز به دست زنی به نام «سعیده ی ریش دار» شهید می شود(چنان که قبلاً بیان شد شهادت او اختلافی است) و امام حسین(علیه السلام) او را کفن و دفن می کند و سپس سلطنت آن حضرت شروع می شود، که این زمان را رجعت حسینی نامند.(1)

از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است که حضرت علی(علیه السلام) رجعتی مکرر دارد: إن لعلیّ فی الارض کرّة مع الحسین ابنه(علیه السلام) یقبل برایته حتی ینتقم له من بنی امیة و معاویة و آل معاویة و من شهد حربه... ثم کرة اخری مع رسول الله(صلی الله علیه و آله)، حتی یکون خلیفته فی الارض و تکون الائمة(علیه السلام) عماله(2)؛ علی رجعتی در زمین با فرزندش حسین خواهد داشت که با رایت و علم خود اقبال و رجعت می کند و از بنی امیة و معاویه و آل معاویه و هرکسی که با امام حسین(علیه السلام) جنگیده است انتقام می گیرد... سپس یک کرّه و برگشت دیگری با رسول خدا(صلی الله علیه و آله) خواهد داشت تا این که خلیفه زمین (بعد از رسول خدا) خواهد شد و ائمه(علیه السلام) عمال و کارگزاران او خواهند شد. (این، با آنچه قبلاً گفته شد، که در رجعت، پیامبر آخرین معصوم است، تعارض دارد). گفتنی است: وقتی حکومت حضرت رسول و آل او در رجعت صغری به آخر رسید، در صور اول دمیده شده، رجعت کبری و قیامت آغاز می شود(3). منظور از این قیامت، قیامت کبری است که قیامت صغری همان عالم قبر و برزخ است.

خلاصه این که رجعت بر پایه قرآن و روایات، آن هم در حد تواتر، یعنی روایات زیاد، و اجماع است.

زیارت جامعه کبیره که بلیغ ترین زیارات ائمه است آمده است:«مؤمن بایابکم، مصدّق برجعتکم، منتظر لامرکم، مرتقب لدولتکم...»(1)؛

ایمان به بازگشت شما دارم و رجعت شما را تصدیق می نمایم و انتظار فرمان و دولت شما را دارم.

حال سؤال این است که چگونه می توان رجعت را که به ظاهر، خروج از فعل به قوه است و حالت قهقرایی و واپس گرایی و ارتجاع دارد با حرکت جوهری که عبارت است از خروج تدریجی از قوه به فعل، که دارای حالت تکاملی است، تطبیق داد؟

در پاسخ می توان نوشت: نفوس و ارواح اولیای الهی که به این جهان برمی گردند، جامعیت و احاطه به مُلک و ملکوت و جبروت دارند. آن ها خلیفه خدا و متصف به جلوات صفات الهی اند و مَثَل و نمونه«بسیط الحقیقة کل الاشیا و لیس بشیء منها(2)؛ حقیقتی که مثل معصومان بسیط است، تمام کمالات اشیا را، چه مادی و چه غیرمادی دربردارد»، هستند.

آن ها با این که روی به عالم غیب دارند توجهی نیز به عالم دنیا و طبیعت و ماده دارند و این تجلی و ظهور را (برای دیگران) تمثل گویند و دیگر نیازی به قوا و مشاعر بدن ندارند تا سیر قهقرایی لازم بیاید. آن، نظیر تمثل روح القدس در لباس بشریت است(3).

قرآن می فرماید: «فَأَرْسَلْنَا إِلَیْهَا(مریم) رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِیًّا»(4).

می توان گفت: بدن آن ها بدن مثالی است، نه بدن مادی و حتی کفار خالص نیز بدن مثالی دارند، چنان که شیطان نیز به صورت انسان تمثل پیدا می کند. کما این که قریش هنگامی که تصمیم راسخ برای حرکت به سوی میدان بدر گرفت، از حمله ی طایفه بنی کِنانه بیمناک بود، زیرا با هم خصومت داشتند. در این موقع، ابلیس در چهره ی«سُراقة بن مالک، از سرشناسان آن طایفه، به سراغ آن ها آمد و به آن ها اطمینان داد که با شما موافق و هماهنگ هستم و کسی بر شما پیروز نمی گردد. وَقَالَ لاَ غَالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّی جَارٌ لَّکُمْ(5).

بعضی بازگشت ارواح را به بدن های برزخی، نه ابدان مادی دنیوی، می دانند ولی در این معنا قائل به تفصیل شده و رجعت به ابدان عنصری را، با توجه به اقتدار ارواح اولیا، با استمداد از اثیر

ص: 180

و هوا ممکن می شمارند و رجعت ارواح ضعفا و نفوس کفار و اشقیا را نیز با استمداد ارواح آنان از نفوس قدسی اولیا امکان پذیر می دانند(1)

که نظر اولی بر این نظر، به دلیل ابهام عبارت و نقص دلیل، ترجیح دارد.

البته این بدان معنا نیست که آن ها چون بدن مادی ندارند، پس نمی شود آن ها را به همان نحوی که در دنیا دیده و شناخته می شدند، دید و شناخت، بلکه به این نحو است که وقتی توسط افرادی دیده می شوند می گویند: آن ها همان هایی هستند که در دنیا دیده و شناخته می شدند و این منافات با بدن مثالی آن ها ندارد، زیرا اساس شناخت ابدان، شکل است، نه ماده.

برخی در تبیین مسئله ی پیش گفته اظهار داشته اند: آنچه مسلم است اصل رجعت است و این ضروری مذهب است و همین اندازه برای آن دلیل داریم(که ارایه شد)، اما مازاد بر این که آیا ابدان(مثالی) خلق می شوند و یا ابدان اولی(مادی) را آورده و ارواح پاک رجعت کنندگان، در آن ها داخل می شوند، دلیل بر آن نداریم، فلذا ممکن است قضیه رجعت به نحو تمثل مثالی، و لو در عالم ملک و ماده، صورت بگیرد و رجعت حسینی نیز ممکن است به این نحو باشد، زیرا ما بر اصل رجعت دلیل داریم(و قبول آن، ضروری مذهب است)، نه بر کیفیت آن که ضروری مذهب ما نیست(2).

ص: 181

یَصْنَعُونَ” .(1)

ای کاش جوانان و دانشجویان به اندازه قدرتمندان زورگوی جهان پی به ارزش و آثار مثبت و برکات ولایت فقیه، چه از نظر داخلی و خارجی و چه از نظر تاریخی و فرهنگی، می بردند. ابرقدرت ها نیک می دانند تا در این کشور ولی فقیه جامع الشرایط و مورد حمایت همگانی، حاکم باشد محال است بتوانند در آن نفوذ پیدا کنند و یا سلطه خود را در آن گسترش دهند تا چه رسد که قصد حمله نظامی کنند(2).

علت اصلی این که این نظام به عنوان یک الگوی کامل در س_طح جهان مطرح و معتبر است این است که تمام دستگاه های اجرائی مملکت مطلقا تحت رهبری یک مرجع و فقیه عالی قدر و عادل و عارف و مدبر و عالم به وضع روز و آگاه از مسائل سیاسی جهان و بصیر نسبت به امور آن، اداره می شود. همگان دانند تنها نظام مردمی که اسوه و مقتدای مقاومت دائمی در برابر تهاجم دشمن داخلی و خارجی است سیستم ولایی ایران است.

از افتخارات این نظام همین بس که درصدد است حکومت حکیمانه ی بر مبنای ولی مطلق فقیه خود را به جهان اسلام صادر کند و بر این اساس می توان امیدوار بود که مردم این خطه، زمینه ساز ظهور منجی عالم، امام زمان باشند.

مشروعیت دینی نظام، به بیعت با رهبری دینی و اطاعت مطلق از آن است و همین، تنها عامل پشتیبانی تمام مردم متدّین و وطن دوست است.

اگر نظام حکومتی این سرزمین، جمهوری دمکراتیک اسلامیِ منهای ولایت مطلقه فقیه می بود، کافی بود با آمدن یک رئیس جمهور خائن و طرف دار غرب، حکومت و نظامش به رژیم و حکومت استبدادی، حتی بدتر از قبل، بدل شود. نظام حکومتیِ صرفاً مبتنی بر آرای مردم، لازم و غیرکافی است و وقتی لازم و کافی است که علاوه بر رأی مردم، در رأس همه امور، مرجعیت دینی و ولایت فقیه باشد. مردم ایران به خصوص جوانان فرهیخته به این دلیل از نظام اسلامی با جان و مال و از روی عشق حمایت می کنند که آن را شرعی و عرفی و معقول و حکیمانه بدانند. به ویژه وقتی بدانند تمام پست های کلیدی به دست ولی فقیه و مشروعیت رئیس جمهور به تنفیذ حکم اوست.

کشورهای اروپائی و آمریکائی و مشرق زمین که ادعا دارند حکومتشان دموکراسی است،

ص: 183

ظاهری و صوری است و در واقع همان حکومت سرمایه داران است که بدتر از حکومت استبدادی است. تمام قتل و غارت های جهانی و ترورها و جنگ افروزی ها و سوق به شهوت رانی و اهلاک حرث و نسل(1) و...، به وسیله همین حاکمانِ بر مبنای حکومت دمکراتیک است.

قبل از امام زمان(عج) هر امامی که شهید می شد، امام بعدی وجود داشت، لذا خطر جدّی جهان شیعه را تهدید نمی کرد ولی چون بعد از آن حضرت، دیگر امامی نیست، غایب شد و دستوراتی هم در زمینه حکومت اسلامی به شیعیان داده است که بیان خواهد شد.

بعد از رحلت نبی مکرّم خلافت انتخابی مطرح گشت که نه تنها انتخاب رخ نداد، بلکه انتصاب از جانب معدودی از دنیاپرستان کافر و فاسق بود. انتصاب رحمانی به انتصاب شیطانی مبدل گشت.

ولایت فقیه در عمل و ظاهر نیاز به بیعت مردم و رأی آن ها دارد و در مشروعیت و باطن، ریشه در رضایت خدا، یعنی اسلام دارد. در حقیقت در آن، انتصاب و انتخاب هر دو وجود دارد. بلکه در واقعیت امر، ولایتی ها، انتصاب مشروع را برگزیدند.

حضرت حق به جای این که مردم را که سبب خانه نشینی و حصر و یا مسمومیت و شهادت ائمه هدی شدند عذاب کند، براساس لطف مضاعفش به رهبری عام و غیرمعصوم، در عصر غیبت، یعنی ولی فقیه و عادل راضی گردید و اذن داد.

وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُواْ...”(1) نه تعبیر به مثلاً سلطان و یا مسلِّط و یا مَلِک و یا غالب و... که آن، نشان دهنده قرابت و نزدیکی ولی به مردم است و این نیست جز این که هدف، رشد مولّی علیه است، نه این که رابطه میان آن دو، زورمداری و زرمحوری و قلدری باشد، لذا اگر صِرف قدرت، منظور باشد، سخن «لرد اکتون» درست در می آید که می گوید:

«(2)Power corrupts but absolute power corrupts absolutely»؛ یعنی قدرت و سلطه گری، مطلقا فساد می آورد. عده ای به غرض و مرض و غلط، آن سخن را تعمیم داده و هر قادر به حق و حقیقی را این گونه می دانند، که این صحیح نیست.

ولایت فقیه ناشی از نیاز و ضرورت اجتماعیِ بر مبنای دین است. امیرالمؤمنان به طور کلی می فرماید: و اِنه لابدّ للناس من امیرٍ برٍّ او فاجرٍ؛(3) و حال آن که ناچار برای مردم امیری لازم است خواه نیکوکار باشد یا بدکار. و در غیر این صورت هرج و مرج به وجود می آید.

اسلام برای زمامدار شرایط فراوانی بر شمرده است که چون مهمترین آن ها فقاهت است، از آن تعبیر به ولایت فقیه می شود. بنابراین ولایت فقیه تنها از سنخ ولایت بر محجوران، یعنی آن ها که به سبب بی خردی و ابلهی و سفاهت و صغارت از تصرف در اموال خویش ممنوع اند و ناتوان ها نیست، بلکه آن، ولایت مدیریتی بر خردمندان و امت اسلامی است که برای اجرای احکام دینی و تأمین مصالح مادی و معنوی جامعه ی اسلامی و تحقق ارزش های دین و شکوفا ساختن استعدادهای افراد جامعه و تقویت خردمندی و دینداری و کمال یابی صورت می گیرد.(4)

این گونه ولایت، به دلیل قصور جامعه ی اسلامی و انسانی نیست که برخی بر آن پافشاری می کنند تا ولایت فقیه را در ردیف ولایت بر میت و صغیر و سفیه قرار داده و با آن مقایسه کنند.(5)

امام خمینی در خصوص ولایت مطلقه فقیه می فرماید: «وقتی می گوییم ولایتی را که رسول اکرم و ائمه(علیه السلام) داشتند، بعد از غیبت، فقیه عادل دارد، برای هیچ کس این توهم نباید پیدا شود که مقام فقها همان مقام ائمه و رسول اکرم است؛ زیرا اینجا صحبت از مقام نیست، بلکه صحبت از وظیفه است».(6)

ص: 185

به این ترتیب نظریه ولایت مطلقه ی فقیه بیانگر آن است که ولی امر مسلمی_ن می تواند برای رعایت مصلحت های والاتری که بقای نظام اسلامی در گرو آن هاست، برخی فروعات فقهی را نادیده بگیرد، چنان که قبلاً بیان شد. باز وی در این خصوص می فرماید: حکومت (برمبنای ولایت فقیه) می تواند هر امری را، چه عبادی و یا غیرعبادی که جریان آن مخالف مصالح اسلام است، از آن، مادامی که چنین است، جلوگیری کند. حکومت می تواند از حج، که از فرایض مهم الهی است، در مواقعی که مخالف صلاح کشور اسلامی دانست، موقتاً جلوگیری کند.

امام خمینی حکومت اسلامی را شعبه ای از ولایت مطلقه ی رسول الله(صلی الله علیه و آله) و از احکام اولیه ی اسلام و مقدم بر تمام احکام فرعیه حتی نماز و روزه می داند. وی معتقد است: حاکم می تواند مسجد یا منزلی را که در مسیر خیابان است، خراب کند و پول منزل را به صاحبش رد کند و نیز می تواند مساجد را در موقع لزوم تعطیل نماید و مسجدی که ضرار باشد، در صورتی که رفع (ضرار) بدون تخریب نشود، خراب کند. حکومت نیز می تواند قراردادهای شرعی را که خود با مردم بسته است، در موقعی که آن قرارداد مخالف مصالح کشور و اسلام باشد، یک جانبه لغو کند.(1)

به این ترتیب می توان نوشت: فقیه جامع الشرایط، تمام اختیارات حکومتی معصومان را دارد. معصومین در بسیاری از مواقع خود را مقیّد در چارچوب احکام فرعی نمی کردند و برای مصلحت، گاهی مرزهای آن احکام را می شکستند که نمونه های آن را می توانیم در احکامی چون: تحریم گوشت الاغ در جنگ خیبر از سوی پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)(2)

و قرار دادن زکات بر اسبان از سوی حضرت عل_ی(علیه السلام)(3)

و واج_ب کردن خمس در ط_لا و نقره در سال 220 ق از سوی ام_ام جواد(علیه السلام)(4) پیدا کنیم.

از طرف دیگر ولایت مطلقه فقیه منافات با این ندارد که گفته آید: تفاوتی میان معصوم و غیرمعصوم از جهت مطاع بودن وجود ندارد جز در مواردی از جمله این که بنابر شأن نبوت و عصمت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) درباره ازدواج دو نفر به نام های دَلفا و جویبر که آنان را به ازدواج امر فرمود و مانند نماز عیدین که در عصر خود امام زمان واجب است(5)

و نماز جمعه که در عصر

ص: 186

حضور رسمی و ظهور آن حضرت وجوبش متعین خواهد شد و جهاد ابتدائی که اختصاص به معصوم دارد. به بیان دیگر همه مردم باید مطلقا تابع ولی فقیه باشند، چنان که باید تابع معصومان، باشند، هر چند میان پیامبر و اولی الامر و نایبان عام و به حق آن ها از ثَری تا ثریا تفاوت باشد.

برای این که ائمه علاوه بر ولایت تشریعی که نمونه هایی از آن ذکر شد، ولایت تکوینی نیز دارند. ولایت تکوینی به معنای تصرف در پدیده های طبیعی و غیرطبیعی است که معجزه یا کرامت نامیده می شود، چنان که هارون مکی با شنیدن این فرمان امام صادق(علیه السلام) که: «اجلس فی التّنّور»، بی درنگ به درون آتش رفت!(1)

و نهایت اطاعت خود را از امام به امام نشان داد و آتش به فرمان آن حضرت او را نسوزاند.

آنچه درباره فقهای عادل مورد تأکید است، دستیابی به ولایت تشریعی است، هرچند راه رسیدن به مرتبه ای از مراتب ولایت تکوینی به روی هیچ کس مخصوصاً ولی فقیه جامع الشرایط بسته نیست. حافظ چه خوب سروده است:

فیض روح القدس ار باز مدد فرماید

دیگران هم بکنند آنچه مسیحا می کرد

پیامبر براساس دستوراتی که از جانب خداوند بر او نازل شده بود، ولایت فقیه را نظراً و عملاً پایه گذاری نمود. زیرا گروهی از بنی عامر، پیش از هجرت، با حضرت ملاقات کردند و عرض نمودند: ما در صورتی به تو ایمان می آوریم که پس از خود، خلافت را به ما واگذار نمایی، حضرت فرمود: الامر الی الله یضعه حیث یشاء.(1)

ب_از آن حض_رت می فرماید: کسی که عهده دار مسئولیتی در جامعه ی مسلمین گردد، در صورتی که بداند کسی داناتر از او به کتاب خدا و سنت پیامبر در آن جامعه وجود دارد، به خدا و رسول و همه ی مسلمانان خیانت کرده است.(2)

ممکن است در یک جامعه ای افقه و فقیه تر از ولی فقیه وجود داشته باشد ولی با توجه به سن زیاد و عدم قدرت شخص افقه و عدم تمایل او در انتخاب شدن و یا رأی نیاوردن او توسط مجلس خبرگان و توان و مدیریت والای ولی فقیه و تیزبینی او به مسایل سیاسی داخلی و خارجی و عدالت و قسط به تمام معنا و تقوای زیاد او، عملاً همو برای رهبری جامعه انتخاب گردد که این بلااشکال است. علاوه بر آن که اگر مجموعه اوصاف ولی فقیه ملاحظه گردد و مقبولیت عامه پیدا نماید، مطابق سخن پیامبر می شود. افزون بر آن که میان مراجع و ولی فقیه هماهنگی و حمایت و هدایت وجود دارد و تعارضی وجود ندارد. آن ها در طول اند، نه در عرض.

علاوه بر آن به نظر می آید که سخن پیامبر در مورد معصومین(علیه السلام) باشد که با وجود آن ها، نوبت به دیگری نمی رسد و اساساً روایات تنها فقاهت را ملاک ولایت و سرپرستی نمی داند، بنابراین روایات در زمینه امامت معصوم و فقها دو دسته اند.

لذا برخی که به غلط می پندارند که موضوع «ولایت فقیه» اندیشه نوظهور است و در سال های اخیر پدید آمده است، باید بدانند این مسئله از مسلّمات فقه شیعه است.(3) و حتی قبل از آن مثل زمان حضرت موسی(علیه السلام) و بعد از آن مطرح و مورد توجه بوده است(4).

صاحب جواهر (م. 1266ق) معتقد است کسانی که ولایت فقیه را خدشه دار می کنند، هیچ طمعی از فقه نچشیدند. عین عبارت وی در این زمینه چنین است: فمن الغریب وسوسةُ بعض الناس فی ذلک، بل کأنّه ما ذاقَ من طعم الفقه شیئاً.(5)

ص: 188

شیخ مفید (م. 1413 ق) در این زمینه چنین می فرماید: اگر برای ولایت در آنچه (اجرای حدود) ذکر کردم، سلطان عادل (امام معصوم) وجود نداشت باید فقهای عادل و اهل حق و صاحب نظر و خردمند و با فضیلت، ولایت آنچه را به عهده سلطان عادل است بر عهده گیرند.(1)

اندیشمندان شیعه در ابواب گوناگون فقه، وظایفی را برای «حاکم» اسلامی مقرر داشته اند و گاه در این باره تعابیری چون «سلطان» و «ناظر بر امور مسلمین» را به کار گرفته اند. این عناوین در درجه نخست به ائمه(علیه السلام) اشاره دارد و در مرحله بعد به مجتهد عادل، چنان که محقق کرکی می نویسد: مقصود از حاکم، امام معصوم یا نایب خاص او و در زمان غیبت(کبری)، بیانگر نایب عام (او) است، یعنی کسی که می تواند به صدور فتوا و حکم بپردازد... . هرگاه تعبیر حاکم به کار رود و قرینه ای همراه آن نباشد، کسی جز فقیه جامع الشرایط مورد نظر نیست.(2)

در هر حال، برپاداشتن حدود و اجرای آن در روزگار غیبت واجب است، زیرا نیابت از امام معصوم(علیه السلام) در بسیاری از موارد برای فقیه جامع الشرایط ثابت می باشد. فقیه در امور اجتماعی، همان جایگاهی را دارد که امام معصوم دارد. از این جهت، تفاوتی میان امام(علیه السلام) و فقیه نیست... اگر فقها از ائمه(علیه السلام) نیابت عامه نداشته باشند، تمام امور مربوط به شیعه معطل می ماند... .(3)

آیة الله حسین بروجردی با بهره گیری از مقدمات عقلی و نقلی و با نگاهی کلی به شریعت اسلامی نتیجه می گیرد که با توجه به روح حاکم بر این مکتب چاره ای جز پذیرش ولایت فقیهان نیست... معصومان، حتی در زمان حضور خود، کسانی را برای رسیدگی به امور اجتماعی مردم منصوب می نمودند. این گروه همان فقیهان اسلام شناس اند که در زمان غیبت امام معصوم نیز تا آنجا که بتوانند مسئولیت رهبری سیاسی مسلمانان را برعهده می گیرند.(4)

امام خمینی(ره) در روزگار ما عملاً نظریه ی ولایت فقیه را جامه ی عمل پوشاند و حکومتی براساس ولایت فقیه بنیان نهاد. وی در تعبیری می فرماید: «موضوع ولایت فقیه چیز تازه ای نیست که ما آورده باشیم، بلکه این مسئله از اول مورد بحث بوده است... و ما فقط موضوع را بیشتر مورد بررسی قرار دادیم و شعب حکومت را ذکر کردیم و در دسترسی آقایان گذاشتیم تا مسئله روشن تر گردد... و الا مطلب همان است که بسیاری از فقیهان فهمیده اند.(5)

ص: 189

همچنین وی در باب ویژگی های ولی فقیه و اختیارات او معقتد است ولایت فقیه، ولایت کسی است که عادل و عالم به قوانین اسلام است و همان اختیاراتی را دارد که پیامبر اکرم و ائمه هدی در اداره حکومت داشتند. البته نباید پنداشت که مقام فقها و پیامبر و امامان معصوم یکی است، بلکه حکومت وظیفه ای یکسان بر دوش آن هاست. همچنین ولایت در صورت عدم امکان، از عهده ی فقیه ساقط نمی شود. او باید با تلاش پیگیر خود «عدم امکان» را به «امکان» تبدیل نماید و هر آنچه می تواند، باید این مسئولیت را انجام دهد. البته حکومت فقیه در محدوده ی قانون اسلام است و نباید از آن سرپیچی نمود، زیرا حکومت اسلام، حکومت قانون الهی است.(1)

از مجموعه ی آنچه بیان شد می توان نتیجه گرفت که حفظ حکومت اسلامی- شیعی از اوجب واجبات است. می توان ادعا نمود: إن استقرّت استقرّ ماسواها و إن زالت زال ماسواها.

و دارای رأی صائب و رشید و سلیم البصر و النطق باشد.

نظیر آن شرایط را برای حاکم اسلامی، سعدالدین تفتازانی، متکلم معروف اهل سنت(1)

و قاضی باقلانی(2) و امام نُوَوی(3)

و... در کتب خود نوشته اند که می توان مراجعه نمود.

اساساً منشأ ولایت مطلقه فقیه، آیه ی«... وَشَاوِرْهُمْ فِی الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ»(4) است که بعد از مشورت، تصمیم گیری را تنها به پیامبر داده است.

بنابراین مسئله امامت و حکومت ولی فقیه عادل، اختصاص به شیعه ندارد تا جائی که عده ای از فقهای امامیه بر آن، ادعای اجماع(میان عامه و خاصه) نموده اند(5).

هرچند معروف است که اهل سنت حاکمیت هر حاکم و سلطانی را پذیرفته اند.

چنان که در ایران شیعی، ولایت فقیه، محور و حاکم است، در بعضی از جاهای دیگر مثل آمریکا، دیوان عالی کشور، اساس و پایه است. داستان اختلاف بوش و ال گور بر سر آرای ریاست جمهوری، معروف است که سرانجام، قضات آن دیوان به نفع بوش رأی داده و دیگری آن را پذیرفت که آن سبب رفع خصومت و اغتشاش گردید.

جای تعجب این جاست که یوسف در حکومت شرک، به منظور شرک زدایی مردم و نجات آن ها از قحطی وارد می شود و خداوند مقدمات آن را مثل رؤیای صادقه ی آن حضرت به وجود می آورد و در عین حال شیخ در مسایل حکومت اسلامی ولی فقیه شک و تردید روا می دارد.

در عین حال شیخ به شهرت ولایت مطلقه فقیه در کتاب های زکات و خمس و صوم و نجات العباد اعتراف دارد. عین عبارت وی چنین است: لکن المسألة لا تخلو عن اشکال و إن کان الحکم به مشهوریاً(1)؛ مسئله ولایت عامه فقیه بی اشکال نیست، هر چند اعتراف و حکم به آن مشهور و معروف باشد.

و در جای دیگر می نویسد:... کما اعترف به جمال المحققین فی باب الخمس بعد الاعتراف بأن المعروف بین الاصحاب کون الفقها نُواب الامام(2)؛ همان طور که جمال المحققین، آقا جمال خوانساری، در باب خمس، به آن(مشهوریت ولایت عامه)، اعتراف و اذعان نموده(وگفته است:) در میان فقها معروف و مشهور این است که خود آن ها، نواب(عام) امام(علیه السلام) می باشند.

شیخ در مکاسب، پس از آن که در مواردی ولایت را برای فقیه اثبات می کند، یعنی به ولایت مشروطه و محدوده فقیه اعتراف می نماید می نویسد: فلا یثبت من تلک الأدلة مشروعیتها للفقیه، بل لابد للفقیه من استنباط مشروعیتها من دلیل آخر(3)؛ از آن ادله(که فقهایی مثل آقا جمال خوانساری بهره می برند)، مشروعیت ولایت عامه مطلقه اثبات نمی شود، بلکه فقیه باید از دلایلی دیگر مشروعیت آن را ثابت نماید. به بیان دیگر دلایلی که فقها برای ولایت مطلقه می آورند ضعیف و علیل اند و باید به سراغ دلایل دیگر رفت، نه این که آن، مشروعیت ندارد.

سرانجام شیخ در کتاب های زکات و خمس و صوم و نجات العباد فی یوم المعاد همان دیدگاه صاحب جواهر را می پذیرد و معتقد و معترف و مذعن به ولایت مطلقه فقیه می شود. به ویژه این که می گوید: اگر کسی در حکومت جور و ظلم، به قصد خدمت داخل شود(چنان که امام رضا وارد شد) طبق ادله اربع جایز خواهد بود(4).

پس آن ها که از نظریات شیخ سوء استفاده کرده و ولایت فقیه را جدید و نوظهور می دانند و اصل آن را انکار کرده و خطرناک و زیان بار می دانند(5)،

سخت در اشتباه اند، زیرا آن ها همه

ص: 192

نوشته های وی را مطالعه ننموده اند.

مگر هر امر نوظهوری، باطل است. پس روی این حساب نهضت آزادی هم که نوظهور و جدید است، زیان بار و باطل و بی ریشه و اساس است. اساساً هر امر جدیدی باطل نیست و هر امر قدیمی صحیح نیست.

سروش، ولایت فقیه را استبدادی و غیرمشروع و غیرمقبول عامه ایرانیان دانسته، از تمام مردم این مرز و بوم خواسته است آن را براندازند. وی به جای بیان جملات اِخباری در این خصوص به جملات انشایی و امر و نهی روی آورده، خود را رئیس اطاق جنگ علیه نظام اسلامی- شیعی ایران جا می زند.

از کسی که مدافع زنا و لواط است و به عنوان یک مرتد شناخته می شود و اغتشاشات را حمایت و هدایت می کند(1) و...، انتظاری جز این نیست و در اینجا فقط می توان به آیه«وَلَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ أُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ(2)» متمسک و پناهنده شد.

اگر ولایت مطلقه در این مملکت حاکم نمی بود و برای نمونه فرماندهی کل قوا در دست رهبری فقیه نمی بود معلوم نبود سرنوشت این امت چه می شد. ای کاش امور اقتصادی، مخصوصاً بانک ها و امور اشتغال زا نیز بلاواسطه در دست ولی فقیه می بود و مستقیماً نظارت می کرد تا مشکل اقتصادی و بیکاری، که دو عامل مهم اغتشاش اند، نداشتیم. نعم ما قال الله تعالی: قَالَ اجْعَلْنِی عَلَی خَزَآئِنِ الأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ(3).

اما از سوی دیگر، حاکمیت ولی فقیه انتخابی و بر مبنای برهان اِنّی است، چ_را که قرآن م_ی فرماید:”وَ قُلِ الْحَقُّ مِن رَّبِّکُمْ فَمَن شَاء فَلْیُؤْمِن وَ مَن شَاء فَلْیَکْفُرْ”(1) و افزون بر آن، یکی از مسلّمات فقه اسلامی این است که: «إن الناس مسلّطون علی اموالهم»(2)،

یعنی مردم بر اموالشان سلطه دارند و براساس اولویت باید پذیرفت هرکسی بر جان خود نیز تسلط دارد، زیرا تسلط بر جان، بر سلطه بر مال مقدم است. و اصولاً، حکومت، هر نوعی که باشد، مستلزم نوعی سلطه بر جان و مال مردم است.

این دو مطلب چگونه با هم جمع پذیر است که از یک سو مردم آزاداند و بر جان و مال خود سلطه دارند و از دیگر سوی آنان نیاز به حکومت دارند و حکومت نیز سلطه مردم بر مال و جان خود را محدود می کند و یا از آن ها می ستاند.

در جواب گفته می شود: کسانی مثل رهبر و حاکم می توانند بر جان و مال مردم مسلط شوند که با اجازه مردم باشد، بنابراین مردم این حق را دارند که حاکمیت و ولایتی را با اختیار بپذیرند، چون می دانند انتخاب آن حق، سعادت فرد و جامعه آن ها را تضمین می نماید و سبب می شود ولی فقیه بر جان و مال آن ها مسلط شود. لذا حاکمیت ولی فقیه از جانب خداوند انتصابی است، ولی در مقام فعلیت و استقرار، انتخابی. به عبارت دیگر افزون بر برخورداری از مشروعیت الهی ولایت فقیه، آن، مستلزم مقبولیت مردمی نیز هست تا فعلیت و مصداق پیدا کند. عصاره و لبّ کلام این که مردم، آن انتصاب را انتخاب می نمایند. به همین دلیل از امیرمؤمنان نقل شده است: «لا رأی لمن لایطاع».(3)

براساس مبانی کلامی و عقلی، سکوت ائمه هدی و به ویژه امام غایب(عج) و بی تفاوتی او نسبت به آینده شیعه، جایز نبوده و بر آنان لازم است همچون دیگر احکام و فروع فقهی مورد نیاز مردم، تکلیف امور سیاسی و رهبری و هدایت جامعه را مشخص کنند.

بن_ابرای_ن به صورت خلاص_ه می ت_وان چنی_ن استدلال نمود که: ریاس_ت و سرپرستی جامعه ضروری است و گریزی از آن نیست وگرنه هرج و مرج و کشت و کشتار به وجود می آید و از سوی دیگر واگذاری این امر به خود مردم روا نیست؛ زیرا اولاً منشأ نزاع و اختلاف و منجر به

ص: 194

هرج و مرج می گردد و ثانیاً اتصاف جانشین عام به صفاتی، که نوعاً مردم از آن بی اطلاع اند، لازم است، بنابراین بر امام غایب است که برای مردم والیانی را که مورد تأیید اوست به شیعه معرفی کند تا آن ها در دوران غیبت سرگردان نمانند و اجرای حدود معطل نشود.

اجتماعی و تسلط بر ساز و کارهای اجرائی و آگاهی از خواست ها و نیازمندی های عصر خویش و اطلاع از شرایط زمان خود و شجاعت و قوت اراده و قاطعیت در تصمیم گیری و هنر و استعداد مدیریت، که زمینه استحقاق حاکمیت و حکومت او را فراهم می کند، باشد که در روایات هم از آن به «حسن الولایة» تعبیر شده است.

علی(علیه السلام) می فرماید: ایها الناس إن أَحق الناس بهذا الامر أقواهم علیه و اعلمهم بامرالله فیه.(1) و این عبارة اخرای آیه قرآن است:”إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ وَ زَادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ”(2) از همه حساس تر این که زمامدار مسلمین باید مظهر تحقق و فعلیت آیه قرآن:”وَ لَن یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً”(3) باشد و نباید ک_فار را از اس_رار درون_ی کشور مطلع سازد، زیرا قرآن می فرماید:”یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ بِطَانَةً مِّن دُونِکُمْ”.(4)

خلفائک؟ قال: الذین یأتون من بعدی و یروون حدیثی و سنتی(1)؛ (سه دفعه فرمود:) خدایا جانشینان مرا مورد رحمت خویش قرار ده. از آن حضرت پرسیدند جانشینان شما چه کسانی اند؟ فرمود: آنان که پس از من می آیند و حدیث و سنت(و سیرت) مرا روایت می کنند.

راوی حدی_ث کس_ی است که قدرت تعلی_م و تفسی_ر و استنباط داشته باشد. معلوم است که هیچ کس با صرف ناقل بودن، صلاحیت جانشینی پیامبر را نمی تواند داشته باشد، لذا در برخی نقل ها(2) به دنبال راوی حدیث و سنت، جمله «فیعلّمونها الناس من بعدی» آمده است.

با توجه به این که آن حضرت، راویان حدیث و سنت را به صورت مطلق، جانشین خود معرفی کرده است، عالمان دینی در تمام مناصب «تفسیر و تبلیغ آیات الهی و قضاوت و رفع خصومت و زمامداری و تدبیر جامعه» خلیفه ی آن حضرت خواهند بود.

3. مقبوله ی عمر بن حنظله است که او از امام صادق(علیه السلام) پرسید: اگر در منازعات پیش قاضی یا سلطان باطل برویم، آیا صحیح است یا نه؟ آن حضرت فرمود: اگر به حق هم قضاوت کند باطل است، چون آن، رفتن نزد طاغوت است.”یُرِیدُونَ أَن یَتَحَاکَمُواْ إِلَی الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُواْ أَن یَکْفُرُواْ بِهِ”.(3)

سپس آن حضرت فرمود: یَنظُران مَن کان منکم ممن قد رَوی حدیثَنا... ؛ باید (آن دو نفر متخاصم و طرف دعوا) در پی کسی باشند که احادیث ما را روایت می کند و حلال و حرام الهی را بررسی کرده و در احکام اسلامی صاحب نظر گشته است. آن گاه باید داوری چنین کسی را بپذیرند، زیرا من او را حاکم بر شما قرار داده ام. در ادامه مقبوله آمده است: فاذا حکم بحُکمنا فلم یُقبَل منه فانما استخفّ بحکم الله و علینا رُدّ. و الرّاد علینا الراد علی الله و هو علی حد الشرک بالله(4).

4. امام محمد باقر(علیه السلام) به ابابن تغلب فرمود: در مسجد مدینه بنشین و برای مردم فتوا بده، به راستی که من دوست دارم مانن_د ت_و را در می_ان شیعی_ان خود ببینم.(5)

5. امام حسین(علیه السلام) در روایتی می فرماید: مجاری الامور و الاحکام علی أیدی العلماء بالله،

ص: 197

الاُمناء علی حلاله و حرامه؛(1)

جریان کارها و احکام الهی به دست علمای دین است که امین حلال و حرام خداوند می باشند.

6. در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(علیه السلام) درباره ی مرجعیت دینی در عصر و زمان غیبت آمده است: فاما من کان من الفقها صائناً لنفسه، حافظاً لدینه، مخالفاً لهواه، مطیعاً لامر مولاه، فللعوام أن یقلّدوه؛(2) آن کس از فقها که خویشتن را (از لغزش ها) نگهدارد و از دین خود پاسداری نماید و با خواهش های نفسانی خود مخالفت ورزد و مطیع فرمان مولایش باشد، بر عوام است که از او پیروی کنند.

باید دانست هر دستوری از پیامبر و ائمه، در هر مورد، مخصوصاً ولایت مطلقه فقیه که به ما رسیده است باید مطلقا امتثال نمود و آن، طبق آیات قرآن است:”وَ مَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا”(3) و”وَ مَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْرًا أَن یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ”(4) و”یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَطِیعُواْ اللّهَ وَ أَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلِی الأَمْرِ مِنکُمْ”.(5)

ص: 198

حسینی مراغی، عناوین.

الحسینی، السید کاظم، اصول الدین، 1385.

الحسینی، محسن، مصباح الهدی، بی تا.

حق شناس، علی، اینترنت، ذکر حیوانات.

حکمت الهی عام و خاص، الهی قمشه ای، ج2، بی تا.

حمود، محمدجمیل، الفوائد البهیة فی شرح عقائد الامامیة، ج1و2، بی تا.

حنفی، حسن، من العقیدة الی الثورة ، ج4، بی تا.

حوض کوثر، اینترنت، ویک پرسش و دانشنامه رشد.

خرمشاهی، بهاءالدین.، انصاری، مسعود، پیام پیامبر(صلی الله علیه و آله)، 1376.

دائرۀ المعارف طهور، بی تا.

درایتی، مصطفی، معجم الفاظ الفاظ غررالحکم و دررالکلم، 1413.

الدعوات للراوندی، بی تا.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، بی تا.

دیلمی، حسن، ارشاد القلوب، ترجمه طباطبائی، ج12و1، 1412 ق.

دیوان حافظ، بی تا.

رازی، امام فخر، تفسیر کبیر، ج4، بی تا.

رحمة الباری، ترجمه مختصر صحیح بخاری به زبان فارسی، جزء دوم، باب پنجم، سنگسار کردن محصن، بی تا.

رخشاد، محمدحسین، کتاب در محضر آیت الله بهجت، بی تا.

رفیعی قزوینی، میرزا ابوالحسن، مجموعه رسائل و مقالات فلسفی، 1367.

الزمانی، صاحب، روح بشر، بی تا.

زیلعی، عبدالله، تخریج الاحادیث.

سبحانی، جعفر، الهیات و معارف اسلامی، 1384.

سبحانی، جعفر، الهیات، ج2، بی تا.

سبحانی، جعفر، پیشوایی از نظر اسلام، بی تا.

سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، ج2، 1367.

سبزواری، ملاهادی، اسرار الحکم، 1380 ق و 1361 ش.

سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، حکمت، 1369.

سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، منطق، به کوشش حسن زاده، 1369.

سجاد، حسین، مفاتیح الجنان.

سروش و نماز به فارسی ،اینترنت، بی تا.

سروش، عبدالکریم، مقاله فقه در ترازو، مجله کیان، شماره 46.

سعادت پرور، علی، ظهور نور، نشر تشیع، بی تا.

سعادت پرور، علی، الشموس المضیئة فی الغیبة و الظهور و الرجعة، 1416ق.

سعدی، گلستان، چاپ دوم، 1355، بی تا.

سلیمان، کامل، یوم الخلاص، بی تا.

سمرقندی عیاشی، محمد، تفسیر العیاشی، ج2، بی تا.

سمرقندی، محمد، تفسیر عیاشی، ج2.

سمرقندی، محمد، سندبادنامه

سهروردی، فی حقیقۀ العشق.

سیاح، احمد، فرهنگ بزرگ جامع نوین، بی تا.

سید بن طاوس، اقبال الاعمال، بی تا.

سید رضی، خصائص الائمة، بی تا.

سید شرف الدین، النص و الاجتهاد، بی تا.

السیوری، المقداد، ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین ،بی تا.

سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور، ج6، بی تا.

شاه آبادی، محمدعلی، رشحات البحار، بی تا.

شرح آقاجمال خوانساری برغررالحکم و دررالکلم، ج4و3، بی تا.

شرح منظومه، منطق، به کوشش حسن زاده، 1369.

شریعتی، رحمت الله، حکمت احکم، 1393.

شریعتی، علی، امت و امامت، 1357.

شریعتی، علی، زیر بنای توحید، بی تا.

شریعتی، محمدتقی، تفسیر نوین، بی تا.

الشریف، محمدباقر، الجامع الشواهد، ج2، بی تا.

شعبانی، اسدالله، اسدا الغابۀ،

شعیری، محمد، جامع الأَخبار، ج1، بی تا.

شهید دستغیب، گناهان کبیره، ج1، بی تا.

شهید مطهری، اسلام و مقتضیات زمان، ،ج1و2، بی تا.

شهید مطهری، ختم نبوت، بی تا.

شهید مطهری، شرح مبسوط منظومه، ج2.

شهید مطهری، مجموعه آثار، ج3.

شیخ اشراف، یزدان شناخت.

الشیخ المفید، المسائل السرویة، 1414ه_.ق.

شیخ انصاری، کتاب المکاسب، چاپ تبریز، بی تا.

شیخ بهائی، الکشکول، جزء اول، بی تا.

شیخ حر عاملی، وسایل الشیعه، ج1و2و6و18و21و24، بی تا.

شیخ صدوق کمال الدین و تمام النعمۀ ابن بابویه، ، مترجم: پهلوان، ج1، 1380.

شیخ صدوق، اعتقادات الصدوق، اعتقادات در کمیت قرآن، بی تا.

شیخ صدوق، امالی، بی تا.

شیخ صدوق، خصال ج1، بی تا.

شیخ صدوق، خصال، اصول الدین، بی تا.

شیخ صدوق، علل الشرائع.

شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج2، بی تا.

شیخ صدوق، معانی الاخبار، بی تا.

شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ترجمه غفاری، ج1و2، 1413 ق.

شیخ طوسی، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، بی تا.

شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج7و9 ، بی تا.

شیخ طوسی، الرسائل العشر، 1414 ق.

شیخ طوسی، رسالة العقائد الجعفریة، مطبوع در «جواهر الفقه»، بی تا.

شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ج280، 1408 ق.

شیخ مفید، المقنعة، بی تا.

شیخ مفید، اوائل المقالات فی المذاهب المختارات، القول فی تألیف القرآن و ...، به کوشش شیخ الاسلام زنجانی، بی تا.

شیخ مفید، تصحیح الاعتقاد، بی تا.

شیرازی، ابوالقاسم، قوائم الانوار و طوالع الاسرار، بی تا.

شیرازی، مکارم، پیام قرآن، ج8، بی تا.

صانعی، صفدر، سلامت تن و آرامش روان از نظر اسلام، بی تا.

صحیفه مبین، ش 24.

صحیفه نور، ج11، بی تا.

طبرسی، احمد، احتجاج، ج2.

طبرسی، جوامع الجامع، بی تا.

الطبسی، الشیعة و الرجعة، بی تا.

الطریحی، الشیخ فخرالدین، مجمع البحرین، ج2، ش 23، 1389.

طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان، ج3، 1386.

عبدعلی العروسی، تفسیر نور الثقلین، ج3، بی تا.

العسکری، أبوهلال، الفروق اللغویة، بی تا.

عطائی، علی، چرا؟ چرا؟پرسش و پاسخ در مدینه منوره، ج2و1، 1383.

علامه امینی، الغدیر، ج1و8، بی تا.

علامه حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، به کوشش حسن زاده آملی، 1415 ق.

ص: 200

علامه طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج16و2و14و8و10 و3و5، بی تا.

علی بن محمد، ابوالقاسم، کفایة الاثر، بی تا.

غررالحکم و دررالکلم آمدی ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی، ج1و2، 1377.

فضل طبرسی، حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج10و9و5و6و7و8و4و3، بی تا.

فقیهی رضایی، محمد، قرآن کریم، همراه با شرح آیات منتخب، 1384.

فلسفه رجعت در نظام شیعه، مجله/ پاسدار اسلام/ ش 315 و 316.

فلسفی، محمدتقی، بزرگسالان و جوان، ج2و1، بی تا.

فلسفی، محمدتقی، کودک، ج2، بی تا.

الفناری، مصباح الانس، 1374.

الفناری، مصباح الانس، 1374.

الفیروزآبادی، فضائل الخمسۀ من الصحاح الستة و غیرها، ج1، بی تا.

فیروزآبادی، مجد الدین، القاموس المحیط، بی تا.

فیض کاشانی، کتاب الصافی فی تفسیر القرآن، ج3و2، 1377.

فیض کاشانی، محجة البیضاء، ج5و4، بی تا.

قائمی، علی، خانواده و مسائل جوانان و نوجوانان، بی تا.

قشیری، ابوالقاسم، الرسالة القشیریة، 1374.

قضایی، محمد قاضی، شرح فارسی شهاب الأخبار، بی تا.

قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، ج1و2و3و8، بی تا.

قمی، شیخ عباس، کلیات مفاتیح الجنان، با تصحیح سجاد، 1384.

کاشانی، ملافتح الله، تفسیر منهج الصادقین، ج5.

کامل سلیمان، یوم الخلاص، بی تا.

الکامل فی التاریخ لابن الأثیر، ج2، 11 ه_.ق.

کتاب دانشنامه امام مهدی(عج)، دارالحدیث، بی تا.

کتاب نقد، ش8، بی تا.

الکراچی، محمد، کنز الفوائد، ج1.

کلینی، اصول کافی، ترجمه مصطفوی، ج3.

کلینی، اصول کافی، معرب، ج8و2و1، 1365.

کلینی، روضه کافی، بی تا.

لاهوری، اقبال، احیای فکر دینی در اسلام، ترجمه احمد آرام، 1389.

مان، اصول روانشناسی، بی تا.

ماوردی، ابوالحسن، احکام السلطانیة، بی تا.

مبانی اندیشه اسلامی 1، شماره 26، بی تا.

مثنوی مولوی، دفتر اول و سوم و چهارم و ششم، دذفولیان، 1378.

مجلسی، حق الیقین، بی تا.

مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج1و2و3و8و11و12و26و36 و47و48و53و59و57و73و10و16و75و74و67و101، بی تا.

مجلسی، محمدباقر، رجعت، 1379.

مجموعه مصنفات شیخ اشراق، فی حقیقة العشق، ج3، 1380.

محدثی، جواد، حکمت های قدسی، 1396.

مرجع مهدویت، پارسا، 1382.

مسعودی، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج1، بی تا.

مسلم، صحیح، کتاب الرضاع، بی تا.

المشهدی، محمد، المزار الکبیر، 1419 ق.

مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة، منسوب به امام صادق (علیه السلام)، ترجمه عباس عزیزی، 1381.

مطهری، مرتضی، امامت و رهبری، 1379.

مطهری، مرتضی، پیرامون جمهوری اسلامی، بی تا.

مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت، بی تا.

مطهری، مرتضی، جهاد، بی تا.

مطهری، مرتضی، سیره ی نبوی، 1385.

مطهری، مرتضی، علل گرایش به مادّیگری، بی تا.

مظاهری، حسین، اخلاق و جوان، ج2، 1387.

معادی خوا، عبدالمجید، فرهنگ آفتاب، ج4، 1384.

معجم احادیث الامام المهدی، زیرنظر علی کورانی، 8ج.

معین، محمد، فرهنگ فارسی، 1360.

المفردات فی غریب القرآن للراغب الاصفهانی.

مقدسی شافعی، یوسف، عقد الدرر، بی تا.

ملاصدرا، الاسفار ، ج9و8و6و2و1، بی تا.

ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ج6، بی تا.

ملاصدرا، شرح اصول کافی، ج3، بی تا.

ملاصدرا، کتاب العرشیه، بی تا.

ملاصدرا، کتاب العرشیه.

ملاصدرا، مفاتیح الغیب، 1363.

منتظری، حسین علی، رساله استفتائات، ج2، بی تا.

منتظری، حسین علی، رساله توضیح المسائل، بی تا.

المنجد، معلوف.

المنهاج شرح امام نُوَوی بر صحیح مسلم، دارالفکر، بی تا.

موسوی خوئی، معجم رجال الحدیث، ج1، بی تا.

ناسخ التواریخ، حالات رسول(صلی الله علیه و آله)، سپهر، بی تا.

نائینی، محمدحسین، تنبیه الامة و تنزیه الملة، بی تا.

نجفی، عبدالکریم، منتخب الانوار المضیئة فی ذکر القائم الحجۀ، 1401 ق.

نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج21 و 6، بی تا.

نعمانی، محمد، الغیبة، بی تا.

النوادر للراوندی.

نقدی،جعفربن محمد،انوار علویة

نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، ج 2و11و12و15، بی تا.

نهج الفصاحه، به کوشش مرتضی فرید تنکابنی، 1380.

نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، کتاب الرضاع، ج4و6، بی تا.

نیلی پور، مهدی، فرهنگ جوان، تابستان 1386.

ورام، مسعود، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ج1و2، بی تا.

هادوی، مهدی، ولایت فقیه، بی تا.

هاشمی، جواهرالبلاغة، بی تا.

هجرانی، علی، امام زمان را اباصالح چرا، بی تا.

هدایة فی تنظیم غرر الحکم، 1371.

هندی، علی، کنز العمال، ج8و15، بی تا.

هوردن، ویلیام، راهنمای الهیات پروتستان، ترجمه میکائیلیان، 1368.

هیثمی، علی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج8.

یزدی، مصباح، آموزش عقاید (سه جلدی)، 1377.

یوسفیان، حسن، کلام جدید، 1389.

یوسفیان، حسن، مبانی اندیشه اسلامی 2، بی تا.

www.jamaran. ghasam. Ir

www. Farsnews. Com/newstex

www. hawzah. net

www. jam news. com/ Tex

www. porseman. org

www. welayatnet. com

ص: 201