ص: 2

شناخت نامه

حضرت خدیجه(سلام الله علیها)

جلد سوم

ص: 3

ص: 4

41. فروغ آسمان حجاز: نقش حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) در انتشار اسلام 7

اعظم ابوالحسنی

42. نقش طاهرۀ قریش خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) در زندگی و پیروزی حضرت محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) 23

اکبر حمیدزاده

43. نگاهی به آموزه های تربیتی در زندگی حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) 37

عبدالکریم پاک نیا

44. حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ)، الگوی عفت و پاک دامنی... 51

عبدالکریم پاک نیا تبریزی

45. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ)؛ ادب و عاطفه.. 63

علی اکبر صمدی

46. حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ). 73

سید غضنفر موسوی

47. هفت نکتۀ قرآنی در سیرۀ اولین زن مسلمان حضرت خدیجۀ طاهره(عَلَيْها السَّلاَمُ) 85

سید حسین حُرّ

48. فضایل، فرزندان، وصیت، رحلت جانسوز و مقامات حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) 95

محمّد محمّدی اشتهاردی

49. فرزندان حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ). 133

سمیه صبوری

50. ویژگی های شخصیتی حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ). 141

مهدی وزنه

51. و کجاست مثل خدیجه؟. 167

محمّد عابدی

52. مقام حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) در پیشگاه خدا و رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) 189

علی امامی

53. نگاهی به ویژگی های رفتاری اولین بانوی مسلمان نسبت به اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) 201

محمّد میانجی

54. سیما و منش زیبای خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ). 215

علی کرمی فریدنی

55. خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) اسوۀ فضیلت.... 265

سید جواد حسینی

56. برگی از فضایل حضرت خدیجه کبری(عَلَيْها السَّلاَمُ). 279

غلامرضا گلی زواره

57. مقام حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) در پیشگاه خدا و رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) 305

علی امامی

58. فضیلت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) در گفتار بزرگان... 317

59. حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) از دیدگاه شیعه و سنّی... 329

حسین تهرانی

60. خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) بانوی کارآفرین... 355

غلامرضا گلی زواره

61. مناسبات اقتصادی و روابط شغلی حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) با پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) 369

منصوره اعتمادی

62. نقش اجتماعی و اقتصادی حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) در گسترش اسلام 393

سید صاحب برزین، حسین هژیریان

فهرست تفصیلی... 409

ص: 6

و منبعی از محبت و عاطفه، با همدمی عاقل و فهمیده را می طلبید، تا این مسائل را درک کند، در کنارش بایستد، او را یاری رساند و او کسی جز حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) نبود. گر چه ابوطالب، عبدالمطلب و از همه مهم تر امام علی بن ابی طالب7 نیز بودند، ولی هیچ کس مانند همسر، نمی تواند در مواقع سخت و بحرانی، تکیه گاه روحی و روانی قابل اعتمادی برای مرد باشد. زمانی که مکه، در فساد ناشی از فکر و اندیشه شرک آلود غرق بود و خرافه ها و زشتی ها میان مردم به امری ساده، رایج و مرسوم مبدل شده بود، اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بیشتر وقتش را به عبادت در غار حرا می پرداخت و از شرک و بت پرستی آنها کناره گیری می کرد.

در این شرایط حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) همراه و همدل واقعی اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود و خود را برای تقرب به خالق از طریق فراهم کردن وسایل برای پیامبر خدا (صلی الله علیه و اله و سلم) آماده می کرد، تا حضرت از مسائل جانبی برای توجه روحی فارغ شود. این کارها در اعتقادات دینی حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) ریشه داشت که از طریق کتب دینی و علما به نبوت حضرت دست یافته بود.(1)

وقتی پیامبر 9 در غار به سر می برد، حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) غذا و نوشیدنی را برای حضرت فراهم، و سختی رساندن طعام با وجود ارتفاع کوه را تحمل می کرد و اوقاتی را هم در حرا با اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همنشین می شد. به خاطر این زحمات بود که مستحق سلامی از جانب خدا شد. صحیحین (مسلم و بخاری) از «ابوهریره» نقل کرده اند: «جبرئیل نزد پیامبر 9 آمد و عرض کرد: یا رسول! این خدیجه است که برای تو طعام و شراب (نوشیدنی ) می آورد ؛ پس زمانی که آمد، سلام ما را به او برسان و او را به خانه ای در بهشت از لؤلؤ که در آن سرزنش و سختی وجود ندارد، بشارت بده.»(2)

کتابی منکر این امر نشده است؛ به طوری که «ابن عبدالبر» در «استیعاب » نوشته است : «اتفاق وجود دارد که خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ)، اولین زنی است که به خدا و رسولش ایمان آورده و او را تصدیق کرده است.»(1)

«سهیلی» صاحب «الروض الانف» نوشته است: «خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) صاحب خانۀ اسلام بود و آن گاه که او ایمان آورد، خانۀ اسلام بر روی زمین جز خانۀ او نبود.»(2)

سبقت حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) از میان زنان به اسلام، بیانگر ارج و مقام این زن در رسالت اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) است و نیز این که در این رسالت، بین زن و مرد فرقی نیست.

امام علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) نیز که در خانۀ رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) و با تربیت حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) زندگی می کرد و مورد عنایات خاص قرار گرفته بود، در سن نوجوانی نبوت را تصدیق کرد. بنای اولیۀ اسلام در این خانه گذاشته شد و در هیچ خانه ای غیر از خانۀ حضرت محمد (صلی الله و اله وسلم)، اسلام وارد نشده بود.(3)

امیرالمؤمنین 7 در بارۀ این حادثۀ تاریخی عظیم می فرماید: «وَلَم یَجمَع بَیتٌ وَاحدٌ یَومَئذٍ فِی الإسلاَمِ غَیرَ رَسُولِ اللّهِ و خَدِیجَةَ و أَنَا ثَالِثهُمُا؛ (4) در آن زمان در خانه ای اسلام جمع نشده بود، غیر از بیت رسول اللّه و خدیجه، و من سومین آنها بودم.»

روایات متعددی در کتب تاریخی وجود دارد که سعی دارند اولین شخص مسلمان شده را به طور مطلق، حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) معرفی کنند و بگویند که ایمان حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) بعد از او بوده است . این روایات(5) در کتاب های مختلف اهل سنت به وفور به چشم می خورد ؛ در حالی که با توجه به روایات فراوانی که از اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و صحابه و تابعین وجود دارد ، علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) نخستین ایمان آورنده و اولین از امت است که اسلام آورد؛ برای مثال اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرموده است:

ص: 9

«نخستین کسی از شما که در روز رستاخیر با من در کنار حوض ملاقات می کند، پیش قدم ترین شما در اسلام، علی بن ابی طالب7 است .»(1)

در روایتی از امام علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) نیز آمده است که فرمود: «خدایا! من نخستین کسی هستم که به سوی تو بازگشتم و پیام تو را شنیدم و به دعوت پیامبر 9 پاسخ گفتم، پیش از من جز اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) کسی نماز نگزارد.»(2)

«سید بن طاووس» در کتاب «سعد السعود» آورده است: «رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) روز دوشنبه مبعوث شد و علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) روز سه شنبه اسلام آورد، سپس خدیجه بنت خویلد(عَلَيْها السَّلاَمُ)، سپس جعفر و زید.»(3)

با توجه به این روایات و روایات مشابه، به خوبی می توان فهمید که امیرالمؤمنین7 اولین کسی است که اسلام آورده است؛ بنا بر این در این رسالت عظیم، حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) پا به پای اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تا زمانی که باید اسلامشان را مخفی کنند، کاری بر خلاف آن انجام نداد و جزء اولین مسلمانان قرار گرفت و با سبقت در پذیرش نبوت همسرش ، مصداق آیۀ (وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ، أُولَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ ، فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ)(4) شد.

حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) همواره پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) و کمالاتش را به مردم معرفی می کرد؛ برای مثال وقتی بعد از ازدواج با اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، عمو های حضرت به خانۀ ایشان آمدند و در روز سوم بنا بر عادت همیشگی آن ها ، سادات و بزرگان جمع شدند، عباس برخاست و صحبت کرد. سپس حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) فرمود: «بدانید که شأن محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) عظیم و بزرگ است و فضل او فراگیر و بخشش او زیاد.» آن گاه آن قدر پول و عطر به آنها داد که آنها را مات و مبهوت کرد.(1)

هم چنین وقتی زنی کور نزد حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) حضور داشت، اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) برای او دعا کرد : «برای تو دو چشم سالم باشد»؛ پس آن زن بینا شد. حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) با دیدن این جریان گفت: «این دعا مبارک است.» اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز فرمود : «وَ مَا أَرسَلنَاکَ اِلّا رَحمَةً.»(2)

حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) با عبارات کوتاه، مقام بلند رسالت اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را به دیگران گوش زد می کرد و هر کجا که لازم می دید، با بیان گرم و شیوای خود، به تبلیغ از نبوت می پرداخت و جایگاه والا و بلند مرتبة اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را برای مردم بیان می نمود.

دعوت بانوی بزرگ اسلام از مردم به پذیرش اسلام در ابتدا مخفیانه بود؛ زیرا خدا نمی خواست حساسیت بی مورد قریشی یان را برانگیزد تا اذیت ها و زحمات اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بیشتر نگردد. برای مثال «عفیف بن قیس کندی» می گوید: «من در زمان جاهلیت بازرگان عطر بودم. در یکی از سفرهای تجارتی ، وارد مکه شدم. در یکی از روزها در مسجدالحرام در کنار او [عباس] نشسته بودم. در این هنگام جوانی وارد مسجد شد که صورتش همچون قرص ماه نورانی بود. نگاهی به آسمان کرد و سپس رو به کعبه ایستاد و شروع به خواندن نماز کرد. چیزی نگذشت که زنی آمد و شروع به نماز خواندن کرد، سپس نوجوانی آمد و با او نماز خواند. گفتم: یا عباس ! این چه دینی است؟ پس عباس گفت: این محمّد بن عبد اللّه می باشد که مدعی است آیین او از طرف خدا نازل شده و این که گنج های کسری و قیصر را به زودی فتح خواهد کرد و این زن ، همسرش خدیجه بنت

ص: 11

خویلد است که به او ایمان آورده و این پسر عمویش علی بن ابی طالب .»(1)

این نماز جماعت سه نفره در انظار مردم و در مسجدالحرام سبب ایجاد سؤال برای حجاج، قریشی یان و بازرگانان و دیگران بوده، که این چه دینی است و اینان چه می کنند؟ تا به این وسیله با جوابش ، با دین اسلام آشنا شوند.

حضور حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) در کنار اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ)، سبب می شد زنان مکه نیز نسبت به این دین حساسیت پیدا کنند، تا این دین را که زنان نیز در آن سهیم و دارای احترام اند و می توانند در کنار مردان به اعمال مذهبی خود بپردازند، بشناسند؛ آن هم در زمانی که زنان از کمترین امتیازات و امکانات حقوقی برخوردار بودند.

حضور حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) در کنار اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، نوید همسانی با مردان را می داد و این عمل، نقش بسیار مؤثری در گرایش بعدی جامعۀ بانوان و آشنا شدنشان با اسلام داشت؛ به طوری که اولین شهید راه اسلام، «سمیه » مادر عمار و همسر یاسر بود.

مهم ترین فراز زندگانی حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ)، حمایت های بی دریغ و همه جانبۀ او از رسول گرامی9 در امر رسالت است، که متأسفانه این مسئله در کتاب ها و مقالات به صورت کم رنگ دیده می شود؛ زیرا نقش حضرت در حمایت از نبی مکرم9 و تبلیغ رسالتش ظهور یافت ؛ به طوری که رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) در روایتی ایشان را «صدیقه امت اسلامی» نامید(2) بیانگر تأییدها و تصدیق های حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) به عنوان زنی برجسته و شخصیت سرشناس قریشی، در پیشبرد اهداف پیامبر 9 است.

اهمیت این تأییدها زمانی روشن می شود که بدانیم او زمانی اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را تأیید کرد و به رسالتش ایمان آورد که بسیاری از بزرگان قریش که بعدها از اصحاب پیامبر 9 شدند، حضرت را تکذیب می کردند و به او تهمت مجنون، ساحر، شاعر و جادوگر می زدند .(3) از این رو پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) در توصیف خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) می فرماید: «او زمانی به من ایمان آورد، که مردم

ص: 12

به من کفر ورزیدند و زمانی مرا تصدیق کرد، که مردم مرا تکذیب نمودند و زمانی با اموالش مرا یاری داد، که مردم مرا از اموال خود محروم ساختند.»(1)

کرده و در مقابلش حتی به اندازۀ خردلی از پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) توقع و نیازی نداشته، در صورتی که بعضی زنان دیگر پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) که برای ایشان کار خاصی انجام نداده بودند، تقاضای مال بیشتری از غنایم جنگی را از اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می کردند و خداوند با نزول آیه ای آنها را به زندگی با اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) یا ترک این زندگی مخیر می کند.»(1)

و به فقر، حرمان، انکار و بی عاطفگی و تحریم اقتصادی راضی، و همراه بنی هاشم وارد شعب شد.(1)

اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، و باعث تسلای دلش بود و در کارهایش وزیر صادق و همیار و در خانه بهترین همسر و مایۀ آرامش او و فرزندانش بود.

«عبدالرحمن بن حاطب» می گوید: «خولة بن حکیم بر پیامبر 9 وارد شد و عرض کرد : یا رسول اللّه ! می بینم تو را که برای فقدان خدیجه حزن و اندوه فراوان داری؟ حضرت فرمود: درست است؛ زیرا او مادر بچه هایم و بانوی خانه ام بود .»(1)

حضرت زهرا(عَلَيْها السَّلاَمُ) وصیت مادر را به پدر رساند و پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) برخاست و ردایی را که هنگام نزول وحی بر شانۀ مبارک می افکند، به صدیقۀ طاهره(عَلَيْها السَّلاَمُ) داد تا برای حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) ببرد. حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) نیز بسیار خوشحال شد.(1)

آن بانویی که ثروتی بی مانند داشت؛ آن گونه که در عرب کسی به آن اندازه ثروتمند نبود، از دریافت ردای پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) به گونه ای ابراز خوشحالی کرد که از آن به «سرور عظیم» تعبیر شده است.

پشتیبان خود، ابوطالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) را از دست داد.

شیخ طوسی به نقل از امام جعفر صادق (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) آورده است : «زمانی که حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) وفات کرد، حضرت زهرا(عَلَيْها السَّلاَمُ) ناراحتی می کرد و به دور پدرش می گشت و می گفت: ای پدر! مادرم کجا است؟ پس جبرئیل نازل شد و عرض کرد: پروردگارت امر کرده که به فاطمه سلام برسانی و به او بگویی که مادرت در خانه ای از لؤلؤ است، در غرفه ای از طلا و یاقوت قرمز کنار آسیه و مریم بنت عمران. پس فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) فرمود: اِنَّ اللّهَ سَلامٌ وَ مِنهُ سَلامٌ و إلیهِ سَلام.»(1)

حالی که تو معاویه و پدرت صخر است ، من مادرم فاطمه و تو مادرت هند است، جد من رسول اللّه و جد تو حرب است، و جدۀ من خدیجه و جدۀ تو فتیله است ، خدا لعنت کند پست ترین نسب از ما را.»(1)

هم چنین هنگامی که در صحنۀ کربلا شدت عطش بر وجود مقدس امام حسین7 غالب شد و بر شمشیرش تکیه زد، با صدای بلند فرمود: «به خدا قسم! آیا نمی دانید که رسول اللّه جدّ من است؟» گفتند : بله. فرمود: «به خدا قسم ! آیا نمی دانید که پدرم علی بن ابی طالب است؟» گفتند: بله. فرمود: «به خدا قسم! آیا نمی دانید مادرم فاطمه بنت رسول اللّه است؟» گفتند: بله . فرمود : «به خدا قسم ! آیا نمی دانید جدۀ من خدیجه بنت خویلد اولین زنی است که مسلمان شد؟» گفتند: بله.(2)

امام سجاد7 نیز همین سیره و سنت را در مجلس شام و در مقابل یزید و شامیان پیروی کرد و برای شناساندن خود و اهل بیت7 به شامیان در خواب نگه داشته شده، خطبه ای خواند و فرمود: «ای مردم! هر کس مرا می شناسد که می شناسد، و هر کس مرا نمی شناسد ، من خودم را معرفی می کنم ؛ ... من پسر فاطمه زهرایم، من پسر خدیجه کبرای ام، من پسر کسی هستم که به ظلم کشته شد و سرش از قفا جدا شد.»(3)

در زیارت نامه ها نیز وقتی ائمّه: می خواستند مادر یا آبای طاهرین شان را زیارت کنند، از حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) نیز یاد، و درود و سلامی را نیز به خدمت ایشان تقدیم می کردند. در زیارت اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از بعید نیز یکی از سلام ها تقدیم به همسران پیامبر، خصوصاً حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) است که با شش صفت برجسته مورد خطاب قرار گرفته است: «السلام علی ازواجک طاهرات الخیرات امّهات المؤمنین خصوصاً الصدیقة الطاهرة الزکیة الراضیة المرضیة خدیجة الکبری ام المؤمنین.»(4)

و چه سلامی زیباتر از این برای زنی که با تمام هستی خود به دفاع از کیان

ص: 19

اسلام و رسول معظمش پرداخت و هر چه داشت، در راه ترویج آن هدیه کرد، تا رضای خدا و رسولش را برای خویش تا همیشه داشته باشد.

1. قم: مؤسسة دارالکتاب، 1385 ق.

2. بحرانی، سید هاشم بن سلیمان (م 1107 ق)، حلیة الأبرار فی أحوال محمّد وآله الأطهار7، تحقیق: غلام رضا مولانا البروجردی، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413 ق.

3. بخاری، محمّد بن اسماعیل (م 256 ق)، صحیح البخاری، بیروت: دارالفکر، 1401 ق.

4. حاکم نیشابوری ، ابو عبداللّه (م 405 ق)، المستدرک علی الصحیحین، بیروت لبنان : دارالمعرفة ، 1406 ق.

5. حائری، محمّدمهدی (م 1369 ش)، شجرة طوبی، النجف الاشرف: المکتبة الحیدریة، 1385 ق.

6. خطیب بغدادی، احمد بن علی ثابت، تاریخ مدینه اسلام، تحقیق: مصطفی عبدالقادر، بیروت: دارالکتاب العالمیه.

7. خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین (عَلَيْهِ السَّلاَمُ)، تحقیق : محمّد سماوی، نجف: مطبعة الزهراء، 1367 ق.

8. دشتی، محمّد، نهج البلاغة، تحقیق: سید کاظم محمّدی، قم: انتشارات امام علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ)، 1369 ش.

9. سهیلی، عبدالرّحمان بن عبد اللّه، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، چاپ عبدالرحمان وکیل، قاهره: 1387 1390 / 1967 1970، چاپ افست 1410 / 1990.

10. سید بن طاووس، رضی الدین علی بن موسی (م 664 ق)، سعد السعود، قم: کتابخانۀ شریف الرضی، 1363 ش.

11. شیخ صدوق، ابوجعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (م 381 ق)، من لا یحضره الفقیه، تحقیق: علی أکبر الغفّاری، قم: مؤسّسۀ نشر اسلامی، 1404 ق.

12. شیخ طوسی، محمّد بن حسن، الامالی، تحقیق: مؤسسة البعثة، قم: دارالثقافة، 1414 ق.

ص: 21

1. طبرسی، فضل بن حسن (م 548 ق)، اعلام الوری باعلام الهدی ، تحقیق و نشر: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم: مطبعة ستاره، 1417.

2. ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: عده ای از محققین بیروت: مؤسسة الاعلمی، 1415 ق.

3. قزوینی، سیّد محمّد کاظم، فاطمة الزّهراء3 من المهد إلی اللّحد، بیروت: موسسه النور المطبوعات، 1411 ق.

4. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403ق.

5. محدث قمی، شیخ عباس (م 1359 ق)، مفاتیح الجنان، قم: بنیاد معارف اسلامی، 1375ش.

6. موسوی، سیّد هاشم، ام المومنین خدیجه بنت خویلد، مترجم: محمد ابراهیمی، نشر ایلاف، 1389ش.

ص: 22

نام آوران جزیرة العرب و از سیادت و بزرگی خاصی برخوردار بود، فرزند دختری به دنیا آمد که نام او را «خدیجه» گذاشتند.

هرگز قابل پیش بینی نبود که سرنوشت این کودک چگونه با سرنوشت امتی گره خورده، شأن و شخصیت او عالم گیر خواهد شد و خدای متعال فرستادۀ خویش را در سخت ترین شرایط ممکن به وسیلۀ او و به دست او یاری و مساعدت خواهد کرد.

خدیجۀ کوچک در خاندانی بزرگ دیده به جهان گشود و طبق سنّت جاریۀ قبیلۀ خویش به اخلاق حمیده خود را آراست و با دوراندیشی و درایت و پاک دامنی و عفت رشد کرد و به مرحله ای از تعالی رسید که با وجود انحطاط و بی مایگی جامعۀ جاهلی، از نظر اخلاقی و کمالات انسانی «طاهرۀ قریش» عنوان گرفت.(1)

بستر تربیتی خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) متأثر از آیین حنیف بود، و لذا فرهنگ جاهلی با همۀ گستردگی و حکومتی که بر جزیرة العرب داشت نتوانست بلد طیب و شرایط سالم خانوادگی او را متأثر سازد و همانند دیگر مردم عصر جاهلیت در فضای شرک و کفر حاکم ملکوک نماید.

عموی خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) «ورقه بن نوفل» از کاهنان به نام عرب، و به کتاب های ادیان پیشین آشنا بوده است و از نظر مقبولیت دینی در سطحی بود که همگان وی را به دیدۀ تکریم می نگریستند و باورهای دینی و اعتقادات ایمانی خویش را با او در میان می گذاشتند.(1)

مورخان از ابوهاله دو پسر و از عتیق یک دختر را به عنوان فرزندان خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) ثبت کرده اند.

پس از این دو ازدواج، که هر کدام به دلیلی ناموفق بوده است و بیش از هر چیز برتری خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بر همسران و عدم همخوانی فکری و شخصیتی با ایشان را می توان نام برد که به تنهایی خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) منجر شده است. تفصیل مطلب در کتابی به همین نام مورد پژوهش قرار گرفته است. با گذر از دو زندگی شکست خورده، دیگر تن به ازدواج با کسی نداد، و با وجود این که زیبا و توان گر بود و خواهان فراوانی داشت، همسری هیچ یک از خواستگاران را نپذیرفت و با مال و ثروتی که داشت به بازرگانی پرداخت و عزتمندانه زندگی کرد.

تا این که بنا به پیشنهاد خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و موافقت ابوطالب، محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) به جمع عاملان و کارگزاران تجاری خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) پیوست و اولین کاروان تجاری خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را به شام هدایت کرد و در مراجعت از این سفر که سراسر سود و موفقیت برای کاروان تجاری آن بانوی بزرگ بود، خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به زناشویی با محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) رضا داد و او را به همسری پذیرفت.

چنان که مشهور بین تاریخ نگاران است و در بعضی از احادیث نیز به آن اشاره رفته است، هنگام ازدواج با محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) حدوداً چهل سال داشت؛ هر چند اخبار دیگری سن آن حضرت را کمتر از این ذکر کرده اند.

لذا با توجه به فرزندانی که خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بعد از این ازدواج به دنیا می آورد، چهل ساله بودن وی نمی تواند چندان موافقتی با واقع داشته باشد. به نظر می رسد ذکر عدد چهل بدان جهت است که عدد کاملی بوده و از بانویی برخوردار از کمالات لایقه حکایت می کند؛ آن چنان که کلمۀ جا افتاده نوعی رشد یافتگی را به همراه دارد.

چرا که ابن سعد با اسناد خودش از ابن عباس نقل می کند که سن خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) هنگام ازدواج با محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) 28 سال بوده است(1) و وجود خواستگاران زیاد و استنکاف از پذیرش آنان خود مطلبی است که وضعیت سنّی مناسبی را برای یک زن آشکار می کند. هر چند که به دلیل فطرت

ص: 26

پاک و روح شفافی که داشت و گوهر وجود خودیش را از همۀ آلایشات جاهلیت حفظ کرده بود، احدی را در محدودۀ زناشویی خویش پذیرش نداد، ولیکن وضعیت سنی مناسب یکی از جاذبه های طبیعی زن است که از کثرت خواستگاران حکایت می کند.

خداوند جای او را با بانوی جوان تر و زیباتری چون من پر کرده است؟

عایشه می گوید: با این اعتراض گویا زمینۀ رنجش پیامبر را فراهم آورده، و حضرت را آزرده خاطر ساختم، چرا که آثار غضب شدید و خشم ناخوشایندی را در چهرۀ مبارکش مشاهده کردم و از گفتۀ خویش نادم و پشیمان شدم، و در مقام سرزنش و بازخواست نفس خویش برآمدم و بین خود و خدایم عهد کردم که اگر شوی مهربانم از خشم خویش برگردد و باز هم نگاه محبت او را ببینم و کلام عشق آفرین اش را بشنوم، دیگر در رابطۀ با خدیجه حرف نامربوطی بر زبان نیاورم.

وضعیت خجلت بار من، پیامبر را متوجه خود ساخت و فرمود: عایشه! چنین قضاوتی در بارۀ خدیجه منصفانه نیست! روزگارانی که من پیام آور ایمان برای همگان بودم و بی خردان به جای گل، خار و خاشک بر سر و رویم می باریدند و از هر کوی و برزنی صدایِ مخالفی بلند و اتهامِ کذب و سحر و شاعری به من می زدند، این خدیجه بود که آغوش محبت خود را به رویم گشود و در فضای رعب انگیز حاکمیت شرک و کفر و نفاق دریچۀ دل و جانش را به سوی دعوت توحیدی من باز کرد.

آن وقتی که مردم شرک زده به انگیزۀ نادانی در مقابلِ من موضع گرفتند، بلکه در مقام طرد و نفی من برآمدند و در ارتفاعات طائف سنگ بارانم کردند و حتی نزدیک ترین کسانم به تکذیب و توهین من پرداختند و در محاصرۀ همه جانبه، عرصه را بر من و اندک ایمان آورندگان، تنگ و زندگی را غیر قابل تحمل کردند، این خدیجه بود که پناهم داد، و بر زخم های من مرهم گذاشت، دل پر دردم را با محبت و حمایت خویش تسکین داد.

هنگامی که انتظار تأیید داشتم، ولی تکذیب شدم و مورد بی حرمتی قرار گرفتم، فریب خورده ای از طرف ابی لهب که از بستگان من هم بود بنا داشت شکمبۀ شتر یا گوسفندی را بر سرم خالی کند و وسیلۀ خنده و استهزایی برای فرزندان جاهلیت به وجود آورد، این خدیجه بود که مرا تصدیق کرد، و از همۀ امکانات خودش برای تأیید و تثبیت دعوت من استفاده نمود!

ص: 28

آن هنگام که دیگران دست به تحریم من و مسلمانان زدند و همۀ ابواب حیات و حرکت و به گمان خودشان به روی ما بستند و من در گرسنگی سنگ به شکم خود می بستم، سفرۀ حمایت و عنایت او بروی من باز و جمع کثیری از مسلمانان نیازمند و گرسنگان و قحطی زدگان مکه از خوان احسان خدیجه تغذیه می کردند تا از گذرگاه مرگ آورِ گرسنگی به سلامت گذر کردند، و به نعمت رسیدند.(1)

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) محبوبۀ رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و رفیق دوران تنهایی و غربت آن حضرت بود و تا وجود پر برکتش موجود بود به عنوان پشتوانۀ محکم و امیدبخش نبی گرامی9 به حساب می آمد و از مسلمانان و کسانی که افتخار پیشگامی در ورود به جرگۀ اسلامیان را داشته اند خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) جزو کسانی است که بیشترین زحمت را کشیده و سخت ترین روزها را در معیّت شوی مهربان خویش گذرانده است و از این رو نه فقط در دوران حیات، بلکه پس از مرگ او نیز یاد و خاطرات فراموش ناشدنی اش که با تاریخ اسلام آمیخته است برای اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نشاط و شادابی به همراه می آورد و در مراحل توان فرسای ابلاغ رسالت، پیام پایداری و استقامت به حضرت می داد.

فطرتِ خداجویش در ظلماتِ متراکم موجود در جامعه همچنان روشنی بخش راهِ خدایی زیستن او بود دل و جانش از فرو رفتن در مرداب جاهلیت مصون و زلال و شفافیت سرشت خداداده اش همچنان جویای حق و فضیلت بود و در همین راستا بود که چهرۀ محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) را آیینه تمام نمای حق دید و همۀ کمالات و تجلیات زیبای معرفت را، در شخصیت بی مانند او یافت و خداباورانه به او دل بست.

نوشتارهای خودشان به آن اشاره کرده اند قابل تأمل و در مقالۀ گسترده تری نیازمند ارزیابی و تحقیق است. مهم این است که خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به لحاظ قرابت با ورقة بن نوفل و بهره وری بهینه از کتاب های آسمانی و اشراق و روشن بینی خاصی که داشت با معرفت و شناخت به شأن و شخصیت محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) شیفته او شد و گم شدۀ دیرین خود را در وجود او پیدا کرد و با زیر پا گذاشتن تمام ملاحظات قومی و اجتماعی شخصاً به خواستگاری از محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) همت گماشت و مردم حجاز را با این انتخاب خویش دچار شگفتی و اعجاب کرد و در پاسخ همۀ ملامت گران و کسانی که این انتخاب را مبارک نمی دانستند یا زبان به طعن و سخره می گشودند، بر حسن انتخاب خود تأکید ورزید و بدان افتخار می نمود.

طور که بخواهد می تواند در آن تصرف نماید و در ضمن فرمود: ورقه! عموجان، از قول من به محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) بگو: همۀ ثروت و سرمایه ام و تمام عمّال و کارگزارانی که امر تجارت مرا سامان می دادند، و تمام آن چیزهایی که به نام من ثبت شده است و در دست من قرار دارند و یا زیر نظر من اداره می شوند، همه و همه را به او بخشیدم. از این پس من و هر آن چه که از آنِ من بود به محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) تعلّق دارد.

ورقه هم که از طعن بدخواهان نسبت به محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) خبر داشت و تنها نقطۀ ضعفی را که مورد سوء استفاده و موجب اذیت و ایذاء محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) می شد همین فقر و بی مایگی از نظر ثروت و دارایی می دانست، فرصت را مغتنم شمرد و با دستورالعملی جامع از طرف خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در میان جمعیت حاضر در کنار کعبه و بین «زمزم» و «مقام» وارد شد و همه را متوجه امر مهمی کرد که باید به گوش همگان برساند.

وقتی مردم متوجه موضوع شدند، با اشتیاق آماده شنیدن پیام ورقه شدند. مردی که از نظر معنوی اعتماد مورد توجه همگان بود، در کنار زمزم ایستاد و با صدای بلندی فریاد زد:

«ای جمعیت عرب! من از طرف خدیجه سخن می گویم. من پیام رسان او هستم. خدیجه بانوی بزرگ و با اقتدار قریش شما را به گواهی می طلبد! همۀ شما شاهد باشید که او، یعنی خدیجه، خودش ثروت و سرمایه اش و همه خدم و حشم و جمیع ما یملک خود و چهارپایان و صداق و مهریه و هدایایی را که از گوشه و کنار به او رسیده است، همه را به محمّد بخشیده و در ملک خالص او قرار داده است و جمیع بخشش ها و هدایای خدیجه نیز از طرف محمّد مورد قبول واقع شده است و تمام این ها هدایایی هستند که به آن حضرت تقدیم شده است، تا تجلیل شایسته ای از شأن و شخصیت او به عمل آید و مورد تعظیم و تکریم واقع شود و در عین حال عشق و علاقۀ خدیجه را به محمّد بازگو کند، همۀ شما که حرف های مرا شنیدید بر این گفته ها گواه باشید.»

این تصمیم خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) از جهاتی بزرگ تر از تصمیم نخستین او برای ازدواج با محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) بود همۀ بدخواهان را منکوب کرد و زبان های طعن و استهزا را برید و جامعه را به نفع

ص: 32

محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) و پیامی که از طرف خداوند خواهد داشت آماده ساخت و اهمیت این گذشت و کرامت از خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به حدّی قابل توجه است که بعضی از شرق شناسان در تحلیل علل پیروزی و موفقیت محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) ثروت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را دخیل و تأثیرگذار دانسته اند و صد البته که این اموال در روزهای سخت، به ویژه در محاصرۀ همه جانبۀ شعب ابی طالب، مایۀ قوت و پایداری مسلمانان گردید.

پسران بوده و شگفت تر این که پسران یکی پس از دیگری بمیرند و اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را در غم مرگ خویش غمین سازند تا ابتلا و امتحان دیگری رخ دهد و محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) سرافرازتر از گذشته بر ایمان و اعتقاد و ابلاغ رسالت خویش پای بفشرد؛ آن هم در شرایطی که طبق فرهنگ جاهلی آن دوران، روشنی خانه و خاندان به وجود فرزند پسر بود؛ چرا که تنها پسر صلاحیت داشت جای پدر را بگیرد و گرنه داغ «ابتر» بودن بر پیشانی او نقش می بست؛ چرا که در آن جامعه دختر و زن موجودی بسیار تحقیر شده بود.

از این رو کور دلان قریش بهانه یافتند و به حضرتش عنوان «ابتر» دادند؛ چون فرزند پسر نداشت که وارث او گردد و دختر نیز در فرهنگ جاهلی صلاحیت وراثت و جانشینی نداشت.

غافل از این که مشیّت الهی جریان زندگی محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را به گونۀ دیگری رقم می زد و بر خلاف میل بد اندیشان دل مرده، تقدیر چنین بود که دختری از محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به وجود آید و در صحنۀ کمالات و ارزش های وجودی آن چنان بدرخشد که به عنوان رمز ماندگاریِ نبوت و جاودانی هدایت، مُهر خاتمیت را بر دوش کشد و پیام قهر معبود را با آیه کریمۀ (إنَّ شانِئَکَ هُوَ اَلأبْتَر) به گوش تاریک دلان برساند و اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را امید و نوید جاودانگی مکتب دهد و از این طریق نقطۀ عطفی در تاریخ بشریت باشد که دختر و زن در وارثت و شأنیت اجتماعی همانند مردان حضور داشته و به عنوان یک انسان که در بعد انسانیش کمبودی نسبت به مردان ندارد مطرح گردد و موجودیت انسانی زن تثبیت، و فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) تظمینی بر پایایی و پویایی مکتب گردد.

مصطفی را وعده داد الطاف حق

گر بیمری تو نمیرد این سبق

رونقت را روز روز افزون کنم

نام تو بر ذرّ و بر نقره زنم

منبر و محراب سازم بهر تو

در محبت قهر من شد قهر تو

ارادۀ خداوندی، فاطمۀ زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) را رمز جاودانگی اسلام قرار داد و چشمه سار هدایت را، از دامن عصمت او فوران ساخت و خود و فرزندانش یکی پس از دیگری در آسمان ولایت و رهبریِ امت درخشیدند و فرا راه بشریت را به سر منزل مقصود روشن ساختند که در مقال

ص: 34

دیگری باید مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

وفات کرد و آن دو بزرگوار دو تکیه گاه توانمند و دو اهرم قدرتمند اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در پیشبرد اهداف توحیدی به حساب می آمدند، مشیت خداوندی خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و ابوطالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) را رهسپار دیار باقی کرد تا فصل دیگری از کتاب نبوت به روی رسول خدا گشوده گردد. ولی زندگانی آن حضرت رنگ عزا به خود گرفت و تمام سال سیاهی غم بر سر کشید و به عنوان سال غمبارش حیات نبوی معروف شد.

هر چند که نقش ماندگار و تأثیر جاودانۀ خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در گسترش اندیشه های توحیدی و حمایت های بی دریغ مالی، اقتصادی، روحی و روانی و سیاسی اجتماعی او از اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به ابدیت پیوسته و نام او چونان نام ابوطالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) بر لوح وجود پیوسته خواهد ماند. و تا دنیا دنیا است و دین باوران شعار توحید سر می دهند در برابر عظمت آنان که بنیان یکتاپرستی را پایه گذاری کردند فروتنانه عرض ادب خواهند کرد.

1. الرسالة، 1413ق.

2. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403ق.

ص: 37

الله، رقیه، زینب، ام کلثوم و فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بود. قبل از اسلام وی به خاطر دارا بودن صفات پسندیده و فضائل اخلاقی و پاک دامنی، «طاهره» لقب گرفت. ثروت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در میان اهل مکه بی نظیر بود و اهالی مکه با اموال وی به صورت مضاربه ای تجارت می کردند. خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) پس از ازدواج با اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همۀ آن ثروت را در اختیار حضرت رسول (صلی الله علیه و اله وسلم) نهاد و بدین ترتیب از جنبه اقتصادی دین اسلام را تقویت نموده، و در گسترش آن نهایت تلاش خود را به جای آورد.

مقام او در نزد پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به حدی بود که در مدت 25 سال زندگی مشترک با این بانوی با عظمت، آن حضرت به خاطر تکریم وی با هیچ زنی ازدواج نکرد و بهترین دوران جوانی خویش را به وی بخشید. بعد از رحلت حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ)، رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و اله وسلم) همیشه به یاد محبت ها و تلاش های او بود. بنا بر برخی اقوال خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) قبل از ازدواج با پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با دو نفر دیگر بنام های «ابو هالة بن زراره تمیمی» و «عتیق بن عائذ مخزومی» نیز ازدواج کرده بود. این یاور با وفای رسالت بعد از 25 سال زندگی در کنار حضرت خاتم الانبیا9، در دهمین سال بعثت در 65 سالگی و در دهم ماه رمضان چشم از جهان فرو بست و قلب رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) و مسلمانان را داغدار نمود .

پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پیکر پاک او را در حجون با دست های خویش به قبر گذاشت و از شدت حزن و اندوه سال وفات او را که با فاصله اندکی از رحلت ابوطالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) رخ داده بود، عام الحزن (سال اندوه) نامید. امیرالمؤمنین علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) به پاس خدمات آن دو بزرگوار به جهان اسلام اشعاری جانسوز سروده و در بخشی از آن حزن و ماتم قلبی خویش را بیان داشته است:

اَعَیْنَیَّ جُودا بارَکَ

اللّه فیکُما

عَلی هالِکینَ لا تُری

لَهُما مَثَلاً

وَسَیِّدَةِ النِّسْوانِ

اَوَّلُ مَنْ صَلّی

عَلی سَیِّدِ الْبَطْحاءِ

وَابْنِ رَئیسِها

مُهَذَّبَةٌ قَدْ طَیَّبَ

اللّه خِیْمَها

مَبارَکَةٌ وَاللّه ساقَ لَهَا

الْفَضْلا

فَبِتُّ اُقاسی مِنْهُمَا الْهَمَّ وَالثَّکْلا

مُصابُهُما اَدْجی اِلَیّ الْجَوَّ

والْهَواءَ(1)

ص: 39

فَبِتُّ اُقاسی مِنْهُمَا الْهَمَّ وَالثَّکْلا

مُصابُهُما اَدْجی اِلَیّ الْجَوَّ

والْهَواءَ(1)

ای چشمان من! احسنت بر شما، [اشک بریزید] در فراق آن دو بزرگواری که نظیر ندارند. بر سرور سرزمین بطحاء و فرزند رئیس آن و بر بانوی بانوان که نخستین نمازگزار بود. [آن بانوی] پاک دامنی که خداوند خصلت های او را پاکیزه کرده است . [بانوی] مبارکی که خداوند برتری را به سوی او رانده است. مصیبت این دو عزیز فضا را بر من تیره و تار ساخته و [از این پس] شب ها را در اندوه و حزن این دو سر می کنم.

در این نوشتار بر آن شدیم که نقش این بانوی خجسته را در گسترش آموزه های مکتب تربیتی اسلام مورد توجه قرار داده و مواردی قابل توجه از آن را به خوانندگان گرامی تقدیم داریم. به امید این که بتوانیم از این شخصیت برجسته و بانوی نمونه در جهان اسلام درس ها آموخته و با شناخت فضائل و مناقب آن بزرگوار ، از او به عنوان اسوه و الگوی تربیتی پیروی کنیم.

در زندگی رسول خدا (صلی الله علیه و اله و سلم) داشته است . به همین جهت پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) این بانوی تربیت یافته را از برترین زنان بهشتی شمرده و می فرماید:

«اَفْضَلُ نِساءِ اَهْلِ الْجَنَّةِ خَدیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلَدَ وَفاطِمَةُ بِنْتُ محمّد وَمَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرانَ وَآثِیَةُ بِنْتُ مُزاحِمَ اِمْرَأَةُ فِرْعَوْنَ؛(1) بهترین زنان اهل بهشت عبارت اند از: خدیجه دختر خویلد و فاطمه دختر محمّد و مریم دختر عمران و آسیه دختر مزاحم، زن فرعون.»

وفاداری این بانوی آسمانی در راه رسیدن به اهداف والای همسر خویش، مورد توجه سیره نویسان و محققان قرار گرفته است. او از اولین لحظات بعثت، به رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) ایمان آورد و تا آخرین لحظات بر ایمان خود پای فشرد و لحظه ای شک و تردید به دل راه نداد.

گذشته از فضائل اخلاقی، او از کمالات علمی نیز برخوردار بود. تاریخ گواهی می دهد که خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در مورد دانش عصر خود اطلاعات فراوانی داشت و از کتاب های آسمانی آگاه و از نظر عقل و درایت و زیرکی بر تمام زنان، حتی بسیاری از مردان معاصر برتری داشت . بنا بر این او دارای تمام کمالات و امتیازهایی بود که یک زن می تواند داشته باشد.

با توجه به نکات یاد شده، خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به عنوان اولین بانوی مسلمان در ترویج فرهنگ اسلامی و الگوهای یک زن مسلمان و باکمال، نقش والای خود را ایفا کرده است و بانوان بسیاری از تربیت عملی وی درس ها آموخته اند. اهمیت فضائل اخلاقی و کمالات انسانی در وجود این بانوی با فضیلت آن گاه به اوج خود می رسد که نگاهی به وضع زن در ایام جاهلیت و قبل از بعثت پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بیندازیم.

زن در آن روز نه تنها از حقوق خود محروم بود و با رقت آورترین وضع زندگی می کرد ، بلکه به عنوان مایۀ ننگ و عار و موجودی شوم زنده به گور می شد. خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در چنین عصری اثبات نمود که یک زن نه تنها حق حیات دارد و باید حقوق مسلم خود را استیفا

ص: 41

نماید ، بلکه می تواند با اعمال شایسته و تلاش و کوشش، به مرحله ای برسد که خداوند متعال به او سلام برساند ؛ همچنان که امام باقر (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) از پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نقل می کند: «شبی که در معراج بودم ، به هنگام بازگشت از سفر معراج به جبرئیل گفتم: ای جبرئیل! آیا خواسته ای از من داری؟ گفت: خواهش من این است که از طرف خداوند و من، به خدیجه سلام برسانی.»(1)

می باشد، به مادرش دلداری داده و گفت : «یا اُمّاه! لاتَحْزَنی وَلاتَرْهَبی فَاِنَّ اللّه مَعَ اَبی؛(1) مادر جان! اندوهگین و مضطرب نباش، زیرا خداوند یار و یاور پدرم می باشد .»

امامان معصوم 7 نیز همیشه به وجود چنین مادری افتخار می کردند؛ هم چنان که حضرت مجتبی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) هنگامی که با معاویه مناظره می کرد، در مورد یکی از علل انحراف معاویه از محور حق و انحطاط اخلاقی وی و سعادت و خوشبختی خود، به نقش مادر در تربیت افراد اشاره کرده و فرمود: معاویه! چون مادر تو «هند» و مادربزرگت «نثیله» می باشد [و در دامن چنین زن پست و فرومایه ای پرورش یافته ای] این گونه اعمال زشت از تو سر می زند و سعادت ما خانواده در اثر تربیت در دامن مادرانی پاک و پارسا همچون خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) می باشد.(2)

امام حسین (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) در روز عاشورا برای معرفی خویش و آگاه کردن دل های بیدار، به مادرش فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و مادربزرگ شایسته و فداکارش حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) اشاره نموده و فرمود:

«اُنشِدُکُمُ اللّه هَلْ تَعْلَمُونَ اَنَّ اُمّی فاطِمَةَ الزَّهراءَ بِنْتَ محمّد؟! قالُوا: اَللّهُمَّ نَعَمْ... اُنْشِدُکُمُ اللّه هَلْ تَعْلَمُونَ اَنَّ جَدَّتی خَدیجَةَ بِنْتَ خُوَیْلَدَ اَوَّلُ نِساءِ هذِهِ الاُمَّةِ اِسْلاما؟! قالُوا: اَللّهُمَّ نَعَمْ؛(3) شما را به خدا قسم می دهم! آیا می دانید که مادر من «فاطمۀ زهرا» دختر محمّد [مصطفی (صلی الله علیه واله وسلم)] است؟! گفتند: آری ... [فرمود:] شما را به خدا قسم می دهم! آیا می دانید که مادربزرگ من خدیجه دختر خویلد، نخستین زنی است که اسلام را پذیرفت؟! گفتند: آری.»

حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) علاوه بر این که در دامان پر مهر و عطوفت خویش فرزندان پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) را پرورش داد، فرزندان شایسته ای را نیز قبل از ازدواج با اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تربیت کرده بود، که از جمله آنها هند بن ابی هاله می باشد. او (هند) در مدت سه شبانه روزی که پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در هنگام هجرت در غار ثور مخفی شده بود ، به همراه علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) دور از چشم مشرکان

ص: 43

مکه محرمانه به اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آذوقه می برد و برمی گشت. وی مردی بزرگوار، شریف، فصیح و محدث بود و از شوهر دیگر خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ)، به نام ابی هالة بن زرارة تمیمی متولد شده بود.(1)

هند پسر خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) همان کسی است که امام حسن 7 به عنوان دایی خود از وی نام می برد. وی اوصاف و شمایل رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) را برای امام مجتبی7 توصیف می کرد و بسیار مورد علاقۀ رسول اللّه (صلی علیه و اله وسلم) بود. او بت های مشرکان را می شکست(2) و در جنگ جمل در رکاب حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) به شهادت رسید(3).(4)

اسماء بنت عمیس گفت: ای بانوی من! نگران نباش من با تو عهد می کنم که اگر تا آن موقع زنده ماندم به جای تو برای فاطمه مادری کنم و نیازهای روحی و عاطفی وی را برطرف نمایم.

بعد از وفات خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) هنگامی که شب زفاف حضرت فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) فرا رسید، پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود: همۀ زن ها از اتاق عروس خارج شوند و کسی در آن جا باقی نماند. همه رفتند، اما پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) متوجه شد که هنوز اسماء بنت عمیس در اتاق باقی مانده است. فرمود: آیا نگفتم همۀ زنان بیرون روند؟ اسماء گفت: چرا یا رسول اللّه، من شنیدم و قصد مخالفت با فرمایش شما را نداشتم، ولی عهد من با خدیجه مرا بر آن داشت که در این جا بمانم؛ چون با خدیجه پیمان بسته ام که در چنین شبی برای فاطمه مادری کنم.(1)

حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و اله وسلم) با شنیدن این سخن به گریه در آمد و فرمود: تو را به خدا سوگند برای این کار ایستاده ای؟ اسماء عرض کرد: آری. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دست به دعا برداشته و برای اسماء بنت عمیس دعا کرد.(2)

هم چنین حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در مورد آینده دختر خردسال خویش خطاب به پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دغدغه هایی را به این ترتیب بیان نمود: یا رسول اللّه ! این دختر من با اشاره به حضرت فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بعد از من غریب و تنها خواهد شد . مبادا کسی از زنان قریش او را آزار برساند، مبادا کسی به صورتش سیلی بزند، مبادا کسی صدای خود را بر روی او بلند کند، مبادا کسی با او رفتاری تند و خشن داشته باشد.(3)

از این مشکلات به رفتارهای بانوان و زنان و دختران جوان بر می گردد و این همه، به خاطر ناآگاهی و عدم توجه به حقوق شوهران، رعایت نکردن آداب معاشرت و عدم آگاهی از اصول شوهرداری در اسلام است. حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در ترویج آیین شوهرداری اسلامی و رعایت حقوق همسر، نهایت تلاش را به عمل می آورد.

حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) با شیوه های مختلفی فضای خانواده را آرام نگاه داشته و امنیت روحی و روانی را برای شوهر و فرزندان برقرار، و زمینه را برای رشد فضائل اخلاقی فراهم می آورد. در این جا به برخی از روش های تکریم شوهر و همسرداری حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) اشاره می کنیم.

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) خدمات زیادی را در خانۀ پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله وسلم) انجام داده و صدمات فراوانی متحمل شده بود، از این رو به صورت طبیعی می توانست انتظارات و توقعاتی را نیز از آن حضرت داشته باشد، امّا او هیچ گاه خواسته های شخصی خویش را به صورت مستقیم بیان نمی کرد، بلکه سعی می کرد آنها را به عنوان یک پیشنهاد و یا خواهش غیر مهم و در کمال ادب و احترام مطرح نماید.

حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در آستانه وفات خویش هنگامی که وصیت های خود را بیان می کرد، آنها را در قالب یک گفت وگوی صمیمانه و محبت آمیز مطرح نمود. وی خطاب به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله وسلم) عرض کرد: یا رسول اللّه ! چند وصیت دارم، البته من در حق تو کوتاهی کردم ، مرا عفو کن.

اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود: هرگز از تو تقصیری مشاهده نکردم. تو نهایت درجه تلاش خود را به کار گرفتی و در خانه من زحمات و مشکلات زیادی را متحمل شدی و تمام دارایی خود را در راه خدا مصرف کردی. حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) عرض کرد : یا رسول اللّه ! می خواهم خواسته ای را توسط دخترم فاطمه به شما برسانم و شرم دارم آن را مستقیماً بازگو نمایم .

پیامبر از منزل خدیجه بیرون رفت. آن گاه خدیجه دخترش فاطمه را صدا کرد و به او گفت: عزیزم! به پدر بزرگوارت بگو که مادرم می گوید : من از قبر هراسناکم، دوست دارم مرا در لباسی که هنگام نزول وحی به تن داشتی، کفن کرده و در قبر بگذاری. فاطمه به نزد پدر آمده و پیام مادرش را رساند . پیامبر آن لباس را برای خدیجه فرستاد. هنگامی که فاطمه آن را آورد، نشاط زایدالوصفی وجود خدیجه را فرا گرفت. آن گاه حضرت خدیجه با دلی آرام چشم از جهان فرو بست.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله وسلم) مشغول تجهیز و غسل و حنوط وی شد، هنگامی که خواست خدیجه را کفن کند، حضرت جبرئیل امین نازل شد و گفت: یا رسول اللّه ! خداوند سلام می رساند و می فرماید : کفن خدیجه به عهده ما است و آن یک کفن بهشتی خواهد بود. پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) اول با پیراهن خود و از روی آن با کفن بهشتی خدیجه را کفن کرد .

ج دلجویی و دلداری همسر

ص: 47

خانواده کانون آرامش و راحتی بخش هر انسانی است. مردی که در بیرون خانه با هزاران مشکل و گرفتاری روبه رو است و گاهی در راه رسیدن به هدف و کسب روزی حلال سخنان ناروا شنیده و لطمات روحی و جسمی زیادی را متحمل می شود، انتظار دارد که کسی از وی دلجویی کرده و حرف دلش را شنیده و با کلمات شفابخش و برخوردهای آسایش آفرین مرهم گذارِ دردهای انباشته در دل او باشد.

حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) چنین همسری برای پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود. مشرکان با سخنان توهین آمیز و اعمال وقیحانه ای پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را ناراحت می کردند و از این ناحیه مشکلات فراوانی پیش روی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله وسلم) بود، اما همه این گرفتاری ها به وسیلۀ خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) جبران می شد. او شخص اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و مشکلات آن حضرت را آگاهانه درک می کرد و بدین جهت در پیشرفت اهداف آن حضرت تلاش می نمود و سخنانش را تصدیق می کرد و او را از تمام غم ها و غصه ها می رهانید.

علامه سید شرف الدین در این مورد می نویسد: «او مدت 25 سال با اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) زندگی کرد، بدون آن که زن دیگری در زندگی او شریک شود و اگر در حیات باقی می ماند، پیامبر باز هم شریک دیگری انتخاب نمی کرد. او در تمام طول زندگی زناشویی شریک درد و رنج اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود، زیرا با مال خود به او نیرو می بخشید و با گفتار و کردار از او دفاع می نمود و به او در مقابل عذاب و درد کافران که در راه رسالت و ادای آن نصیبش می کردند، تسلی می داد. او به همراه علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) هنگام نزول نخستین وحی آسمانی به پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم)، در غار حرا بود.»(1)

پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در مورد همسر گرامی خویش می فرماید : «خدیجه زنی بود که چون همه از من روی می گردانیدند او به من روی می کرد و چون همه از من می گریختند، به من محبت و مهربانی می کرد و چون همه دعوت مرا تکذیب می کردند به من ایمان می آورد و مرا تصدیق می کرد. در مشکلات زندگی مرا یاری می داد و با مال خود

ص: 48

کمک می کرد و غم از دلم می زدود.»(1)

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) آن چنان در روح و جان همسر بزرگوارش تأثیر گذاشته بود، که مدت ها بعد از رحلت حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) ، هر گاه حضرت رسول (صلی الله علیه و اله وسلم) گوسفندی را ذبح می کرد، می فرمود سهمی هم به دوستان خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بفرستید؛ زیرا من دوست خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را هم دوست می دارم.

عالی و ممتاز در جامعۀ خود داشت و تمام امکانات و زمینه ها برای ازدواج وی با هر یک از جوانان نامدار و ثروتمند قریش فراهم بود.

1. نمازی شاهرودی ، شیخ علی (م 1364 ش)، مستدرک سفینة البحار، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1418ق.

ص: 51

ص: 52

فراگیر است.(1) به پروا پیشه ای عفیف می گویند که از همۀ حرام ها و زشتی ها دوری می کند.

عفّت معانی و کاربردهای مختلفی دارد؛ عفّت در اندیشه، عفّت در نیّت، عفّت در نگاه، عفّت در کلام، عفّت در رفتار، عفّت در پوشش، عفّت در آرایش، عفّت در بیان و قلم، عفّت در خوراک و عفّت در اقتصاد، برخی از ابعاد مختلف عفّت است.

(وَ ابْتَلُوا الْیَتامی حَتَّی إِذا بَلَغُوا النِّکاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ وَ لا تَأْکُلُوها إِسْرافاً وَ بِداراً أَنْ یَکْبَرُوا وَ مَنْ کانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ کانَ فَقیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَیْهِمْ وَ کَفی بِاللَّهِ حَسیباً؛(1)

و یتیمان را چون به حد بلوغ برسند، بیازمایید! اگر در آنها رشد کافی یافتید، اموالشان را به آنها بدهید! و پیش از آن که بزرگ شوند، اموالشان را از روی اسراف نخورید! هر کس که بی نیاز است ، (از برداشت حق الزحمه) خودداری کند و آن کس که نیازمند است، به طور شایسته و مطابق زحمتی که می کشد ، از آن بخورد. و هنگامی که اموالشان را به آنها بازمی گردانید، شاهد بگیرید ! اگر چه خداوند برای محاسبه کافی است).

در آیات شریفۀ قرآن کریم، پوشیدگی کامل اندام، با وقار بودن ، پرهیز از سخنان تحریک آمیز و اجتناب از آرایش های شبیه به دوران جاهلیّت، برای خانم های مسلمان توصیه شده است.

افزون بر این ، وجود دستورهای دینی متعدد در این زمینه، جای هیچ تردیدی را باقی نگذاشته است؛ تا آن جا که بدون شک، پوشش زن در برابر مردان بیگانه، یکی از ضروریات دین اسلام است و انکار اصلِ آن از نظر فقهی، موجب خروج از دین است. اجتناب از جلوه نمایی و رعایت پوشش اسلامی دو مورد از مصادیق بارز حجاب بر بانوان مسلمان است، که قرآن برای گسترش فرهنگ عفاف پیش بینی کرده است.

از منظر آیات وحی، جریان فرهنگ عفّت در تمام ابعاد زندگی، یکی از پایه های اخلاق برای کنترل رذائل و سوق به سوی تکامل و درجات عالی و کمالات متعالی است .

اجبار ، مصلحت ، تقلید، تفریح و یا تفنّن رعایت کند و در نتیجه ممکن است شخص باحجاب عفیف نباشد.

از مقایسۀ دو واژۀ «حجاب » و «عفاف » معلوم می شود که هر دوی آنها در اصل معنایِ «منع و جدایی» مشترکاند؛ با این تفاوت که منع و بازداری در حجاب مربوط به ظاهر است، ولی در عفّت، مربوط به باطن و برخاسته از درون است. با توجه به تأثیر متقابل ظاهر و باطن بر یکدیگر ، بین حجاب و عفّت ارتباط وجود دارد؛ هر چه حجاب بهتر باشد، تأثیر بیشتری در تقویت و پرورش عفّت دارد و هر چه عفّت درونی و باطنی عمیق تر باشد، حجاب و پوشش ظاهری هم واقعی تر و تأثیرگذارتر خواهد بود. از مجموع تعالیم دینی و اخلاقی چنین فهمیده می شود که مبنای حجاب (پوشش) ظاهری، همان عفّت و حیای درونی است.

بنا بر این حوزۀ عفاف گسترده تر از حجاب است و شامل عفّت نفس از شهوات شکم، عفّت گفتار و عفّت قلم می شود.(1)

حریم او شود، اهل غیرت و عفاف نیست.

در قرآن و روایات از این خصلت، بسیار تمجید شده و سیرۀ پیشوایان معصوم نیز سرشار از این خصلت نیکو است.

در ادامه به برخی ویژگی های زندگی حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) می پردازیم، که نشان از «عفّت و پاک دامنی» آن حضرت دارد.

ابراز می دارد:

فلو اننی امسیت فی کل نعمة

ودامت لی الدنیا و ملک الاکاسرة

فما سویت عندی جناح بعوضة

اذا لم یکن عینی لعینک

ناظرة(1)

«اگر تمام نعمت های دنیا و سلطنت های پادشاهان را داشته باشم و ملک آنها همیشه از آن من باشد، به نظر من به اندازۀ بال پشه ای ارزش ندارد، زمانی که چشم من به چشم تو نیفتد .»

بزرگوار علاوه بر این که به نص قرآن، مادر روحانی همۀ مؤمنین است، به عنوان مادری شایسته و با ایمان در دامن خویش فرزندان نیک و صالحی برای رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) تربیت نمود . وی شش فرزند برای اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به نام های قاسم و عبد اللّه (که به طیّب و طاهر شهرت یافتند) و رقیه، زینب، ام کلثوم و حضرت فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را به دنیا آورد و در دامن پرمهر خویش پرورش داد .(1)

فرزندان حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) که به سن رشد رسیدند از هر لحاظ در میان اقران خود ممتاز بودند؛ به ویژه دختران آن گرامی که در اوج عفاف، تقوی و کمالات معنوی بودند.(2)

بگذاری.» فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به نزد پدر آمده و پیام مادرش را رساند. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آن لباس را برای خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) فرستاد. هنگامی که فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) آن را آورد، نشاط زایدالوصفی وجود خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را فرا گرفت. آن گاه حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) با دلی آرام چشم از جهان فرو بست.

این حکایت نشان از حیای آن حضرت دارد که حتی کوچک ترین خواستۀ خود را به محضر رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و اله وسلم) به طور غیر مستقیم ارائه می کند .

این همه نشانه های عفّت و حیا در زمان جاهلیت و از بانویی که در اوج رفاه و آسایش قرار دارد، می تواند درس های مهمی را به مسلمانان داشته باشد.

اصولاً نظام خانواده در اسلام بر پایۀ حیا و عفّت و ایمان و تقوا استوار شده، اگر زن دارای حجاب و حیا باشد، شوهرش هم دارای چشم پاک و آرامش خاطر او خواهد بود ، اما اگر زنی از بی بندوباری جهان غرب تقلید کند ، نه تنها کانون گرم خانواده را به هم می زند، بلکه در جهنم ابدی و دائمی خواهد سوخت.

1. شیخ صدوق، ابوجعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (م 381 ق)، من لا یحضره الفقیه، تحقیق: علی اکبر الغفّاری، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.

2. طریحی، فخر الدین (م 1085 ق)، مجمع البحرین، تحقیق: السید أحمد الحسینی، تهران: مکتبة نشر الثقافة الإسلامیة، 1408 ق.

3. کفعمی، ابراهیم بن علی، مصباح کفعمی، دارالمرتضی، قم، چاپ دوم، 1405ق.

4. کلینی، ابو جعفر محمّد بن یعقوب (م 329 ق)، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1365.

5. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

6. محلاتی، ذبیح اللّه، ریاحین الشریعه، تهران: دارالکتب الاسلامیة، چاپ هفتم،1404 ق.

7. نمازی شاهرودی، شیخ علی (م 1405 ق)، مستدرک سفینة البحار، تحقیق: بخل المؤلف، مؤسسۀ نشر اسلامی، 1418 ق.

ص: 64

یکدیگر، همه و همه درس های آموزنده ای است برای جویندگان سعادت.

شخصیت حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ)

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را نباید تنها یک بانوی سرمایه دار دانست که شتران حامل مال التجاره را به مناطق مختلف می فرستاد و سودهای کلان به دست می آورد، بلکه وی به عنوان یک شخصیت معنوی، عفیف، پاک دامن و ایثارگر، دارای شناخت و فکر بلند و تیزبین مطرح بود.

این بانوی بزرگ، حتی در دوران جاهلیت، که پاک دامنی جایگاهی نداشت، به دلیل عفّت و دامن پاکش، طاهره نامیده می شد: «و کانت تُدعی فی الجاهلّیة بالطّاهره لشدّة عفافها و صیانتها.»(1)

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) آن چنان بر بلندای معنویت صعود کرده است که پیامبر خدا (صلی الله و آله وسلم) به کمال وی شهادت داده و فرموده است: «کمل من الرجال کثیر و لم یکمل من النساء الّا أربع: آسیة بنت مزاحم امرأة فرعون، و مریم بنت عمران، و خدیجة بنت خویلد، و فاطمة بنت محمّد؛(2) مردان بسیاری قلّۀ کمال را فتح نموده اند، ولی از زنان، چهار نفر به این قلّه دست پیدا کرده اند: آسیه دختر مزاحم و همسر فرعون، مریم دختر عمران، خدیجه دختر خویلد و فاطمه دختر محمّد.»

این بانوی با معرفت، آن چنان حقیقت شناس و تیزبین است که در میان همۀ مردان و زنان عصر بعثت، اولین فردی است که نبوت رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) را تصدیق می کند و مدال پرافتخار ایمان را به دست می آورد.(3)

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) از بهترین زنان بهشت و برگزیدۀ خداوند تبارک و تعالی است.(4)

ص: 66

مقام این بانوی بزرگ به اندازه ای رفیع است که پیامبر خدا (صلی الله و آله وسلم) خطاب به وی فرمودند: «یا خدیجة انّ اللّه لیباهی بکِ کرام ملائکته کلُّ یومٍ مرارا؛(1) خدیجه! خداوند روزی چندین بار به عظمت تو در نزد ملائکه مقربش مباهات می کند.»

و در مورد دیگر نیز فرموده است: «قال جبرئیل: هذه خدیجة فاقرء من ربّها و منّی و بشّرها بیت فی الجّنة؛(2) جبرئیل می فرماید که سلام خداوند و مرا به خدیجه ابلاغ کن و مژدۀ خانه ای در بهشت را به او بده.»

«در بین راه هوا به شدت گرم بود. ناگهان دو فرشته را دیدم که آمده اند و بر سر امیر کاروان سایه افکنده اند و او زیر سایه فرشتگان حرکت می کرد.»(1)

این گزارش، آن چنان قلب خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را از عشق به رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) آکنده نمود که بلافاصله خود را به عموی دانشمند خویش، ورقة بن نوفل رسانید، و جریان را با وی در میان گذاشت. ورقة بن نوفل گفت: اگر این گزارش میسره درست باشد، محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) همان پیامبری است که بعثتش به این امت وعده داده شده است، و من اوصاف وی را در کتاب ها خوانده ام.(2)

«یا عمّاه انّک و ان کنت اولی بنفسی منّی فی الشهود، فلست اولی بی من نفسی، قد زوجّتک یا محمّد نفسی و المطّهر علیّ فی مالی؛(1) عموجان! ممکن است در مسائل دیگر اختیار مرا داشته باشید؛ ولی این جا اختیار با خود من است. سپس گفت: ای محمّد! من خودم را به همسری شما درآوردم، و مهر را هم خودم از مال خود قرار می دهم.»

این کار خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) عشق غیر قابل توصیف وی را نسبت به رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) می رساند؛ آن هم عشقی مقدس و معنوی که ورای همه امور مادی است. عشق به کمال است. عشق به صداقت است. عشق به امانت است. عشق به همه خوبی ها است و در یک کلام عشق به خدا است.

این بانو می داند که همۀ سعادت و خوشبختی در ارتباط با فرستادۀ خدا است. و لذا در بیانی چنین می گوید: «سَعِدَتْ مَنْ تُکونُ لِمحمّد قرینةً، فانّه یُزیِّنُ صاحِبَه؛(2) خوشبختی نصیب زنی است که همسر محمّد گردد، زیرا محمّد برای وی مایۀ افتخار است.»

قولی پانزده سال از رسول خدا بزرگ تر بود،(1) او را از هر زن دیگر برای همسری خود مناسب تر دید و با وی ازدواج نمود و او را همواره مورد احترام و تجلیل قرار می داد.

رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) هیچ زنی را همتای خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) قرار نمی داد: «یثنی علیها و یفضّلها علی سائر امّهات المؤمنین و یبالغ فی تعظیمها؛(2) او را ستایش می کرد و بر سایر همسران خود برتری می داد و در بزرگ داشت و تکریم او تلاش زیاد می نمود.»

اختیار تو قرار داده است، چگونه مالش در خدمت شما نباشد. من و سرمایه ام و کنیزانم و آنچه که در اختیار دارم از آن شما است و تحت امر شما است و هیچ منعی از طرف من نیست.»

آن گاه اشک در چشمانش حلقه زد و گفت:

واللّه ما هب نسیم الشمال

الّا تذکرت لیالی الوصالی

ولا أضامن نحوکم بارق

الّا توهمت لطیف الخیال

جور اللیالی خصّنی بالجفا

منکم و من یأمن جور اللیالی

رقوا و جودوا و اعطفو و ارحموا

لا بّد لی منکم علی کل حال(1)

«به خدا سوگند هر وزش نسیم، مرا به یاد شب های وصال می اندازد. و چون از سوی (خانه) شما فروغی درخشیدن می گیرد، می پندارم که آن نور شبح و سایۀ شما است. درد و جور شبانه ای از (فراق) شما کشیده ام و چه کسی (دلداده ای) است که از جور و رنج شبانه در امان باشد. ترحم و دلسوزی کنید و عطوفت به کار گیرید که در هر حال مرا گریزی از (دلبستگی) به شما نیست.»

ممکن است کسی گمان کند، این ادب و احترام خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) آن هم نسبت به شوهری چون رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) یک امر عادی و طبیعی است؛ در حالی که با اندک توجهی می شود دریافت که ادب خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) نسبت به شوهر عزیزش، فراتر از ادب یک زن در برابر شوهر است. وی از آن جهت که شخصیت رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) را شناخته و رفعت مکان وی را درک کرده است، این گونه محترمانه برخورد می کند.

این ادب و احترام، حتی قبل از ازدواج نیز از این بانو نسبت به عزیز قریش دیده می شود. خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) هنگامی که از امین قریش برای سرپرستی کاروان تجارتی استفاده می کند، به دو غلام خود، میسره و ناصح می گوید:

«اعلما قد ارسلت الیکما امینا علی اموالی و انه امیر قریش و سیّدها، فلا یدٌ علی یده، فان باع لایمنع، و ان ترک لا یؤمر، فلیکن کلامکما بلطف و أدب و لا یعلوا کلامکما علی

ص: 71

کلامه؛(1) من امینی بر اموال خود گماشتم، همو که امیر بزرگ قریش است. دستی بالای دست او نیست. اگر تصمیم بر فروش متاعی بگیرد، نباید کسی مانع شود. اگر تصمیم گرفت چیزی نفروشد، کسی حق ندارد دستوری به او بدهد. شما موظفید با لطف و ادب با وی سخن بگویید، و بالای حرف او حرفی نزنید.»

از دست شما رفت. خدا بهتر از خدیجه را به شما عنایت کرده است!»

رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) برآشفته گشت و فرمود: «صدّقتنی اذ کذبتم و آمنت بی اذ کفرتم و ولدت لی اذ عقمتم؛(1) او زمانی نبوت مرا تصدیق کرد که شما مرا تکذیب می نمودید. به من ایمان آورد، شما کافر بودید. وی مادر فرزندان من است؛ در حالی که شما چنین نیستید.»

عایشه می گوید: من بعد از این با ذکر خیر خدیجه خود را نزد پیامبر عزیز می کردم!

عشق و عاطفۀ رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) به همسر باکمالش به حدّی رسیده بود که دوستان خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) نیز از آن بهره مند بودند.

عایشه می گوید: پیرزنی وارد بر رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) شد و از سوی حضرت مورد احترام خاصی واقع شد. پیرزن که از محضر رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) خارج شد، پرسیدم: این زن چه کسی بود که این گونه مورد الطاف شما واقع شد؟

رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) فرمود: «این زن از دوستان خدیجه است. وقتی خدیجه زنده بود، زیاد نزد ما می آمد.»(2)

این ها همه به خاطر شخصیت والای خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و فداکاری های آن بانوی بزرگ بود. خدیجه ای که داخل خانۀ اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پناه آن حضرت به حساب می آمد و تمام ناراحتی ها و شکنجه های جسمی و روحی وارده از سوی قریش را با عواطف غیر قابل وصف خود، جبران می نمود.

خدیجه ای که مادر فرزندانش، یعنی قاسم، طاهر، طیب، زینب، رقیّه و ام کلثوم بود و از همه مهم تر مادر ام الائمه زهرای مرضیه عَلَيْها السَّلاَمُ بود که اگر هیچ افتخاری برای خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) نبود، جز این که وی مادر فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) است، برای وی کافی بود.

و این چنین بود که از دست دادن خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) برای رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) بسیار ناگوار و دشوار بود؛ به گونه ای مرگ خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در روح و روان رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و اله وسلم) اثر گذاشت که سال

ص: 73

درگذشت وی را، که قرین وفات حضرت ابوطالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) بود، «عام الحزن» نامید و پس از وفاتش نیز هر گاه به یاد خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) می افتاد یا کسی از وی نام می برد، چشمان مبارکش پر از اشک شده و از خوبی های خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) سخن می گفت.

همۀ دانشمندان و مفسران شیعه و سنی اذعان کرده اند.

مأمور بودند، حوادث سخت و ناگواری را می بایست تحمل می کردند و در این مسیر به یاری همراه و فداکار نیاز داشتند. حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بهترین بانویی بود که با انجام این وظایف تأثیری مهم در روند زندگی پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) داشت. با این که بسیاری از ثروت مندان عرب به خواستگاری او آمدند، وی به آنها جواب رد داد. او با شناختی که از یگانه مرد عالم حضرت محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) داشت، او را به همسری برگزید و تمام ثروت و اموالش را در اختیار ایشان نهاد و از همسر بزرگوارش جانانه دفاع کرد.

(وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَوةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیهَا لَا نَسْأَلُکَ رِزْقًا نَّحْنُ نَرْزُقُکَ وَ الْعَقِبَةُ لِلتَّقْوَی؛(1) و خانواده خود را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شکیبا باش. ما از تو روزی نمی خواهیم. ما به تو روزی می دهیم و عاقبت نیک برای تقوا است).

در بارۀ شأن نزول این آیه اکثر مفسران می گویند: مقصود از «اهل» خاندان اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) است؛ ولی چون این سوره در مکه نازل شده، در آن زمان مصداق آن خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) بودند و ممکن است با گذشت زمان دامنۀ خاندان اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گسترده شده باشد و برخی دیگر از نزدیکان او را نیز شامل شود.(2) در تفسیر المیزان می گوید: جمله و «أمر اهلک» بر حسب انطباقش با هنگام نزول، خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) همسر آن جناب و علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) است؛ چون این آیه در مکه نازل شده و پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همسری غیر از خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) نداشت.(3)

و عبد اللّه و زینب، ام کلثوم، رقیه و فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ). پسرها هر دو در کودکی از دنیا رفتند و دختران تا پس از بعثت ایشان زنده بودند و اسلام آوردند.(1)

یوم مراراً؛(1) همانا خدای متعال به افتخار وجود تو هر روز به طور مکرر به فرشتگان بزرگش افتخار می کند.»

می خورم و از علاقه و محبت پیامبر به او همیشه تعجب می کردم؛ زیرا رسول خدا او را بسیار یاد می کرد و اگر گوسفندی ذبح می کرد، سراغ دوستان او می رفت و سهمی برایشان می فرستاد.

روزی رسول گرامی در حالی که خانه را ترک می گفت، از خدیجه یاد کرد و قدری از او تعریف نمود. سرانجام نتوانستم خود را کنترل کنم و با کمال جرئت گفتم: وی پیرزنی بیش نبود و خدا بهتر از او را نصیب شما کرده است. گفتۀ من اثر بدی در رسول خدا گذارد و آثار خشم و غضب در پیشانی او ظاهر شد. فرمود: ابداً چنین نیست... . بهتر از او نصیب من نشده است. او هنگامی به من ایمان آورد که سراسر مردم در کفر و شرک به سر می بردند. او اموال و ثروت خود را در سخت ترین مواقع در اختیارم گذاشت. خدا از او فرزندانی نصیبم کرد که به دیگر همسرانم نداد.»(1)

علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) می فرماید: «رسول خدا نزد زنان خود بود که نام خدیجه برده شد. ایشان گریست. عایشه گفت: این چه گریه ای است که برای پیرزنی از بنی اسد می کنی؟ پیامبر با ناراحتی فرمود: او هنگامی مرا تصدیق کرد که شما تکذیبم کردید. او زمانی به من ایمان آورد، که شما به من کافر بودید و برایم فرزندی آورد که شما عقیم ماندید. عایشه می گوید: از آن پس هر گاه می خواستم نزد رسول خدا تقرب جویم، با نام خدیجه تقرب می جستم.»(2)

اسلام را طبق تعلیم جبرئیل به خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) آموخت و آنها بر آن شهادت دادند. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) فرمود: آیا شروطی را که خداوند برای اسلام خواهی تو نهاده دریافتی؟ خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) گفت: «نعم و آمنت و صدّقت ورضیت و سلمت؛(1) آری، ایمان آوردم، تصدیق کردم، راضی شدم و تسلیم گشتم.»

هنگامی که حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) رحلت کرد، فرشتگان رحمت از جانب خداوند برای او کفنی مخصوص نزد رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) آوردند. این افزون بر این که مایۀ برکت برای خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بود، موجب تسلی خاطر رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) شد. بدین طریق از جانب خداوند از مقام حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) تجلیل شد و اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پیکر پاک او را با آن کفن پوشاند.(1)

و یاری به همسر بزرگوارش خاتم الانبیا9 دریغ نکرد و همیشه به ایشان دلگرمی می داد و با همۀ دشواری های زمان جاهلیت کنار می آمد.

1. 1365ش.

2. مامقانی، عبداللّه بن محمّدحسن (م 1351 ق)، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف: طبع رحلی، چاپ سنگی، مطبعه رضویه، [بی تا].

3. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، تحقیق: محمّدباقر بهبودی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403 ق.

4. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1375ش.

5. ملّا صالح، محمّدصالح مازندرانی (م1081ق)، شرح اُصول الکافی، تصحیح: علی عاشور، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1421ق.

ص: 85

ص: 86

او زنده بود اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همسر دیگری انتخاب ننمودند و این ازدواج فرخنده نیز 25 سال تداوم داشت و با ارتحال حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) پایان یافت.(1) در برخی روایات به باکره بودن حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) علاوه بر معروف بودن او به طاهره ، هنگام ازدواج با پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) اشاره شده است.(2) از خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) فرزندانی بزرگوار متولّد شدند که آخرین آنها حضرت فاطمه زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) ام الائمه می باشند که در دوران بعثت رسول الله (صلی الله علیه و اله وسلم) متولّد شدند. هم زمان با بعثت رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) اوّلین زنی که به ایشان ایمان آورد و مسلمان شد ، حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بود.

ایمان آوردن حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به رسالت حضرت محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) حکایت از معرفت و پاکی و صداقت وی داشت. او به اطمینان قلبی رسید، که وقتی رسول الله (صلی الله علیه و اله وسلم) بعثت خود و نزول وحی الهی را مطرح کرد، بلافاصله رسالت او را پذیرفت و این افتخار را برای خود در طول تاریخ اسلام به عنوان اوّلین زن مسلمان ثبت کرد و سعادت خود را تضمین نمود. رشد ایمانی او به آن حد رسید که رسول الله (صلی الله علیه و اله وسلم) در فضیلت او فرموده: «بهترین زنان بهشت چهار نفرند: خدیجه دختر خویلد؛ فاطمه دختر محمّد؛ مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم، زن فرعون.» (1)

اللَّهِ)(1) مهاجرت او با پیامبر اکرم است.

کفّار و مشرکان قریش عهدنامه ای علیه اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و مسلمانان بستند و آنها را در محاصرۀ اجتماعی و اقتصادی قرار دادند، ولیکن اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همراه با بنی هاشم و بنی مطلب و بنی عبد مناف در شب اوّل مُحرّم سال هفتم بعثت به شِعب ابی طالب مهاجرت کردند و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در کنار او به عنوان یار و یاوری صدیق ، فداکاری ها کرد و با حمایت گسترده از ر برای گسترش اسلام و فزونی یافتن تعداد مسلمانان و عزیمت عدّه ای از آنها به حبشه به دستور اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و نیز ایجاد پایگاهی مهم برای ترویج اسلام و ناامیدی و شکست سران کفر و شرک ، تمام اموال و دارایی های خود را هزینه کرد.

همراهی او با پیامبر و مسلمانان در شعب و کمک هایی که نزدیکان پدری او برای مسلمانان به شعب می فرستادند، مایۀ قوّت قلب مسلمانان بود . این همراهی و همکاری و فداکاری صادقانه ، از مصداقی عینی و مثال زدنی از زنان مهاجر و مجاهد ساخته بود که همواره اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) یاد و نام او را بسیار بزرگ می داشت و نشانۀ محبّت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به خداوند پیروی خالصانۀ او از پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود .(2)

می کرد. او همواره با تأیید پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) در ثبات قدم و شکیبایی اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در برابر تمامی سختی ها مؤثر بود؛ چنان که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله وسلم) در بارۀ این سیره و روحیۀ حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) چنین فرموده اند:

«آن گاه که همه مرا تکذیب کردند، خدیجه مرا تأیید کرد و به درستی پیغمبری من اقرار نمود و او هنگامی به من ایمان آورد و در نماز به من اقتدا کرد، که همگان در لجن زار کفر و حقیقت پوشی دست و پا می زدند و موقعی به بهترین یادگار من (فخر دو جهان، فاطمه، آن بانوی محشر) باردار شد که همۀ زنان از بی اعتباری نازا مانده بودند.»(1)

همراهی و همکاری صادقانۀ خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) با رسول الله (صلی الله علیه و اله وسلم) خالی از مشکلات، سختی ها و زخم زبان ها و رنج های اجتماعی و اقتصادی نبود، ولیکن خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) همه را با شکیبایی و ثبات قدمی بی نظیر پشت سر گذاشت و هیچ گاه در ایمانش به خدا و رسالت رسول او خدشه ای وارد نشد، بلکه روز به روز توجّه اش به رسول الله (صلی الله علیه و اله وسلم) بیشتر می شد و این گونه بود که خدای تعالی به وسیلۀ جبرئیل بر خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) سلام فرستاد و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) چنین پاسخ داد: «اللّه السّلام، و منه السَّلام و علی جبرئیل السَّلام.»(2)

کارگشا بود.(1) او با مال و جان و زبان خود به حمایت همه جانبه از پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) و مسلمانان برخاسته بود. در جریان سه سال محاصرۀ وحشت بار در شعب ابی طالب، خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) از روی صفا و سخاوت تمام دارایی خود را نثار اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و مسلمانان کرد و آنها را از گرسنگی نجات داد، تا این که خداوند گشایشی در کار آنها پیش آورد.(2)

جهاد مالی خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و انفاق و بخشش او در ده سال اوّل بعثت نقش حیاتی و چشم گیری در رشد و گسترش اسلام و فزونی یافتن تعداد مسلمانان و هجرت مسلمانان و ابطال نقشه های سران کفر و شرک داشت و این نقش آفرینی خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بود که او را در نزد رسول الله (صلی الله علیه و اله وسلم) بسیار عزیز می داشت و تا آن جا که آن حضرت او را به عنوان یکی از چهار زن نمونه و بزرگ، که جایگاهشان در بهشت برین است، معرفی کردند .

و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) با این صفات شایسته الگویی ماندگار برای همیشۀ تاریخ شد.

1. دشتی، محمّد، نهج البلاغة، تحقیق: سید کاظم محمّدی، قم: انتشارات امام علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ)، 1369 ش.

2. رسولی محلاتی ، سید هاشم، تاریخ اسلام ، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1371ش.

3. سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم: بوستان کتاب، چاپ هشتم ، 1372ش.

4. شیخ صدوق، ابوجعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (م 381 ق)، الخصال، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: نشر اسلامی، 1403 ق.

5. عماد زاده، حسین، زنان پیامبر اسلام (صلی الله علیه و اله وسلم)، تهران: نشر مجد.

6. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403ق.

7. معروف حسنی، سید هاشم (م 1404 ق)، سیرة المصطفی صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ ، قم: کتابخانۀ بزرگ آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی=، 1978 م.

ص: 95

ص: 96

بِنْتُ خُوَیلِدٍ الْفَتَی الْمَکَرَّمِ

اَلْماجِدِ الْمُؤیدِ الْمُعَظَّمِ

لَها مِنَ الْجَنَّةِ بَیتٌ مِنْ قَصَبٍ

لا صَخَبَ فِیهِ وَلالَها نَصَبٌ

وَهذِهِ صُورَةُ لَفْظِ الْخَبَرِ

عَنِ النَّبِی الْمُصْطَفَی الْمُطَهَّرِ(1)

«همسر پیامبر، خدیجه که فضل و برتری او از گفتار و رفتارش آشکار است، دختر خُویلد آن جوانمرد بزرگوار، و ارجمند تأیید شده و بلند مقام. برای خدیجه [طبق سخن پیامبر] در بهشت خانه ای از یک قطعه گوهر بلورین (زبرجد) آماده شده است که در آن ناآرامی و رنج نیست. این موضوع عین سخن پیامبر برگزیدۀ پاک خدا است، که خدیجه در بهشت دارای چنین خانه ای می باشد.»

بهترین زنان دنیا خدیجه و مریم دختر عمران است.» یا: بهترین زنان امّت گذشته مریم و بهترین زنان این امّت خدیجه است.

2. نیز فرمود: «خَیرُ نِساءِ الْعالَمِینَ مَرْیمُ بِنْتُ عِمْرانَ، وَ آسِیةُ بِنْتُ مُزاحِمٍ، وَ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیلِدٍ، وَ فاطِمَةُ بِنْتُ محمّد؛(1) بهترین زنان جهانیان عبارت اند از: مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم، خدیجه دختر خویلد و فاطمه دختر محمّد.»

3. ابن عباس می گوید: روزی رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) چهار خطّ کشید، آن گاه پرسید: آیا می دانید این خط ها چیست؟ گفتیم: خدا و رسولش داناتر است. فرمود:

«خَیرُ نِساءِ الجَنَّةِ مَرْیمُ بِنْتِ عِمْرانٍ، وَ خَدِیجَةُ بِنْتِ خُوَیلِدٍ وَفاطِمَةُ بِنْتِ محمّد، وَ آسِیةُ بَنْتِ مُزاحِمٍ اِمْرَأَةُ فِرْعَوْنَ؛(2) بهترین زنان بهشت، مریم دختر عمران، خدیجه دختر خویلد، فاطمه دختر محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) و آسیه دختر مزاحم، همسر فرعون است.»

4. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به عایشه که در حال برتری جویی به فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بود، فرمود: «اَوَما عَلِمْتِ اَنَّ اللّهَ اصْطَفی آدَمَ وَنُوحاً وَ آلَ اِبْراهِیمَ وآلَ عِمْرانَ وَعَلِیاً وَالْحَسَنَ وَالْحُسَینَ وَحَمْزَةَ وَجَعْفَراً وَفاطِمَةَ وَخَدِیجَةَ عَلَی الْعالَمِینَ؛(3) آیا نمی دانی که خداوند آدم، نوح، آل ابراهیم، آل عمران، علی، حسن، حسین، حمزه، جعفر، فاطمه و خدیجه را بر جهانیان برگزید.»

5. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود: جبرئیل نزد من آمد و گفت: ای رسول خدا! این خدیجه است. هر گاه نزد تو آمد، بر او از سوی پروردگارش و از طرف من، سلام برسان، «وَبَشِّرها بِبَیتٍ فِی الْجَنَّةِ مِنْ قَصَبٍ لا صَخَبٌ وَلا نَصَبٌ؛(4) و او را به خانه ای از یک قطعه (از زبرجد) در

ص: 99

بهشت که در آن رنج و ناآرامی نیست مژده بده.»

در بعضی از روایات «مِن قَصَبِ الزُّمُرِّد»(1) آمده که همان زبرجد باشد و مطابق بعضی از روایات، آن حضرت فرمود: «اُمِرْتُ اَنْ اُبَشِّرَ خَدِیجَةَ بِبَیتٍ...؛(2) از طرف خداوند مأمور شده ام که خدیجه را مژده بدهم به خانه ای بلورین که در آن رنج و ناآرامی نیست.»

6. نیز فرمود: «اَرْبَعُ نِسْوَةٍ سَیداتُ ساداتِ عالَمِهّنَّ مَرْیمُ بِنْتُ عِمْرانَ، وَآسِیةُ بِنْتُ مُزاحِمٍ، وَخَدِیجَةُ بِنْتِ خُوَیلِدٍ، وَفاطِمَةُ بِنْتُ محمّد، وَاَفْضَلُهُنَّ عالَماً فاطِمَةُ؛(3) چهار زن سرور زنان جهان خود می باشند که عبارت اند از: مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم، خدیجه دختر خویلد و فاطمه دختر محمّد و بهترین آنها از جهت جهان فاطمه است.»

7. نیز فرمود: «حَسْبُکَ مِنْ نِساءِ الْعالَمِینَ مَرْیمُ بِنْتِ عِمْرانٍ، وَ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیلِدٍ، وَ فاطِمَةُ بِنْتَ محمّد، وَ آسِیةُ بِنْتِ مُزاحِمٍ؛(4) در میان بانوان دو جهان، در فضیلت و کمال کافی است: مریم، خدیجه، فاطمه و آسیه.»

8. نیز فرمود: «اِنَّ اللّهَ اِخْتارَ مِنَ النِّساءِ اَرْبعَاً؛ مَرْیمَ وَآسِیةَ وَخَدِیجَةَ وَفاطِمَةَ؛(5) همانا خداوند از زنان، چهار زن را برگزید که عبارت اند از: مریم، آسیه، خدیجه و فاطمه.»

9. پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در تفسیر آیۀ «عَیناً یشْرِبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ؛(6) همان چشمۀ بهشتی که مقرّبان از آن می نوشند»، فرمود:

«اَلْمُقَرَّبُونَ السّابِقُونَ؛ رَسُولُ اللّهِ، وَعَلِیِّ بْنُ اَبِیطالِبٍ وَالْأَئمَّةُ، وَفاطِمَةُ بِنْتُ محمّد؛(7) از مردان بسیاری به حدّ کمال رسیدند، و از زنان به درجۀ آخر کمال نرسیدند؛ مگر چهار زن

ص: 100

که عبارتند از: آسیه، مریم، خدیجه و فاطمه.»

11. روزی عایشه به حضرت فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) گفت: آیا تو را بشارت ندهم به این که از رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) شنیدم فرمود: «سرور زنان بهشت چهار بانو هستند که عبارت اند از: مریم، فاطمه، خدیجه، و آسیه؟»(1)

12. روزی اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) فرمود: «تو همسری مانند فاطمه داری، که من چنان همسری ندارم. تو مادر زنی مثل خدیجه داری، که من چنین مادر زنی ندارم.»(2)

13. امیر مؤمنان علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) فرمود: «ساداتُ نِساءِ الْعالَمَینِ اَرْبَعَ: خَدِیجَةُ بِنْتِ خُوَیلِدٍ وَفاطِمَةُ بِنْتُ محمّد وَآسِیةُ بِنْتَ مُزاحِمٍ؛ وَمَرْیمُ بِنْتُ عِمْرانَ؛(3) سرور بانوان دو جهان چهار بانو است که عبارت اند از: خدیجه، فاطمه، آسیه و مریم.»

14. روایت شده: روزی جبرئیل به حضور اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آمد، و جویای خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) شد. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) او را نیافت. جبرئیل گفت: «وقتی که او آمد، به او خبر بده که پروردگارش به او سلام می رساند.»(4)

15. پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در چهل شبانه روز اعتزال از خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) توسط عمّار یاسر به خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) چنین پیام داد: «اِنَّ اللّهَ لَیباهِی بِکَ کِرامَ مَلائِکَتِهِ کُلُّ یوْمٍ مِراراً؛(5) همانا خداوند متعال به افتخار وجود تو هر روز به طور مکرّر به فرشتگان بزرگش افتخار می کند.»

16. روزی اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) برگزیدگان خداوند را معرّفی کرد، تا این که فرمود: «وَخِیرَتُهُ مِنَ النِّساءِ فَمَرْیمُ بِنْتُ عِمْرانَ، وَآسِیةُ بِنْتُ مُزاحِمٍ اِمْرَأَةُ فِرْعَوْنَ، وَفاطِمَةُ الزَّهْراء، وَخَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیلِدٍ؛(6) برگزیدگان خدا از زنان عبارت اند از: مریم، آسیه، فاطمه و خدیجه.»

ص: 101

باید توجّه داشت که زنان نمونه در جهان بسیارند؛ ولی این چهار زن آسیه (عَلَيْها السَّلاَمُ)، مریم (عَلَيْها السَّلاَمُ)، خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بر همگان کامل تر بوده و برتری دارند.

در بررسی زندگی درخشان این چهار بانو به یکی از رازهای اصلی و مهم برتر بودن آنها پی می بریم و آن حمایت از رهبری است. آنها در مورد استواری رهبری حقّ موسی در رابطه با آسیه (عَلَيْها السَّلاَمُ)، عیسی در رابطه با مریم (عَلَيْها السَّلاَمُ)، پیامبر اسلام (صلی الله علیه و اله وسلم) در رابطه با خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در رابطه با رهبری علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) نهایت سعی، فداکاری و ایثار را نمودند؛ تا آن جا که هر چهار نفر برای استواری مقام عظمای رهبری راستین، به شهادت رسیدند؛ با این فرق که آسیه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) آشکارا شهید شدند، ولی شهادت مریم (عَلَيْها السَّلاَمُ) و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) تدریجی و پس از تحمّل محنت های بسیار، انجام شد. بنا بر این حمایت از رهبری راستین، راز و رمز اوج برتری است و از اصول ارزشی ممتاز است.

17. در فرازی از یکی از زیارت نامه های رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) که [ظاهراً از امامان7 نقل شده] چنین آمده است:

«اَلسَّلامُ عَلی اَزْواجِکَ الطّاهِراتِ الْخَیراتِ، اُمَّهاتِ الْمُؤمِنینَ، خُصُوصاً الَصِّدیقَةُ الطّاهِرَةُ، الزَّکِیةُ الرّاضِیةُ الْمَرْضِیةُ، خَدِیجَةُ الْکُبْری اُمُّ الْمُؤْمِنینَ؛(1) سلام بر همسران پاک و نیک تو، مادران مؤمنان، به خصوص سلام بر بانوی راستین و پاک و پاکیزه، خشنود و پسندیده، خدیجه بانوی بزرگ، مادر مؤمنان.»

تعبیر به مادران مؤمنان از همسران اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از این رو است که ازدواج با آنها بعد از اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) حرام است. باید به حریم حرمت آنها و اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) احترام نهاد و با آنها ازدواج نکرد.

و در فرازی از زیارت نامه های دیگر از خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) چنین تعبیر شده: «اَلسَّلامُ عَلی خَدِیجَةَ سَیدَةَ نِساءِ الْعالَمِینَ؛(2) سلام بر خدیجه سرور زنان جهانیان.»

مُزاحِمٍ زَوْجَةُ فِرْعَوْنَ وَهِیَ زَوْجَةُ النَّبِی فِی الْجَنَّةِ، وَخَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیلِدٍ زَوْجَةُ النَّبِی فِی الدُّنْیا وَالاْخِرَةِ، وَفاطِمَةُ بِنْتُ محمّد؛(1) بهشت مشتاق چهار زن است: مریم دختر عمران؛ آسیه دختر مزاحم، همسر فرعون، که همسر پیامبر در بهشت است؛ خدیجه دختر خویلد، همسر رسول خدا در دنیا و آخرت؛ فاطمه دختر محمّد.»

کن ... ولی آسیه، سخن بیهودۀ مادر را گوش نکرد و گفت: هرگز به خداوند متعال کافر نخواهم شد.

فرعون فرمان داد دست ها و پاهای آسیه را به چهار میخی که در زمین نصب کرده بودند، بستند.(1) و او را در برابر تابش سوزان خورشید نهادند و سنگ بسیار بزرگی را روی سینه اش گذاشتند. او نیمه نیمه نفس می کشید و در زیر شکنجۀ بسیار سختی قرار داشت.

موسی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) از کنار او عبور کرد. او با حرکت انگشتانش از موسی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) استمداد نمود. موسی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) برای او دعا کرد و به برکت دعای موسی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) او دیگر احساس درد نکرد و به خدا متوجّه شد و عرض کرد: «خدایا! خانه ای در بهشت برای من فراهم ساز.»

خداوند همان دم روح او را به بهشت برد. او از غذاها و نوشیدنی های بهشت می خورد و می نوشید. خداوند به او وحی کرد: سرت را بلند کن. او سرش را بلند کرد و خانۀ خود را در بهشت که از مروارید ساخته شده بود، مشاهده کرد و از خوشحالی خندید. فرعون به حاضران گفت: دیوانگی این زن را ببینید در زیر فشار چنین شکنجۀ سختی می خندد!

به این ترتیب این بانوی مقاوم و مهربانی که حقّ بسیار بر موسی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) داشت و او را در موارد گوناگون از گزند دشمن نجات داده بود، به شهادت رسید.(2)

در قرآن(3) از او و از حضرت مریم (عَلَيْها السَّلاَمُ) به عنوان بانوان ممتاز و نمونه یاد شده است؛ چنان که در پیش گفتار ذکر شد.

نام مریم (عَلَيْها السَّلاَمُ) در قرآن 34 بار آمده، و یک سورۀ قرآن (سورۀ نوزدهم) به نام مریم است، که از آغاز آن تا آیۀ 36 به ماجرای ولادت حضرت عیسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ و سخن گفتن او در گهواره، و بخشی از زندگی و چگونگی دعوتش می پردازد. قبل از آن که عیسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ متولّد شود، فرشتگان از جانب خداوند مریم (عَلَيْها السَّلاَمُ) را به تولد او مژده دادند، و شخصیت عیسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ را معرفی کردند، چنان که در آیۀ 45 سورۀ آل عمران، می خوانیم:

(إِذْ قَالَتِ الْمَلَائِکَةُ یامَرْیمُ إِنَّ اللَّهَ یبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِّنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَی ابْنُ مَرْیمَ وَجِیهًا فِی الدُّنْیا وَالْأَخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ؛ به یاد آورید هنگامی را که فرشتگان (از جانب خدا) به مریم گفتند: خداوند تو را به کلمه ای (وجود باعظمتی) از طرف خودش مژده می دهد که نامش مسیح، عیسی بن مریم است، در حالی که در دو جهان انسان برجسته و از مقرّبان درگاه خدا خواهد بود).

عیسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ تحت سرپرستی مادرش مریم (عَلَيْها السَّلاَمُ) بزرگ شد. در سنّ دوازده سالگی به مجلس عابدان و پارسایان و اندیشمندان راه یافت و با آنها به مباحثه و مناظره پرداخت. آثار عظمت و معرفت فوق العاده، در همان نوجوانی در چهره اش دیده می شد.

عیسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ در سی سالگی مبعوث به رسالت شد، گرچه طبق آیه 30 سورۀ مریم، هنگام کودکی در گهواره، دارای مقام نبوّت بود، ولی رسمیت رسالتش از سی سالگی به بعد بود.(1)

ید بیضا دم عیسی، رخ زیبا داری

آنچه خوبان همه دارند تو تنها داری

* مباهات امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ و بزرگان به وجود شریف خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ)

اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و امامان معصوم (علیهم السلام) در موارد معدّد به وجود بانوی ارجمند جهان حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) مباهات و افتخار نموده اند، در این راستا به روایات زیر توجّه کنید:

الف روزی رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) در مسجد در حضور مردم در شأن حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و حسین (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) مطالبی فرمود، و از جمله چنین گفت: «اَیهَا النّاسُ! اَلا اُخْبِرُکُمْ بهَیرِ النّاسِ جَدّاً وَجَدَّةً؛ ای مردم! آیا شما را خبر ندهم به بهترین انسان ها از جهت جدّ و جدّه؟»

حاضران عرض کردند: «آری، خبر بده!» فرمود: «اَلْحَسَنُ وَالْحُسَینُ، جَدُّهُما رَسُولُ اللّهِ وَجَدَّتُهُما خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیلِدٍ؛(1) آنها حسن و حسین هستند که جدّشان رسول خدا محمّد است و جدّۀ آنها خدیجه دختر خُویلد می باشد.»

ب امام حسین (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) در روز عاشورا در ضمن خطبه ای که خود را به دشمن معرّفی می کرد، فرمود: «شما را به خدا سوگند، آیا می دانید که جدّۀ من خدیجه دختر خُویلد است؟...»(2) و نیز خطاب به دشمن فرمود: «آیا می دانید که من فرزند همسر پیامبر شما خدیجه هستم؟»(3)

ج امام سجّاد عَلَيْهِ السَّلاَمُ در مجلس شاهانه یزید در دمشق، در آن خطبۀ معروفش در فرازی چنین خود را معرّفی کرد: «اَنَا بْنُ خَدِیجَةَ الْکُبْری؛(4) من پسر خدیجه بانوی بزرگ اسلام هستم.» جالب توجّه این که: لقب «کُبری» (بزرگ و ارجمند) را اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) داد.(5)

د: در دعای ندبه که از ناحیۀ مقدّسۀ امام زمان[ صادر شده، در فرازی با توجّه به

ص: 106

حضرت ولیّ عصر[ چنین می خوانیم: «اَینَ ابْنُ النَّبِی الْمُصْطَفی، وَابْنُ عَلِی الْمُرْتَضی، وَابْنُ خَدِیجَةَ الْغَرّاءِ؛ کجا است پسر پیامبر برگزیده و پسر علی پسندیده و پسر خدیجۀ بلندمقام؟» واژۀ «غَرّاء» به معنای شامخ و ارجمند است که در این جا به عنوان صفت برای حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) ذکر شده است.

ه حضرت زینب3 در کربلا در روز یازدهم محرّم سال 61 ق هنگامی که کنار پیکرهای پاره پارۀ شهیدان آمد و مطالبی جانسوز گفت؛ از جمله در آن جا پس از ذکر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) از خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) یاد کرد و فرمود: «بِاَبِی خَدِیجَةَ الْکُبْری؛ پدرم به فدای خدیجۀ بانوی بزرگ باد.»(1)

و در اکثر زیارت نامه هایی که از طرف امامان معصوم (علیهم السلام) و اولیای خدا برای امامان و امامزادگان (علیهم السلام) تنظیم شده، از خدیجۀ کبری (عَلَيْها السَّلاَمُ) یاد شده و پس از سلام به پیامبران اولوالعزم به او سلام داده شده است؛ تا همواره یاد او در خاطره ها تجدید گردد و زائران با ایمان به پیشگاه او سلام عرض کنند و او را در خانۀ خداوند واسطه قرار دهند.

ز زید بن امام سجّاد عَلَيْهِ السَّلاَمُ که انقلاب و شورش عظیمی بر ضدّ حکومت طاغوتی هشام بن عبدالملک (دهمین خلیفۀ اموی) نمود و سرانجام به شهادت رسید، در سخنی در برابر دشمن، چنین احتجاج می کند: «وَنَحْنُ اَحَقُّ بِالْمَوَدَّةِ، اَبُونا رَسُولُ اللّهِ وَجَدَّتُنا خَدِیجَةُ...؛(2) و ما سزاوارتر به مودّت و دوستی هستیم، چرا که پدر ما رسول خدا و جدّۀ ما خدیجه است، و مادر ما فاطمه و پدر ما علی امیر مؤمنان است.»

ح عبد اللّه بن زبیر (با این که با خاندان رسالت دشمنی کرد) در گفت وگویی با ابن عبّاس، به خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به عنوان عمّه اش افتخار نموده و می گوید: «اَلَسْتَ تَعْلَمُ اَنَّ عَمَّتِی خَدِیجَةَ سَیدَةَ نِساءِ الْعالَمِینَ؛(3) آیا نمی دانی که عمّه ام خدیجه سرور بانوان جهان ها است؟»

ص: 107

ط در آن هنگام که پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در بستر رحلت قرار گرفت، حضرت زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) بسیار پریشان و گریان بود. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، حضرت زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) را به وجود پر برکت حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) که دارای ویژگی های برجسته است دلداری داد و در فرازی از مادرش خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) نیز یاد کرد و فرمود: دل خوش دار که:

«اِنَّ عَلِیاً اَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَرَسُولِهِ مِنْ هذِهِ الْاُمَّةِ، هُوَ وَخَدِیجَةُ اُمُّکِ؛(1) همانا علی نخستین شخص از این امّت است که به ذات پاک خدا و رسولش ایمان آورد. او و خدیجه مادر تو، اوّلین افرادی هستند که به اسلام پیوستند.»

ی در عصر خلافت امام حسن مجتبی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) پس از آن که معاویه بر اوضاع مسلّط شد، به کوفه آمد و چند روز در کوفه ماند و از مردم برای خود بیعت گرفت. پس از پایان کار بر بالای منبر رفت و خطبه خواند و در آن خطبه آنچه توانست به ساحت مقدّس امیرمؤمنان علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) جسارت کرد و ناسزا گفت؛ با این که امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و امام حسین (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) در مجلس حاضر بودند. حسین (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) برخاست تا پاسخ معاویه را بدهد، امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) دست او را گرفت و نشانید و خود برخاست و فرمود:

«ای آن که علی را به بدی یاد کردی؟ منم حسن و پدرم علی است، و تویی معاویه و پدرت صخر می باشد. مادر من فاطمه است و مادر تو هند است. جدّ من رسول خدا است و جدّ تو حرب است، وَجَدَّتِی خَدِیجَةُ وَجَدِّتُکَ فَتِیلَه...؛ جدّۀ من خدیجه (بانوی بزرگ اسلام) ولی جدّۀ تو فتیله (زن زشتکار جاهلیت) است. خداوند لعنت کند از ما آن کس که نامش پلید و حسب و نسبتش پست و سابقه اش بد، و دارای کفر و نفاق است.» گروه های مختلفی که در مسجد بودند گفتند: آمین.(2)

نظیر حادثۀ فوق در مدینه در مسجد النّبی رخ داد. امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) پای منبر معاویه برخاست و مطالب فوق را فرمود؛ از جمله به وجود جدّه اش حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) افتخار کرده و

ص: 108

فرمود: «وَجَدَّتِی خَدِیجَةُ وَجَدَّتُکَ نَثِیلَة؛(1) جدّۀ من خدیجه و جدّۀ تو نثیله است.» یعنی تو از نسل نثیله (ناپاک) به وجود آمده ای، ولی من از نسل خدیجۀ کبری (عَلَيْها السَّلاَمُ) هستم، و فرق است بین ناپاک زاده و پاک زاده.

روایت شده: زنی نابینا در حضور خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بود، و مدّت ها خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) از او نگهداری می کرد. روزی اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در حضور خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) از نیروی ولایت خود استفاده کرد و خطاب به آن بانوی نابینا گفت: «قطعاً دو چشمان تو باید سلامتی خود را باز یابند.»

همان دم او از هر دو چشم بینا شد. خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) با دیدن این منظره گفت: «هذا دُعاءٌ مُبارَکٌ؛ این بینایی، نتیجۀ دعای پربرکت پیامبر است.» اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) این آیه را خواند که خداوند به پیامبرش می فرماید: (وَ مَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِینَ؛(1) و ما تو را جز رحمت برای جهانیان نفرستادیم).(2)

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) با دیدن این گونه کرامت ها، بر ایمان و اعتقادش می افزود، و در راه اسلام عمیق تر و استوارتر می گشت.

گرفته، وقتی که وارد بازار شدیم و در جانب راست، کوچه ای قرار گرفته، این خانه در آن جا است و معمولاً درِ آن بسته است.

به هر حال زائران خانه خدا و حاجیان، در سفر حج و عمره خود، سزاوار است که، زیارت این خانه را فراموش نکنند. پس از پرسش، محل آن را پیدا کنند و در آن جا به نماز و دعا پردازند و آن مکان بسیار مقدّس و پرخاطره را با اخلاص زیارت نمایند، و در آن جا به یاد فداکاری های بی دریغ حضرت خدیجۀ کبری (عَلَيْها السَّلاَمُ) بیفتند، که این حالت، برای صفای دل و تکامل معنوی، بسیار اثربخش و مفید است و با درودهای خالصانۀ خود بر روان پاک خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) از آن همه فداکاری های خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) تجلیل نمایند.

من فرزندانی آورد، در حالی که شما نازا هستید.»

2. روز دیگری هاله خواهر خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) برای زیارت حضرت اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به مدینه آمد. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با دیدار او به یاد از دست رفته اش خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) افتاد. از شدّت اندوه بر خود لرزید. وقتی که هاله رفت، عایشه عرض کرد: «چقدر از پیرزن قریش که سالخوردگی، صورتش را چروکین و سرخ کرده بود یاد می کنی؟! در صورتی که اکنون روزگار او را نابود کرده، و خدا همسری بهتر از او به شما عطا فرموده است؟»

رنگ رخسار اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از این سخن ناروا برافروخته شد و با رنجیدگی خاطر به او فرمود: «نه نه! سوگند به خدا که هیچ گاه بهتر از خدیجه نصیبم نشد. او هنگامی به من ایمان آورد، که مردم مرا تکذیب می کردند و هنگامی با ثروت و تمام وجودش به یاری من شتافت، که دیگران مرا محروم ساختند.»(1)

3. عایشه گفته است: «ما زِلْتُ اَتَقَرَّبُ اِلی رَسُولِ اللّهِ بِذِکْرِها؛(2) همواره با یاد خدیجه به پیشگاه رسول خدا تقرّب می جستم و نزدیک می شدم.» یعنی نام خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در نزد اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بهترین وسیله ای بود که انسان را به آن حضرت نزدیک سازد و مشمول لطف سرشار او قرار دهد.

4. روزی پیرزنی نزد رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آمد. آن حضرت او را مورد لطف سرشار قرار داد. وقتی آن پیرزن رفت، عایشه علّت آن همه مهربانی به پیرزن را از اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پرسید، اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در جواب فرمود:

«اِنَّها کانَتْ تَأْتِینا فِی زَمَنِ خَدِیجَةَ، وَاِنَّ حُسْنَ الْعَهْدِ مِنَ الْاِیمانِ؛(3) این پیر زن در عصر زندگی خدیجه به خانۀ ما می آمد (و از کمک ها و الطاف سرشار خدیجه برخوردار بود.) همانا نیک نگهداری عهد و سابقه، از ایمان است.»

ص: 112

و مطابق روایت دیگر عایشه گفت: هر گاه پیامبر گوسفندی ذبح می کرد، می فرمود: از گوشتش برای دوستان خدیجه بفرستید. یک روز در این باره با آن حضرت سخن گفتم، فرمود: «اِنِّی لَاُحِبُّ حَبِیبَها؛(1) من دوست خدیجه را دوست دارم.»

گریۀ اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در جلسۀ عروسی حضرت زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ)

5. در اوایل سال دوّم هجرت در آستانۀ ازدواج پرمیمنت حضرت زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) با حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ)، روزی عقیل نزد برادرش حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) آمد و عرض کرد: «برادرم! در مورد هیچ چیزی آن قدر شادمان نمی شوم که از ازدواج شما با فاطمه دختر پیامبر شاد می گردم، پس چرا برای انجام آن اقدام نمی کنی؟ تا چشمم به میمنت این ازدواج، روشن گردد.»

حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) فرمود: «دوست دارم این کار به زودی انجام شود، ولی شرم می کنم خودم مستقیم موضوع را به رسول خدا عرض کنم.» عقیل عرض کرد: «تو را سوگند می دهم که برخیز با هم به محضر رسول خدا برویم تا در این باره صحبت کنیم.»

حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) با برادرش عقیل به قصد ملاقات با رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) حرکت کردند. در مسیر راه با اُمّ ایمن کنیز آزاد شدۀ اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) [که از بانوان بسیار ارجمند بود، و قبلاً کنیز حضرت آمنه مادر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود، و پس از وفات آمنه، به اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به ارث رسید و اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) او را آزاد کرد(2)] ملاقات نمودند و ماجرا را به او گفتند: امّ ایمن به آنها گفت: «این کار را به ما زنان واگذارید، تا ما برویم با رسول خدا صحبت کنیم؛ زیرا سخن زنان در این مورد، اثربخش تر است.»

آن گاه امّ اَیمن نزد امّ سَلَمه یکی از همسران اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آمد و ماجرا را به او گفت و سایر همسران اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را آگاه کرد. همۀ آنها در یک خانه در محضر رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) اجتماع نمودند و به اتّفاق چنین عرض کردند:

«فَدَیناکَ بِآبائِنا وَ اُمُّهاتِنا یا رَسُولَ اللّهِ قَدْ اِجْتَمَعْنا لِاَمْرٍ لَوْ اَنَّ خَدِیجَةَ

ص: 113

فِی ألاَحْیاءِ لَقَرَّتْ بِذِلِکَ عَینَها؛ پدران و مادرانمان به فدایت ای رسول خدا! برای صحبت پیرامون موضوعی (ازدواج حضرت زهرا در این جا اجتماع نموده ایم که اگر خدیجه در میان ما بود چشمش برای آن روشن می گردید.»

اُمّ سَلَمه می گوید: تا این سخن را گفتیم و نام خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را به میان آوردیم، رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) گریه کرد، سپس فرمود:

«خَدِیجَةُ وَاَینَ مِثْلُ خَدِیجَةَ صَدَّقَتْنِی حِینَ کَذَّبَنِی النّاسُ، وَوازَرَتْنِی عَلی دِینِ اللّهِ وَاَعانَتْنِی عَلَیهِ بِمالِها، اِنَّ اللّهَ اَمَرَ فِی اَن اُبَشِّرَ خَدِیجَةَ بِبَیتٍِ فِی الْجَنَّةِ مِنْ قَصَبٍ لا صَخَبَ فِیهِ وَلا نَصَبٌ؛ خدیجه! کجاست همانند خدیجه؟ در آن هنگام که مردم مرا تکذیب می کردند، او مرا تصدیق کرد، و او برای دین خدا با من همکاری و همیاری نمود، و با ثروت خود مرا برای پیشبرد دین کمک کرد. خداوند متعال به من فرمان داده است که خدیجه را به داشتن خانه ای از یک گوهر در بهشت که رنج و ناآرامی در آن نیست مژده بدهم.»

اُمّ سَلَمه می گوید: «عرض کردیم پدران و مادرانمان به فدایت ای رسول خدا! آنچه در مورد خدیجه می فرمایی درست است؛ ولی او در آغوش رحمت و برکات الهی قرار گرفته است. خداوند ما را (نیز) در درجات بهشت و رضوانش در کنار او قرار دهد. اینک برای موضوع ازدواج حضرت علی و فاطمۀ زهرا در این جا اجتماع کرده ایم، تا دستور بفرمایی به آن اقدام گردد.»

رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) امّ ایمن را طلبید و به او و سپس به دیگران دستورهایی داد و مراسم ازدواج و جشن آن را برقرار نموده و حضرت زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) را به خانۀ حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) بردند.(1)

سال خورده بود خداوند زن جوانی به تو داده است!»

اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با شنیدن این سخن (که اهانت ضمنی به مقام خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) شده بود) سخت خشمگین شد. من از گفته ام پشیمان شدم و با خدا عهد کردم که اگر خشم پیامبر را فرو نشاند، دیگر بار هرگز چنان سخنی را تکرار نکنم.

در این هنگام اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به من فرمود: «چگونه این سخن را گفتی؟ سوگند به خدا، خدیجه هنگامی به من ایمان آورد که همۀ مردم کافر بودند. مرا هنگامی پناه داد که همه مرا ترک و طرد کرده بودند. مرا هنگامی تصدیق نمود که همه تکذیب می کردند و از او دارای فرزندانی شدم؛ در حالی که شما زنان دیگر، مرا از داشتن فرزند محروم گرداندید.»(1)

جالب این که در ذیل این روایت آمده، عایشه گفت: «فَغَدا وَراحَ عَلَیَّ بِها شَهْراً؛ پیامبر شبانه روز، یک ماه تمام این سخن را به من می گفت.»

عایشه گوید: روزی در نزد پیامبر، خدیجه را تحقیر کرده و او را «خُدیجه» (زن کوچک) خواندم. پیامبر بسیار خشمگین شد و به من هشدار سخت داد تا دیگر تکرار نکنم.(2)

7. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تا آخر عمر با دوستان خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) رابطۀ دوستی داست و به آنها محبّت می کرد، تا جایی که هر گاه گوسفندی ذبح می کرد، برای آنها می فرستاد.

او خاطرۀ پر مهر حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را تجدید می نمود و دل او را شاد می کرد.(3) در این مورد، انس بن مالک می گوید: «وقتی که برای پیامبر هدیه می آوردند، می فرمود: این هدیه را به خانۀ فلان بانو ببرید؛ زیرا او دوست خدیجه بود و به خدیجه علاقه داشت.»(4)

و از امّ رومان نقل شده: «خدیجه همسایه ای داشت. سفارش او را به پیامبر کرده بود. از آن

ص: 115

پس هر گاه برای پیامبر غذا می آوردند، دستور می داد بخشی از آن غذا را برای آن همسایه می بردند.»(1)

اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ابوالعاص را به این شرط که زینب را آزاد بگذارد و از هجرت او به مدینه ممانعت ننماید آزاد کرد. ابوالعاص آزاد شد و به این شرط عمل کرد و به عهد خود وفا نمود.(1)

در فراز دیگر تاریخ می خوانیم: پس از آن که اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به یاد خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) گریست، فرمود: «مثل این که بر زینب بسیار سخت گذشته که یادگار مادرش را از گردن گشوده و برای ما فرستاده است.»(2)

مسلمانان وقتی که این حال را از اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) مشاهده نمودند عرض کردند: «ای رسول خدا! ما از حقّ خود گذشتیم، اختیار آن گردنبند با شما، اگر می خواهید آن را برای خود نگهدارید و اگر نمی خواهید، آن را برای زینب بفرستید.» و به نقل دیگر، اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از مسلمانان اجازه خواست، مسلمانان پاسخ فوق را دادند.

اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ابوالعاص را آزاد کرد و اموال او و گردنبند را برای زینب فرستاد و به ابوالعاص فرمود: «بدان که زینب به تو (به خاطر کافر بودنت) حلال نیست؛ زیرا او مسلمان است و تو کافر می باشی. هر گاه به مکّه رفتی، زینب را نزد من بفرست.»

ابوالعاص شرایط اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را پذیرفت. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) زید بن حارثه را برای آوردن زینب به مکّه فرستاد. ابوالعاص زینب را همراه زید به مدینه روانه کرد. سرانجام ابوالعاص قبل از فتح مکّه مسلمان شد و به مدینه آمد و با عقد جدید، با زینب ازدواج نموده و به زندگی ادامه دادند. ابوالعاص در سال دوازدهم هجرت از دنیا رفت.(3)

کرد و یهودیان را در هم شکست، مطابق نوشتۀ بلاذری در فتوح البلدان، ساکنان فدک(1) رییس خود، یوشع بن نون را به عنوان قرارداد صلح نزد رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) فرستادند و آن قرارداد این بود که فدک را به رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) بدهند تا در تحت پرچم اسلام، در امنیت باشند... .

به این ترتیب فدک، بدون هجوم، از راه صلح در اختیار اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) قرار گرفته و از اموال خالصۀ پیامبر (نه از بیت المال و اموال عمومی) گردید(2) و با نزول آیۀ هفت سورۀ حشر، فدک به عنوان «فَی ءْ» مال خدا و رسول و بستگان اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و یتیمان و مستمندان و درماندگان راه است.

فدک هم چنان در اختیار بود تا این که آیۀ 26 سورۀ اسراء نازل شد: «وَآتِ ذَالْقُرْبی حَقَّهُ وَالْمِسْکِینَ وَابْنِ السَّبِیلِ؛ حقّ خویشاوندان و مستمند و درماندۀ راه را بپرداز.»

مفسّران و محدّثان بسیار از شیعه و سنّی نقل کرده اند: هنگامی که این آیه نازل شد، رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را خواست و فدک را به او بخشید.(3)

آنچه که ذکر آن در این کتاب مورد توجّه است این که امام صادق (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) فرمود: پس از آن که فدک در اختیار پیامبر قرار گرفت، وقتی که به مدینه بازگشت نزد فاطمه آمد و فرمود: «دخترم! خداوند فدک را از کافران برگردانید و در اختیار من نهاد و از اموال مخصوص من قرار داد. هر گونه که خواستی از آن استفاده کن.» سپس فرمود:

«وَاَنَّهُ قَدْ کانَ لِاُمِّکِ خَدِیجَةُ عَلی اَبِیکِ مَهْرٌ، وَاَنَّ اَباکَ قَدْ جَعَلَها لَکِ بذلِکَ،

ص: 118

وَاَتْحَلَکِ اِیاها، تَکُونُ لَکِ وَلِوَلَدِکِ بَعْدَکِ؛(1) همانا مادرت خدیجه بر عهدۀ پدرت دارای مهریه است. اینک پدرت همین فدک را به همین علّت در اختیار تو قرار داد و آن را به تو بخشید، تا برای تو، و برای فرزندان تو بعد از تو باشد.»

این ماجرا نیر بیانگر تجدید خاطره و رعایت حسن عهد اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نسبت به حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) است.

فرود آمد. برای این که به مقام درخشان حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ)، در رابطه با مسئلۀ معراج اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بیشتر پی ببریم نظر شما را به دو روایت زیر جلب می کنم:

«فَفاطِمَةُ حَوْراءٌ اِنْسِیةُ، فَاِذَا اشْتَقْتُ اِلَی الْجَنَّةِ شَمَمْتُ رائحَةَ فاطِمَةَ عَلَیها السّلامُ؛(1) پس فاطمه بانوی بهشتی است که به صورت انسان روی زمین درآمده. هر گاه مشتاق بهشت می گردم بوی خوش وجود فاطمه را می بویم.»

نظیر این روایت، روایات دیگری نیز هست که در عنوان بعد خاطرنشان می شود.

«طوبی» چیست؟» رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) فرمود: «طُوبی درختی است در بهشت که اگر سواره ای با اسب راهوار، صد سال در سایۀ آن سیر کند به آخر آن نمی رسد... .»

سلمان می گوید: اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نسبت به حضرت زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) علاقۀ بسیار نشان می داد. یکی از زن های اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) عرض کرد: «ای رسول خدا! چرا فاطمه را آن قدر دوست داری که هیچ یک از افراد خاندانت را آن گونه دوست نداری؟»

اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در پاسخ فرمود: «هنگامی که من در شب معراج به آسمان ها سیر داده شدم، جبرئیل مرا کنار درخت طوبی برد. میوه ای از میوه های آن درخت را چید و به من داد. آن را خوردم. سپس دستش را بر میان دو شانه ام کشید. آن گاه فرمود: «ای محمّد! خداوند متعال ولادت فاطمه از خدیجه را به تو مژده می دهد.»

وقتی که از معراج به زمین بازگشتم و با خدیجه همبستر شدم، نور فاطمه در رحم خدیجه قرار گرفت، از این رو هر گاه مشتاق بهشت می شوم، فاطمه را نزدیک خود می آورم و بوی بهشت را از او می شنوم، او «حَوْراءِ انسیه؛ زن بهشتی به صورت انسان دنیا است.»(1)

2. در روایت دیگر آمده؛ امام صادق (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) فرمود: رسول خدا فاطمه را بسیار می بوسید و می بویید. عایشه (یکی از همسران پیامبر) از علاقۀ شدید پیامبر نسبت به حضرت زهرا ابراز ناراحتی می کرد و آن را برای خود ناگوار می دانست. پیامبر راز علاقۀ خود به فاطمه را برای عایشه چنین ترسیم فرمود: «ای عایشه! هنگامی که در شب معراج مرا به آسمان ها بردند، در آن جا وارد بهشت شدم. جبرییل مرا کنار درخت طوبی برد و از میوه های آن درخت به من داد. از آنها خوردم. خداوند عصارۀ همان میوه ها را در پشتم به آبی تبدیل کرد. پس از بازگشت به زمین با همسرم خدیجه همبستر شدم؛ همان هنگام خدیجه به وجود فاطمه باردار شد، از این رو هرگز فاطمه را نبوسیده ام مگر این که بوی خوش درخت طوبیِ بهشت را از وجود او

ص: 122

می شنوم.»(1)

3. امام باقر (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) از جابر بن عبد اللّه انصاری نقل می کند که یکی از اصحاب از رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) پرسید: شما چرا آن همه به حضرت زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) علاقه نشان می دهید؟ و شیوۀ شما با او به گونه ای است که با دختران دیگرت چنین نیست؟

آن حضرت در پاسخ فرمود: جبرئیل نزد من آمد، و سیبی از سیب های بهشت را به من داد. آن را خوردم. آن در صُلب من قرار گرفت. در آن وقت با خدیجه همبستر شدم. نور فاطمه در رحم خدیجه انعقاد یافت و من اکنون بوی بهشت را از وجود فاطمه می شنوم.

روایات دیگری نیز بیانگر این مطلب است.(2)

4. عمّار یاسر در ضمن گفتاری می گوید روزی حضرت زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) به علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) گفت: «ای ابوالحسن! خداوند متعال نور مرا آفرید. نور من خدا را تسبیح می کرد. سپس خداوند آن نور را در یکی از درختان بهشت به ودیعه نهاد. آن درخت، درخشان شد. هنگامی که پدرم رسول خدا (در شب معراج) وارد بهشت گردید، خداوند به او الهام کرد که از میوۀ آن درخت بچین و آن را بخور. پیامبر فرمان خدا را انجام داد. خداوند نور مرا در صلب پدرم قرار داد. سپس خداوند آن را در رحم مادرم خدیجه به ودیعه نهاد و خدیجه مرا به دنیا آورد و من از همان نور هستم به آنچه از حوادث که قبلاً بوده و بعداً رخ خواهد داد، آگاهی دارم. ای ابوالحسن! مؤمن با نور خداوند متعال می نگرد.»(3)

5. فضل بن شاذان از سلمان نقل می کند که گفت: به حضور فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) رفتم حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و حسین (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) پیش روی آن حضرت بازی می کردند. با دیدار آنها بسیار خشنود شدم. اندکی بعد اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نزد فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) آمد. عرض کردم: «ای رسول خدا! از فضیلت این خاندانت مطلبی

ص: 123

بفرما تا بر دوستی ما نسبت به آنها بیفزاید.»

فرمود: ای سلمان! در شب معراج که خداوند مرا به سوی آسمان سیر داد، ناگاه جبرئیل را در آسمان ها و در بهشت یافتم. هنگامی که مشغول دیدار از قصرها و باغ های بهشت بودم، ناگهان بوی بسیار خوشی را استشمام کردم که شگفت زده شدم. به جبرئیل گفتم: «ای حبیب من! این بوی خوشی که بر همۀ بوهای معطّر بهشت چیره شده چیست؟» جبرئیل گفت: «ای محمّد! این بوی خوش از سیبی است که سیصد هزار سال است خداوند آن را با دست قدرتش آفریده. نمی دانم که هدف خداوند از آفرینش این سیب چیست؟»

در این هنگام فرشتگانی را دیدم که همان سیب را نزد من آوردند و گفتند: «ای محمّد! پروردگار ما «سلام» است و به تو سلام می رساند و این سیب را به تو هدیه می دهد.»

رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) می فرماید: من آن سیب را گرفتم و در زیر پر جبرئیل گذاشتم. وقتی که جبرئیل به زمین فرود آمد، من آن سیب را برداشتم و خوردم. آب آن در پشت من جمع شد. با حضرت خدیجه همبستر شدم. او از همان آب سیب، به وجود فاطمه باردار شد. خداوند به من وحی کرد که حوریه بهشتی به صورت انسان به تو عنایت می شود ... . این حوریه همان فاطمه بود.(1)

2. در سال و ماه معراج اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به اختلاف نقل شده. مطابق پاره ای از روایات معراج آن حضرت قبل از سال پنجم بعثت بوده؛ از جمله بعضی از روایات حاکی است که معراج آن حضرت در سال دوم یا سوم بعثت بوده است(1) و به گفتۀ بعضی از محقّقان، این قول برترین و ظاهرترین قول است.(2)

از سوی دیگر در مورد سال تولّد حضرت زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) نیز اختلاف شدید وجود دارد. بنا بر این با توجّه به همۀ جوانب، روایات مذکور با سال تولّد حضرت زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) قابل جمع است و پاسخ به سؤال فوق داده می شود.

است؛ بلکه پروردگارم چنین دستور فرمود، تا امر خود را اجرا کند. جز خیر و سعادت، گمان دیگر نکن. خداوند متّعال هر روز چندین بار به خاطر تو به فرشتگان بزرگش، مباهات می کند. بنا بر این وقتی شب تاریک شد، در را ببند و در بستر خود استراحت کن. آگاه باش که من در خانۀ فاطمه بنت اسد هستم.»

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) روزی چند بار از دوری رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) غمگین می شد. وقتی که چهل روز به پایان رسید، جبرییل نزد اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آمد و عرض کرد: «خداوند بر تو سلام می رساند و می فرماید: برای دریافت هدیه اش آماده باش.»

اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از جبرئیل پرسید: تحفه و هدیۀ خداوند چیست؟ جبرئیل، اظهار بی اطّلاعی کرد. در این هنگام میکائیل (فرشتۀ مقرّب دیگر خدا) از آسمان فرود آمد. طبقی را که با پارچۀ سُنْدُسْ یا اِسْتَبْرَق بهشتی پوشیده بود، نزد رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) نهاد. جبرئیل نزدیک آمد و به رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) عرض کرد: «خداوند می فرماید: که باید امشب از این غذا افطار کنی.»

حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) می فرماید: (پیامبر در خانۀ ما بود.) هر شب هنگام افطار به من امر می فرمود که در خانه را باز بگذارم تا هر کس مایل است وارد خانه شود (و از غذای پیامبر بهره مند گردد)؛ ولی آن شب مرا در کنار درِ خانه نشانید و فرمود: «ای پسر ابوطالب! این طعامی است که برای غیر من حرام است.»

من در کنار در خانه نشستم و رسول خدا تنها وارد خانه شد و چون سر پوش را از روی طَبَقْ برداشت، یک خوشه خرما و یک خوشه انگور در آن دید. از آنها میل فرمود تا سیر شد و آب هم آشامید. سپس دست خود را برای شستن دراز کرد. جبرئیل آب بر دست مبارکش ریخت و میکائیل شست وشو داد و اسرافیل با دستمالی دست آن حضرت را خشک کرد. سپس باقی ماندۀ غذا با ظرف آن به سوی آسمان بالا رفت. آن گاه پیامبر برای ادای نماز (نافله) برخاست.

جبرئیل نزد آن حضرت آمد و گفت: اکنون نماز بر تو حرام است تا به خانه نزد خدیجه بروی و با او همبستر شود؛ زیرا خداوند با خود عهد کرده که در این شب از صُلْب تو، فرزندی پاک بیافریند. در این هنگام پیامبر پس از چهل روز کناره گیری، برخاست و به

ص: 126

سوی خدیجه رهسپار شد.

حضرت زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) است که بیان را توانِ تبیین چنین مقامی نیست.

و شاید آوردن طَبَق خرما و انگور بهشتی برای رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) و اختصاص به خصوص این دو میوه، به خاطر برکت بسیار و منافع فراوان این دو میوه باشد؛ چرا که در میان درخت ها هیچ درختی مانند درخت خرما و انگور دارای برکت بسیار نیست. علاوه بر این که این دو درخت از زیادی گِل آدم7 آفریده شده اند و بعید نیست که در این اختصاص، اشاره به کثرت این نسل پاک، طاهر، مبارک و بسیاری فرزندان و برکات آن باشد؛ چنان که در این باره در محل خود اشاره خواهیم کرد.

و امّا این که جبرئیل به اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گفت: در این وقت، نماز بر تو حرام است (که در حدیث فوق آمده بود)، ظاهر این است که منظور نماز نافله و مستحبی بود، نه نماز واجب؛ زیرا اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نماز واجب خود را قبل از افطار به جا می آورد. خداوند به حقیقت موضوع آگاه تر است.(1)

است.»

پیامبر فرمود: این جبرئیل است. به من خبر می دهد که آن فرزند دختر است و او است نسل پاک پر میمنت و خداوند به زودی نسل مرا از او قرار خواهد داد و امامان از نسل او به وجود می آیند، که خداوند پس از انقضای وحی، آنها را خلفا و جانشینان (رسول خدا) قرار می دهد.

حضرت خدیجه به همین ترتیب ایام بارداری را می گذراند تا آن که ولادت فاطمه نزدیک شد. برای زنان قریش و بنی هاشم پیام فرستاد که بیایید و مرا در وضع حمل یاری کنید؛ همان گونه که بانوان، زنان را در چنین وقتی کمک می کنند.

ولی زنان قریش و دیگران برای او پیام دادند که تو حرف ما را نشنیدی و سخن ما را رد کردی و با محمّد یتیم ابوطالب، که فقیر بود، ازدواج نمودی. از این رو نزد تو نمی آییم و به هیچ وجه تو را یاری نخواهیم کرد. (به راستی چه خفقان عجیبی بود، و پیامبر در آغاز بعثت چقدر دشمن داشت، و اسلام تا چه اندازه، غریب بود که حتّی در چنین حالتی، از همسر پیامبر کناره گیری می کردند و با او هم صحبت نمی شدند!)

خدیجه از این پیام، ناراحت و غمگین شد. (ولی خداوند او را تنها نگذاشت) ناگهان خدیجه دید چهار زن گندمگون و بلند قامت که شبیه زنان بنی هاشم بودند، وارد شدند. خدیجه از دیدن آنها هراسناک شد. یکی از آنها گفت: ای خدیجه! محزون مباش، ما از طرف خدا به سوی تو آمده ایم. ما خواهران تو هستیم. من ساره (همسر ابراهیم خلیل) هستم و این آسیه دختر مزاحم است که در بهشت همنشین تو است. آن دیگری مریم دختر عمران است و آن یکی کُلْثُم خواهر موسی می باشد. خداوند ما را نزد تو فرستاده تا در هنگام وضع حمل، تو را یاری کنیم.

در این وقتی یکی از آنها در جانب راست خدیجه نشست. دیگری در سمت چپ نشست. سومی روبه رو، و چهارمی پشت سر قرار گرفتند و در این هنگام فاطمه پاک و پاکیزه به دنیا آمد، و وقتی به زمین قرار گرفت، نور تابناکی از او برخاست که بر همۀ خانه های مکّه تابید. ناگاه ده تن از حوریان بهشتی که در دست هر یک از آنها طشتی از بهشت و آفتابه ای پر از آب کوثر بود، وارد شدند. آن بانویی که در پیش روی خدیجه بود،

ص: 129

فاطمه را گرفت و با آب کوثر شست وشو داد و درو جامۀ سفید که از شیر سفیدتر و از مُشک و عنبر خوش بوتر بود بیرون آورد. بدن فاطمه را با یکی از آنها پوشانید و دیگری را مقنعه و روسری او قرار داد. سپس فاطمه را به سخن گفتن دعوت کرد. فاطمه زبان گشود و به یکتایی خدا و رسالت محمّد گواهی داد و چنین گفت:

«اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلاَ اللّهُ، وَاَنَّ اَبِی رَسُولُ اللّهِ سَیدُ الاَنْبِیاء، وَاَنَّ بَعْلِی سَیدُ الاَوْصِیاءِ، وَوَلَدَیَّ سادَةُ الاَسْباطِ؛ گواهی می دهم که خدایی جز خدای یکتا نیست و پدرم رسول خدا و آقای پیامبران است و شوهرم سرور اوصیا می باشد و فرزندانم دو آقای سبط ها هستند.»

سپس به هر یک از آن چهار زن سلام کرد و آنها را به نام خواند و آنها با روی شاد و خندان، فاطمه را مورد توجّه قرار دادند و حوریان و اهل آسمان، مژدۀ ولادت فاطمه را به یکدیگر می دادند و در آسمان نوری آشکار شد که فرشتگان، قبل از آن چنین نوری را ندیده بودند.

آن گاه بانوان به خدیجه گفتند: فرزند خود را که پاک، پاکیزه، پرمیمنت و مبارک است و دارای نسل پر برکت می باشد بگیر. خدیجه با شادی و خوشحالی، فاطمه را به آغوش گرفت و پستان در دهان او گذاشت. شیر جاری شد. فاطمه از آن پس در هر روز مطابق رشد یک ماه و در هر ماه مطابق رشد یک سالِ سایر کودکان، بزرگ شد.(1)

نمونه ای از آن قبلاً ذکر شد؛ از جمله از مواردی که فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در رحم مادر، به مادرش دلداری می داد، در ماجرای شقّ القمر بود.

توضیح آن که: طبق روایات مشهور، مشرکان نزد رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) آمدند و گفتند: «اگر راست می گویی تو پیامبر خدا هستی، ماه را برای ما دو پاره کن.»

اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود: اگر این کار را کنم ایمان می آورید؟ عرض کردند: آری. آن شب، شب چهاردهم ماه بود. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از درگاه خدا تقاضا کرد تا آنچه مشرکان خواسته اند انجام شود. دعای اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به استجابت رسید. ناگهان ماه به دو پاره شد و رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) مشرکان را یک یک صدا می زد و می فرمود ببینید و گواهی دهید.(1)

با این که مشرکان دو پاره شدن ماه را دیدند، در عین حال بسیاری از آنها به کفر خود افزودند و گفتند: این سحر است؛ چنان که سه آیۀ آغاز سورۀ قمر به این مطلب دلالت دارد.

اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از گفتار مشرکان لجوج آزرده خاطر شد و شبانه به خانۀ خود بازگشت. در این هنگام با استقبال گرم خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) روبه رو شد. خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در حالی که شادمان بود عرض کرد: «ای رسول خدا! من برفراز خانه، معجزۀ شما را مشاهده کردم و از آن شگفت انگیزتر این که این کودک که در رحم من است به من (که در اضطراب بودم تسلّی خاطر داد) و گفت: «یا اُمّاهُ! لا تَخْشَیْ عَلی اَبِی، وَمَعَهُ رَبُّ الْمَشارِقِ وَالْمَغارِبِ؛ مادرم! در مورد پدرم، خوف و نگرانی نداشته باش، چرا که پروردگار مشرق ها و مغرب ها با او است.»

اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) لبخند زده و فرمود: «خداوند به هیچ پیامبری معجزه ای نداد؛ مگر این که آن را به من عطا فرمود.» آن گاه ابوطالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) اشعاری در شأن معجزۀ شقّ القمر خواند.(2)

نذر خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و اعلام دستور خدا

هنگامی که خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) باردار شد، مانند «حَنّه» مادر حضرت مریم (عَلَيْها السَّلاَمُ) چنین نذر کرد: خدایا! من از مادر مریم بهترم و محمّد شوهر من از عمران شوهر مادر مریم برتر

ص: 131

می باشد. این کودکی را که در رحم دارم برای تو مُحَرَّر کردم. (یعنی: خالص و آزاد نمودم که پس از رشد و بلوغ تا آخر عمر در خدمت مسجد و دین باشد و از زاهدان و عبادت کنندگان مسجد شود.)

جبرئیل از طرف خدا نزد اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آمد و عرض کرد: به خدیجه بفرمایید خداوند می فرماید:

«لا اِعْتاقَ قَبلَ الْمُلْکِ، خَلِّی بَینِی وَبَینَ صَفِیتِی، فَاِنِّی اَمْلُکُها وَهِیَ اُمُّ الْاَئمَّةِ وَعَتِیقِی مِنَ النّارِ؛(1) آزاد کردن قبل از ملکیت روا نیست. این فرزند برگزیده ام را به من واگذار. او (فاطمه) مملوکۀ من و مادر امامان است و من او را از آتش آزاد کرده ام.»

توضیح این که: خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) خواست طبق معمول اولیای خدا در زمان های گذشته، هم چون مادر مریم (عَلَيْها السَّلاَمُ) نذر و عهد کند که فرزندش را وقف خدمت گزاری به مسجدالحرام نماید و چنین کاری قبلاً معقول و معمول بوده است و تصوّر می کرد که چنین کاری در شریعت اسلام نیز از مستحبّات بزرگ است. سخن جبرئیل بیانگر آن است که فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) غیر از دختران دیگر است. او مملوکۀ خداوند بزرگ است؛ نه مملوکۀ شما تا بتوانید در مورد او چنان نذری کنید. وانگهی هدف اصلی از نذر نمودن فرزند برای خدمت گزاری خانۀ خدا، بندگی کامل و آزادی از آتش دوزخ است. فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به این هدف رسیده و او بر اثر بندگی از آتش دوزخ آزاد است و او مادر امامان معصوم (علیهم السلام) است ... .

به این ترتیب خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) از چنین نذر و عهدی منصرف شد؛ چرا که اهداف این نذر، قبلاً در مورد حضرت زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) در پیشگاه خدا تحقّق یافته بود.

این تعبیر که «فاطمه مادر امامان7 است»، شاید اشاره به این جهت داشته باشد که اگر مریم (عَلَيْها السَّلاَمُ) دارای فرزندی مانند عیسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ رهبر معصوم و پیامبر اولوالعزم شد، فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) دارای یازده امام معصوم (علیهم السلام) که همه از فرزندان او هستند خواهد گردید.

ص: 132

1. شهیدی، سید جعفر، زندگانی فاطمه زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ)، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1382ش.

2. شوشتری، محمّدتقی تستری (م 1415 ق)، قاموس الرجال فی تحقیق رواة الشیعة و محدّثیهم، قم: مؤسّسۀ نشر اسلامی، 1410 ق.

3. شیخ صدوق، ابوجعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (م 381 ق)، عیون أخبار الرضا عَلَيْهِ السَّلاَمُ، تحقیق: السیّد مهدی الحسینی اللاجوردی، تهران: جهان.

4. ، علل الشرائع، بیروت: دار إحیاء التراث، 1408 ق.

5. شیخ مفید، محمّد بن محمّد بن نعمان عکبری بغدادی (م 413 ق)، الإرشاد، بیروت: دار المفید، 1414ق / 1993م.

6. طبرسی، فضل بن حسن (م 548 ق)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، [بی نا]، بیروت، 1988 م/ 1408ق.

7. عاملی، سید جعفر مرتضی، بنات النبی ام ربائبه، قم: مکتبه الاعلام الاسلامی، 1413 ق.

8. عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه (م 1112 ق)، نور الثقلین، تحقیق: سید هاشم رسولی محلّاتی، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان، 1412 ق.

9. علامۀ طباطبایی، سید محمّدحسین (م 1402 ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، مؤسسۀ الاعلمی، بیروت، 1393 ق.

10. فرات کوفی، فرات بن ابراهیم (زنده در 307 ق)، تفسیر فرات کوفی، به کوشش: محمّد کاظم محمودی، تهران: وزارة الثقافة والإرشاد الإسلامی، 1410 ق.

11. قزوینی حائری، سید محمّدحسن، فدک، قاهره: مطبوعات النجاح، 1396 ق.

12. قمّی، علی بن ابراهیم (م 307 ق)، تفسیر القمّی، به کوشش: السید الطیب الموسوی الجزائری، مطبعة النجف الأشرف.

13. کاشانی، ملا فتح اللّه (م 988 ق)، منهج الصادقین فی الزم المخالفین، تهران: محمّدحسن علمی، 1336ش.

ص: 134

1. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، تحقیق: محمّدباقر بهبودی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403 ق.

2. محب الدین طبری، أحمد بن عبداللّه (م 693 ق)، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، تحقیق: أکرم البوشی، جدّه: مکتبة الصحابة، 1415 ق.

3. محدث قمی، شیخ عباس (م 1359 ق)، بیت الاحزان، ترجمه: محمّد محمّدی اشتهاردی، قم: انتشارات ناصر، 1369ش.

4. محلاتی، ذبیح اللّه، ریاحین الشریعه، تهران: دارالکتب الاسلامیة، چاپ هفتم،1404ق.

5. منصور علی ناصف، التاج الجامع للاُصول فی أحادیث الرسول، بیروت: دارالفکر، 1401ق.

6. نمازی شاهرودی، شیخ علی (م 1405 ق)، مستدرک سفینة البحار، تحقیق: بخل المؤلف، مؤسسۀ نشر اسلامی، 1418 ق.

7. یاقوت حموی، شهاب الدین ابی عبداللّه (م 626 ق)، معجم البلدان، [بی جا]: انتشارات دارالصادر، 1995 م.

ص: 135

در سیرت رسول اللّه از رفیع الدین اسحاق همدانی می خوانیم : «پس سیّد او [خدیجه ] را به خانه برد و هفت فرزند از وی ظاهر شد. سه پسر و چهار دختر. پسران قاسم و طاهر و طیب بودند. دختران ، زینب و رقیّه و ام کلثوم و فاطمه . و پسرانش هر سه در ایام جاهلیت وفات یافتند و دخترانش همه اسلام را دریافتند و با سیّد به مدینه هجرت کردند. و سیّد فرزندان را همه از خدیجه بیاورد؛ الا ابراهیم که از ماریۀ قبطیه بیاورد و تا خدیجه زنده بود، سیّد هیچ زن دیگری نخواست .»(1)

برخی دیگر گفته اند حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) دو پسر به نام های قاسم و عبد اللّه داشته که عبد اللّه را با لقب طیب و طاهر می خوانند و دختران خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را نیز رقیّه ، زینب ، ام کلثوم و فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) دانسته اند.

ابن هشام نیز همان نظر رفیع الدین اسحاق را تکرار می کند.(2) در جای دیگری نیز در حدیثی شیعی به نقل از رسول الله (صلی الله علیه و اله وسلم) وی فرزندان خود را طاهر (عبد اللّه )، قاسم ، فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) ، رقیّه ، امّ کلثوم ، و زینب نامیده است .(3)

قول تقریباً بعیدی نیز از ابن عباس نقل شده، که خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را صاحب ده فرزند از حضرت محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) می داند(4) و برخی محدثان اهل تسنن فرزندان آن دو را بالغ بر دوازده نفر برشمرده اند.(5)

ملاحظه می شود که در مورد فرزندان پسر حضرت محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) اختلاف بسیار است؛ اما تقریباً همگی متفق القول اند که ایشان چهار فرزند دختر داشته است . هر چند نباید غافل شویم که برخی در انتساب دختران به جز فاطمۀ زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) به محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) تردید کرده اند و اّم کلثوم ، زینب و رقیّه را فرزند خواندگان آنها نامیده اند.

ص: 137

البته این نظریه اخیر با نگاه به قرآن ، آن جا که در سورۀ احزاب پیرامون حجاب می فرماید: (یا أَیهَا النَّبِیُّ قُل لاِّزْوَاجِکَ وَ بَنَاتِکَ... ؛ ای پیامبر! به همسران و دخترانت بگو ...) کمی ضعیف به نظر می رسد. لذا با نگاهی به متون نظر خود را این گونه اعلام می کنیم که تعداد دختران همان چهار نفر می باشند و در مورد پسران هم از میان همۀ اقوال به نظریه ای که تعداد آنها دو نفر ذکر شده است، بسنده می کنیم ؛ زیرا شرط عقل این است که قدر متیقّن این تعداد را در نظر بگیریم .

نکتۀ بعدی آن که مورّخان می گویند پسران نبی؛ یعنی قاسم که کنیۀ رسول الله (صلی الله علیه و اله وسلم) نیز از نام او بود و عبد اللّه ملقب به طاهر یا طیب در خردسالی و یکی پیش از بعثت و دیگری اندکی بعد از آن درگذشتند.

عمادزاده در کتاب «زنان پیغمبر» می نویسد: «قاسم در سن چهار سالگی درگذشت و عبد اللّه یک ماه پس از وی .»(1) و باز هم این جا در مورد سن وفات آنها اختلاف فراوان است . برخی می گویند هر دو در هفت سالگی وفات یافتند و برخی گفته اند قاسم دو ساله بود که درگذشته است .

امّا روایت غم انگیزی از حضرت محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) و خدیجه کبری (عَلَيْها السَّلاَمُ) نقل شده است که : «آن بانوی بزرگوار چند روز پس از وفات قاسم در خانه نشسته بود و می گریست ؛ چون اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) وارد شد علت این کار را پرسید و او گفته است : از سینه هایم شیر جاری شد و من به یاد فرزند کوچکم افتادم که اکنون گرسنه و تنها در زیر خاک آرمیده است .»

نظیر این حدیث را در مورد عبد اللّه طاهر نقل کرده اند که در هر دو مورد نبی9، خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را بشارت می دهد که فرزندان کوچک تو بسان فرشتگان در کنار در بهشت به انتظار ورودت به سر می برند تا با دستان کوچک خود تو را به باغ های ارم رهنمون شوند.

این موضوع نشان می دهد هر دوی پسران نبی مکرم9 و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در سن کودکی و شیرخوارگی از دنیا رفته اند. دلیل دیگر اثبات این قضیه نیز انتساب عنوان ابتر به محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) از

ص: 138

سوی کفار بود که چون پسرانش زود از دنیا می رفتند ، این چنین او را مورد استهزا قرار می دادند.

به هر حال درگذشت این دو پسر که می توانستند محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) را در پیشبرد دین خدا یاری بسیار کنند، برای این زوج نمونه بسیار گران آمده بود. از تاریخ یعقوبی نقل شده است هنگامی که قاسم در چهار سالگی از دنیا رفت ، نگاه پیامبر 9 در کنار جنازۀ او به یکی از کوه های مکه افتاد و خطاب به آن فرمود: «ای کوه ! آنچه به من در مورد مرگ قاسم وارد شد، اگر بر تو می آمد متلاشی می شدی .»(1)

اما دختران نبی مکرم 9 به سن بلوغ و ازدواج رسیدند. شاید باقی ماندن دختران از میان فرزندان نبی حکمتی در مورد این مسئله دارد که عرب دختران را خفیف می شمردند و آنها را در سن خردسالی زنده در گور می نمودند. این ننگ را قرآن مجید این گونه نکوهش می کند که : (وَ إِذَا الْمَوْءُدَةُ سُئِلَتْ * بِأَیِّ ذَنبٍ قُتِلَتْ؛ (2) آن گاه که در بارۀ دختران زنده به گور پرسش شود که به کدام گناه کشته شدند؟) لذا در چنین محیطی اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دختران خود را بسیار گرامی می داشت و خصوصاً به غنچۀ خوش بوی کوچک خود فاطمۀ زهرا3 ام ابیها عنایت خاصی داشت و آن بانوی مکرمه را که در سختی ها و شدائد همراهش بود، سرور زنان دو گیتی می نامید.

فرزندان دختر خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) از حضرت محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) عبارت اند از:

زینب : ایشان بزرگ ترین دختر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله وسلم) و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بود. خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) زینب را به عقد خواهرزادۀ خود ابوالعاص بن ربیع در آورد که از آنها پسری به نام علی و دختری به نام امامه حاصل شد. علی در سنین پائین وفات یافت و اما امامه که از همسر اول خود مغیرة بن نوفل جدا شده بود پس از وفات زهرای مرضیه عَلَيْها السَّلاَمُ به وصیت خودش به عقد امیرالمؤمنین7 در آمد .

زینب هنگام حجرت نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و اله وسلم) به مدینه به همراه شوهرش ابوالعاص در

ص: 139

مکه باقی ماند. به هنگام جنگ بدر (در سال دوم هجرت ) ابوالعاص از لشگریان دشمن بود که به همراه هفتاد نفر دیگر از مشرکین به اسارت نیروهای اسلام درآمد.

هنگامی که قرار شد اسرا با پرداختن فدیه آزاد شوند، زینب برای آزادی شوهرش گردنبندی که خدیجۀ کبری (عَلَيْها السَّلاَمُ) در شب عروسی به گردنش آویخته بود، به مدینه فرستاد. ابوالعاص آن را به عنوان فدیه به محضر سرور عالمیان آورد و چون نگاه نبی9 به آن گردنبند افتاد بی اختیار گریست و به یاد همسر فداکارش خدیجه افتاد و فرمود: «رحم اللّه خدیجه ، هذه قلائد هی جهزتها بها؛ خداوند خدیجه را رحمت کند. این گردنبندی است که خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) آن را برای زینب فراهم کرده است .»

پیامبر 9 ابوالعاص را به شرط آن که زینب را آزاد بگذارد تا به مدینه بیاید، رها کرد و وی نیز به عهد خود وفا نمود و زید بن حارثه به مکه رفت و او را با خود به مدینه آورد. سرانجام ابوالعاص قبل از فتح مکه مسلمان شد و به مدینه آمد تا با زینب ازدواج دوباره نماید. زینب در سال هشتم هجرت در مدینه از دنیا رفت .

مغیرة بن ابی العاص که در جنگ احد دندان اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را شکست و لب وی را شکافت و اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) او را مهدور الدم نامیده بود در خانه پنهان داشت . اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) چون از این امر اطلاع یافت علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) را مأمور کرد تا آن جا رود و او را به قتل رساند.

عثمان چون این را دریافت او را فراری داد و به همراه توشه و غذا از مدینه خارج کرد. در راه مرکبش هلاک شد و پیاده راه می پیمود تا جبرئیل به پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) گفت که دشمن خدا در فلان نقطه است. برو و او را بکش که مولا علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) مأمور این کار شد. پس خبر هلاکت مغیره به عثمان رسید وی به خانه نزد رقیه آمد و او را متهم کرد که جای عمویش را به اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) اطلاع داده است . پس آن گاه آن چنان با چوب جهاز شتر او را پی در پی می زد تا نیمه جان افتاد و پیکرش را که به خانۀ نبی9 آوردند پس از سه روز از روح تهی شد . پیامبر 9 عثمان را که به خاطر این عمل منفور او گردیده بود از شرکت در تشیع جنازة رقیه منع فرمود. پس از رقیه، ام کلثوم نیز به عقد عثمان بن عفان در آمد و باز هم به سبب خشونت وی جان سپرد.

و به من داد. آن را خوردم . سپس دستش را بر میان دو شانه ام کشید. آن گاه فرمود: «ای محمّد ! خداوند متعال ولادت فاطمه از خدیجه را به تو مژده می دهد.»(1)

از این حدیث و قریب آن از لحاظ مفهوم در کلام محدثان و راویان بسیار نقل شده است . لذا آن وجود مبارکه انسانی ممتاز و در میان زنان عصر خود سرآمد بود. نیز روایت شده قبل از حمل یافتن فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در بطن خدیجۀ کبری (عَلَيْها السَّلاَمُ) ، محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) چهل روز از وی کناره گرفت و به تنهایی به عبادت و راز و نیاز مشغول گشت . فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در نه سالگی به ازدواج پسر عمویش علی بن ابی طالب7 در آمد. پس از نه سال حیات پربرکت و به دنیا آوردن فرزندانی که هر کدام بخشی از تاریخ بشریت به شمار می آیند، درگذشت .

1. همدانی، رفیع الدین اسحاق، سیره رسول اللّه ، ویراستۀ صادق مدرسی، 1375 ش.

ص: 143

ص: 144

یک دیگریم. برای رفع تشنگی و گرسنگی آب و غذا می خوریم، لباس می پوشیم... . لیکن در جنبۀ شخصیتی با یکدیگر متفاوتیم. برخی دارای شخصیت های مثبت، فعال و معنوی هستیم. بلعکس برخی دارای شخصیتی منفی، پوچ، بی هویت... .

کسانی که دارای شخصیت های مثبت و برترند، می توانند بر افراد دیگر تأثیر بگذارند و همیشه زندگی شان سرمشق دیگران و شایستۀ مطالعه و تحقیق است. از جملۀ این افراد برتر و مناسب برای الگو شدن حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) هستند. در این مقاله به دنبال بیان برخی از ویژگی های شخصیتی این بانو در مسیر زندگی مشترکش با رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) هستیم.

نام خداوند بخشندۀ بخشایشگر! ای خدا! ای نگهبان، ای نگه دارندۀ مراقب و پاسدار.»

این بانو می دانست که زندگی که با یاد خدا باشد شیرین، زیبا و دلنشین و همراه با آرامش است. این ارتباط و یاد خدا مسلماً یک طرفه نیست. این خدا است که به یاد بنده اش است و بنده هم به فضل الهی از خدا تمسک می گیرد. این ارتباط دو طرفه در زندگی خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در روایتی خیلی زیبا بیان شده:

رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) فرمود: وقتی که در شب معراج جبرئیل من را به سوی آسمان ها برد، هنگام مراجعت به جبرئیل گفتم: «هَلْ لَکَ مِنْ حاجَةٍ؟؛ آیا حاجتی داری؟»

جبرئیل گفت: «حاجَتی اَنْ تَقْرَاَ عَلی خَدیجَة مِنَ اللّهِ وَمِنّی السَّلام؛ حاجت من این است که سلام خدا و سلام من را به خدیجه برسانی.»

اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) وقتی که به زمین رسید، سلام خدا و جبرئیل را به خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) رساند. خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) گفت: «اِنَّ اللّهَ هُوَ السَّلامُ، وَ مِنْهُ السَّلامُ، وَاِلَیهِ السَّلامُ، وَ عَلی جِبرئیلَ السَّلامُ؛(1) همانا ذات پاک خدا سلام است و از او است سلام و سلام به سوی او باز می گردد و بر جبرئیل سلام باد.»

همراهی خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) با اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و دیدن معجزات و نشانه هایی از حضرت، این ارتباط و به یاد و در ذکر خدا بودن را قطعاً محکم تر می کرد؛ چرا که بانویی که حاضر می شود همۀ ثروت و جان و مال خود را در راه خدا بدهد و از همۀ هستی اش بگذرد، نشان دهندۀ ارتباط بسیار عمیق و محکم او با خدا است. در روایت آمده اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در حضور خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) از نیروی ولایت خود استفاده و می خواستند دو چشمان زن نابینایی را شفا دهند، به همین جهت به آن زن نابینا گفتند: «قطعاً دو چشمان تو باید سلامتی خود را به دست آورند.»

در این لحظه خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) چون هم خود زنی با خدا بود و می دانست اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) هم در نزد

ص: 147

خدا دارای مقامی بالا است، با قاطعیت گفت: «هذا دُعاءٌ مُبارَکٌ؛(1) این بینایی، نتیجۀ دعای پربرکت پیامبر است.»

اثر دوری از گزند یورش مشرکین پراکنده شده بودند. در این میان بین حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز جدایی افتاده بود.]

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) عرض کرد: «بر شترم سوار می شوم و به جست وجوی علی می پردازم تا به او برسم؛ مگر این که مرگ بین من و او فاصله بیندازد.»

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) با شجاعت تمام سوار بر شتر خود شد و در کنار کوه های مکه به جست وجو ادامه می داد. ناگهان در تاریکی، قیافۀ شخصی را دید. به او سلام کرد تا از صدای جواب سلام بفهمد که آیا او علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) است یا شخص دیگری است.

او علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) بود گفت: «و علیک السَّلامُ ... ؛ و بر تو باد سلام، آیا تو خدیجه هستی؟» خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) گفت: آری، و بعد شترش را خواباند و به علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) گفت: «پدر و مادرم به فدایت، سوار شتر شو.» علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) فرمود: «تو از من سزاوارتر هستی که بر شتر سوار شوی، پیش پیامبر برو و به او خبر بده تا من بیایم.»

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به خانه رسید. دید اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در کناری ایستاده و دست به سینه اش می کشد و سه بار این دعا را می خواند: «اَللَّهُمَ فَرِّج هَمّی وَ بَرِّد کِبَدِی بِخَلیل عَلِیِّ ابْنُ ابی طالب؛(1) خدایا! اندوهم را برطرف کن و دلم را به دیدار خلیل و دوستم علی خنک کن.»

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گفت: «خداوند دعایت را مستجاب کرد، بر تو مژده باد.» اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با شنیدن این مژده بلند شد و دست هایش را به سمت آسمان بلند کرد و یازده بار گفت: «شُکراً لِلْمُجیب، شُکراً لِلْمُجیب ...؛(2) از درگاه خداوند اجابت کنندۀ دعا، شکر و سپاس گزاری می کنم.»

از نمونه های دیگر شجاعت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ): در سال ششم یا پنجم بعثت بود که این آیات بر قلب اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نازل شد: (فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکینَ * إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئینَ، الَّذینَ یَجْعَلُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ؛(3) پس تو به صدای بلند آنچه مأموری به خلق برسان و

ص: 149

از مشرکان روی بگردان. همانا ما تو را از شرّ تمسخر و استهزا کنندگان مشرک محفوظ می داریم. آنان که با خدای یکتا خدایی دیگر گرفتند به زودی خواهند دانست).

به خاطر همین رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) در مراسم حج بر بالای کوه صفا رفت، با ندایی بلند سه بار فرمود: «یا اَیُّها النّاسُ اِنِّی رَسُولُ اللّهِ رَبُّ العالَمین؛ ای مردم! من رسول خداوند پروردگار جهانیان هستم.»

مردم به سوی آن حضرت آمدند و متوجه او شدند. سپس رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) بر بالای کوه مَرْوه رفتند و دستش را بر گوش شان گذاشتند و سه بار با صدای بلند فرمود: «یا اَیُّها النّاسُ اِنِّی رَسُولُ اللّه؛ِ(1) ای مردم! من رسول خدا هستم.»

در این هنگام بت پرستان با چهرۀ خشم آلودی به او نگاه می کردند. ابوجهل آن چنان سنگی به سوی آن حضرت انداخت که بین دو چشمانش شکست. سایر مشرکین هم به دنبال ابوجهل به آن حضرت سنگ پرتاب می کردند.

رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) با عجله به طرف کوه رفتند و بر بالای آن به سنگی تکیه دادند. مشرکین باز هم به دنبال رسول خدا بودند و به هر طرف می دویدند. در این هنگام مردی پیش حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) [در آن هنگام حدود سیزده سال داشت] آمد و گفت: «محمّد کشته شد.»

حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) سراسیمه به خانۀ خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) رفت و در را کوبید. خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) پشت درآمد و فرمود: کیست؟ علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) گفت: من هستم. خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) پرسید: محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) کجا است؟ علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) گفت: خبر ندارم، ولی شنیدم که مشرکین او را سنگ باران کرده اند. حالا نمی دانم که او زنده است یا کشته شده است؟ مقداری آب و غذای «حیس» (که یک نوع حلوا بود از خرما و روغن و آرد درست می شد) به من بده و با من بیا تا به دنبال او برویم که مسلماً الآن تشنه و گرسنه است.

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) غذا و آب را برداشت و از خانه بیرون آمد و همراه علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) به طرف کوه حرکت کردند تا به کوه رسیدند. حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) به خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) فرمود: «تو به طرف درۀ کوه برو و من به بالای کوه می روم.»

ص: 150

علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) فریاد زد: «ای رسول خدا! جانم به فدایت کجا هستی؟ و در کدام گوشه افتاده ای؟» حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) هم با آهی می گفت: «مَنْ اَحَسَّ لِیَ النَّبِیِّ المُصطَفی؟ مَنْ اَحَسَّ لِیَ الرَّبیعَ المُرتَّضی؟ مَنْ اَحَسَّ لِیَ المَطرودَ فِی اللّه؟ مَنْ اَحَسَّ لِیَ اَبَالقاسِمِ؟؛ چه کسی از پیامبر برگزیده برای من خبر می آورد؟ چه کسی از بهار پسندیده به من اطلاع می دهد؟ چه کسی از آن شخصی که در راه خدا رانده شده من را آگاه می کند؟ چه کسی از ابوالقاسم من را با خبر می نماید؟»

در این لحظه جبرئیل بر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرود آمد. وقتی که اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) او را دید اشک از چشمانش سرازیر شد و فرمود: «می بینی که قوم من با من چه کردند؟ من را تکذیب کردند و از جامعه راندند، به من حمله کردند.»

جبرئیل عرض کرد: «ای محمّد! دستت را به من بده» و بعد دست آن حضرت را گرفت و او را به بالای کوه نشاند و فرش مخملی بهشتی از زیر پرش بیرون آورد و آن را بر زمین کوه انداخت و اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را روی آن نشاند و بعد فرشتگان مقرب هر کدام پس از دیگری به خدمت اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می آمدند و از او اجازه خواستند، تا مشرکین را نابود و هلاک کنند؛ ولی اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود: «من به عنوان عذاب رسانی مبعوث نشده ام، بلکه به عنوان رحمت برای جهانیان برانگیخته شده ام»: «دَعُونِی وَ قَوْمِی فَاِنَّهُمْ لایَعْلَمُونَ؛ من و قومم را به خود واگذارید، آن ها ناآگاه هستند.»

در این هنگام جبرئیل به حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) نگاه کرد که در کوه به دنبال گم شدۀ خود است. به رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) عرض کرد: «من ربّها وَ منّی السَّلامُ، وَبَشّرها بَیتٍ فِی الجَّنَة مِن قَصبٍ لاضَحبٍ فِیه وَ لانَصبٍ؛ آیا به خدیجه نگاه نمی کنی که فرشتگان آسمان از گریۀ او گریه می کنند. او را صدا بزن و سلام من را به او برسان. به او بگو خداوند به تو سلام می رساند و او را مژدۀ بهشت بده که در آن خانه ای از یک قطعۀ بلورین ساخته شده و آراسته به طلا است و در آن هیچ گونه رنج و نگرانی نیست.»

اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را دید و او را صدا زد؛ در حالی که از صورت اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خون روی زمین می ریخت و اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آن خون ها را پاک می کرد. خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) وقتی که به رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) نزدیک

ص: 151

شد و چهرۀ خون آلود او را دید با آهی جان کاه گفت: «پدر و مادرم به فدایت، بگذار قطرات خون چهره ات بر زمین بریزد.» اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود: «می ترسم، پروردگار زمین بر اهل زمین غضب کند.»

وقتی که شب شد، اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از فرصت استفاده کردند و همراه علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به خانه رفتند. خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در خانۀ خود، آن حضرت را در حجره ای که دیوارهایش با سنگ ساخته شده بود، قرارداد و سقف آن را با تخته سنگ هایی پوشاند و در روبه روی آن حضرت ایستاد و او را در جامه اش پنهان کرد.

مشرکین آمدند و به سوی جایگاه اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) سنگ می انداختند و از هر طرف سنگ می آمد. دیوارها و سقف سنگی محل اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) مانند سپر، مانع از آمدن سنگ ها می شد و آن سنگ هایی که از طرف روبه رو می آمدند، خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) با شجاعت و شهامت بسیار خود را سپر آن سنگ ها قرار می داد تا به بدن نازنین همسرش اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) برخورد نکند. در این هنگام خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) فریاد می زد: «ای گروه قریش! آیا زن آزاد را در خانۀ خود سنگ باران می کنید؟»

وقتی که مشرکین این فریاد را شنیدند، منصرف شدند و از آن جا رفتند. فردای آن روز اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از خانه خارج شد و کنار کعبه رفت و در آن جا نماز خواند و به راز و نیاز با خدا پرداخت.(1)

مهم و مؤثر روانی و مردمی در جلوگیری از قانون گریزی و مرزشکنی و خودکامگی و خودسری است و از راه کارها و ابزارهای لازم برای ساختن جامعه و تمدن و محیط و شرایط و فضای اجتماعی و سیاسی و قضایی و اقتصادی مطلوب برای تأمین حقوق و حرمت و آزادی و امنیت انسان ها و باعث وجاهت و زیبایی و کرامت و آبروی فرد و جامعه و خانواده و نظام در برابر خدا، خویشتن، افکار عمومی و تاریخ است.

در کل حیا برای هر انسانی نیکو است، اما در بانوان و زنان نیکوتر و پسندیده تر است. این ویژگی شخصیتی در حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) نیز بسیار بارز و نمونه بود. آن بانو در زندگی شان در برخورد با نامحرم همیشه از پشت پرده و حجاب صحبت می کردند؛ حتی در جلسۀ خواستگاریشان، به نقل تاریخ از پشت پرده صحبت می کردند، مگر جایی که با اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) صحبت های آخر را کردند.(1)

از نمونه های دیگر عفت و حیا، مخصوصاً در شب هایی که اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نبودند، این بود که شبی که به امر الهی چهل شب را دور از همسر خود بودند. نوشته شده که این بانو سرخود را در هنگام شب می پوشاندند و پردۀ در را می انداختند و در خانه را می بستند. (2) این ها همه نشانه های عفت و حیا است، آن هم درزمان های جاهلیت و تیره و تاریک که چنین رفتارهایی را نمی توان در شخصی سراغ گرفت.

از بارزترین نمونۀ حیا و وقار خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را می توانیم در لحظات آخر زندگی شان پیدا کنیم. او در آن لحظه خود را از خدا طلبکار می دانست و نه از اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ). به همین خاطر از اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خواست که دعایش را بدرقۀ راه او کند. از درگاه الهی برایش آمرزش بطلبد و قبل از به خاک سپردنش لحظاتی خود اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در قبر او وارد و با نماز و دعایش آن جا را پر از برکت کند.

ص: 153

پس از آن یک تقاضای مادی از همسرش داشت، ولی احساس شرم و حیا به او اجازۀ مطرح کردن آن را نمی داد. به خاطر همین اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و دخترش فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را تنها گذاشت و بیرون آمد. او به دخترش گفت: «یاحَبیبی وَ یاقُرَّةَ عَیْبنی! قَولی لابیک انَّ اَنّی تَقولُ اَنَا خائِفَةٌ مِنَ القَبراُریدُمِنکَ رَدائکَ الذّی تَلِبسُهُ حینَ نُزُولِ الوَحیُ تَکَفِّنُنِی فیه؛ (1) هان ای محبوب مادر، نور چشمم، به پدر گران قدرت بگو، مادرم می گوید من از خانۀ قبر، شب اول قبر و تنهایی در قبر نگرانم و می ترسم. از شما تقاضا دارم یکی از جامه های خود را که به هنگام فرود فرشتۀ وحی و دریافت پیام خدا و راز و نیازهای شبانه می پوشیدید، به من هدیه کنید تا پس از مرگ، بدنم را با آن کفن کنم.»

فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) تقاضای مادر را به پدر گفت و اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خواستۀ یارش را انجام داد و بلافاصله ردایش را به فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) دادند و او هم آن ردا را با خوشحالی پیش مادر برد.

برای اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) این لحظات بسیار سخت بود؛ زیرا اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) خیلی علاقه داشت. خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) حتی در آخرین لحظات عمرش، حیا و عفتش، را که یکی از عواملی بود که گرمی و آرامش کانون خانواده و تداوم زندگی و عشق و علاقه به همسرش را بیشتر می کرد، حفظ کرد.

اصولاً نظام خانواده در اسلام بر پایۀ حیا و عفت و ایمان و تقوا استوار شده است. اگر زن دارای حجاب و حیا باشد، شوهرش هم دارای چشم پاک و آرامش خاطر او خواهد بود؛ اما اگر زنی از بی بندوباری جهان غرب تقلید کند، نه تنها کانون گرم خانواده را به هم می زند بلکه در جهنم ابدی و دائمی خواهد سوخت.

از مال و عبد هبه کردم به محمّد، هر طور که می خواهد تصرف کند.» پس ورقه فریاد زد: «ای جماعت عرب، خدیجه خودش و مالش و بنده هایش و تمام آنچه که در ملک او است را به پیامبر هبه کرد.»

زهری می گوید: «خدیجه به پیامبر انفاق کرد؛ چهل هزار، چهل هزار.»(1)

اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز در مورد بخشش و بزرگی او فرمایشاتی دارند از جمله: «ما رَأیتُ مِنْ صاحِبَةٍ لاَجیرٍخَیراً مِنْ خَدیجة، مالُنّا نَرْجِعْ اَنَا وَصاحِبی الّا وَجَدْنا عِنْدَنا تُحْفَةً مِنْ طَعامٍ تَحْباَهُ لَنَا؛(2) من کارفرمایی پرمهرتر و حق شناس تر و بهتر از خدیجه نسبت به کارکنان و کارگزارانش ندیدم. هر گاه من و دوستم پس از کار، پیش او می رفتیم، می دیدیم غذایی گوارا برای ما آماده کرده و آن را به ما هدیه می داد و بزرگ منشانه و انسانی رفتار می کرد.»

در جریان محاصرۀ چند سالۀ اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به همراه یاران هاشمی و دیگران در درۀ ابوطالب (شعب ابوطالب) یکی از عوامل پایداری اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و مردم با ایمان، بخشندگی و بزرگ منشی و سخاوت جناب ابوطالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و جهاد مالی خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بود که گفته اند: «واَنْفَقَ اَبوطالبٍ وَ خَدیجَةَ جَمیعَ مالَهُما؛(3) ابوطالب و خدیجه برای نجات مردم، همۀ ثروت و امکاناتشان را در این راه خرج کردند.»

بر این اساس است که بسیار در تاریخ آمده: «کَفاها شَرَفاً فَوقَ شَرَفٍ اَنَّ الاِسلامَ لَمْ یَقُمْ اِلّا بِمالِها وَ سَیْفَ عَلِیِّ بْن ابی طالب کَمارُوِیَ مُتَواتِراً؛(4) همین افتخار و شرافت که برترین افتخار و شرافت است برای خدیجه بس که آیین اسلام پا نگرفت و کمر راست نکرد، مگر با ثروت خدیجه و شمشیر علی؛ چنان که این مطلب به طور متواتر (یعنی بسیار که موجب علم است) نقل شده است.»

ص: 155

چون خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را از دست داده اند. (1)

در این باره آورده اند که: «وَکانَتْ خَدیجَةُ وَزیرَةَ صِدْقٍ عَلَی الاِسلام، وَکانَ رَسُولُ اللّهِ یَسْکُنُ اِلَیْها؛(2) خدیجه وزیر راستین اسلام و مشاور خردمند و شجاع پیامبر بود و آن حضرت به حمایت او بر انبوه مشکلات موفق می شود و آرامش پیدا می کرد.»

محاصره و تحمل گرسنگی و روزهای دشوار و بیداری شب های پر ترس و وحشت بر توفیقات خود می افزود.(1)

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) صبر بر مصیبت های جان سوز دیگری در طول زندگی اش کرد؛ از جمله از دست دادن دو پسرش قاسم و عبد اللّه بود. خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بر این مصیبت ها گریه می کرد، ولی همیشه هیچ صبری بدون نتیجه نمی ماند. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) وقتی بی تابی خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را دید به او فرمود:

«یَا خَدِیجَةُ أَمَا تَرْضَیْنَ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَنْ تَجِی ءَ إِلَی بَابِ الْجَنَّةِ وَ هُوَ قَائِمٌ فَیَأْخُذَ بِیَدِکِ وَ یُدْخِلَکِ الْجَنَّةَ وَ یُنْزِلَکِ أَفْضَلَهَا وَ ذَلِکِ لِکُلِّ مُؤْمِنٍ إِنَّ اللَّهَ أَحْکَمُ وَ أَکْرَمُ أَنْ یَسْلُبَ الْمُؤْمِنَ ثَمَرَةَ فُؤَادِهِ ثُمَّ یُعَذِّبَهُ بَعْدَهَا أَبَداً؛(2) ای خدیجه! آیا خشنود نمی شوی هر گاه روز قیامت شود جلو در بهشت برسی، آن کودک در آن جا ایستاده باشد و دستت را بگیرد و تو را به عالی ترین خانۀ بهشت جای دهد؟ این برنامه برای هر انسان با ایمانی وجود دارد. خداوند متعال بزرگوارتر است که میوۀ دل مؤمنی را بگیرد و او صبر و تحمل کند و در راه خدا به حساب آورد و خدا را حمد و شکر کند، با این وصف خدا او را عذاب کند؟»

ارزش های مهم شخصیتی مخصوصاً حق شناسی و کم توقعی حاکم باشد، چقدر دوست داشتنی و سعادت مندانه خواهد بود.

این ویژگی در خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بسیار بارز بود؛ چرا که او تا اندکی از اندیشه و منش بالا و موقعیت شکوه بار همسر خود در بارگاه خدا و آیندۀ درخشان او آگاه بود. به خاطر همین مانند یک زن نواندیش و با ادب، بلکه بهتر و بیشتر از آن، به همسرش احترام می گذاشت و در برابر او سراپا گوش و هوش و عشق و حق شناسی بود و تلاش می کرد آن طور که باید و شاید قدرشناس باشد.

در این زندگی حق شناسی و مهر و علاقه دو طرفه و متقابل بود. هم خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ)، محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) را خردمندترین، تواناترین، گرامی ترین، عزیزترین، امانت دارترین، پاک ترین، پروا پیشه ترین، با معنویت ترین و آراسته ترین انسان ها می دید و در مقابل محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) نیز به خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) عشق می ورزید و احترام می گذاشت؛ احترامی که شایسته و بایسته و وصف ناپذیر بود.

این تکریم و حق شناسی محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) به خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) هم، نه تنها به خاطر ویژگی های بارز شخصیتی او یعنی معنویت و هوشمندی و نواندیشی و پاک منشی و... در زندگی بود، بلکه به این خاطر بود که او را سالار دختران و زنان می دید. مادر نسل ماندگارش بود و فرهنگی از فضیلت ها و مجموعه ای از عظمت ها و ارزش های بالایی بود؛ ارزش هایی که اگر تنها یکی از آن ها در زنی وجود داشته باشد، شایستگی قدرشناسی دارد.

اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به خاطر عشق و علاقۀ متقابل هر جا می دید عده ای تلاش می کنند تا موقعیت والا و جایگاه خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را در قلب اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پایین بیاورند یا از بین ببرند، پس از پند و اندرزها و ظرافت های تربیتی و اخلاقی، با صراحت و ظرافت، می فرمود: «کار عشق آن بانو، خدایی و آسمانی است، نه زمینی و زودگذر.»

عایشه می گوید: «به هیچ کدام از زنان پیامبر مانند خدیجه اش، احساس حسادت نکردم؛ چون او در قلب پیامبر به طور خاص بود؛ به طوری که پیامبر نه تنها خدیجه، بلکه هر کس و هر چه که نشان از خدیجه را داشت، می دید، به چشم دیگری نگاه می کرد.»

او هر وقت هدیه ای داشت، ابتدا سهم دوستان خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را می فرستاد. یک بار عایشه به

ص: 159

این کار او اعتراض کرد که: «چقدر از شکوه و عظمت خدیجه می گویی؟» آن حضرت فرمود: «اِنِّی رُزِقْتُ حُبَّها؛(1) خدا عشق او را رزق و روزیم ساخته است.» و برای عایشه روشن کرد که نه تنها خود خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و منش او را، بلکه دوستان او را نیز دوست دارد: «اِنِّی لَاُحِبُّ حَبِیْبَها.»(2)

انتخاب کرد و این خانه را پربرکت تر نمود.

به این ترتیب آن خانه، به عنوان پناهگاه برترین افراد، یعنی اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، از شورش دژخیمان و تاریک اندیشان تبدیل شد و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) با تمام سعی خود به آن مرد زندگی اش پناه داد و همۀ اعتبار و وجاهت و نفوذ اخلاقی خود را برای تأمین سلامت و امنیت فدا کرد و با گذشت زمان آن خانه با معنویت تر می شد.

هم چنین مکانی شد برای عروج اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به سفر یا سفرهای معراج بود، و آن حضرت از آن جا به «مسجدالاقصی» برای عروج به آسمان ها و عالم بالا رفت و محل برگشت آن حضرت هم دوباره همان خانه بود. به این ترتیب اسلام در آن خانه ظهور کرد و پناهگاه مسلمانان هم شد.

حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در این خانه بود که یگانه دختر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، حضرت زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) را به دنیا آورد، و محل رشد و شکوفایی شخصیت پر معنویت آن دختر و محل انس و الفت او با مادرش خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) شد. این مکان محل دوران خردسالی و کودکی و نوجوانی و جوانی علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و محل رشد و تربیت او هم بود.

از همۀ این ها برتر و بالاتر، آن خانه محل فرود فرشتۀ وحی و رفت و آمد فرشت گان بود که به حضور اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می آمدند و می رفتند. در سال های اولیۀ بعثت که شرک گریان و محافظه کاران و مخالفان تحول و دگرگونی جامعه که بر آزادی و امنیت او هجوم می آوردند، تنها آن خانه بود که کانون امن و امان و محل پرستش خلوت و آرام آن حضرت و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و برخی از پیشگامان دیگر بود.

به دنبال این مشکلات بود که شبی پرخطر اتفاق افتاد و امیرالمؤمنین7 جان خود را به خطر انداختند و برای تضمین سلامت و امنیت اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، بر رختخواب اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) که از همین خانه بود خوابید و به آن افتخار بزرگ رسید و اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) توانستند از حلقۀ محاصرۀ دشمن به سوی غار «حرا» و از آن جا به سمت مدینه رفتند و دختر گران مایه اش فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در این بحران در آن خانه ماند و خدا می داند که در آن شب سخت چه وحشت و دلهره ای بر او

ص: 161

حاکم شد و تنها این خانه بود که سرای ایمان، مبدأ هجرت و شاهد دغدغه ها و دلهره های فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) است.

این نکات مهم و سرنوشت ساز در مورد این خانه، هر کدام نشان دهندۀ آن است که خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و خانۀ او دارای چه شایستگی و برازندگی بوده است و چه درایتی و مدیریتی داشته که توانسته این خانه را این طور با معنویت حفظ کند و این رویداهای بزرگ و تاریخ ساز در آن اتفاق بیفتد؛ چرا که مسلماً تردیدی نیست که این رویدادهای مقدس و آسمانی، در مکان پاک و پاکیزه و با معنویت اتفاق می افتد، نه در جایی که مقدس نباشد.

پس وظیفۀ مردم و عالمان فرهیخته و زمامداران کشورهای مسلمان نشین است تا با کسب موافقت و همکاری دولت حجاز، این اقامتگاه پر معنویت را به طور دقیق پیدا کنند(1) و آن را آباد کنند و بسازند، تا زائران خانۀ خدا در سفر حج و عمره، در آن جا به پرستش خدا و نیایش بپردازند و ضمن استفاده از برکات آن خانه، با ویژگی های شخصیتی خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) آشنا شوند و فکر کنند که چطور می شود خود و دنیای خود را بشناسند و با الگوگیری زندگی و ازدواج آن بانو، با بهترین سبک زندگی تشکیل دهند و موفق باشند.

از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) آورده اند: «اِنَّ رَسُولَ اللّهِ لَمَّا اُسْرِیَ بِهِ نَزَلَ جبَرئیلُ بِالبُراقِ ... عَلی بابِ خَدیجة ... ؛ به هنگام فرار رسیدن لحظۀ سفر وصف ناپذیر معراج، فرشتۀ وحی آن مرکب ویژه را به در خانۀ خدیجه آورد ... و پیامبر پس از نشستن به آن به سوی قدس شریف رفت و در آن جا پیامبران خدا به پیشواز آن حضرت آمدند و با اذان فرشتۀ وحی، همگی بر پیامبر اقتدا کردند و نماز خواندند ... .»

در مورد آن خانۀ پر معنویت آمده: «وَ مَسْتَحَبُ فِی مَکّة التشرِفُ فِی مَنزلِ خَدیجة؛(2)

و از کارهای پسندیده در مراسم حج و تشرف به مکه، دیدار از خانۀ پرخاطرۀ خدیجه و زیارت

ص: 162

آن است.»

و عادلانۀ تجارت و صادرات و واردات و خدمت به کشور و ملت و تعهد و تخصص به دست آورند.

او به دلیل همین ویژگی های برجستۀ اخلاقی و انسانی و مدیریت منطقی و خردمندانه نه تنها اعتماد بازارهای داخلی، بلکه بازارهای منطقه ای را هم به دست آورده بود و راه پیشرفت و ترقی و رشد را برای دیگران هم باز می کرد. در نتیجه راه های موفقیت او بازتر می شد و مورد استقبال بازارهای مصر و یمن و شام و حبشه و... قرار می گرفت.

حَدیثِکَ وَ حُسْن خُلْقِکَ... ؛(1) خدیجه به راستی بانویی خردمند و خردورز و بسیار پر شرافت بود. او در روزگار خود از نظر ریشه و تبار از بهترین های قریش بود و از نظر ثروت و امکانات، ثروتمندان آن ها بود. بسیاری از چهره های سرشناس عرب و عجم برای پیوند با او سخت می کوشیدند و خواستگار بی قرار او بودند، اما او به آنان پاسخ منفی داد و در همان حال خود با هوشمندی و آینده نگری به خواستگاری پیامبر رفت و گفت: من به خاطر خویشاوندی و همفکری و به دلیل شرافت، امانت، راستی و منش شایسته ات دل در گرو مهر تو دارم و به آن هستم که اگر بپذیری با تو پیمان زندگی مشترک امضا کنم.»

بسیار در تاریخ آمده است که اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می فرمودند: «خَدیجَةُ وَاَینَ مِثْلُ خَدیجَةِ؟؛(1) از خدیجه سخن گفتید! کجا مانند او پیدا می شود؟»

فرمان داد که در وقت فرود بر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، درود و سلام او را هم به وسیلۀ بندۀ برگزیده اش به خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) برساند، تا ثابت شود که خدا به پاداش آن ایمان خالص و ژرف و آن اعمال شایسته و پایدار، مقر زیبایی در بهشت برای او آماده کرده است: «وَبَشِّرُها بَیْتٍ فِی الجَنَّةٍ مِن قَصْبٍ لاضحبٍ فیه وَلا نَصب ... .»(1)

1. دارالجیل،1411ق.

2. اربلی، ابوالحسن علی بن عیسی (م 692 ق)، کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة، تبریز: مکتبة بنی هاشم، 138ش.

3. امین انصاری، مرتضی ابن محمّد، مناسک حج، قم: انتشارات مجمع فکر اسلامی،1425ق.

4. بحرانی، سید هاشم بن سلیمان (م 1107 ق)، البرهان فی تفسیرالقرآن، تهران: انتشارات مؤسسۀ بنیاد بعثت، 1416ق.

5. بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین (م 458 ق)، دلائل النبوه، مدینۀ منوره: مکتبة السلفیه، 1389ق.

6. تهرانی، محمّد، الفرقان فی تفسیرالقرآن بالقرآن، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی،1365 ش.

7. حسکانی، عبیداللّه بن احمد، شواهد التنزیل لقوائد التفضیل، تهران: سازمان چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،1411 ق.

8. الحسون، محمّد، اعلام النساء المؤمنات، [بی جا]: انتشارات اسوه، 1411ق.

9. حلّی، رضی الدین علی بن یوسف بن المطهر (برادر علامۀ حلّی)، العدد القویّة لدفع المخاوف الیومیة، قم: انتشارات سید الشهداء، 1408ق.

10. راوندی، قطب الدین سعید بن عبداللّه (م 573 ق)، الخرائج و الجرائح، قم: مؤسسه امام مهدی، 1409ق.

11. سبط ابن جوزی، شمس الدین یوسف بن قزاوغلی (م 654 ق) ، تذکرة الخواصّ الاُمّة فی خصائص الأئمّة، قم: شریف رضی، 1418 ق.

12. سید بن طاووس، رضی الدین علی بن موسی (م 664 ق)، الإقبال لصالح الاعمال، تهران: دارالکتب الاسلامیة،1367ش.

13. ، منهج الدعوات، قم: دارالذخائر، 1411ق.

14. سیلاوی، غالب، الأنوار السّاطعة من الغرّاء الطّاهرة، [بی جا]: چاپخانه علمیه، 1421ق.

شیخ حر عاملی، محمّد بن حسن (ت 1104 ق)، وسایل الشیعه، قم: مؤسسۀ آل البیت،

ص: 169

1. 1308ق.

2. شیخ طوسی، ابوجعفر محمّد بن حسن (م 460 ق)، الامالی، قم: انتشارات دارالثقافیة، 1414ق.

3. صالحی شامی، محمد بن یوسف (م 942 ق)، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1414ق.

4. طبری، عمادالدین ابوجعفر محمد (ق 6 ق)، بشارت المصطفی، نجف اشرف: انتشارات کتابخانه حیدریه، چاپ دوم،1383.

5. طبری، محمد بن جریر (م 310 ق)، تاریخ طبری ( تاریخ الامم والملوک)، به کوشش: گروهی از علماء، بیروت: اعلمی، 1403 ق.

6. فرات کوفی، فرات بن ابراهیم (زنده در 307 ق)، تفسیر فرات کوفی، تهران: سازمان چاپ و نشر وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی، 1410 ق.

7. قمی مشهدی، میرزا محمّد (م 1125 ق)، کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: سازمان چاپ وانتشارات وزارت فرهنگ اسلامی، 1368ش.

8. کفعمی، ابراهیم بن علی، مصباح کفعمی، قم: انتشارات رضی (زاهدی)، 1405 ق.

9. کلینی، ابو جعفر محمّد بن یعقوب (م 329 ق)، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1365.

10. گنجی شافعی، محمّد بن یوسف (م 658 ق)، کفایة الطالب فی مناقب علی بن ابی طالب7، تهران: داراحیاء تراث اهل البیت، 1404 ق.

11. مامقانی، عبداللّه بن محمّدحسن (م 1351 ق)، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف: طبع رحلی، چاپ سنگی، مطبعه رضویه، [بی تا].

12. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، بیروت: مؤسسۀ الوفا، 1404ق.

13. محدث نوری، میرزا حسین نوری طبرسی (م 1320 ق)، مستدرک وسائل الشیعه، قم: مؤسسۀ آل البیت، 1308ق.

14. محلاتی، ذبیح اللّه، ریاحین الشریعه، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1404ق.

15. مقریزی، احمد بن علی (م 845 ق)، امتاع الاسماع، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1420ق.

ص: 170

1. نجفی، محمّدحسن (م 1266 ق)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، [بی جا]: دار الاحیاء للتراث العربی، [بی تا].

2. یاقوت حموی، شهاب الدین ابی عبداللّه (م 626 ق)، معجم البلدان، [بی جا]: انتشارات دارالصادر، 1995 م.

ص: 171

محروم می سازند و عده ای دیگر حضور بی محابا در اجتماع را تنها نسخۀ شفابخش می دانند.

مسلماً در اظهار و اعمال نظر پیرامون مسایل مربوط به جامعه زنان باید خاستگاه اسلامی آن را درنظر گرفت؛ زیرا سخن راندن بدون شناخت عمیق از سیرۀ معصومان، جامعۀ زنان را از بستر اصلی خارج و در گرداب سطحی نگری ها گرفتار می سازد.

نگاه تاریخی و تحلیل واقعیت های موجود در زندگی شخصیت های مؤثر و مطرح جامعۀ زنان، در طول تاریخ اسلام، می تواند ما را به خاستگاه اصلی نظرات دینی پیرامون زنان و تشخیص محدوده و نحوۀ فعالیت های اجتماعی آنان نزدیک سازد.

زندگی حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را می توان نمونه ای کامل از تحول مثبت و سیر به سمت کمال دانست؛ زیرا خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بیش از چهل سال از زندگی اش را در دوران جاهلیت سپری کرد. آن گاه با غلبه بر تمام تضادهای موجود اجتماعی دل به اسلام سپرد و به اولین اجتماع کوچک اسلامی گام نهاد(1). زندگانی او چون پلی است که ابتدای آن در دوران جاهلیت و انتهایش در دوران اسلامی است. از این رو بررسی نقاط حساس زندگانی وی می تواند ما را در دست یابی به الگوی مثبت یاری دهد و برای همۀ گروه های جامعه، به ویژه زنان، که دوران جاهلیت ها، تعصب ها و هجوم فرهنگ های بیگانه را تجربه کرده اند سودمند باشد.

داشت. زنان که از لحاظ اجتماعی ضعیف ترین گروه جامعه بودند، به طور کامل مقهور اراده و تمایلات مردان به شمار می آمدند و در جنبه های اقتصادی، اخلاقی، فرهنگی و آداب و سنن اجتماعی تحت سلطه بودند.

گاه مردانی که نیاز مالی داشتند و یا در اندیشۀ توسعۀ ثروت بودند گروهی از زنان را خریداری کرده، پس از آموزش آوازخوانی و نوازندگی خانه هایی در اختیارشان می گذاشتند و پرچمی که نشانۀ آزادی ورود همگان بود، بر بام خانه هایشان نصب می کردند. وظیفۀ این زنان کسب درآمد برای طبقۀ مسلط جامعه بود. کردار زشت چنان وقاحت خود را از دست داده بود که ثروتمندان بی هیچ دغدغه ای به استثمار عفت و عزت زنان می پرداختند و از این راه ثروت های کلان گرد می آورند. (1)

زمانی نیز تنها به خاطر ازدیاد نسل به موجودیت زن احترام می گذاشتند و برای رسیدن به این هدف از هر راه ممکن سود می جستند. برخی به طور اشتراکی زنی را به همسری می گرفتند(2) و عده ای به طور قبیله ای زنی را به عقد درمی آوردند.

وقتی تار جهل به پود فقر گره می خورد، مردم را به سنت های هولناک می کشاند. دخترکشی تنها یکی از ده ها سنت خوفناکی است که در جزیرة العرب رواج داشت. بر اساس منابع موجود، «صعصعة بن ناجیه مجاشعی » جد فرزدق به تنهایی دویست و هشتاد دختر را از پدرانشان خرید و با پرداخت سه شتر برای هر کدام، آنها را از مرگ حتمی نجات داد. این خبر می تواند گسترۀ وسیع نفوذ این سنت زشت را نشان دهد. فرزدق خاطرۀ احسان جد خویش را چنین زنده کرده است:

«وجدی الذی منع الوائدین واحیا الوئید فلم توئد؛(3) جدم همان شخصی است که دخترکشان

ص: 174

را از زنده به گور کردن، بازداشت و زنده به گورشدگان را نجات داد و نگذاشت دفن شوند.»

که رباخواری را از اصول اولیۀ کسب ثروت قرار داده بودند، به تجارت مضاربه ای(1) روی آورد.

برخی از محققان بر این باورند که خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ)، پیش از پرداختن به تجارت، ابتدا با «عقیق بن خالد مخزومی » و بعد از مرگ وی با «ابن هالة بن منذر اسدی » ازدواج کرد. هند ثمره ازدواج با ابن هاله بود. و بدین سبب خدیجه را «ام هند» می خواندند.(2)

اگر وقوع این ازدواج ها را بپذیریم، (3) به عقیدۀ بعضی این احتمال وجود دارد که بخشی از دارایی اولیۀ خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) از طریق میراث شوهران به وی رسیده باشد؛ ولی در عین حال نمی توان قدرت و مدیریت وی را منکر شد؛ چنان که تاریخ نگاران بارها از او با عناوینی چون «امراة حازمة لبیبة؛(4) بانوی دوراندیش و خردمند» و «امراة عاقله؛(5) بانوی عاقل» یاد کرده اند.

گرچه ستیز خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) با تجارت ربوی، که گاه تا از دست دادن زن و فرزند بدهکار می کشید، خود مقوله ای مهم است، اما تابناک ترین صفحات زندگی او زمانی شکل می گیرد که با وجود زیبایی ظاهر(6) و برخورداری از تمام صفات عالی زنانه، هرگز در جامعۀ فاسد آن روزگار خود را نباخت و به چنان درجه ای از کمال و پاکی دست یافت که به وی

ص: 176

لقب «طاهره » دادند.(1) نویسندگان در توصیف او عباراتی چون «تدعی فی الجاهلیة الطاهرة؛(2) در جاهلیت به طاهره نامیده می شد» را به کار برده اند.

او از یاری فقرا روی برنمی گرداند و خانه اش پناهگاه نیازمندان بود. «کرم و سخاوت»،(3) «دوراندیشی و درایت»(4) و «عفت و پاک دامنی»(5)از وی بانویی پارسا و مورد احترام همگان ساخت. لقب «سیدة نساء قریش»(6) که در آن زمان به وی داده شد، از نفوذ اجتماعی و عمق احساس احترام مردم به وی پرده برمی دارد.

کمالات روحی و عقلی و حسن ظاهر وی سبب شد تا گروه کثیری از مردان، اندیشۀ همسری او را در سر بپرورانند.(7) «عقبة بن ابی معیط »، «صلت بن شهاب »، «ابوجهل » و «ابوسفیان » از جمله مردان ثروتمند و صاحب نفوذ قریش بودند که دست تمنا به سوی او دراز کردند؛(8) اما خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) درخواست آنها را با ابراز بی علاقگی به ازدواج رد کرد. او در بخشی از گفت وگوهایش با «ورقة بن نوفل اسد بن عبدالعزی »، پسرعمویش، نیافتن شخص مورد نظر را دلیل عدم تمایل به ازدواج دانسته است.(9)

ص: 177

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) که بر آیین حنیف ابراهیم خلیل اللّه باقی بود، اوقاتی از روز را با علمای مذهبی می گذراند و از سخنان و معارف شان بهره می برد. در این نشست ها گاه صحبت از ظهور پیامبری از قریش به میان می آمد که خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را سخت در تفکر فرو می برد.

روزی همراه گروهی از زنان با یکی از علمای یهود گفت وگو می کرد که رهگذری جوان و بلند قامت توجه شان را جلب کرد. عالم یهودی از خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) خواست او را به مجلس فراخواند. او رهگذر را به منزل آورد عالم یهودی از جوان خواست کتف خود را بنمایاند. رهگذر پیراهن خود را کنار زد. او به دقت نگریست. درخشش نور نبوت را که در کتاب هایشان بشارت داده شده بود، در کتفش دید و گفت: این مهر پیامبری است.

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بعد از سؤال از دلیل عالم یهودی و دریافت جواب گفت: اگر عموهایش این جا بودند اجازه نمی دادند تو چنین کنی؛ زیرا به شدت از وی مراقبت می کنند.

عالم یهودی گفت: او با زنی از قریش که بزرگ قبیله اش شمرده می شود، ازدواج خواهد کرد.(1) علاوه بر این یک بار نیز در خواب دید که خورشید بالای مکه چرخید و در خانه اش فرود آمد. او این خواب را با پسرعمویش «ورقه »، که مسیحی بود و با کتب آسمانی آشنایی داشت، درمیان نهاد. ورقه گفت: با مرد بزرگی که شهرت جهانی می یابد ازدواج خواهی کرد.(2)

مجموعه شواهد فوق خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را وامی داشت که از راهی عاقلانه گمشده اش را سوی خود بکشاند. پس شخصی را نزد امین قریش فرستاد و پیام داد که با مقداری از اموال او به تجارت بپردازد(3) و چون امین پذیرفت او را با بهترین کالاها و غلامش میسره راهی شام کرد(4).

گروه کثیری از تاریخ نگاران بر این عقیده اند که ابوطالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) از خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) خواست تا مالی

ص: 178

برای تجارت در اختیار محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) بگذارد(1). گروهی دیگر با این نظر به مقابله پرداخته، می گویند: عزت و شرف ابوطالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) اجازه نمی داد که آنها اجیر شخص دیگر شوند. پس باید گفت که وی به طور مضاربه به تجارت پرداخت و اجیر خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) نشد(2).

میسره در بازگشت کرامات امین قریش، خصوصاً ملاقات راهب با وی(3) را برای خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بازگو کرد.

می گذاشت،(1) بر بام بخت سرور زنان قریش تابیدن گرفت. خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) «همسر آفتاب » شد و فصل نوینی در زندگی هر دو پدید آمد. خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) با محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) پیوندی ابدی برقرار ساخت. همدل، همسر و همراز وی شد و پا به جای محبوب خویش دوران 24 سالۀ زندگی مشترک را طی کرد. خدمات او به اسلام و اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را در سه بخش می توان بررسی کرد.

قدم برمی داشت و در انتظار بعثت لحظه شماری می کرد.

البته زندگی سرور زنان قریش در کنار این امتیازات با تلخی هایی نیز همراه بود. زنان آن روزگار چون مردان با مفاهیمی مانند خوش رفتاری، راست گویی و امانت داری بیگانه بودند و فلسفۀ ازدواج خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) با یتیم تهی دست قریش را درک نمی کردند. از این رو لب به طعنه می گشودند. خواسته یا ناخواسته سرور بانوان قریش را در اندوه فرو می بردند. آنها روابط خود را با خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) قطع کردند و او را تنها گذاشتند(1).

بزرگ بانوان قریش برای رویارویی با این پدیدۀ زشت جاهلی، زنان را گردآورد و گفت: «از زنان عرب شنیده ام که شوهران شما بر من خرده می گیرند که چرا با محمّد وصلت کرده ام. اینک از شما می پرسم آیا مانند محمّد در جمال، خوش رفتاری، خصلت های پسندیده و فضل و شرف در اصل و نسب در مکه و غیر آن سراغ دارید؟»(2) گرچه خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) با طرح این سؤال به آنان فهماند که همسنگی برای محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) یافت نمی شود، اما نتوانست زنگار جهل دل هاشان را پاک کند و در رفتارشان دگرگونی محسوسی پدید آورد.

قاسم و عبد اللّه که طیب و طاهر نامیده می شدند، به ترتیب در چهار سالگی و حدود یک ماهگی وفات یافتند(1) و دختران رشد کرده، ایمان آوردند و به مهاجران پیوستند.

البته گروهی معتقدند که جز فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) دیگر دختران ربیبه (دختران همراه) همسر، رسول خدایند(2) و تنها ثمرۀ ماندگار ازدواج اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ)، فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) است که کمی قبل از بعثت متولد شد(3).

هر محقق منصفی می تواند نمونه های متنوعی از ایجاد آرامش و دلداری را در سرتاسر زندگی خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ببیند. ابن هشام می نویسد: «خدیجه به پیامبر ایمان آورد. گفتارش را تصدیق کرد و او را یاری داد و اولین شخصی است که به خدا و رسولش و درستی آیات الهی ایمان آورد. خداوند به این طریق به پیامبرش آرامش داد؛ به نحوی که هیچ خبر ناراحت کننده ای از قبیل رد و تکذیب را نمی شنید، مگر این که خداوند به واسطۀ خدیجه گشایشی برایش ایجاد می کرد. وقتی خدا پیامبرش را به خدیجه برمی گرداند، او را ثابت قدم می کرد. دشواری ها را بر او آسان می کرد و تصدیقش کرده، کار مردم را برایش آسان می ساخت. رحمت خدا بر او باد.» (1)

آنچه بر عظمت این خدمت می افزاید این است که هیچ گاه خود از راحتی ظاهری مطلوبی برخوردار نشد؛ نه آن زمان که با رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) ازدواج کرد و طعن و ملامت شنید و نه در مراحل دیگر. تاریخ به خوبی اسم برخی از آزار دهندگان و برهم زنندگان آرامش خانۀ رسول (صلی الله علیه و اله وسلم) را ثبت کرده است. ابولهب، حکم بن عاص بن امیه، عقبة بن ابی معیط، عدی بن حمرا ثقفی و ابن الاصداء هذلی همسایگانی بودند که آزارش می دادند و آسایش را از خانۀ وی سلب می کردند. یکی از اینان، هنگامی که اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در حال نماز بود، رحم گوسفندی را بر سر آن بزرگوار انداخت.(2) یک بار نیز شخصی خاک بر سر آن حضرت ریخت. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با همان حال به خانه رفت. وضع پریشان پدر همه را در نگرانی و اندوه فروبرد. یکی از دختران رسول (صلی الله علیه و اله وسلم) به پاخاست، خاک از سر پدر زدود و گریست. پدر گفت: دخترکم گریه نکن خداوند نگاهبان پدرت است(3).

جهال عرب برای انتقام از اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تصمیم گرفتند بستگان وی را از خانه هایشان بیرون

ص: 183

کنند. از این رو دختر خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را طلاق دادند و ضربه ای دیگر به سرور زنان قریش وارد ساختند (1).با این حال بانوی پارسای اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با درایت و صبر محیط خانه را آرام می ساخت و حتی برای رفع ناراحتی های اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تلاش می کرد.

نکتۀ قابل تأمل در اغلب اظهار نظرهای صورت گرفته وجود نوعی تعمد در القای این مطلب است که اسلام خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) قبل از هر شخص دیگر، چه مرد و چه زن، تحقق یافته است و عباراتی نظیر «اول من آمن به وصدقه قبل کل احد؛(1) اولین کسی که ایمان آورد و قبل از هر شخصی تصدیقش کرد.» و «اول من آمن باللّه علی الاطلاق؛ (2)اولین کسی که به خدا ایمان آورد»، به طور مطلق در منابع متعددی به چشم می خورد.

اما سخن قریب به صواب این است که هر چند مقام حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بسیار والا است، اما مولود کعبه در اسلام بر او مقدم است. در میان راویان حوادث روزگار رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تنها حذیفۀ یمانی به حق مطلب اشاره کرده است.(3)

وجود شخصیت هایی چون ابوطالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ)، به این دلیل که دارای موقعیت برتر اجتماعی بودند، از بار فشارهای روانی و ظاهری مشرکان علیه آیین نوپای محمّدی9 تا حدود زیادی می کاست(1). ابوطالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) به خاطر این که بتواند هم چنان به یاری رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) ادامه دهد، ایمان خویش را پنهان داشت و موقعیت اجتماعی و قبیله ای خود را حفظ کرد (2).اما خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) با شهامت تمام همراه علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) در اعلام موجودیت جامعۀ کوچک اسلامی شرکت جست و از موقعیت اجتماعی خویش چشم پوشی کرد.

بشارت بده.»

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را یافته، به خانه آوردند. مردم به خانه خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) حمله ور شده، خانه را سنگ باران کردند. خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بیرون آمد و گفت: آیا از سنگ باران کردن خانۀ زنی که نجیب ترین قوم شما است، شرم ندارید؟

مردم با شنیدن سخنانش پراکنده شدند و او برای مداوای همسرش به خانه بازگشت. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و اله وسلم) سلام خدا را به وی رساند. او در پاسخ گفت: «ان اللّه هو السلام و منه السلام وعلی جبرییل السلام وعلیک یارسول اللّه السلام وبرکاته؛(1) خدا خود سلام است و سلام از او است و سلام بر جبرییل و بر تو ای رسول خدا! رحمت و برکات خداوند بر تو باد.»

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) 24 سال با اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) زندگی کرد(1) و سرانجام در بستر بیماری افتاد. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) که بر بالین او حاضر بود، ضمن گفت وگوی با وی فرمود: «خدا تو را با مریم دختر عمران و آسیه دختر مزاحم برابری داده است.»(2)

وقتی روان خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به سوی جهان جاودانگی پرکشید، اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) سخت گریست. چون در حجون قبری برایش کندند،(3) اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خود به راه افتاد؛ هم چنان که اشک از چشمانش می بارید داخل قبر شد و خوابید. افزون تر از قبل گریست و او را دعا کرد(4). آن گاه برخاست و با دست خویش همسرش را در قبر گذاشت.(5) چون در آن زمان نماز میت واجب نشده بود، نماز بر وی خوانده نشد.(6)

فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ)، یادگار خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) گرد پدر می گشت، خود را به دامان او می آویخت. بهانه مادر می گرفت و دل دردمند پدر را آتش می زد. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) جز سکوت چیزی نداشت. جبرییل نازل شد و گفت: «ای پیامبر! به فاطمه بگو خدا برای مادرت قصری از لؤلؤ ساخته که درونش آشکار است و در آن جا هیچ سختی و تلخی نیست.» (7)

به این ترتیب فرشتۀ الهی پایان رنج ها و محنت های خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را اعلام کرد. محققان زمان وفاتش را سه سال قبل از هجرت می دانند(8). در سال 727 قمری قبه ای بر قبر وی

ص: 188

ساختند که در سال 1344 قمری به وسیلۀ وهابیون ویران شد. (1)

آن بزرگوار روزی چهار خط بر زمین کشید و پرسید: می دانید چیست؟ حاضران اظهار بی اطلاعی کردند. حضرت فرمود: «بافضیلت ترین زنان بهشت چهار نفرند: خدیجه دختر خویلد، فاطمه دختر محمّد، مریم دختر عمران و آسیه دختر مزاحم، همسر فرعون.»(1)

روزی به اصحاب فرمود: «از مردان بسیاری به کمال رسیدند و از میان زنان به کمال نرسیدند؛ مگر مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم زن فرعون، خدیجه دختر خویلد و فاطمه دختر محمّد.»(2)

سال ها بعد وقتی خواستند خبر خواستگاری علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) از فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را به اطلاعش رسانند، گروهی از زنان به نزدش آمده، گفتند: «با پدر و مادرهایمان فدایت شویم ای رسول خدا! برای کاری جمع شده ایم که اگر خدیجه زنده بود چشمش روشن می شد.» تا نام خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) برده شد، اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گریست. ام سلمه پرسید برای چه می گریید؟ فرمود:

«خدیجه! و این مثل خدیجه؟ صدقتنی حین یکذبنی الناس وایدتنی علی دین اللّه واعانتی علیه بمالها ان اللّه امرنی ان ابشر خدیجه بیت فی الجنة من قصر الزمرد لاصعب فیه ولانصب؛(3) خدیجه! و کجا است مثل خدیجه؟ زمانی که مردم تکذیبم کردند، تصدیقم کرد. بر دین خدا یاریم نمود و با مالش به کمکم شتافت. خدا به من فرمان داد تا او را به قصری زمردین بهشتی که سختی و محنت در آن نیست بشارت دهم.»

1. ابن اثیر جزری، علی بن محمّد (م 630 ق)، اسد الغابة فی معرفة الصحابه، تهران: انتشارات اسماعیلیان.

2. ، الکامل فی التاریخ، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1408 ق.

3. ابن اسحاق، ابو عبداللّه محمد (م 151 ق)، کتاب السیر و المغازی، چاپ سهیل زکار، [بی جا]: دارالفکر، 1398 / 1978، چاپ افست قم 1368 ش.

4. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (م 852 ق)، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق: عادل احمد، علی محمّد، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1415 ق.

5. ابن سعد واقدی، ابو عبداللّه محمّد (م 230 ق)، الطبقات الکبری، بیروت: دار صادر، [بی تا].

6. ابن شهرآشوب، محمّد بن علی مازندرانی (م 588 ق)، مناقب آل ابی طالب، تحقیق: گروهی از اساتید نجف اشرف، نجف: المکتبة الحیدریة، 1376 ق.

7. ابن صبّاغ، علی بن محمّد مالکی مکی (م 855 ق)، الفصول المهمّة فی معرفة اوال الأئمّة7، بیروت: مؤسسة الأعلمی، 1408 ق.

8. ابن عبدالبرّ، یوسف بن عبداللّه قرطبی (م 463 ق)، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق: علی محمّد بجاوی، بیروت: دار الجیل، 1412 ق.

9. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر دمشقی، البدایة و النهایة، بیروت: مکتبة المعارف، 1408ق / 1988م.

10. ابن هشام حمیری، ابومحمد عبدالملک (م 8 213 ق)، السیرة النبویة، به کوشش: عمر عبدالسّلام تدمری، بیروت، 1410 ق / 1990 م.

11. ابوالقاسم کوفی، علی بن احمد (م 352 ق)، الاستغاثه فی بدع الثلاثة، تهران: مؤسسة الأعلمی، 1373 ش.

اربلی، ابوالحسن علی بن عیسی (م 692 ق)، کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة، بیروت: دار

ص: 191

1. الأضواء، 1405ق / 1985م.

2. ترمذی، محمّد بن عیسی (م 279 ق)، سنن الترمذی، تحقیق: عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت: دارالفکر، 1403 ق.

3. حاکم نیشابوری ، ابو عبداللّه (م 405 ق)، المستدرک علی الصحیحین، بیروت لبنان : دارالمعرفة ، 1406 ق.

4. حلبی، علی بن برهان (م 1044 ق)، السیرة الحلبیه، بیروت: دارالمعرفة، 1400 ق.

5. دیار بکری، حسین بن محمّد (معاصر)، تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس نفیس، بیروت: مؤسّسۀ شعبان.

6. ذهبی، محمّد بن احمد بن عثمان، سیر اعلام النبلاء، تحقیق: شعیب ارنووط و حسین اسد، بیروت: مؤسسة الرسالة ، 1413 ق.

7. سبط ابن جوزی، شمس الدین یوسف بن قزاوغلی (م 654 ق) ، تذکرة الخواصّ الاُمّة فی خصائص الأئمّة، تقدیم: السید محمّدصادق بحر العلوم، طهران: مکتبة نینوی الحدیثة.

8. شریف الرضی، محمّد بن حسین موسوی (م 406 ق)، خصائص الأئمّة7 (خصائص أمیر المؤمنین7)، تحقیق: محمّدهادی الأمینی، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة التابع للحضرة الرضویة المقدّسة، 1406 ق.

9. شهید ثالث، قاضی نور اللّه شوشتری هندی (م 1019 ق)، مجالس المؤمنین، طهران: کتاب فروشی إسلامیة، 1365 ش.

10. صدوق، محمّد بن علی (م 381 ق)، الامالی، قم: مؤسسة البعثة، 1417 ق.

11. طبری، محمد بن جریر (م 310 ق)، تاریخ طبری ( تاریخ الامم والملوک)، به کوشش: گروهی از علماء، بیروت: اعلمی، 1403 ق.

12. عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، بیروت: دار الهادی و دار السیرة، الطبعة الرابعة، 1415ق / 1995م.

13. ، بنات النبی ام ربائبه، قم: مکتبه الاعلام الاسلامی،1413 ق.

مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ

ص: 192

1. سوم، 1403ق.

2. محدث قمی، شیخ عبّاس (م 1319 ق)، سفینة البحار و مدینة الحِکم و الآثار، تهران: دار الاُسوة، 1414 ق.

3. ، منتهی الآمال، قم: مؤسّسه انتشارات هجرت، 1373 ش.

4. نوری، یحیی، اسلام و عقائد و آراء بشری یا جاهلیت و اسلام، تهران: انتشارات نوید نور، 1385ش.

5. نووی، أبو زکریا یحیی بن شرف (م 676 ق)، صحیح مسلم بشرح النووی، چاپ ابو عبدالرّحمان عادل بن سعد، قاهره، [2003].

6. نویری، احمد بن عبد الوهّاب (م 733 ق)، نهایة الأرب فی فنون الأدب، قاهره: وزارة الثقافة، 1404 ق.

ص: 193

ص: 194

امشب دل تنگ مرا اشکم

روایت می کند

امشب خدیجه با تو ای اسماء وصیت می کند

اسماء بهار عمر من امشب

به پایان می رسد

زهرا سرش بر سینه ام من بر

لبم جان می رسد

اسماء ببر از من پیام بر

خاتم پیغمبران

بر گو کنار تربتم امشب بیا

قرآن بخوان

در سال دهم بعثت دو حادثۀ دردناک و جانسوز بر پیغمبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) وارد گشت، چنان که در تاریخ آمده است: «وَردَ عَلَی رَسولِ اللّه أمْران شدیدانِ عَظیمانِ وَجَزَعَ جَزَعاً شدیداً؛ دو امر بزرگ و سخت بر پیامبر وارد شد به گونه ای که فریاد و ناله شدید حضرت بلند شد.» آن دو امر یکی رحلت جانسوز ابوطالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) بود که در 26 رجب سال دهم بعثت و یا هفتم رمضان، همان سال واقع شد، و دیگری وفات یار فداکار آن حضرت، خدیجه کبری (عَلَيْها السَّلاَمُ) بود، که در دهم رمضان همان سال اتفاق افتاد.

پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را با دستان خویش در محلّی به نام «حجون» (قبرستان ابوطاب فعلی) دفن نمود. او به قدری از این دو حادثه غمناک بود که از خانه کمتر بیرون می آمد و در واقع خانه نشین شده بود و به همین جهت آن سال را، «عامُ الحُزْن» و سال غصّه و غم نامگذاری نمود.(1) علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) در رثای آن دو بزرگوار چنین فرمود : «ای چشمان من! آفرین بر شما! بر آن دو رفته ای که دیگر مانندشان را نمی بینند؛ بر بزرگ بطحاء و بر بانوی بانوان؛ آن نخستین کسی [از زنان] که نماز گذارد، بر آن زن پیراسته و خجسته ای که خداوند او را پاک داشت و برتری اش داد، اشک بریزید. مرگ این دو، روز را بر من تاریک ساخته و از این پس، شب ها را در اندوه و سوگ آن دو سر می کنم. آن دو در

ص: 196

برابر ستمکاران به دین ، آیین محمّد را یاری کردند و پاس پیمان خویش داشتند.»(1)

آن چه در پیش رو دارید، نگاهی است گذرا، به مقامات خدیجه کبری (عَلَيْها السَّلاَمُ)، بانوی فداکار و صبور اسلام، در پیشگاه الهی و نزد پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله وسلم).(2)

بلکه مثال و نمونه برای کل جامعه می باشند. در همین راستا بیان فضائل و مقامات خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) می تواند برای کل جامعۀ اسلامی راهگشا باشد و الگوی زیبایی برای جامعۀ ایمانی قرار گیرد؛ چرا که به شهادت پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) از کامل ترین زنان و بهترین الگوهایی است که فضائل و مقامات او به حد کمال رسیده است.

این معنی را رسول اعظم9 با بیانات مختلفی مطرح نموده است . در یک جا فرمود: «خَیْرُ نِساءِ العالَمین مَرْیَمُ ، آسِیةُ ، خَدیجَةُ وَفاطِمَةُ؛(1) برترین زنان عالم، مریم، آسیه، خدیجه و فاطمه هستند.» در جای دیگر فرمود: «إنَّ اللّهَ اخْتارَ مِنَ النِّساءِ أرْبَعاً: مَرْیَمَ وآسِیَّةَ وخَدیجَةَ وفاطِمَةَ؛(2) به راستی خداوند از زنان عالم چهار زن بر گزید: مریم، آسیه، خدیجه، و فاطمه.

فضائل عظیمی دست خواهد یافت؛ آن جا که به میسره غلام خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) گفت:

«یا مَیْسَرَةُ إقْرَأ مَوْلاتَکَ مِنّی السّلام وَاعْلِمْها آنها قَدْ ظَفَرّتْ بِسَیِّدِ الاَنامِ، وَأنَّهُ سَیَکونُ لَها شَاْنٌ مِنَ الشَّاْنِ وتَفْضُلُ عَلی سائِرِ الخاصِّ والْعامِ وَاحْذَرْها أنْ تَفوتَها القربَ مِنْ هذا السَّیِد فَإنَّ اللّهَ تعالی سَیَجْعَلُ نَسْلَها مِنْ نَسْلِهِ وَیَبْقی ذِکْرُها إلی آخِرِ الزَّمانِ؛(1)

ای میسره! به خانم و مولای خود سلام مرا برسان و به او اعلام کن که به آقای مردم [حضرت محمّد] دست یافته است. و به زودی برای او (خدیجه ) شأن و جایگاهی خواهد بود و بر تمامی خاص و عام برتری می یابد و بترسان او را از این که نزدیک شدن به این آقا (محمّد) را از دست بدهد؛ زیرا خداوند بلند مرتبه به زودی نسل او را از نسل محمّد قرار خواهد داد و نام [نیکش] تا آخر الزمان خواهد ماند.»

این پیش بینی نشان می دهد که در کتب آسمانی گذشته و یا در بیانات انبیا، کاملاً مقام و منزلت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بیان شده بود، از این رو راهب نصرانی به خوبی و با دقّت تمام آن را بیان و پیش بینی کرد. و جالب تر این که زنان قریش از جمله صفیّه دختر عبدالمطلب در شب ازدواج خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و جشن عروسی او نیز به این امر اشاره کرد که:

«یا خَدیجَةُ! لَقَدْ خَصَصْتَ هذه اللَّیْلَةَ بِشَیءِ ما خَصَّ بِهِ غَیْرُکَ، وَلا نالَهُ سِواکَ مِنْ قَبائِلِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ، فَهَنیئاً لَکِ بما أوتِیتَهُ وَوَصَلَ إلَیکِ مِنَ العِزِّ والشَّرَفِ؛(2) ای خدیجه! در این شب به چیزی اختصاص یافتی که هیچ کس غیر از تو بدان دست نیافته است، و جز تو از قبائل عرب و عجم به آن نرسیده است ، پس گوارایت باد به آنچه به تو داده شد و از عزّت و بزرگی به تو رسید.»

البته خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) هم به خوبی برای استقبال از این مقام و منزلت سرمایه گذاری نمود. در آغاز ، تمام اموال و هستی خویش را تقدیم محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) نمود. خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به عمویش ورقه گفت: «این اموال را بگیر و نزد محمّد ببر و به او بگو همۀ این اموال هدیه است برای او و ملک او می باشد، هر گونه خواست در آن تصرف نماید، و به او بگو که تمام اموال و

ص: 199

برده های من، و تمامی کنیزها و آنچه در تحت تصرّف من است، به محمد (صلی الله و اله وسلم) هبه کردم، به خاطر احترام و تجلیل از او . پس ورقه بین زمزم و مقام (ابراهیم) ایستاد و با صدای بلند اعلام کرد: ای گروه عرب! خدیجه شما را شاهد گرفته است بر این که خود و مالش، و بردگان و کنیزان و خادمان، و چهار پایان و مهریه و هدایای او همه برای محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) است، و این هدیه به خاطر تجلیل و تعظیم از او و به جهت علاقه به او است، شما نیز بر این امر شاهد باشید.» و بعد از بعثت پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با ایمان خویش ، مقامات و فضائل خود را بیمه نمود.

پس حضرت فرمود: ای خدیجه این جبرئیل است که از طرف پروردگارت سلام می رساند. خدیجه گفت : خدا سلام است و سلام [و سلامتی] از او است و بر جبرئیل سلام باد.»

امّا سلام سفارشی جبرئیل علاوه بر آنچه که در ضمن روایات قبلی اشاره شد در روایت دیگری با سند صحیح از طریق بزرگان روات شیعه، به این صورت نقل شده است:

«عَنْ زُرارة وَحَمْران بنِ أعْیَنْ وَمحمّد بن مُسْلِمْ عَنْ أبی جَعْفَر7، قالَ: حَدّثَ أبو سَعید الخِدِری أنَّ رَسولَ اللّه قال: إنَّ جَبْرَئیلَ أتانی لَیْلَةً اُسری بی فَحینَ رَجَعْتُ قُلْتُ: یا جَبْرَئیلُ هَلْ لَکَ مِنْ حاجَةِ؟ قالَ: حاجَتی أنْ تَقْرَءَ عَلی خَدیجَةَ مِنَ اللّهِ وَمِنِّی السّلامَ وَحَدَّثَنا عِنْدَ ذلِکَ آنها قالَتْ حینَ لَقِیَها نَبیُّ اللّه فَقال الَّذی قالَ جَبْرَئیلُ فقالَتْ : إنَّ اللّه هُوَ السَّلامُ وَ مِنْهُ السَّلامُ وَإلَیْهِ السَّلامُ وَعَلَی جَبْرَئیلَ السَّلامُ؛(1)

امام باقر (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) به زراره و حمران و محمّد بن مسلم چنین روایت کرد که ابو سعید خدری نقل کرد که رسول خدا فرمود: آن شبی که در معراج بودم، به هنگام بازگشت جبرئیل نزد من آمد. به جبرئیل گفتم: ای جبرئیل! آیا حاجتی داری؟ پاسخ داد : حاجت من این است که از طرف خدا و من به خدیجه سلام برسانی. و نقل کرد که: چون رسول خدا پیغام جبرئیل را به خدیجه رسانید، خدیجه پاسخ داد : همانا خدا سلام است و سلام [و سلامتی] از او است و سلام به سوی او است و بر جبرئیل سلام باد.»

حالی که خدیجه از دیدن آنان هراسان بود . یکی از آن چهار زن به خدیجه گفت: غمگین مباش، پروردگارت ما را برای یاری تو فرستاده است. ما خواهران و یاوران تو هستیم. من ساره هستم ، این آسیه، دختر مزاحم رفیق بهشتی تو است و این هم مریم، دختر عمران است و این یکی کلثوم، خواهر موسی بن عمران است. خدا ما را برای کمک به تو فرستاده است تا یاور و پرستار تو باشیم.»(1) راستی که باید گفت: «ألَیْسَ اللّهُ بِکافٍ عَبْدَهُ؛(2) آیا خداوند برای [حمایت و دفاع از] بنده اش کافی نیست؟»

عِمْرانَ وَآسِیَةُ بَنْتُ مزاحِمْ؛(1) بهترین زنان بهشت اینان اند: خدیجه دختر خویلد ، فاطمه دختر محمّد و مریم دختر عمران و آسیه دختر مزاحم، همسر فرعون.»

و از عبد اللّه جعفر نقل شده است که رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود: «أمِرْتَ أنْ أُبَشِّرَ خَدیجَةَ بِبَیْتٍ مِن قَصَبٍ لاصَخَبَ فیهِ ولا نَصَبَ؛(2) دستور داده شده ام که خدیجه را به خانۀ طلایی که در آن زحمت و خصومت وجود ندارد، بشارت دهم.» همین مضمون نیز از عبد اللّه بن ابی اوفی از رسول اکرم (صلی الله علیه و اله وسلم) نقل شده است.(3)

آن گاه که رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در حال احتضار قرار گرفت، فاطمه زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) در بارۀ جایگاه آن حضرت در قیامت پرسش هایی کرد، از جمله پرسید: «أیْنَ والِدَتی خَدیجَةُ؛ [در آن روز] مادرم خدیجه کجا است؟» حضرت فرمود : «فی قَصْرٍ لَهُ أرْبَعَةُ أبْوابٍ إلی الجَنَّةِ؛(4) [خدیجه] در قصری است که چهار درب به سوی بهشت دارد.»

این حال محمّد تا آخرین دقیقه حیات خدیجه، نسبت به او وفادار ماند و تا زنده بود همسر دیگری اختیار نکرد .»(1)

بعد از رحلت آن بانوی گرامی نیز پیامبر 9 او را فراموش نکرد و دائماً به یاد او بود، که به نمونه هایی اشاره می شود.

تصدیق نمود و روزی که کفر ورزیدید، او به من ایمان آورد و فرزند برای من آورد و شما نازا بودید. عایشه اضافه می کند: همیشه این گونه بود که من با بیان خوبی های خدیجه به پیامبر خدا تقرّب می جستم .»

بنگر به

سوز سینه ام، که سوزد از برای تو

سوزد دُخت

حزینه ام، به یاد آن وفای تو

آسمانی با رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) بود؛ بانویی مبارکه،(1) طاهره، راضیه، مرضیه، زکیه، صدیقه، کبری،(2) شامخه،(3) فاضله ، کامله(4) و عفیفه(5) که 55 سال قبل از بعثت چشم به جهان گشوده و از سال پانزده قبل از بعثت (دهم ربیع الاول) در کنار برگزیدۀ الهی قرار گرفته بود و سرانجام بعد از قریب 25 سال همراهی و هم گامی، در 65 سالگی چشم از جهان فرو بست و رسول الهی را در فراقی جانسوز تنها گذاشت.

این واقعۀ دردناک که به فاصلۀ اندکی از وفات ابوطالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) روی داد، چنان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله وسلم) را متأثر کرد که آن سال را «عام الحزن » نامید. به نقل علامۀ مجلسی بعد از این واقعه خانه نشین شده و کمتر از خانه بیرون می رفت.(6)

مروری بر نحوۀ خاک سپاری خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و یادکرد دائمی اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از وی، میزان این حزن و اندوه را به خوبی نشان می دهد: وقتی خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) وفات یافت، اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به شدت گریه کرد و زمانی که قبر آن بانوی بزرگوار حاضر شد، اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همان گونه که اشک از چشمانش ریزان بود، وارد قبر شد و خوابید و افزون تر از قبل گریست.(7) او را دعا کرد و برخاست و با دست خویش همسرش را در قبر گذاشت.(8) اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در سالگرد وفاتش نیز گریه کرد(9) و به زنانش فرمود: «گمان نکنید مقامتان از او بالاتر است. زمانی که کافر بودید، ایمان آورد و مادر فرزندانم است.»(10)

حتی سال ها بعد که می خواستند خبر خواستگاری علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) از فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را به اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بدهند و

ص: 208

یادی از خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) شد، چشمانش پر از اشک شد و زمانی که ام سلمه از علت گریه اش پرسید، فرمود:

«خدیجه و این مثل خدیجة صدقتنی حین یکذبنی الناس و ایدتنی علی دین اللّه و اعانتنی علیه بمالها ان اللّه امرنی ان ابشر خدیجة ببیت فی الجنة من قصر الزمرد لا صعب فیه و لا نصب؛(1) خدیجه ! و کجا است مثل خدیجه؟ زمانی که مردم تکذیبم کردند، مرا تصدیق کرد. بر دین خدا یاری ام کرد و با مالش به کمکم شتافت. خدا به من فرمان داد تا او را به قصری زمردین در بهشت که سختی و محنتی در آن نیست، بشارت دهم.»

این همه تجلیل و بزرگ داشت از مقام خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) ما را بر آن می دارد که اندکی پیرامون شخصیت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) سخن بگوییم و شاخصه هایی که خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را به چنین مرتبه ای رسانده است برشماریم.

در این مقاله پیرامون ویژگی های رفتاری خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) نسبت به پیامبر9 سخن خواهیم گفت.

امانت داری، خوش خلقی و راستگویی ات به تو تمایل پیدا کردم.»

این نوع نگرش و رفتار، در جامعه ای که عموم توده ها بر اساس ظواهر و زرق و برق های دنیوی روابط خود را پایه ریزی می کنند، نمی توانست بدون پی آمدهای تلخ و ناگوار باشد؛ لذا به فاصله ای اندک از پخش خبر ازدواج وی با امین قریش، گروهی از زنان به عیب جویی از وی روی آوردند و در محافل خود او را سرزنش کردند . آنان می گفتند: «او با این همه حشمت و شوکت با یتیم ابوطالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) که جوانی فقیر است ازدواج کرد . چه ننگ بزرگی!»

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در مقابل این جهالت ها ساکت ننشست و آن ها را به صرف نهار دعوت کرد و بعد از پایان مراسم گفت : «ای زنان ! شنیده ام شوهران شما (و خودتان ) در مورد ازدواج من با محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) خرده گرفته اید و عیب جویی می کنید. من از خود شما می پرسم آیا در میان شما ، شخصیتی مثل محمد (صلی الله و اله وسلم) وجود دارد؟ آیا در گسترۀ مکه و اطراف آن شخصیتی در فضائل و اخلاق نیک، مانند او سراغ دارید؟ من به خاطر این ویژگی ها با او ازدواج کردم و چیزهایی از او دیده ام که بسیار عالی است . پس شایسته نیست شما این گونه سخن بگویید و نسبت های ناروا به دیگران دهید.»

زنان قریش بعد از این سخنان خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ)، همگی سکوت اختیار کردند و به تدریج پراکنده شدند.(1)

این شیوۀ استدلال خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) هر چند عمق ارزش گرایی در انتخاب ها را نشان می داد، برای جامعۀ جاهل و متعصب آن روز قابل درک نمی نمود؛ لذا زنان لجوج قریش به حالت قهر با او رفتار می کردند. آن ها دیگر به خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) سلام نمی کردند و نزد او نمی رفتند؛ حتی تا سال پنجم بعثت، که حضرت زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) متولد شد، نیز این شیوه رفتاری هم چنان پا برجا بود . لذا حتی هنگام وضع حمل، او را تنها گذاشته و پیام فرستادند که: «تو با ما مخالفت و با یتیم ابوطالب ازدواج کردی. ما هرگز نزد تو نمی آییم و در هیچ کاری کمک نمی کنیم.»

ص: 210

این حجم از کینه ورزی ها دل خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را آزرد، تا آن جا که خداوند چهار بانوی پاکیزه (ساره، آسیه، مریم، صفورا دختر شعیب پیامبر ) را به یاری او فرستاد و به این سان خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) پاداش عشق و علاقه به کمالات انسانی را دریافت کرد و فرزندش فاطمه زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) را نیز به دنیا آورد.(1)

می فرمود: «پیامبر اسلام (صلی الله علیه و اله وسلم) پس از سفر تجاری شام، درآمدش را بین فقرا تقسیم کرد و هر روز بامداد به فراز کوه حرا می رفت و به تماشای شگفتی های خلقت مشغول می شد و تحت تأثیر عظمت خدا قرار می گرفت و خدا را آن گونه که شایسته بود عبادت می کرد.»(1)

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) با درک چنین روحیاتی از اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، هرگز برای او مزاحمتی ایجاد نمی کرد و همیشه با همدلی و همراهی او را بدرقه می کرد. غذایش را به وسیله حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) به بالای کوه می فرستاد و گاه خود نیز با حضرت همراه می شد . علامۀ مجلسی به نقل از صحاح اهل سنت می نویسد: «در آن ماه رمضان که پیامبر در کوه حرا به سر می برد و وحی و بعثت آغاز می شد ، حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و یکی از غلامان در حضورش بودند.» (2)

برای نمونه تنها یکی از این عبادت های اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) چهل روز به درازا کشید، که خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) تمام این مدت را به تنهایی گذراند. چنین عبادت های طولانی به طور طبیعی می توانست موجب ناراحتی، دلشوره ها و نگرانی های مختلفی برای خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) شود، اما او نه تنها اعتراض نمی کرد بلکه با رسول خدا (صلی الله علیه و اله و سلم) همراهی نیز می نمود؛ لذا اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) که خود متوجه نگرانی های خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بود، عمار یاسر را نزد خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) فرستاد و پیام داد که: «ای خدیجه! گمان نکن کناره گیری من به خاطر بی اعتنایی به تو است، بلکه پروردگارم چنین فرمود تا امر خود را اجرا کند. جز خیر و سعادت فکر دیگری نکن. خداوند هر روز، چند بار به خاطر تو به فرشتگان بزرگش مباهات می کند. پس وقتی شب شد، در را ببند و در بستر خود استراحت کن.»(3)

همراهی و همدلی خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و تلاش او برای کسب رضایت رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به حدی بود که وقتی هنگام وفات در ضمن وصیت هایش به اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گفت : «من در حق شما کوتاهی کردم، مرا عفو کن »، اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود: «هرگز از تو تقصیری ندیدم و تو نهایت تلاش خود را به کار بردی و در خانۀ من بسیار خسته شدی.»(4)

ص: 212

کردند، کنار حجر اسماعیل آمدند و نماز جماعت خواندند. آن مرد هنگام تکبیر دست هایش را تا کنار گوشش بلند می کرد تا به قنوت نماز رسیدند. قنوت را طولانی کردند تا آن که نماز تمام شد. من که چنین چیزی ندیده بودم، از ابن عباس پرسیدم: آیا دین جدیدی به مکه آمده است؟ من چنین دینی را در مکه ندیده بودم؟ گفت: این مرد برادرزادۀ من، محمّد بن عبد اللّه است و آن نوجوان برادرزادۀ دیگرم علی بن ابی طالب و آن خانم هم همسر محمّد؛ خدیجه دختر خویلد است. به خدا قسم غیر از این سه نفر کسی در روی زمین به این دین اعتقاد ندارد.»(1)

دامنۀ این یاری مالی به سال های اولیه ازدواج ختم نیافت، بلکه هنگام محاصرۀ اقتصادی در شعب ابی طالب و حتی بعد از آن نیز اموال خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) نقش اساسی در نجات اسلام و مسلمانان از نابودی ایفا کرد؛ تا آن جا که اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در ماجرای شعب فرمود: «هیچ ثروتی، هرگز مثل ثروت خدیجه به من سود نرساند.»(1)

طبق بعضی روایات در ماجرای محاصره، از اموال خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) چیزی نماند و به نقل از حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ): «چیزی جز دو پوست باقی نماند که هنگام استراحت یکی را زیرانداز و دیگری را روانداز قرار می دهیم .» در این مدت ابوالعاص بن ربیع، داماد حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ)، شترها را با گندم و خرما با شگردهای مختلف به آنها می رساند و در طول سه سال محاصره، مصارف آنان از اموال خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) تأمین می شد.(2)

بنت الشاطی از نویسندگان عرب در مورد میزان تحمل خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در این دوران می نویسد : «خدیجه در سنی نبود که تحمل آن همه رنج برایش آسان باشد و از کسانی نبود که در جریان زندگی با تنگی معیشت خو گرفته باشد. اما در عین حال و با وجود کهولت سن ، سختی هایی را که در اثر محاصره در شعب وارد می شد تا سر حد مرگ تحمل کرد.»(1)

در این دوره حتی برخی بستگان اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز با بی رحمی تمام بر این فشارها می افزودند ، که از جملۀ آن ها می توان از ابوجهل نام برد که مانع می شد تا حکیم بن حزام برای عمه اش خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) که در شعب بود، حتی از اموال خود خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) آذوقه برساند.(2)

آزارها ، یار و غم زدای اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود .

علامۀ مجلسی می نویسد: «در سال های آغازین بعثت بود که حضرت رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با سیمایی غمگین و محزون از غار حرا به خانه برگشت . خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) می گوید ، به اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گفتم: نشانۀ اندوه در چهره ات می بینم، چه شده است؟ فرمود: علی از من جدا شده و معلوم نیست کجا است؟ [ عده ای از مسلمانان به خاطر پرهیز از گزند مشرکان پراکنده شده بودند و میان علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز فاصله افتاده بود.] در مورد آسیب رسانی مشرکان به وی نگرانم!

به رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) عرض کردم: بر شترم سوار می شوم، یا او را می یابم و یا مرگ بین من و او فاصله می اندازد.

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) سوار شتر شد و به جست وجو پرداخت تا آن که قیافه کسی را دیده بر او سلام کرد و از صدای جوابش فهمید علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) است ... آن گاه به سوی خانه برگشت و با دادن خبر سلامتی علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ)، اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را خوشحال کرد؛ به اندازه ای که پیامبر 9 یازده بار شکرا للمجیب گفت.»(1)

شتر شدم و به سوی مکه آمدم. با نخستین کسی که روبه رو شدم ابوسفیان بود. بر او سلام کردم و پیرامون خاندان قریش پرسیدم ، گفت : مشکلی نیست فقط یتیم ابوطالب دین ما را فاسد کرده است.

گفتم نام او چیست؟ گفت: محمّد و احمد . پرسیدم کجا است؟ گفت با خدیجه دختر خویلد ازدواج کرده و در خانۀ او است. مهار شتر را کشیدم و به خانۀ خدیجه رفتم و در زدم. خدیجه پشت در آمد و پرسید: کیستی؟ خود را معرفی کردم و گفتم: می خواهم با محمّد ملاقات کنم.

او این گونه پاسخ داد: اذهب الی عملک ماتذرون محمّدا یاویه ظل بیت قد طردتموه و هربتموه و حصنتموه اذهب الی عملک؛ به دنبال کار خود برو، محمّد را رها نمی کنید تا در پناه خانه اش بیاساید. شما او را از خود دور کردید و فراری دادید و در مقابلش سنگربندی کردید، برو به دنبال کارت.

پیامبر فرمود: ای خدیجه! در را بگشا. وقتی وارد شدم سیمای نورانی پیامبر را دیدم و به رسالت او ایمان آوردم و بعد از وداع به یمن برگشتم .»(1)

یک بار هم که جهال عرب با سنگ پرانی حضرت را زخمی کردند و در پی او تا خانۀ خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) آمدند و خانه را سنگ باران کردند، خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بیرون آمد و گفت: «آیا از سنگ باران کردن خانۀ زنی که نجیب ترین قوم شما است، شرم ندارید؟» و مردم با شنیدن این سخن شرمنده و متفرق شدند و آن گاه خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به مداوای همسرش شتافت. در همین واقعه بود که پیامبر 9 از سوی خداوند به او سلام رساند و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در برابر سلام الهی گفت: «ان اللّه هو السلام و منه السلام و علی جبرئیل السلام و علیک یا رسول اللّه السلام و برکاته.»(2)

ص: 218

1. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403ق.

2. محدث قمی، شیخ عباس (م 1359 ق)، سفینة البحار، تحت اشراف علی اکبر الهی خراسانی، مشهد: آستان قدس رضوی ، 1416ق.

3. محلاتی، ذبیح اللّه، ریاحین الشریعه، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1404ق.

4. مقرم، سید عبدالرزاق، وفات الزهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ)، مکتبه الحیدریه.

ص: 220

ساماندهی فرصت ها و امکانات برای رسیدن به هدف، چه سبک و شیوه ای دارید، پاسخی ندارند، چرا که نه در زندگی فردی بینش و منش مشخّص دارند و نه در زندگی اجتماعی؛ و این فقدان منش بدان دلیل است که هدف شایسته و آرمان مترقّی و درست ندارند، تا روشی اصولی برای رسیدن به آن در پیش گیرند. اینان واپسگرایان و دنباله روها هستند، بسان کف ها و خار و خس های روی آب و علف هرزه هایی بی ثمر و بی ریشه که با موج و جوّ و تندباد به هر سو می روند و سرانجام از چاله به چاه یا زباله دان تیره بختی و اسارت سر در می آورند.

بسیاری از حکومت ها، جامعه ها، و مدّعیان رهبری و دانش و علم نیز همین گونه اند: «النَّاسُ ثَلاثَةٌ فَعَالِمٌ رَبَّانِیٌّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَی سَبِیلِ نَجَاةٍ وَ هَمَجٌ رَعَاعٌ أَتْبَاعُ کُلِّ نَاعِقٍ یَمِیلُونَ مَعَ کُلِّ رِیحٍ لَمْ یَسْتَضِیئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ وَ لَمْ یَلْجَئُوا إِلَی رُکْنٍ وَثِیقٍ.»(1)

ب بسیاری در زندگی بینش و منش و راه و روش دارند، امّا نه خردمندانه و بر اساس عدالت، بلکه سبک آنان عوام بازی و زورمداری و باج دهی برای باج خواهی بزرگ تر است؛ اینان راز موفّقیّت و کلید گره گشا را فریب می نگرند؛ فریب با واژه های زیبا، با قالب ها و مفاهیم مقدّس، توجیه، تحریف، قلب واقعیّت ها، تکرار دروغ، بافته های یک طرفه، سانسور و کتمان حقیقت، سرهم بندی خرافات، ترویج دنباله روی برّه منشانه، بت سازی از زورمداران، رواج کیش شخصیّت در چهره های گوناگون، فریب به نام خدا و در ستار دین و حتّی با برپا ساختن مذهب سالاری دروغین و هراس انگیز.

سبک و سیره ی اینان، زورمداری و خشونت و ارعاب است و راه خویش را به سوی موفّقیّت پوچ، با به راه انداختن سیلاب خون، حذف حق طلبان و برپا ساختن سیاه چال های مرگ و تکیه بر کُند و زنجیر و داغ و درفش می گشایند. معاویه ها، یزیدها، عمروعاص ها، سلطه جویان اموی و عبّاسی، و اسلام پناهان دروغین که در طول تاریخ بدون تحقّق روح اسلام و هدف والای آن که عدالت و آزادی و برابری و تأمین حقوق و امنیّت انسان ها است تنها با نام آن و برخی ظواهر بازی می کنند، و خود را برتر از قانون می پندارند در

ص: 222

این ردیف اند: (إِنَّ فِرعَونَ عَلا فِی الْأَرضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیعاً یسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنهُم یذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ یسْتَحْیی نِساءَهُم إِنَّهُ کانَ مِنَ الْمُفسِدینَ).(1)

ج در برابر این دو گروه، که یا بینش و منشی ندارند و یا بینشی واپسگرایانه دارند، چهره هایی هستند که هم در زندگی فردی و اجتماعی بینشی روشن دارند، و هم منشی مترقّی و عادلانه، و به همین دلیل هم جاودانه و پرجاذبه و در خور نمونه شدن هستند، و بانوی خردمند حجاز و یار و مشاور روشن اندیش اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از برجسته ترین این چهره ها است.

از موضع عدالت خواهانه و مردمی، به خودکامگی و بیداد و موضع ضدّ مردمی نکشاند و به فریب و حق کشی آلوده نسازد.

و از این جا راز هماره مترقّی و عادلانه بودن منش یار و مشاور ارجمند اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز دریافت می گردد؛ چرا که امتیاز بزرگ او و همانندهایش این است که دارای سبکی ویژه بودند و بر اساس آن، هماره توحیدگرا و پرواپیشه، رعایت گر حقوق و آزادی انسان ها و پرچمدار این ارزش ها بودند، و هرگز این اصول در زندگی آنان تابع احساسات نشد و با فراز و فرودها دستخوش آفت نگردید.

آری، بانوی نواندیش جهان عرب، افزون بر تبار پرافتخار، خود در زندگی، دارای امتیازات تحسین برانگیزی بود که این امتیازات او را از دیگر زنان روزگارش ممتاز ساخته و در خور همسری برترین پیام آور خدا و در خور مادری شایسته ترین الگوی زنان و شایستۀ مادربزرگی امامان نور می سازد. اینک این شما و این هم پرتوی نورافشان از بینش و منش مترقّی وزیر لایق و یار اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در زندگی.

آن را یاری کردند، با آنان که پس از پیدایش علایم موفّقیّت، توانستند دل را قانع کنند و ایمان آورند، از نظر کمال یکسان نیستند؛ چرا که از نظر هوشمندی و تلاش و خطرپذیری و پرداخت هزینه نیز با هم بسیار متفاوت اند. قرآن در این مورد می فرماید:

(وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْری تَحْتَهَا الْأَنْهارُ؛(1) و پیشگامان نخستین در اسلام و ایمان، از مهاجران و انصار و کسانی که به شایستگی از آنان پیروی کردند و در توفان تاریک اندیشی ها، حق را برگزیدند، خدا از آنان خشنود گردید و آنان هم از او خشنود شدند؛ و برایشان بوستان هایی پرطراوت و زیبا در بهشت آماده ساخته که از زیر درختان آن جویبارها روان است. در آن جاودانه ماندگار خواهند بود. این است آن کامیابی بزرگ و پرشکوه).

رباخوارگی و مکیدن خون محرومان و خوش گذرانی رایج سرمایه داران روزگارش بود، و امروز هم بیشتر چنین است سرمایۀ خویش را در راه سازندگی و تجارت و سود عادلانه و گره گشایی و مردم نوازی به کار می انداخت. از این راه، هم بر مال حلال خود می افزود و هم بر اقتصاد جامعه خون سالم تزریق می کرد. هم گروهی را در شبکۀ تجاری خود به کار می گرفت و اداره می کرد و هم نیازهای متنوّع مردم به وسایل زندگی را برطرف می ساخت، و مطلوب تر از همه به ندای آزادگی و ناسازگاری خود با روزگارش پاسخ می داد.

اگر شرایط رباخوارگی آن روز عرب و آیات قرآن در این زمینه را بنگریم، که چگونه و در چند مرحله به جنگ این آفت بزرگ اجتماعی رفته است، آن گاه بیشتر به عظمت این بانوی خوش فکر پی می بریم.

و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در جامعه و روزگار خویش یکی از این نواندیشان، بلکه از نمونه های برجستۀ آنان بود که در روایات این ویژگی او آمده است.

او را نواندیش و نوگرا نمود؛ به گونه ای که هم از حقایق جاری روزگارش آگاه بود و هم به خداجویی و بشردوستی، به مفهوم حقیقی آن آراسته بود و هماره در اندیشۀ جامعه و جهانی نو می زیست، و همین ها باعث تکاپوی او گردید، تا سرانجام با محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) آشنا شد و همراهی، همسری، مشاورت و وزارت او را در راه ایجاد تحوّل مطلوب برگزید و 25 سال پا به پای آن پیشوای آزادی و نجات به تلاش ادامه داد.

5. بشردوستی و تلاش در راه رشد و پیشرفت مردم و تأمین حقوق آن ها.

6. حق گرایی، نقدپذیری، تلاش هماره در راه بهسازی و پالایش جان و روان و دنیای وجود از زنگارهای جامعه و روزگار عقب مانده.

7. دانش و بینش و تلاش در راه شناخت و پژوهش حق جویانه در ادیان و مذاهب.

8. عاطفۀ جوشان و خرد خروشان.

9. هنر و قریحه و ذوق سرشار.

10. خداجویی و توحیدگرایی.

به خاطر این بینش و منش کمال طلبانه بود که دخت خردمند حجاز از جامعه و جهان خود بیگانه، و از شرایط حاکم آزرده و از آداب و رسوم منحط بیزار و از فرهنگ غالب گسسته بود و در اندیشۀ جامعه و جهانی نو و شرایطی عادلانه تلاش می کرد.

درمی یابیم که او در آن روزگار، خردمندترین و کارآمدترین زن بود.

یکی از نویسندگان عرب می نویسد: «خدیجه، این بانوی آگاه و شیفتۀ معنویّت که حق گرایی، فضیلت طلبی، نواندیشی و عشق به کمال و رشد و پیشرفت از ویژگی هایش بود، از همان روزگار جوانی و پیش از آشنایی با پیامبر نیز یکی از دختران نامدار و بافضیلت حجاز به شمار می رفت، و در جهان عرب نخستین زن توانمندی است که در تجارت و مدیریّت درخشید و در این راه، شخصیّت منطقه ای و شهرت جهانی به هم زد؛ به گونه ای که نام بلندش در تاریخ عرب و در آثار و نوشته های تاریخ نگاران پیش از اسلام نیز با شکوه و عظمت و به عنوان یک قهرمان بزرگ ملّی آمده است.»(1)

و نویسندۀ دیگری می نویسد: «خدیجه ملکۀ قریش و سالار بانوان عرب، زنی بود بسیار خردمند و پرواپیشه، مدیر و مدبّر، مردم شناس و آینده نگر و دارای ثروتی کلان و نفوذی بسیار بود.»(2)

نشان داد که حسن انتخاب، سعادت، شخصیّت و شکوه چیزی است که برای به دست آوردن آن نه تنها از پول، کاروان تجارتی، زر و زیور، شهرت و قدرت، که باید در راه آن از هستی گذشت.(1)

یکی از اسناد تاریخی در این مورد می گوید:

«وَ کانَتْ خَدِیجَةُ اِمْرَأَهً حازِمَةً نَبِیلَةً شَرِیفَةً، وَ هِیَ یَوْمَئذٍ اَوْسَطُ قُرَیشٍ نَسَباً، وَ اَعْظَمُهُم شَرَفاً، وَ اَکْثَرُهُمْ مالاً، وَ کُلَّ قَوْمِها قَدْ کانَ حَرِیصاً عَلی تَزْوِیجِها، فَأبَتْ وَ عَرَضَتْ نَفْسَها عَلی النَّبِیِّ وَ قالَتْ: یَابْنَ عَمّ! اِنِّی رَغِبْتُ فِیکَ لِقِرابَتِکَ مِنِّی وَ شَرَفِکَ مِنْ قَوْمِکَ وَ اَمانَتِکَ عِنْدَهُمْ وَ صِدْقِ حَدِیثِکَ وَ حُسْنِ خُلْقِکَ؛ خدیجه به راستی بانویی خردمند و بسیار پرشرافت بود. در روزگار خود از نظر تبار از بهترین ها بود و از نظر شرافت و شکوه، پرشکوه ترین آنان و از نظر ثروت و امکانات، ثروتمندترین آنان به شمار می آمد. بسیاری از چهره های سرشناس روزگار برای پیوند با او، سخت کوشیدند، امّا او پاسخ منفی داد و در همان حال، خود با هوشمندی و آینده نگری عجیبی به خواستگاری پیامبر رفت و با درایت و نجابت انگیزه های انسانی خویش را برای این پیشگامی عجیب بیان نمود و گفت: من به خاطر خویشاوندی و همفکری و به دلیل شرافت، امانت، راستی و منش شایسته ات دل در گرو مهر تو دارم، و بر آن هستم که اگر بپذیری با تو پیمان زندگی مشترک امضا کنم.»

و آن گاه که پیوند زندگی مشترک برقرار شد، گفت: «اینک خانه خانۀ تو است، و هستی ام از آن تو و من هم نه مشاور، وزیر، همفکر و همسر، که خدمت گزار تو و آرمان های رهایی بخش و بلندت خواهم بود.»

موج بی قراری را می ماند که در راه هدف، آرامش نداشت و آن گاه که به ساحل وجود محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) رسید و نوگرایی و عدالت خواهی، پاکی و امانت، بشردوستی و ارزش های خداپسندانه را نگریست، خود را در آستانۀ هدف یافت.

و از این جا می توان به راز احترام بسیار پیامبرِ حق شناس به «خدیجه» پی برد. به این راز که چقدر پیامبر معنویّت، او را دوست می داشت و به او احترام می گذاشت. در فراز و فرود زندگی و کوران های اجتماعی او را از مشاوران خردمند خویش می شناخت و به دیدگاه او بها می داد.(1) تا همیشۀ زندگی«خدیجه» و نیکی ها و شایستگی هایش بر زبان او بود و حتّی هر آنچه و هر آن که از آن یار دیرین خاطره داشت، برای او احترام انگیز بود، و برای بستن دهان برخی حسودان تأکید می کرد که: به خدای سوگند که خدا برتر از خدیجه به من نداده است... .(2)

و می فرمود: اسلام پس از فرود بر قلب و زبان پیامبر، با دو عامل اساسی، گسترش و پایداری یافت: شهامت و فداکاری علی، و ثروت سرشار و انفاق و جهاد مالی خدیجه: «مَا قَامَ وَ لاَ اسْتَقامَ الدّینُ اِلّا بِسَیفِ عَلِیٍّ وَ مَالِ خَدیجَة.»(3)

چهارمی مست جوانی است و همان نیروی جوشان جوانی، قاتل ایمان و خردش می گردد.

یکی دریای دانش است و در مستی آن غرق می گردد و دیگری در اوج شهرت، و همان آلت قتالۀ شخصیّت او می شود. یکی بر کرسی فرمانروایی است و همان احساس قدرت به خودکامگی اش می کشد و دنیا و آخرتش را می سوزاند، و دیگری بارانی از چاپلوسی بر او می بارد و همان آفت جانش می شود؛ همین گونه بگیر و برو... .

امّا بانوی آزادی با آن که غرق در زر و زیور، جمال و کمال، شور و شعور، شهرت و آوازۀ نیک و نعمت استقلال بود از آفت ها و مستی های آنها نیز خود را مصون و محفوظ داشته و دارای روح حق جو و حق پذیر بود. به همین جهت هم نخستین ایمان آورندۀ به خدا و پیامبر از زنان و پیشتاز در اسلام و نماز و مبارزه و هجرت بود، و پاداش این حق پذیری نیز آن بود که خدای پر مهر به فرشتۀ وحی فرمان داد که به هنگام فرود بر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، درود او را به مام فضیلت ها برساند و خاطرنشان سازد که خدا به پاداش آن ایمان ناب و عمل شایسته، قصر زیبایی در بهشت برای او آماده ساخته است.(1)

پای حق ریخت.

او در راه هدف شایسته اش، فداکاری می کرد، اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را دلداری می داد، به او امید می بخشید، و در برابر بی مهری و خشونت، پناهش می داد و غرق مهرش می ساخت و مدیر داخلی کانون گرم و باصفایی بود که محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) از آن سنگر، به تسخیر کشور دل ها کمر همّت بسته بود، و بدین جهت. مشاور آگاه و وزیر خردمند و شجاع اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود.

در یکی از اسناد تاریخی آمده است که: خدیجه در زیبایی ظاهر و باطن، زیباترین زن روزگارش بود و از نظر خرد و اندیشه خردمندترین و اندیشمندترین آنان. او در پاک روشی، دین باوری و خداجویی، وقار و حیا و عزّت و آزادگی آراسته ترین ها بود و در ثروت و امکانات، ثروتمندترین آنان؛ «وَ کَانَتْ مِنْ اَحْسَنِ النِّساءِ جَمالاً، وَ اَکْمَلِهِنَّ عَقْلاً، وَ اتَمِّهِنَّ رَأیاً، وَ اَکْثَرِهِنَّ عِفَّةً وَ دِیناً وَ حَیاءً وَ مُرُوَّةً وَ مالاً... .»(1)

نبود. برجسته بود و سرشناس و صاحب کمال و امکانات گسترده، امّا پاک منش، خردمند و شایسته کردار، آینده نگر و ژرف اندیش، حق جو و برخوردار از گوهر گرانبهای آزادمنشی؛ به همین جهت به او «طاهره» می گفتند.(1)

او در چنان اوج معنوی بود که «ابوطالب» توحیدگرا و آزادمنش «بنی هاشم» او را در روزگار جاهلیّت این گونه وصف می کند:

«اِنَّ خَدیِجَةَ اِمْرَأَةٌ کامِلَةٌ مَیْمُونَةٌ فاضِلَةٌ تَخْشَی الْعارَ وَ تَحْذَرُ الشَّنارَ؛(2) راستی که خدیجه بانویی است در اوج کمال، پر برکت و آراسته به خوبی و از هر گونه نقطۀ نازیبای دنیای خویش به دور است.»

پیش نمی آورد؛ «اَبْشِرْ فَانَّ اللّهَ لایصْنَعُ بِکَ اِلّا خَیراً... .»(1)

تعبیرهای خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در پاسخ اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و تفسیر خواب های آن حضرت، که گاه پس از شنیدن دقیق خواب اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می گفت: «اَبْشِرْ» و گاه می گفت: «هذا خَیرٌ فَأبْشِرْ» و بدین سان به او نوید اوج رشد و معنویّت را می داد، نشانگر آگاهی او از تأویل خواب ها است، وگرنه نمی تواند این گونه به اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پاسخ دهد.

3. افزون بر این، او همراه اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و نزدیک ترین چهرۀ به او بود؛ آیا با آن عشق و شور متقابلی که میان آن دو بود و با شوری که برای شناخت تحوّلات آینده داشت، ممکن است آموزه های اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را فرا نگیرد و یا اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آیین خود را به او نیاموزد؟

چگونه او که نخستین گروندۀ به اسلام، نواندیش ترین بانو و پیشتازترین ها در توحید و اخلاص بود، و پیش از همه در جریان فرود وحی بر یار مهربان قرار می گرفت و خانه اش فرودگاه فرشتگان بود، صاحب دانش و بینش نباشد؟

انبوهی از حدیث نگاران می نویسند:

«اَنْزَل اللّه عَلی رَسُولِهِ الْقُرآن وَ الْهُدی وَ عِنْدَهُ خَدِیجَة؛(1) خدا قرآن را در حالی به پیامبرش فروفرستاد که خدیجه در کنار آن حضرت و یار مهربان و مشاور و وزیر توانمند و دلسوز او بود.»

کتاب های اهل سنّت موجود است، و این روایت را می آورد که خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گفت: ای پیامبر خدا! در حال طواف بر گرد خانۀ خدا چه دعایی را زمزمه کنم؟ «یا رَسُولَ اللّه! ما اَقُولُ وَ اَنَا اَطُوفُ بِالْبَیتِ؟»

پیامبر فرمود: بگو: بار خدایا، گناهانم را بیامرز و لغزش های خواسته و ناخواسته و زیاده روی در کارهایم را ببخشای... «قُولِی اللّهُمَّ اغْفِرْلِی ذُنُوبِی وَ خطایَ وَ عَمْدِی وَ اِسْرافِی فِی أمْرِی... .»(1)

و نیز «عبد اللّه بن حسن» آورده است که: از مادرم فاطمه، دختر امام حسین (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) شنیدم که این روایت را از خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) روایت می کرد؛ «سمعتُ اُمِّی فاطمة بنت الْحُسَین7 تُحَدِّثُ بِهذا الْحَدِیثِ عَنْ خدیجة... .»(2)

و با این وصف دست تاریک اندیش به این خیانت نیز دست یازید و در جهت دشمنی با فرهنگ و منش خاندان اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، به ویژه علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) روایات بانوی خردمند حجاز را حذف نمود و گاه به نام «عایشه» جا زد تا او را در جایگاه علمی برتری بنشاند.(3)

انجمن ادبی و علمی شهر بود.

مرحوم «امینی» او را در شمار سرایندگان نامدار شمرده، و بر آن است که آن بانوی خردمند دارای قریحه ای لطیف و ذوقی ظریف بود و سروده هایش در وصف اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، گواه توانایی هنری و بلندی فکر و بالندگی ذوق او است.(1)

افزون بر آنچه در وصف دانش و هنر او آمد:

1. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، بارها در وصف بانوی خردمند حجاز و نفی پندارهای برخی کوته فکران و کوته بینان در مورد او با سوگندی سخت فرمود:

«وَ اللّه ما اُخْلِفَ لِی خَیْرٌ مِنْها، قَدْ آمَنَت بِی اِذْ کَفَرَ النّاسُ، وَ صَدَّقَتْنِی اِذْ کَذَّبَنِی النّاسُ، وَ واسَتْنِی بِمالِها اِذا حَرَمنی النّاسُ، وَ رَزَقَنِی اللّه اَوْلادَها اِذا حَرمَنِی اَولادَ النِّساءِ؛(2) به خدای سوگند که هرگز همسری بهتر از خدیجه به من ارزانی نشد. روزگاری که مردم به من کفر ورزیدند، او ایمان آورد، و هنگامی که مردم مرا دروغ گو می شمردند، رسالتم را گواهی کرد، و آن گاه که مردم مرا در محاصره قرار می دادند، ثروت هنگفت خود را در راه هدف های من ریخت، و خدا فرزندان مرا از نسل او قرار داد، نه دیگر زنان.»

2. انبوه روایاتی که بر برتری مریم (عَلَيْها السَّلاَمُ)، خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) دلالت دارد، نشانگر برتری او در دانش و منش و ایمان است، که یک نمونه از آن روایات این است که اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود:

«وَ خِیَرَتُهُ مِنَ النِّساءِ فَمَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرانَ، وَ آسِیَةُ بِنْتُ مُزاحِمٍ، اِمْرَأةُ فِرْعَوْن، وَ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ، وَ فاطِمَةُ الزَّهْراءِ؛(3) و از میان زنان کمال جو و پیشتاز، برگزیدگان بارگاه او عبارت اند از: مریم، دختر پاک منش عمران؛ آسیه، دختر ستم ستیز مزاحم و همسر استبدادگر عصر موسی، خدیجه، دختر نواندیش حجاز، و دیگر فاطمه، دخت سرفراز محمّد.»

ص: 239

این بیان، نشانگر برتری او در دانش و بینش نیز هست؛ چرا که علم برترین فضیلت است.

می شوند و موفّقیّت هر یک از دو اردوگاه، در گرو جذب گروه سوم است.

و بدان دلیل که هر دو اردوگاه، به ظاهر همانند می نمایند، انتخاب بر گروه سوم دشوارتر می شود؛ چرا که موسی از خداپرستی، آزادی، عدالت، پاکی، درستی، خدمت به خلق، امنیّت ملّی، وطن دوستی و نجات جامعه سخن می گوید، و فرعون محافظه کار و استبدادگر نیز از همین ها دم می زند و خود را مدافع سینه چاک کشور، ملّت، امنیّت، نجات و رستگاری مردم و دین رسمی معرّفی می کند.

این جا است که برای گزینش راست از دروغ، حقیقت از ریاکاری، آزادگی از خودکامگی، صداقت از دورویی، خادم از خائن، توحیدگرا از شرک گرا و حق طلب از سوداگر و شیفتۀ دنیا دشوار می گردد. این جا است که هوش سرشار، اندیشۀ ژرف، و توفیق راه یابی می خواهد تا انسان بسان آزادی خواه آل فرعون، همسر کمال جوی او، افسونگران و روشنفکران دربار استبداد، شهامت مندانه و درست انتخاب کند.

و جالب است که با نگرش به نهضت توحیدگرایانه و آزادی خواهانۀ پیامبر، پیش از هر کس با جوانی نواندیش و با بانویی نوگرا، بسان علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) روبه رو می گردیم که در آغازین روزهای طلوع اسلام، پس از اندیشه ای ژرف، به انتخابی شگفت دست می زنند، و این گزینش مترقّی، از بانوی صاحب قدرت و اعتبار بسیار تفکّرانگیزتر است؛ چرا که او طبق روال عادّی باید در میان اردوگاه نخست قرار می گرفت، امّا نه تنها چنین نبود که زیبا انتخاب کرد و با صداقت و شهامت و تدبیر، به زودی به حلقۀ رهبری جریان تحوّل خواه و عدالت طلب اوج گرفت. به جایگاه پرفرازی که اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تا واپسین لحظه ها از آن انتخاب خردمندانۀ خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) به عظمت یاد می کرد و می فرمود:

«قَدْ آمَنَت بِی اِذْ کَفَرَ النّاسُ، وَ صَدَّقَتْنِی اِذْ کَذَّبَنِی النّاسُ، وَ واسَتْنِی بِمالِها اِذا حَرَمنی النّاسُ، وَ رَزَقَنِی اللّهُ اَوْلادَها اِذا حَرمَنِی اَولادَ النِّساءِ.»(1)

و نیز هر گاه نام الهام بخش او را می آوردند، می فرمود:

ص: 241

«خَدِیجَةُ وَ اَیْنَ مِثْلُ خَدِیجَةِ؟ صَدَّقَتْنِی حِیْنَ کَذَّبَنی النّاسُ، وَ وازَرَتْنِی عَلی دِینِ اللّه، وَ اَعانَتْنِی عَلَیْهِ بِمالِها؛(1) از خدیجه سخن گفتید؟ کجا همانند او پیدا می شود؟... .»

و نیز این انتخاب شگفت، یکی از رازهای هموزنی و همانندی او با مریم و آسیه و فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در سخنان اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) است، چرا که آنان نیز در زندگی خویش آزمون هایی دشوار از سر گذرانده و انتخاب شگفت داشتند و سرفراز سر برآوردند.

می گذراند. در آن جا تنها من او را می دیدم و کسی جز من او را نمی دید. در آن روزها در هیچ خانه ای جز خانۀ پیامبر که خدیجه هم در آن جا بود اسلام و ایمان راه نیافته بود، و من در آن شرایط دشوار سومین آن دو بزرگ منش بودم که در راه ساختن جامعه و جهانی نو در تکاپو بودیم.»

3. پیشوای آزادی در روز عاشورا هنگامی که در برابر تحریف ها و حق پوشی های استبداد به روشنگری پرداخت، چنین فرمود:

شما را به خدا آیا می دانید که مادربزرگ من خدیجه، نخستین بانوی گروندۀ به اسلام و تصدیق کنندۀ پیامبر و پیشتاز در یاری او است؟ «أُنْشِدُکُمُ اللّهَ؛ هَلْ تَعْلمون أنَّ جَدّتی خَدیجةَ بِنْتَ خُوَیلِد، أَوَّلُ نِساءِ هذِهِ الأُمَّةِ إسْلاماً؟» گفتند: آری، به خدا.

و بدین سان پیشتازی خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) مورد گواهی دوست و دشمن بود.

4. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در چهلمین بهار زندگی بود، که روزی فرشتۀ وحی در غار «حِرا» فرود آمد، و مژدۀ پیام رسانی را به او داد، و آیات خدا را بر قلب مصفّایش خواند. پس از این رویداد بزرگ، اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به سوی خانه حرکت کرد و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در سیمای او، فروغ و معنویّت وصف ناپذیری را دید و از راز آن پرسید، که اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود:

«هذا نُورُ النُّبُوَّةِ، قُولِی لا اِلهَ اِلّا اللّه، محمّد رَسُولُ اللّه؛(1) این روشنی و درخشندگی، فروغ رسالت است، اینک بگو خدایی جز خدای یکتا نیست، و محمّد پیامبر خدا است.» و او احساس ویژه ای در دل یافت و گفت: من از دیرباز در انتظار چنین روزی بودم.

آورده و دین او را تصدیق نموده، و به گرایش به این راه و رسم جدید خشنود و در برابر خدا فرمانبردارم؛ «آمَنْتُ وَ صَدَّقْتُ وَ رَضِیتُ وَ سَلَّمْتُ.»(1)

2. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در شکوه ایمان علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و پیشتازیشان، به فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) فرمود: فاطمه جان، نخستین ایمان آورندۀ به خدا و پیامبرش از این امّت، علی است و مادرت خدیجه؛ «اِنَّ عَلِیاً اَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ مِنْ هذِهِ الْامَّه و خَدِیجَةُ اُمِّکِ.»(2)

3. و در اشاره به نوگرایی و پیشتازی او در ایمان به خدا فرمود: او روزی که شما مرا در دعوت آزادی بخشم دروغ پرداز می انگاشتید، راست گویی و درست اندیشی ام را گواهی کرد، و آن گاه که شما در حق ناپذیری پای می فشردید، او به من و راه آسمانی ام ایمان آورد؛ «صَدَّقَتْنِی اِذْ کَذَّبْتُم وَ آمَنَتْ بِی اِذْ کَفَرْتُمْ.»(3)

آری، این امتیاز او مشهور است و میان دانشمندان مخالفی ندارد.(4)

نمازش او را از زشتی و گناه باز ندارد، جز دوری از خدا بهره ای نبرده است.

پیام روایت این است که: نماز، هنگامی انسان را از گناه و زشتی دور می سازد که به آن دل دهد و پیام انسان ساز آن را بشنود و کاری انجام دهد که به خدا نزدیک گردد؛ امّا هنگامی که نمازگزار از زشتی و پایمال ساختن امنیّت و آزادی مردم دوری نجوید، نماز او دارای شرایط و اثر مورد نظر قرآن نیست، و تنها زمانی نماز او اثربخش می گردد که از نافرمانی خدا توبه کند و خویشتن را از اسارت هواها و بلای زورمداری نجات بخشد.

یار و مشاور پرمعنویّت اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نه تنها نمازش چنین بود که در انجام آن پیشتاز هم بود؛ برای نمونه:

1. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، پیش از اعلام اسلام، بارها فرشتۀ وحی را دید، و مژدۀ رسالت را دریافت و نماز را آموخت و مدّت ها به صورت نهانی نماز می خواند. روزی به هنگام نماز، علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) وارد شد، و او را دید، و از آن عبادت ویژه پرسید، که اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود:

این نماز است که خدا مرا به آن فرمان داده است. در این هنگام آن جوان کمال جو را به طور رسمی به اسلام فرا خواند، و او اسلام آورد و با اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نماز گزارد، و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) نیز اسلام آورد، و پس از آن روز، هنگامی که پیامبر به نماز می ایستاد، علی و خدیجه با او می ایستادند؛ «هذِهِ الصَّلوةُ الَّتی اَمَرَ اللّهُ بِها، فَدَعا اِلَی الْإسْلامِ فَاَسْلَمَ وَ صَلّی مَعَهُ وَ اَسْلَمَتْ خَدِیجة.»(1)

2. پس از اسلام امیر مؤمنان7 و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ)، سه سال کسی اسلام نیاورد و اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به همراه این دو انسان بزرگ منش دور از چشم تاریک اندیشان نماز می خواند. روزی ابوطالب به همراه پسرش جعفر از جایی می گذشت که دید اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در حال نماز است و علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) در سمت راست و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) پشت سر او نماز می خوانند. او پس از جست وجو و دریافت پاسخ لازم، به پسرش جعفر فرمود: در کنار عموزاده ات محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) قرار بگیر و با او نماز بخوان؛ «صَلِّ جَناحَ اِبْنِ عَمِّک.»

آری، از امتیازات و برتری های آن بانوی خرد و معنویّت، این بود که نخستین بانوی

ص: 245

نمازگزار با اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به همراه امیر مؤمنان7 بود؛ تا آن جایی که «محدّث نوری» می نویسد: نخستین مردی که در تاریخ اسلام، پس از پیام آوران آن، به نماز و نیایش ایستاد علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) است و نخستین زن نمازگزار خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) است، که در اسلام و ایمان نیز پیشتاز بود؛ «فَکانَ اَوَّلُ مَنْ صَلّی مِنَ الرِّجالِ اَمیرُالْمُؤْمِنینَ وَ مِنَ النِّساءِ خَدِیجة.»(1)

و قرطبی می نویسد: خدیجه نخستین کسی بود که به خدا و پیامبرش ایمان آورد و آن برنامۀ آسمانی را که محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) از سوی پروردگارش برای مردم آورده بود، با همۀ وجود گواهی نمود و او را در راه رساندن پیام خدا و ایجاد دگرگونی مطلوب، یاری کرد و در این راه فداکاری و شکیب قهرمانانه ای نشان داد: «خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیلِدٍ اَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ صَدَّقَ محمّداً فِیما جاءَ بِهِ عَنْ رَبِّهِ وَ آزَرَهُ عَلی اَمْرِهِ.»(2)

باور آن، دارای شرایط و پیمان هایی است. آن گاه پس از بیان آن ها، از آن دو پرسید: آیا به همۀ آنچه بر شمردم، گواهی می دهید؟

نخست امیر و آن گاه خدیجه دگرباره لب به اعلام باور عمیق خود گشودند. در این هنگام پیامبر به فرمان خدا دست مبارک را گشود و دست علی را در میان دست خود نهاد و فرمود: علی جان! با من در مورد شرایط و مقرّرات اسلام بیعت نما و پیمان ببند که از من و آرمان من، همان گونه دفاع نمایی که از جان خود دفاع می کنی. آن گاه رو به خدیجه نمود و از او خواست تا دست روی دست پیامبر نهد و بیعت نماید، و او نیز با پیامبر بر این اساس بیعت نمود.»(1)

بدین سان بانوی آزادی دوشادوش امیر مؤمنان7 و همفکر و هم اندیش با او اسلام آورد، به پرفرازترین مراحل ایمان و پروا اوج گرفت و در پیمایش راه کمال، پس از علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) دست بیعت به پیامبر آزادی داد.

رویارویی با آن، فرصت لازم بود تا بیندیشند و پس از مطالعه و مقایسه، راه جدید را برگزینند؛ امّا خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) این امتیاز را نیز داشت که از مدّت ها پیش در این اندیشه بود و در مورد آینده و آخرین پیامبر و شرایط جدید، بسیار اندیشیده بود، و به همین دلیل هم هنگامی که در برابر دعوت جدید قرار گرفت، توانست سریع تر تصمیم بگیرد، و به اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ایمان آورد و اعلام دارد که: «من از مدّت ها پیش در این مورد اندیشیده و در انتظار چنین رویداد خجسته ای بودم.»

افزون بر هدیۀ ثروت و امکانات گسترده اش در راه باور خویش، زندگی و امنیّت خود را نیز در این راه نهاد؛ به گونه ای که روایات نشان می دهد، او سال ها در اندیشۀ جهانی نو و در جست وجوی آخرین پیام و پیامبر بود.

ابوطالب و همسرش مراقبت و تربیت او را به عهده گرفتند، آن گاه پس از گذشت چیزی فراتر از دو دهه، دست حکیمانۀ تقدیر تربیت و آموزش فرزند آن پدر و مادر شایسته کردار را به اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و همسر کمال جوی او خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) سپرد و علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) در دامان آنان شکوفا گردید؛ «ثُمَّ انّهُ کانَ اَبُوطالِبٍ وَ فاطِمَةُ بِنْت اَسَدٍ رَبَّیا النَّبِیَّ وَ رَبَّیَ النَّبِیُّ وَ خَدِیجَةُ لِعَلِیٍ.»(1)

و نیز آورده اند که:

«وَ اَخَذَ رَسُولُ اللّه عَلِیّاً وَ هُوَ اِبْنُ سِتَّ سِنِینٍ کَسِنِّهِ یَوْمَ اَخَذَهُ اَبُوطالِبٍ؛ فَرَبَّتْهُ خَدِیجَةُ وَ الْمُصْطَفی اِلی اَنْ جاءَ الْإسْلامُ، وَ تَرْبِیَتُهُما اَحْسَنُ مِنْ تَرْبِیَةِ اَبُوطالِبٍ وَ فاطِمَةَ بِنْتُ اَسَدٍ، فَکانَ مَعَ النَّبِیّ اِلی اَنْ مَضی وَ بَقِیَ عَلِیٌّ بَعْدَهُ»؛(2) پیامبر، علی را در آغازین سال های کودکی و ششمین بهار زندگی با تدبیری حکیمانه از خانۀ عمویش به خانۀ خود و خدیجه برد، و این رویداد مهم، درست بسان همان رویدادی بود که در کودکی خود آن حضرت پدید آمد، و ابوطالب و همسرش سرپرستی محمّد را به عهده گرفتند، و بدین سان علی در کانون مهر و صفا و در مهد دانش و بینش و قلب تپندۀ توحید و عدالت که خانۀ محمّد و خدیجه بود پیمایش راه زندگی را پی گرفت، و مورد عنایت آنان بود تا خورشید اسلام درخشیدن گرفت.

بدین سان شرایط تربیتی و نگاهداری اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) برای علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) بهتر از شرایطی بود که ابوطالب و همسرش برای اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فراهم آوردند؛ «اِخْتَرْتُ مَن اخْتار اللّهُ لِی عَلَیکُم عَلِیاً.»(3)

صورت مادری شیفته برای آن برترین فرزند عصرها جلوه کرد. دیگر آن کودک ارجمند شب و روز در خانۀ خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بود؛ در کنار مام پرمهر و باصفایش می زیست، بازی می کرد، و همگام با رشد ظاهری و جسمی از نظر معنوی و اخلاقی، فکری و عاطفی و منش و روش مترقّی زندگی در پرتو روشنگری ها و الگودهی های درخشان اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) پلّه های کمال و شکوفایی را پشت سر می نهاد.

یکی از دانشمندان اهل سنّت، ضمن بحث در این مورد، می نویسد: بدین سان علی از کودکی در خانۀ خدیجه رشد کرد و پس از او با دخت فرزانه اش فاطمه پیوند زندگی بست. بر این باور آشکار می گردد که ریشه و اساس خاندان پیامبر از سوی مادر، به خدیجه بازمی گردد نه دیگری؛ «وَ عَلِیٌّ نَشَأ فِی بَیتِ خَدِیجَةَ وَ هُوَ صَغِیر، ثُمَّ تَزَوَّجَ بِنْتَها بَعْدَها فَظَهَرَ رُجُوعُ اَهْل البَیت النَّبَویّ اِلی خَدِیجَة دُونَ غَیرِها.»(1)

اَبْغَضَنِی فَقَدْ اَبْغَضَ اللّه... .»(1)

از این زاویه بود که خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) دوستی علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) را در امتداد دوستی محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) و دوستی خدا می نگریست و جزیی گسست ناپذیر از ایمان و شایسته کرداری و عدالت خواهی؛ همان گونه که اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می نگریست. با این وصف چیز شگفتی نیست که آن بانوی معنویّت، بهترین غذا و زیباترین لباس را برای علی فراهم می ساخت و به هنگام حرکت او، افزون بر اهتمام به آراستگی لباس و مرکب او، شماری از کارگزاران را برای خدمت و مراقبت از او می گماشت و وجود او را بخشی از وجود عشق زندگی اش، محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) احساس می کرد و به گونه ای در آسایش و رشد او تلاش می کرد که ناظران را شگفت زده می ساخت! تا جایی که خدمت کاران و نزدیکان خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در پاسخ پرسش افراد ناشناس از علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ)، می گفتند: این نوجوان شکوه بار، برادر محمّد، محبوب ترین های روزگار در نظر او، آرامش بخش دل او و نور دیدگان خدیجه است: «هُوَ اَخو محمّد وَ اَحَبُّ الْخَلْقِ اِلَیهِ وَ قُرَّةُ عَینِ خَدِیجَة وَ مَنْ ینْزِلُ السَّکِینَةَ عَلَیه.»(2)

درخشید که خواندنی است.(1)

می یابند. با آن به اوج آرامش می رسند و گمشدۀ دل ناآرام خویش را در آن می یابند، و آن را دانشگاه آزادگی ها و بی نیازی ها و استقلال ها و برازندگی ها و خودسازی ها می نگرند.

... و یار و مشاور خداجوی اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، سرآمد زنان نیایشگر بود.

1. آن بانوی معنویّت و اخلاص این دعا را همیشه به همراه داشت:

«بِسْمِ اللّه الرّحمنِ الرّحیم، یا حَیُّ یا قَیُّومُ، بِرَحْمَتِکَ اَسْتَغِیثُ فَاَغِثْنِی، وَ لا تَکِلْنِی اِلی نَفْسِی طَرْفَةَ عَیْنٍ اَبَداً، وَاصْلِحْ لِی شَأنِی کُلَّهُ؛(1) به نام خداوند مهرگستر مهربان. ای خدای زنده و زندگی بخش! ای خدای برپا دارندۀ هستی! من به مهر تو پناهنده ام، پس خودت پناهم ده، و هرگز به اندازۀ یک چشم بر هم زدن، مرا به حال خود وامگذار؛ حال و روزم را اصلاح فرما و کران تا کران زندگی ام را آن گونه که خود می پسندی سامان بخش، ای خدای مهربان!»

2. و نیز این دعا را زیر لب زمزمه می کرد که:

«بِسْمِ اللّهِ الرّحمنِ الرّحیم، یا اَللهُ یا حافِظُ یا حَفِیظُ یا رَقِیبُ؛(2) به نام خدای مهرگستر مهربان. ای خدای یکتا! ای نگهبان و ای نگهدارندۀ هستی! و ای مراقب همگان!»

3. او از اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خواست تا دعایی به او بیاموزد تا به هنگام طواف خانۀ خدا آن را زمزمه نماید، و اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) این دعا را به او آموخت: بار خدایا! گناهانم را بیامرز و لغزش های خواسته و ناخواسته و زیاده روی در کارهایم را بر من ببخشای؛ «قالَت خَدِیجَة: یا رَسُولَ اللّه! ما اَقُولُ وَ اَنَا اَطُوفُ بِالْبَیتِ... .»(3)

است و انسان را در جهت هدف آفرینش جهت می دهد و به خدا نزدیک می سازد.

2. امّا عبادت و پرستش به مفهوم خاصّ، عبارت از نماز، روزه، حج، زکات و دیگر اموری است که بر مردم آگاه روشن است.

قرآن هدف نهضت های توحیدی را پرستش خالصانۀ خدا و آراستگی به منش مورد نظر او و زندگی آراسته به عدالت و آزادگی و سبک مطلوب و محبوب او می نگرد؛ (وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللهَ وَاجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ).(1)

و جالب است که در زندگی پرافتخار خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) هر دو مفهوم پرستش و عبادت جلوه گر بود.

زندگی درس آموز او، از آغاز تا آشنایی با اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و از پیشگامی در اسلام و ایمان تا واپسین لحظات زندگی، عبادت و نیایش بود. عملکرد درخشان او از غذا دادن به محرومان تا آب رساندن به بینوایان؛ از ایثار در راه خدا تا فرهنگ سازی و آموزش مقرّرات و آداب زندگی به مردم؛ از به دوش کشیدن بار مسئولیّت ادارۀ خانۀ خود و اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تا پارسایی و ساده زیستی و تحمّل محرومیّت ها برای آسایش مردم و پیشرفت اسلام و هماهنگی با پیشوای آزادی؛ از همسرداری نمونه تا دفاع قهرمانانه از آیین او، از تحمّل رنج ها، فشارها، محاصره ها، تبعیدها و شکنجه ها که پس از اعلام آشکار دعوت اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از سوی استبداد مکّه و به خاطر دفاع از آزادی و امنیّت مردم نواندیش و بی پناه بر او وارد آمد؛ همۀ این ها را خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به خاطر پرستش خدا و تقرّب به او به جان خرید، و تازه این ها غیر از نماز و نیایش های شبانۀ او با خدا است.

او مفهوم پرستش و ارزش واقعی عبادت و نقش رابطۀ گرم و عاشقانه با خدا و گام سپردن در شاهراه هدف آفرینش را در مفهوم گسترده و خاص آن، به همان اندازه که آفریدگارش را شناخته بود، درک می نمود؛ از این رو جای شگفتی ندارد که از راز و نیاز و عبادت، لذّت روحی ببرد. شگفت انگیز نیست که از ایستادن در برابر خدا به آرامش دل برسد. شگفت انگیز نیست که در برابر پروردگارش آن سان فروتنی نماید و از سجده و قیام

ص: 255

احساس خستگی نکند. آری، او چنین پرستشگر بامعنویّتی است که خدا بر بندگی او مباهات می کند: «... فَاِنَّ اللّهَ لَیباهِیَ بِکِ کِرامَ مَلائِکَتِهِ کُلَّ یوْمٍ مِراراً.»(1)

سخن ناروا را در میان ساده دلان شایع ساختند که اگر خدا پیامی هم به محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) فرستاده، اینک او را رها نموده و دیگر پیام نمی دهد. این بداندیشان از این حقیقت غافل بودند که اگر کسی به شرایط و ویژگی های رسالت آراسته نباشد، از سوی خدا برگزیده نمی شود، و اگر آراسته بود، دیگر آن پندار، بی اساس است. افزون بر آن اگر آن موقعیّت پرفراز از سوی خدا به کسی داده شد، خودش به آن ایمان دارد و در مورد آنچه می بیند، دستخوش تردید نمی گردد.

اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز به گواهی خدایش به پدیدۀ وحی و فروفرستندۀ قرآن ایمانی ژرف و تزلزل ناپذیر داشت: (آمَنَ الرَّسُولُ بِما اُنْزِلَ إِلَیهِ مِنْ رَبِّهِ)،(1) امّا بافته های گزندۀ دشمنان و ساده اندیشی برخی از مردم که با حقیقت مقام رسالت و راز فرود تدریجی وحی آشنا نبودند،(2) و تحت تأثیر بداندیشان چون و چرا می کردند (3) دل نازنین آن حضرت را آزرد؛ امّا در این شرایط دشوار، خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بسان آغازین روزهای فرود وحی، یار فداکار و آرامش بخش دل او در برابر زخم زبان ها بود، تا فرشتۀ وحی فرود آمد و با پیام خدا، ساختۀ بداندیشان را پاسخ داد.(4)

مطبوع برای اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و دوست او آوردند، و به گونه ای انسانی و با کرامت با آنان رفتار گردید که اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) هماره از آن قدرشناسی و انسان نوازی او سپاس گزاری می نمود و می فرمود:

من مدیر و کارفرمایی پرمهرتر، حق شناس تر و بهتر از خدیجه نسبت به کارکنان و کارگزارانش ندیدم. هر گاه من و دوستم پس از کار، نزد او می رفتیم، می دیدیم غذایی ویژه برای ما دور از دسترس نگاه داشته است، که آن را به ما هدیه می نمود و بزرگ منشانه رفتار می کرد؛ «ما رَأیتُ مِنْ صاحِبَةٍ لِأجیرٍ خَیراً مِنْ خَدِیجة، ما کُنّا نَرْجِعُ أَنَا وَ صاحِبِی اِلّا وَجَدْنا عِنْدَها تُحْفَةً مِنْ طَعامٍ تَخْبَأهُ لَنا.»(1)

قهرمانانه از آزادی و حقوق بشر دفاع کرد و نهراسید، بانوی آزادی، خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) نیز همراه و همپای پیامبر آزادی در گذر زمان پیش رفت، دردها و رنج ها را شهامت مندانه به جان خرید، پایداری ورزید، شجاعانه ایستادگی نمود و از روز آشنایی با اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تا بعثت و از بعثت تا گرایش به اسلام، و از آغاز مخالفت زورمداران با اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و پیام او تا اوج فشار و ددمنشی دشمن و تا محاصرۀ همه جانبه و تبعید به درّه های مکّه، همیشه و همه جا از مال و جان و اعتبارش مایه نهاد و از پشتیبانی نهضت و پیشوای آن دریغ نورزید و لحظه ای از برق شمشیرها نهراسید و با همۀ وجود نشان داد که در راه عدالت خالصانه و شهامت مندانه در برابر بیداد می ایستد و از سرزنش هیچ سرزنش کنندۀ فریب کار و ستم پیشه ای نمی هراسد؛ (یجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلَا یخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ).(1)

به نمونه هایی از جلوه های شهامت و فداکاری هایش می نگریم:

1. شهامت او در شکستن رسوم خرافی در انزواگزینی دختران و زنان و پذیرش زندگی طفیلی، با گزینش راه استقلال به همراه پاک منشی.

2. شهامت ادارۀ بزرگ ترین شبکۀ تجارت داخلی و خارجی، آن هم روزگاری که زن، نه انسان به حساب می آمد و نه صاحب حقوق.

3. شهامت تاریخی انتخاب برترین شریک زندگی و پیشنهاد ازدواج به او، آن هم با نه گفتن به زرداران و زورداران و هیچ انگاشتن ملامت هم نوعان ناآگاه.

4. شهامت همراهی با یک انسان تاریخ ساز و تحوّل آفرینی که روند تاریخ را از بیراهۀ انحطاط به شاه راه رشد و پیشرفت تغییر داد.

5. حمایت همه جانبه از پیامبر آزادی در برابر تاریک اندیشان خشونت کیش، که تنها به نمونه ای بسنده می شود:(2)

در آغازین ماه های دعوت اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، مردی از «یمن» وارد مکّه شد تا در مورد خبرهایی که پیرامون ظهور اسلام شنیده بود پژوهش نماید. در دروازۀ شهر به ابوسفیان رسید و از

ص: 259

رویدادهای تازه پرسید. او گفت کار جامعۀ ما در مدار درست بود که به ناگاه محمّد به پا خاست و خدایان ما را به باد نقد و ناسزا گرفت و آیین ما را به خرافه وصف کرد، به افکار و باورهای ما خندید و پدران ما را در بیراهه شمرد و نسل جوان و زنان ما را با افکار خویش تباه ساخت.(1)

آن مرد برای شنیدن سخن اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، به در خانۀ او و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) رفت، امّا هنگامی که در زد، با صدای شیرآسای آن بانوی شجاع که نگهبانی از جان اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را در آن شرایط پرخطر و در برابر یورش آدمکشان به عهده گرفته بود روبه رو شد. خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) با در زدن آن مرد، پنداشت که او از دشمنان و مهاجمان است، به همین جهت بر او خروشید که: از پی کار خود برو، تاریک اندیشان و ظالمان، محمّد را آرام نمی گذارند تا در خانه اش بیارامد. شما که او را از خود راندید و در برابر منطق عادلانۀ او به خشونت روی آوردید، دیگر از جان او چه می خواهید؟ «اِذْهَبْ اِلی عَمَلِکَ ما تَذَرونَ محمّداً یأْوِیهِ ظِلُّ بَیتٍ قَدْ طَرَدْتُمُوهُ... اِذْهَبْ اِلی عَمَلِکَ.»

آن مرد به آرامی گفت که دشمن نیست، و آن بانوی شجاع پس از مشورت با اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، درب را گشود، و او شرفیاب شد و اسلام آورد.(2)

راستی که در وصف تدبیر و شجاعت او و حمایتش از اسلام و اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و مردم نواندیش، چه زیبا و سنجیده گفته اند که: خدیجه وزیر راستین اسلام و مشاور خردمند و شجاع پیامبر بود، و او به یاری و حمایت بی دریغ و شجاعانۀ وی بر انبوه مشکلات و موانع چیره می شد و با صفای وصف ناپذیر او آرامش خاطر می یافت: «وَ کانَتْ خَدِیجَةُ وَزیرَةَ صِدْقٍ عَلَی الإسْلام، وَ کانَ رَسُولُ اللّهِ یسْکُنُ اِلَیها.»(3)

زلال باران حیات بخش از آن بر زمین می بارد. بسان آبشار ریزان بود که شفّاف و زلال، طراوت و شادابی می بخشد.

او، هم در ارزش های فکری و معنوی آبشار انفاق و بخشش بود و هم در ارزش های مادّی به محرومان.

او در پرتو مهر خدا و مدیریّت توانمند اقتصادی و بر اثر تلاش خستگی ناپذیرش، از ثروتمندان بزرگ روزگارش بود. ثروت هنگفت او به گونه ای بود که کاروان های متعدّدی، کالای تجاری او را در پایتخت های منطقه جابه جا می کرد، و با هر رفت و آمد به شام، یمن، ایران، مصر و... بر ثروت و اعتبار او می افزود.

سرایی بزرگ و پرشکوه داشت که می توانست مردم شهر را در آن جا پذیرایی کند، و در کنار آن، مهمان خانه ای برای محرومان فراهم کرده بود تا هم از آنان پذیرایی شود و هم گره گشایی. بر فراز خانه اش، خیمه ای پرشکوه و سبزرنگ نصب شده بود که وقتی آن جا می نشست، همۀ دروازه های شهر زیر نظرش بود. او این تشکیلات گسترده را با صدها کارگزار اداره می کرد، و هر لحظه بر ثروت خود می افزود؛ امّا روح بزرگ و پرشکوهی داشت که تمامی این ثروت را به محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) بخشید تا در راه نجات محرومان، سیر کردن گرسنگان، پناه دادن به یتیمان و گسترش عدالت و آزادی هزینه کند، و این بخشش او به گونه ای خالصانه بود که خدا آن را گرامی داشت و فرشتۀ وحی فرود آمد و کار بزرگ او را در ردیف مواهب بزرگ خدا به بندۀ برگزیده اش محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) برشمرد.(1)

این بخشش بزرگ خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ)، به پیشوای آزادی امکان داد تا وام وامداران را بدهد. تهی دستان را نجات بخشد. بی پناهان را پناه و یتیمان را پرستاری کند. مهاجران را به امکانات هجرت مجهّز سازد. کسانی را که ثروت و امکاناتشان از سوی استبداد مصادره می گردید، یاری رساند. به کمک آن بخشش بزرگ، زندگی خود و خاندانش را در هجرت اداره نماید و بتواند صلۀ رحم و در راه های شایسته هزینه کند.

ص: 261

هنگامی که تاریخ جهان را ورق می زنیم و سرنوشت ملل را می نگریم، می بینیم در برهه ای از زمان موج عظیمی از تمدّن و فرهنگ، به وسیلۀ جامعه ای گمنام و عقب مانده در جهان عرب پدید آمد و پس از مدّتی، بیش از نیمی از سرزمین های آباد آن روز را تحت نفوذ خود گرفت، و چنان اثری بر جای نهاد که هیچ جست وجوگر فلسفۀ تاریخ نمی تواند عظمت و تأثیر آن را در پیدایش تمدّن های بعد جهان نادیده گیرد.

«نهرو» در کتاب خود در مورد شکوه این پیشرفت اعجاب انگیز می نویسد: شگفت انگیز است که این نژاد عرب که در طول قرونی دراز، انگار در خواب و خفتگی به سر می برد و به ظاهر از آنچه در سایر نواحی اتّفاق می افتاد بی خبر بود ناگهان بیدار شد و با نیرویی شگرف دنیا را تکان داد و زیر و رو ساخت. سرگذشت جامعۀ عرب و داستان آن که چگونه این ملّت به سرعت در آسیا، اروپا و آفریقا راه یافت و فرهنگ و تمدّن بزرگی به وجود آورد؟ خود از شگفتی های تاریخ بشر می باشد.

نیرو و فکر تازه ای که عرب ها را از خواب بیدار ساخت و آنان را از اعتماد به نفس و قدرت و شور زندگی سرشار نمود، آیین زندگی ساز «اسلام» بود. این مذهب به وسیلۀ پیامبر تازه ای به نام محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) به مردم هدیه گردید.

او برای آغاز آموزش مذهب خویش، شتاب نداشت. مدّت ها زندگی آرامی را ادامه داد، و مورد محبّت و اعتماد همشهریانش قرار گرفت، و به خاطر بینش و رفتار شایسته اش به لقب «امین» مشهور گشت؛ امّا وقتی دعوت خود را برای آموزش مذهب جدید آغاز کرد و به ویژه آن گاه که به روشنگری بر ضدّ بت ها پرداخت، غوغای عظیمی در مخالفت با او برخاست که سرانجام از مکّه بیرون رفت تا جان خود را نجات دهد.

محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) پیش و بیش از همه چیز، مردم را به پرستش خدای یگانه که خود او، پیام آور و سفیر او بود دعوت می کرد، و در واقع خلاصۀ دعوت او این جمله ها بود که: «لا اِلهَ اِلّا اللّه، محمّد رَسُولُ اللّه.»(1)

او در سال 632، یعنی ده سال پس از هجرت، درگذشت در حالی که توانسته بود از

ص: 263

قبایل فراوان عربستان که هماره با خود در ستیز بودند ملّتی یک پارچه و توانمند بسازد و آنها را از شور و شوق خدمت در راه یک هدف بزرگ سرشار سازد. عرب ها ظرف بیست و پنج سال پس از رحلت پیامبرشان، بر اثر حرکتی که او پدید آورده و شور و شعله ای که او در جانشان برافروخته بود، توانستند ایران، سوریه، ارمنستان و قسمتی از آسیای مرکزی و مصر و قسمت هایی از شمال آفریقا را فتح کنند.

عرب ها چه در شرق و چه در غرب، پیش رفتند. در شرق، شهرهای هرات، کابل و بلخ در برابر آنان سقوط کرد، و آنها به ایالات «سِند» و سواحل رود «سِند» در هندوستان رسیدند، و در غرب هم هم چنان پیش راندند.

«عقبه»، سردار معروف عرب، در سراسر شمال آفریقا پیش رفت تا به اقیانوس اطلس و سواحل غربی آفریقای شمالی و مراکش امروز رسید. در آن جا از این که به دریا رسیده است، متأسّف شد و مسافت زیادی هم در اقیانوس با کشتی پیش رفت و آن وقت اظهار تأسّف کرد که دیگر در آن سمت دنیا، سرزمینی وجود ندارد که بتواند آن را به نام خدا مسخّر سازد!

عرب ها از مراکش و آفریقا و از تنگۀ باریک دریا گذشتند و به اسپانیا و اروپا وارد شدند. بدین شکل در حدود صد سال پس از درگذشت محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم)، امپراطوری اسلام از جنوب فرانسه و اسپانیا در سراسر شمال آفریقا تا سوئز، و از آن جا در سراسر عربستان و ایران و آسیای مرکزی تا مرزهای مغولستان گسترش یافت، به طوری که دیدیم عرب ها از اسپانیا تا مغولستان را مسخّر ساختند و این صحراگردان بیابان های عربستان حکمران مغرور یک امپراطوری عظیم گشتند.(1)

شرایط تیره و تار تعصّب و مرگ اندیشی و رواج دنباله روی و ظلم پذیری و حاکمیّت استبداد، مرهون عواملی می نگرند که مهم ترین آنها را می توان این گونه فهرست نمود:

1. شرایط آشفتۀ فکری و مذاهب آکنده از خرافات و اوهام و احساس خلاء فرهنگی و اخلاقی خردمندانه و آزادی بخش و تباهی های فقر، ناآگاهی، بی عدالتی، نابرابری، استبداد و فریب که شرایط را برای یک تحوّل مطلوب، مساعد نشان می داد.

2. رهبری های زورمدارانه، انحصاری و اسارت بار و رهبران خودکامه و خشن و فاقد صلاحیّت های فکری و عاطفی و منش انسانی.

3. روش استبدادی و بسته در ادارۀ جامعه، به جای سبک ادارۀ آن، با شیوۀ مردمی و مشارکت ملّی و مردم سالاری شفّاف و آزادمنش و عادلانه که حکومت از خواست و رأی مردم شکل گیرد، نقدپذیر و نظارت طلب و مشارکت جو باشد و خود را در برابر تک تک مردم پاسخ گو و محاسبه پذیر بداند.

4. در برابر آن مقتضیّات زمان و شرایط مساعد محیط برای یک تحوّل مطلوب، سادگی و متانت عقاید و آموزه های اسلام.(1)

5. جامعیّت و همه سونگری آیین جدید.(2)

6. قدرت استدلال و اقناع خرد و وجدان بشر.(3)

7. فطری و طبیعی بودن مقرّرات اسلام.

8. جاذبۀ وصف ناپذیر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در بینش و منطق و منش.(4)

9. رفتار انسانی پیروان راستین اسلام.(5)

10. نقش ممتاز و سرنوشت ساز چهار چهرۀ نامدار و چند یار فداکار آغاز بعثت، که عبارت اند از: علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ)، خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ)، ابوطالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ).

ص: 265

چیزهایی نیست که تاریخ و حافظۀ تاریخی پژوهشگران، آنها را از یاد ببرد، و این گام دیگر آن بانوی تاریخ ساز در پیشرفت دین و نجات جامعه بود.

4. امید دادن خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) در سخت ترین شرایط، نوید دادن به او در برابر فشارها، زدودن گرد و غبار اندوه از گسترۀ دل بیکران اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با ظرافت و درایت و ایمان به خدا، گام بلند دیگر خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در این راه بود.

5. شرکت مستقیم در مبارزۀ بزرگ اسلام با کفر، آزادی با استبداد، عدالت با بیداد، برابری خواهی با برتری جویی، نوگرایی با کهنه گرایی، زندگی خواهی با مرگ اندیشی، استقلال طلبی با تحمیل انزوا و تحقیر و زندگی طفیلی به زن، آن گاه نثار ثروت و امکانات و جایگاه و آسایش و جان در راه خدا و آزادی بندگان او کار سترگی است که در عالم زنان تنها از آن بزرگ بانوی نوگرا و آزاده میسّر بود و بس.

درست از این زاویه است که اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) هماره او را یاری بی بدیل عنوان می داد. تا در دنیا بود، به او و نام و یاد و هر آن کس و هر آنچه نشان از او داشت، بسیار بها می داد. او را بانوی خرد و کمال، سرمشق ایمان و پروا، آراستۀ به ارزش های انسانی، نمونۀ آزادگی و سمبل حق طلبی و سالار زنان کمال جو و رشد یافته خواند و از جانب خدا به او سلام آورد، و نوید بهشت و پاداش پرشکوه داد، و بهشت پرطراوت خدا را در شور و شوق دیدار او وصف نمود،(1) و خبر داد که خدا بر فرشتگانش از ایمان و ایثار و اخلاص او مباهات می کند.(2)

اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، کار سترگ خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را در کنار جهاد پرشکوه امام علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) که تنها پاداش یک شمشیرش برابر عبادت آدمیان و پریان وصف شده است برشمرد.(3) در میدان عمل او را

ص: 267

یار و شریک دغدغه ها و وزیر کارآمد فرهنگی و انسانی و اجتماعی خویش برگزید،(1) و فقدان او را فاجعه بار ارزیابی نمود و سال رحلت جانسوزش را سال اندوه عنوان داد. پس از مرگ او برای مدّتی خانه نشین گردید،(2) و سرانجام هم به مدینه هجرت نمود؛ چرا که دیگر با فقدان خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و ابوطالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) جایی برای ماندن نبود.

«طبرسی» در این مورد می نویسد: خدیجه و ابوطالب، دو یار پراعتبار و دو پشتیبان راستین پیامبر، هر دو در یک سال، جهان را بدرود گفتند و بدین سان پیامبر، هدف دو مصیبت قرار گرفت: مصیبت مرگ ابوطالب و خدیجه! و این در حالی بود که خدیجه، وزیر راستین اسلام و مشاور خردمند و شجاع پیامبر بود، و آن حضرت به یاری او و حمایت بی دریغ و شجاعانه اش بر انبوه مشکلات و موانع چیره می شد و با مهر وصف ناپذیر او آرامش خاطر می یافت؛ «... وَ کانَتْ خَدِیجَةُ وَزیرَةَ صِدْقٍ عَلَی الإسْلام، وَ کانَ رَسُولُ اللّهِ یسْکُنُ اِلَیها.»(3)

و «بیهقی» می نویسد: خدیجه و ابوطالب دو یار پرنفوذ اسلام و پیامبر، یکی پس از دیگری در یک سال جهان را بدرود گفتند. با رحلت آن دو چهرۀ نامدار، یکی پس از دیگری به فاصله ای اندک، امواج گرفتاری بر پیامبر باریدن نمود، چرا که خدیجه وزیر راستین و کارآمد اسلام و مشاور خردمند و یار شجاع و فداکار پیامبر بود، و آن حضرت به یاری او و حمایت بی دریغ و شهامت مندانه اش بر انبوه مشکلات و موانع چیره می شد، و با مهر و صفای وصف ناپذیر او آرامش خاطر می یافت؛ «ثُمَّ اِنَّ خَدِیجَةَ وَ اَباطالِب ماتا فِی عامٍ واحِدٍ، فَتَتابَعَتْ عَلَی رَسُولِ اللّهِ الْمَصائِبِ بِهَلاکِ خَدِیجَة، وَ کانَتْ خَدِیجَةُ وَزیرَةَ صِدْقٍ عَلَی الإسْلام، وَ کانَ رَسُولُ اللّهِ یسْکُنُ اِلَیها.»(4)

1. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (م 852 ق)، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، تحقیق: عبد العزیز بن عبد اللّه بن باز، بیروت: دار الفکر، 1379 ق.

2. ابن شهرآشوب، محمّد بن علی مازندرانی (م 588 ق)، مناقب آل ابی طالب، تحقیق: گروهی از اساتید نجف اشرف، نجف: المکتبة الحیدریة، 1376 ق.

3. ابن هشام حمیری، ابومحمد عبدالملک (م 8 213 ق)، السیرة النبویّة، تحقیق: مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، [بی تا].

4. اخضر جنابذی، عبدالعزیز بن ابی نصر مبارک (م 611 ق)، معالم العترة الطاهرة النبویّة، تصحیح: سامی الغُرَیری، بیروت، 1407ق.

5. اربلی، علی بن عیسی (م 693 ق)، کشف الغمة فی معرفة الائمة7، بیروت: دار الاضواء، 1405 ق.

6. استرآبادی، محمد بن علی، منهج المقال، قم: موسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء.

7. امین، سید محسن، المجالس السنیة فی مناقب ومصائب العترة النبویة، بیروت: دارالتعارف، 1406ق.

8. بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوه، مدینۀ منوره: مکتبة السلفیة، 1389 ق.

9. حلبی، علی بن برهان (م 1044 ق)، السیرة الحلبیه، بیروت: دارالمعرفة، 1400 ق.

10. دشتی، محمّد، نهج البلاغة، تحقیق: سید کاظم محمّدی، قم: انتشارات امام علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ)، 1369 ش.

11. سبط ابن جوزی، شمس الدین یوسف بن قزاوغلی (م 654 ق) ، تذکرة الخواص من الامه بذکر خصائص الائمه، نجف: منشورات المطبعه الحیدریه، 1383ق.

12. سید بن طاووس، رضی الدین علی بن موسی (م 664 ق)، مهج الدعوات ومنهج العبادات، تحقیق: حسین الأعلمی، بیروت: مؤسسۀ الأعلمی، 1414 ق.

13. سیلاوی، غالب، الأنوار السّاطعة من الغرّاء الطّاهرة، [بی جا]: چاپخانه علمیه،1421ق.

شهید ثالث، قاضی نور اللّه شوشتری هندی (م 1019 ق)، إحقاق الحقّ و إزهاق الباطل،

ص: 269

1. با تعلیقات: سید شهاب الدین مرعشی، قم: کتابخانۀ آیت اللّه مرعشی، 1411 ق.

2. شیخ حر عاملی، محمّد بن حسن (ت 1104 ق)، إثبات الهداة بالنصوص والمعجزات، تحقیق: أبو طالب تجلیل تبریزی، هاشم رسولی محلّاتی، قم: حوزۀ علمیه، چاپ دوم، 1383 ق.

3. ، وسائل الشیعة، تحقیق: مؤسسة آل البیت7، قم: مؤسسة آل البیت7، اوّل، 1409 ق.

4. شیخ مفید، محمّد بن محمّد بن نعمان عکبری بغدادی (م 413 ق)، الإرشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، تحقیق: مؤسسة آل البیت7، قم: مؤسسة آل البیت7، 1413 ق.

5. صدر، سید رضا، راه محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم)، قم: بوستان کتاب، 1385.

6. طبرسی، فضل بن حسن (م 548 ق)، اعلام الوری باعلام الهدی ، تحقیق و نشر: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم: مطبعة ستاره، 1417.

7. ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: عده ای از محققین، بیروت: مؤسسة الاعلمی، 1415 ق.

8. طبری، محمّد بن جریر (م 310 ق)، جامع البیان عن تأویل آی القرآن (تفسیر طبری)، بیروت: دار الفکر، 1408 ق.

9. علامۀ امینی، عبدالحسین بن احمد (م 1390 ق)، الغدیر فی الکتاب والسنّة والأدب، بیروت: دار الکتاب العربی، 1387 ق.

10. غروی اردبیلی، محمّد بن علی (م 1101 ق)، جامع الرواة، بیروت: دارالأضواء، 1403 ق.

11. قزوینی، سیّد محمّد کاظم، فاطمة الزّهراء3 من المهد إلی اللّحد، بیروت: مؤسسۀ نور المطبوعات، 1411 ق.

12. کتانی، سلیمان، فاطمة الزّهراء وَتَرٌ فِی غمد، بیروت: دارالکتا ب العربی ، 1399 ق.

13. کرمی فریدنی، علی، فروغ آسمان حجاز: خدیجه، قم: نسیم انتظار، 1385 ش.

مامقانی، عبداللّه بن محمّدحسن (م 1351 ق)، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف:

ص: 270

1. طبع رحلی، چاپ سنگی، مطبعه رضویه، [بی تا].

2. متقی هندی، علی بن حسام الدین (م 975 ق)، کنز العمّال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت: دارالکتب العلمیّة، 1374.

3. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403ق.

4. محدث نوری، میرزا حسین نوری طبرسی (م 1320 ق)، مستدرک وسائل الشیعه، قم: مؤسسۀ آل البیت، 1308ق.

5. محلاتی، ذبیح اللّه، ریاحین الشریعه، تهران: دارالکتب الاسلامیة، چاپ هفتم،1404 ق.

6. مسعودی، علی بن حسین (م 346 ق)، إثبات الوصیة للإمام علی بن ابی طالب7، بیروت: دار الأضواء، دوم، 1409 ق.

7. نهرو، جواهر لعل، نگاهی به تاریخ جهان، مترجم: محمود تفضلی، تهران: امیرکبیر.

ص: 271

همکار پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) دار فانی را وداع گفت و پیامبر خدا را به سوگ عظیمی نشاند، تا آن جا که آن سال را سال «حزن و غم » نام گذاری نمود.

یقیناً ارادت پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به آن بانو، به خاطر همسر بودن ایشان و یا ثروتمند بودن وی نبود؛ بلکه به خاطر کمالات و اوصاف برجسته ای که در آن بانو بروز و ظهور داشت.

آنچه پیش رو دارید، اشاره به چهار امر کلیدی(1) است که در ساختار شخصیتی خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) نقش تعیین کننده ای داشته است و می تواند به عنوان الگویی برای جامعه، خصوصاً بانوان مطرح باشد.

دهندۀ رشد و آگاهی او است:

یک: با پادشاه یمن ملاقات کرد و او را از این کار به شدّت برحذر داشت و گفت: «وَاِنَّ رَبَّ الْبَیْتِ لَنْ یَتْرُکْهُ بَلْ یَسْتَحِلَّ عَلَیْهِ اللَّعْنَةَ تُؤَدِّی بِهِ اِلَی التَّهْلُکَة؛ به راستی صاحب خانه آن را رها نمی کند (و از آن دفاع خواهد کرد)، بلکه [متجاوز را] به لعنت [ابدی] گرفتار نموده ، هلاک خواهد ساخت.»

دو: با دعوت سران قریش و چهره های بانفوذ، شورای امنیّت ملّی تشکیل داد و با این شعار آنان را به مقاومت دعوت نمود: «اَلْمَوْتُ اَحْسَنُ مِنْ ذَلِکَ؛ مرگ بهتر از این [ذلّت] است.»

سه: شمشیر خود را برگرفت و به میدان دفاع قدم گذاشت و قریش نیز با شمشیرهایشان او را همراهی کردند و در نتیجه شاه یمن را از حمله باز داشتند.(1)

و همین طور مادر خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) که «فاطمه » نام داشت، اسیر ارزش های منفی و ذلّت بار خرافی نشد؛ بلکه دل، دامان، اندیشه و رفتار را پاک می داشت و وجود خود را به ارزش های راستین آراسته نموده و به آیین پدران توحیدگرا و عدالت خواه ، حضرت ابراهیم (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و اسماعیل7 ایمان داشت.(2)

هم چنین عموی او «ورقة بن نوفل » مرد دانشمند، خردمند و خوش فکری بود و با بت پرستی مخالف . ابن هشام می گوید: «از جمله کسانی که علیه بت پرستی سخن گفت، ورقه بود ؛ او خطاب به قوم خود، مکّیان گفت : جامعه و مردم ما از راه و رسم ابراهیم خلیل انحراف جسته و در برابر بت ها و معبودهای دروغین سجده می کنند! این سنگی که آنان در برابرش سجده می کنند، نه قدرت شنیدن دارد و نه توان دیدن و نه می تواند به کسی سود و زیانی برساند.»(3)

ص: 274

و همین طور برادرزاده اش «حکیم » مرد خردورز و صاحب نظری بود، تا آن جا که در سن پانزده سالگی به عضویت «دار الندوة » یا مجلس مشورتی قریش که از شرایط آن عمر و تجربه چهل ساله بود درآمد.(1)

این شخص و عمویش و همین طور پدر خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) ، در روش و منش و مدیریّت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) نقش بسزایی داشته اند.

3 . برخورداری از آموزه های آیین حق گرایی ابراهیم (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) که خاندان محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) خود را فرزند و پیرو آن و خدمت گزار کعبه می دانستند .

حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بر اثر خویشاوندی که با حضرت محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) داشت؛ چون نسب هر دو در «قصیّ» به هم می رسید؛ لذا از آینده درخشان اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) اطلاعات وسیعی داشت(2) و همین امر گرایش او را به توحید و دین ابراهیم، فراهم نموده بود و بدین جهات در دوران جاهلیّت یکی از لقب هایی که حضرت به آن شهرت یافت، «طاهره» بود؛(3) چون به ناپاکی و شرک و بت پرستی آلوده نشد.(4)

4 . آگاهی از آموزه های دین موسی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و عیسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ از راه گفت و شنود مستقیم و غیر مستقیم با عالمان و دانایان آن ادیان؛ مانند ورقة بن نوفل، عموی حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ)، که در بارۀ او گفته اند: «او دانشور و صاحب نظر در معارف و مفاهیم و مقررات کتاب های آسمانی پیشین، و یک کشیش آگاه و حق طلب و آزادمنش و بی تعصب بود.»(5)

و با «نسطور» از عالمان و پارسایان اهل کتاب و از منتظران ظهور پیامبر موعود(6) و بحیرا(7) و نیز با گروه هایی که به خاطر نوید و بشارت های موسی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) و مسیح7 و وصف

ص: 275

آخرین پیامبر و خاستگاه او، از شام و فلسطین به حجاز آمده بودند، و در انتظار ظهور اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بودند ، آشنایی داشت .

5 . آگاهی از طریق روابط تجاری و اقتصادی و آشنایی با قطب های قدرت و مرکز خبرساز، و خبررسان آن زمان.

6 . از راه دیدار با چهره های مطرح روزگار و آشنایی با اندیشۀ آ نان بدون واسطه یا به وسیلۀ افراد هوشمند.

در ریاحین الشریعة می خوانیم: «از ویژگی های این بانوی خردمند این بود که در گفت و شنودش با مسیحیان و دیگر اهل کتاب، آگاهی و اطلاعات گسترده ای از کتاب های آسمانی و بشارت های آنها به ظهور آخرین پیامبر و نیز از خواب هایی که دیده بود، به وقوع این مهمّ اطمینان داشت و بر این باور بود که دینش جهانی می شود؛ لذا از منتظران ظهور آن حضرت به حساب می آمد.»(1)

7 . از طریق برخی الهامات و دریافت های شگفتی که بر اندیشۀ بسیار پاک او ظاهر می شد، و همین طور از طریق رؤیاهای صادقه که نمونۀ آن را در جریان ازدواج آن حضرت با پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) مشاهده می کنیم.(2)

8 . تلاش فردی او در راه شناخت و آگاهی اوضاع زمان، خصوصاً شخص حضرت محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم).

9 . خداجویی و توحیدگرایی، که خود زمینۀ آگاهی درونی را ایجاد می کند.

1 . شهامت او در شکستن آداب و رسوم خرافی و انزوا گزینی دختران و زنان و پذیرش زندگی طفیلی و وابسته، با گزینش استقلال و آزادگی همراه با تقوا و پاک دامنی.

2 . شهامت در ادارۀ بزرگ ترین و موفق ترین شبکۀ اقتصادی و تجارت داخلی و خارجی، آن هم در روزگاری که زن را نه انسان به حساب می آوردند و نه دارای حقوق انسانی.(1)

که در یکی از سفرهای تجارتی ، شخص پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز به عنوان نماینده او به کار پرداخت.(2)

مجموع سرمایه ای که توسط حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به گردش درآمد، هشتاد هزار شتر بود و چهارصد غلام، که اموال او را حمل و نقل می کردند(3) و این آمار، خیره کننده و حیرت آور است. ثروت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بیشترین سود را نیز به پیامبر9 رساند.(4)

3 . شهامت در انتخاب برترین همسر تاریخ ساز، آن هم با زیر پا گذاشتن رسم جامعه، که باید مرد به خواستگاری زن رود، او خود توسط افرادی به آن حضرت پیشنهاد ازدواج داد؛ درحالی که آن حضرت فقیر و ندار بود و دست رد زدن به سینۀ خواستگاران پول دار، و ترس نداشتن از ملامت های بستگان و هم نوعان.

4 . شهامت در همراهی مردی که به عنوان آخرین پیامبر در مقابل تمام ارزش های بی اساس جاهلیت ایستاد و تمام خطرات را به جان خرید؛ از مرگ و تاراج اموال و اذیت و آزار گرفته تا تهمت های ناروا. قرار گرفتن در کنار چنین مردی و حمایت جانانه از او ، شهامت و جسارت بالایی را می طلبد که حاضر باشد خطرات احتمالی را به جان بخرد و خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) با تمام شهامت خطرها را پذیرا گشت، از جمله محاصرۀ سه ساله اقتصادی در شعب ابی طالب.

ص: 277

5 . حمایت همه جانبه از پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در مقابل پیروان جاهلیت، خصوصاً در مواردی که آن حضرت توسط مشرکان مورد حمله قرار می گرفت و یا سنگ باران می شد، تا آن جا که مجبور بود مکه را ترک کند و به کوه های اطراف پناه ببرد. تنها کسی که به جست وجوی او برمی آمد تا او را یاری رساند، و زخم های بدنش را پانسمان کند، خدیجه کبری (عَلَيْها السَّلاَمُ) بود. در یکی از این صحنه ها که از پیدا شدن آن حضرت مأیوس شده بود، فریاد او در کوه های اطراف مکه این گونه طنین انداز شد:

«مَنْ أَحَسَّ لِیَ النَّبِیَّ الْمُصْطَفَی؟ مَنْ أَحَسَّ لِیَ الرَّبِیعَ الْمُرْتَضَی؟ مَنْ أَحَسَّ لِیَ الْمَطْرُودَ فِی اللَّهِ؟ مَنْ أَحَسَّ لِی أَبَا الْقَاسِمِ؟؛(1) آیا کسی هست از حال نبی برگزیده برایم خبر آورد؟ کیست که مرا از بهار پسندیده (زندگی) خبرم دهد؟ کیست که مرا از حال شخصی که برای خاطر خدا طرد شده است خبر دهد؟ کیست که از ابا القاسم مرا خبر دهد؟»

سرانجام اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) توسط پیک وحی خبردار شد که پاسخ خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را بگوید .

و گاه می شد که در مقابل سنگ باران مکیان سپر بلای اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می گشت و فریاد برمی آورد «یَا مَعْشَرَ قُرَیْشٍ! تُرْمَی الْحُرَّةُ فِی مَنْزِلِهَا؟ فَلَمَّا سَمِعُوا ذَلِکَ انْصَرَفُوا عَنْهُ؛(2) ای قریش ! آیا سنگ به منزل او پرتاب می کنید؟ وقتی صدای او را می شنیدند، رها می کردند.»

به طوفان بلا چون کوه محکم به کشتی امان لنگر خدیجه

چو می شد سنگ باران خانۀ او به پیش مصطفی سنگر خدیجه

که از عهده آن نیز به خوبی برآمد.

در بارۀ آن بانو می خوانیم که: «وَکَانَتْ مِنْ اَحْسَنِ النِسَاءِ جَمَالاً وَاَکْمُلُهُنَّ عَقْلاً وَاَتَمَّهُنَّ رَأیاً، وَاَکْثَرُهُنَّ عِفَّةً وَدِیناً وَحَیاءً وَمُرُوَّةً وَمَالاً؛(1) خدیجه از زیباترین زنان، و کامل ترین آنان از جهت عقل بود. و در رای و نظر کامل، و از نظر عفت و دیانت و حیا و مروّت و مال در اوج قرار داشت.»

اساس هر مدیریتی، خردورزی و طرح دهی کامل است، خصوصاً اگر همراه با انصاف و مروّت گردد . خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) همه را یک جا داشت.

«ابن جوزی» در بارۀ مدیریّت حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) می نویسد: «او در جهان عرب نخستین زن ثروتمندی است که در اقتصاد و تجارت و مدیریّت درخشید و در این راه شخصیّت منطقه ای و شهرت جهانی یافت. او در کار تجارت و مدیریّت خویش بر اساس همان بینش برجسته اش گام برمی داشت و هرگز به هر قیمت و هر بهایی سود نمی جست و بسان زرپرستان روزگار، تجارت را به عنوان وسیله ای برای به دست آوردن درآمد های سرشار، اما حرام و ظالمانه و غیر شرافتمندانه و ضد مردمی و به هر شکل و از هر راه نمی پسندید.

از این رویه بود که برخلاف رسم رایج بازار روزگارش او از احتکار و انحصار و کم فروشی و فریب، از رباخواری و بهره کشی های ظالمانۀ رایج و از هر نوع حرام خواری و سوء استفادۀ از فرصت و اعتبار و امکانات برای انباشتن ثروت دوری می جست، و کار پرشرافت خویش را به این گناهان بزرگ آلوده نمی ساخت، و به کارگران و کارمندان و مدیران تحت فرمانش نیز هشدار می داد که داد و ستد و سود و درآمد را در پرتو درایت و صداقت و هوشمندی و از راه های مشروع دنبال کنند .

او به دلیل همین ویژگی های اخلاقی و انسانی و مدیریت منطقی و خردمندانه، نه تنها اعتماد بازارهای داخلی را جلب کرد، بلکه بازارهای منطقه ای را نیز تصاحب نمود و

ص: 279

کاروان های تجاری او بود که مورد استقبال بازارهای مصر و یمن و شام و حبشه قرار می گرفت.»(1)

از آنچه گفتیم به خوبی روشن می شود که خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) هم زنی آگاه به زمان، مسائل ادیان، خصوصاً مسائل مربوط به آ خر الزمان بود، و هم بانویی با شجاعت، و شهامت و سنّت شکن و نواندیش، و همین طور زن مدیر و مدبّر که با مدیریت قوی او تجارتش در تمام بازارهای داخلی و منطقه ای رونق گرفت.

بزرگوار قرار گرفت تا تغذیه جسمی، فکری، عاطفی و اخلاقی کاملی شده باشد و تاریخ از این وقایع این گونه گزارش می دهد:

«وَاَخَذَ رَسُولُ الله (صلی الله علیه و اله وسلم) عَلِیّاً وَهُوَ اِبْنُ سِتَّ سِنِینَ کَسِنِّهِ یَوْمَ اَخَذَهُ اَبُو طَالِبٍ، فَرَبَّتْهُ خَدِیجَةُ وَالْمُصْطَفَی اِلَی اَنْ جَاءَ الْاِسْلَامُ وَتَرْبِیَتُهُمَا اَحْسَنُ مِنْ تَرْبِیَةِ اَبُوطَالِبٍ وَ فَاطِمَةَ بِنْتِ اَسَدٍ فَکَانَ مَعَ النَّبِیِّ اِلَی اَنْ اَمْضَی وَبَقِیَ عَلِیٌّ بَعْدَهُ؛(1)

رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) علی را [تحت تربیت] گرفت در حالی که او شش سال داشت؛ همانند پیامبر که شش سال سن داشت، هنگامی که ابوطالب او را [تحت تربیت] گرفت. پس علی را خدیجه و پیامبر تربیت کردند تا زمانی که اسلام آمد (و محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) به پیامبری برگزیده شد). تربیت آن دو [نسبت به علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) ] از تربیت ابوطالب و فاطمه بنت اسد [نسبت به پیامبر] بهتر بود. پس علی همراه با پیامبر بود تا زمانی که از دنیا رفت و علی باقی ماند.»

در حدیث دیگر می خوانیم : «ثُمَّ اِنَّهُ کَانَ اَبُو طَالِبٍ وَفَاطِمَةُ بِنْتُ اَسَدٍ رَبَّیا النَّبِی وَرَبَّی النَّبِیُّ وَخَدِیجَةُ لِعَلِیٍّ؛(2) پس [از رحلت والدین محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم)] به راستی ابوطالب و فاطمه بنت اسد پیامبر را تربیت نمودند، و پیغمبر و خدیجه نیز علی را تربیت نمودند.»

روزی حضرت ابو طالب به همسرش فاطمه گفت: چرا دیگر فرزندمان علی را در خانه و کنار خویش نمی نگریم؟ او دیگر کمتر با ما بازی و در منزل ما استراحت می کند؟ همسرش در پاسخ گفت: خدیجه با همه وجود تربیت او را به عهده گرفته و به گونه ای به او مهر و محبت می ورزد که دیگر از او و خانه او هوای جدایی نمی کند.(1)

یکی از دانشمندان اهل سنّت می نویسد: «وَعَلِیٌّ نَشَاَ فِی بَیْتِ خَدِیجَةٍ وَهُوَ صَغِیرٌ ثُمَّ تَزَوَّجَ بِنْتَهَا فَظَهَرَ رُجُوعُ اَهْلِ الْبَیْتِ النَّبویِّ اِلَی خَدِیجَةَ دُونَ غَیْرِهَا؛(2) علی از کودکی در خانۀ خدیجه رشد کرد، و سپس با دختر او [بعد از این دوران] ازدواج کرد، پس این معنی آشکار می گردد که [اساس] خاندان اهل بیت پیامبر [از طریق مادر] به خدیجه برمی گردد ، نه دیگری .»

یعنی از طریق حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) اهل بیت اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به وجود آمده و توسعه یافته است.

تاریخی خود را در مجلس بزرگان بنی هاشم در بارۀ علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) بیان نمود و فرمود: «یا بنی عبد المطلب ! اِنَّ هَذَا اَخِی وَوَصِیِّی وَخَلِیفَتِی فِیکُم؛(1) هان ای فرزندان عبدالمطلب! این برادر و وصی و خلیفه من در میان شما است.»

حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) ناظر این صحنه بود، و اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز به صورت جداگانه او را مورد خطاب قرار داد:

«ثُمَّ قَالَ: یَا خَدِیجَةُ! هَذَا عَلِیّ مَوْلاکِ وَمَوْلَی الْمُؤمِنِین وَاِمَامُهُمْ بَعْدِی. قَالَتْ: صَدَقْتَ یَا رَسُولَ اللَّهِ ! قَدْ بَایَعْتُهُ عَلَی مَا قُلْتَ: اُشْهِدُ اللّه وَ اُشهِدُکَ بِذَلِک وَکَفَی بِاللَّهِ شَهِیداً؛(2) سپس فرمود: ای خدیجه! این علی مولای تو و مولا و پیشوای مؤمنین بعد از من است. خدیجه گفت: راست گفتی ای رسول خدا! [طبق آنچه فرمودی] من با علی بیعت کردم و بر این بیعت خدا و تو را شاهد می گیرم و خداوند به عنوان گواه کافی است.»

این جملات، عمق و ژرفای ولایت مداری حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و ثبات و استقامت او را بر این طریق نشان می دهد.

1. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (م 852 ق)، فتح الباری شرح صحیح البخاری، تحقیق: عبد العزیز بن عبد اللّه بن باز، بیروت: دار الفکر، 1379 ق.

2. ابن سعد واقدی، ابو عبداللّه محمّد (م 230 ق)، الطبقات الکبری، بیروت: دار صادر ، 1386ق.

3. ابن شهرآشوب، محمّد بن علی مازندرانی (م 588 ق)، مناقب آل ابی طالب، تحقیق: گروهی از اساتید نجف اشرف، نجف: المکتبة الحیدریة، 1376 ق.

4. ابن هشام حمیری، ابومحمد عبدالملک (م 8 213 ق)، السیرة النبویّة، تحقیق: مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، [بی تا].

5. اربلی، علی بن عیسی (م 693 ق)، کشف الغمة فی معرفة الائمة7، بیروت: دار الاضواء، 1405 ق.

6. پیشوایی، مهدی، تاریخ اسلام، دفتر نشر معارف ، 1386.

7. توفیق، ابوعلم، فاطمة زهرا، مترجم: علی اکبر صادقی، تهران: امیرکبیر، 1347.

8. زرقانی، محمد بن عبدالباقی، شرح الزرقانی علی المواهب اللدنیه، دارالکتاب العالمیه، 1417 ق/1996 م.

9. سبط ابن جوزی، شمس الدین یوسف بن قزاوغلی (م 654 ق) ، تذکرة الخواص من الامه بذکر خصائص الائمه، نجف: منشورات المطبعه الحیدریه، 1383ق.

10. سیلاوی، غالب، الأنوار السّاطعة من الغرّاء الطّاهرة، [بی جا]: چاپخانه علمیه،1421ق.

11. شیخ حر عاملی، محمّد بن حسن (ت1104ق)، إثبات الهداة بالنصوص والمعجزات، تحقیق: أبو طالب تجلیل تبریزی، هاشم رسولی محلّاتی، قم: حوزۀ علمیه، چاپ دوم، 1383 ق.

12. ، وسائل الشیعة، تحقیق: مؤسسة آل البیت7، قم: مؤسسة آل البیت7، اوّل، 1409 ق.

13. طبری، محمد بن جریر (م 310 ق)، تاریخ طبری ( تاریخ الامم والملوک)، به کوشش: گروهی از علماء، بیروت: اعلمی، 1403 ق.

ص: 284

1. علامۀ امینی، عبدالحسین بن احمد (م 1390 ق)، الغدیر فی الکتاب والسنّة والأدب، بیروت: دار الکتاب العربی، 1387 ق.

2. کرمی فریدنی، علی، فروغ آسمان حجاز ، قم: دفتر فرهنگی نسیم انتظار، 1385.

3. مامقانی، عبداللّه بن محمّدحسن (م 1351 ق)، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف: طبع رحلی، چاپ سنگی، مطبعه رضویه، [بی تا].

4. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403ق.

5. محلاتی، ذبیح اللّه، ریاحین الشریعه، تهران: دارالکتب الاسلامیة، چاپ هفتم،1404 ق.

6. مسعودی، علی بن حسین (م 346 ق)، إثبات الوصیة للإمام علی بن ابی طالب7، بیروت: دار الأضواء، دوم، 1409 ق.

ص: 285

ص: 286

می باشد که ادامۀ نسبی اش از طریق مادر به «لوی بن غالب» جدّ هشتم رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می رسد، با این توصیف نسب حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) از سوی مادر و پدر به حضرت اسماعیل و ابراهیم خلیل 7 می رسد.(1)

حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) قبل از ولادت ، در کتاب انجیل به عنوان بانوی مبارکه و همدم مریم در بهشت معرفی گردیده است . در این کتابِ حضرت مسیح7، در وصف رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آمده است: «نسل او از مبارکه می باشد که همدم مادرت مریم است.»(2)

در دوران سیاه جاهلیت که یافتن زن های پاک دامن بسیار سخت بود، حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به دلیل پاکی و خلق و خوی پسندیده به طاهره معروف گردید.(3) در همان عصر شخصیت او چنان مورد تکریم خاص و عام قرار داشت که او را سیّدۀ نسوان (سرور بانوان) لقب دادند و با چنین عنوانی مورد خطاب واقع می گردید و مورد مدح و تجلیل واقع می شد .(4)

این بانو آن چنان کمالات و مقام های والا و ارجمندی را به خود اختصاص داد که رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پس از ازدواج با وی، او را خدیجۀ کبری (عَلَيْها السَّلاَمُ) خطاب کرد.(5)

در دعای ندبه که از ناحیۀ مقدّسه امام عصر7 روایت گردیده، از خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به عنوان «غرّا »؛ یعنی روشنی و درخشنده یاد شده است، بر اساس برخی روایات جناب ابوطالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) در خطبۀ ازدواج حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) ایشان را کریمه و دارای مقام شامخ و برخوردار از شأنی ارجمند معرفی کرد.(6)

با آن که حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بانوی بانوان قریش و ملکه حجاز است و آن چنان نفوذ

ص: 289

اجتماعی دارد که اشراف و اعیان مکه سر بر آستانش می رسانید و در خانۀ مجلل و قصر سبزش افراد صاحب نفوذ در حال رفت و آمدند؛ اما نسبت به محرومان و یتیمان و سرپرستی و دست گیری از این اقشار توجهی ویژه و اهتمامی فوق العاده دارد و به همین دلیل از لقب امّ الایتام بهره می برد و خود این عنوان را بر سایر القاب ترجیح می دهد .(1)

وقتی حضرت به عقد ازواج رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) درآمد، به ام المؤمنین (مادر اهل ایمان( معروف گردید، «امّ هند » و «ام الزهراء» نیز دیگر کنیه های او می باشند.(2)

کند و در برابر آنان انواع مراقبت ها و حمایت های لازم را به عمل آورد.(1)

هنگامی که در سراسر جزیره العرب بانویی ثروتمندتر از حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) یافت نمی گردید، آوازۀ طهارت ، سخاوت و خوش خویی این زن تا بدان جا رسید که او را «ملیکة العرب» نامیدند، در واقع این زن با حشمت و شوکتی که به دست آورده بود، همراه با کرامت های انسانی بهترین پشتوانه برای قبایل مستقر در مکه به شمار می رفت، گویا خداوند متعال برای سعادت، عزت و سربلندی او هر چه را که این بانو لازم داشت، به وی عنایت کرده بود. پوشیده در حجاب ، دور از چشم اغیار و نامحرمان و ناپاکان، خانه نشین سرای خویش بود. وقاری داشت که مثال زدنی بود، با این همه کرامت، عفّت و شهرت، زیباترین بانوی مکه به شمار می رفت. امکاناتی را که در اختیار داشت، بی آن که به حرام و خلافی آلوده سازد، آنها را در مسیر خیر و صلاح به کار می برد و این ویژگی وجاهت و منزلت اجتماعی حضرت را ارتقا می داد.(2)

رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) می فرماید: «خَیْرُ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ آسِیَةُ بِنْتُ مُزَاحِمٍ وَ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ محمّد؛ (3) بهترین زنان تمام عالم عبارت اند از: مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم، خدیجه دختر خویلد و فاطمه دختر محمّد.»

«قال رسول الله (صلی الله علیه و اله وسلم): أَفْضَلُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ أَرْبَعٌ خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ محمّد وَ مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرَانَ وَ آسِیَةُ بِنْتُ مُزَاحِمٍ امْرَأَةُ فِرْعَوْن؛(4) پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) می فرمایند: بهترین زنان بهشتی عبارت اند از: خدیجه، فاطمه، مریم و آسیه.»

هم چنین آن حضرت بشارت داده اند: «خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به خانه ای از زبرجد در بهشت که فاقد هر گونه رنج و گزندی است، نوید داده شده است» و افزوده اند: «خَدِیجَة3 سَابِقَةُ نِسَاءِ

ص: 291

الْعَالَمِینَ إِلَی الْإِیمَانِ بِاللَّهِ وَ بِمحمّد؛(1) سبقت گیرنده بر زنان جهان در ایمان به خدا و رسولش خدیجه است.»

حضرت ختمی مرتبت9، خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را جزء بانوانی بر می شمارد که به کمال نائل آمده اند(2) و نیز خطاب به ایشان فرموده اند: «یَا خَدِیجَة اَنتَ خَیرُ اُمَّهَاتِ المُؤمِنینَ وَ اَفضَلَهُنَّ؛(3) همانا ای خدیجه! تو بهترین مادران مؤمنان و با فضیلت ترین آنان هستی.»

موقعی که زنان اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نام خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را در آستانۀ ازدواج حضرت فاطمۀ زهرا3 با حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) بر زبان آوردند، رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) گریست و فرمود : «کجا است بانویی چون خدیجه؟ در آن هنگام که مردم رسالت مرا انکار کردند، او مصدّق من بود و برای رونق دین خدا با من همکاری کرد و با دارایی خویش به پیشرفت اسلام کمک کرد ، (به همین جهت) خداوند به من فرمان داده است او را به مأوایی در جنت جاوید مژده دهم که در آن ناگواری و نگرانی نباشد.»(4)

در روایتی از رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نقل گردیده است که خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در زمرۀ چهار بانویی است که بهشت مشتاق آنها است و نیز این بانو همسر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در دنیا و آخرت است.(5)

روزی رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) در مسجد برای مردم بیاناتی در منزلت حسنین 7 فرمود و یادآور گردیدند: ای مردم! آیا شما را خبر ندهم به بهترین انسان ها از جهت جدّ و جدّه؟ حاضران عرض کردند: آری، بفرمایید. آن حضرت فرمود: «الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ جَدُّهُمَا رَسُولُ اللَّهِ وَ جَدَّتُهُمَا خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ؛(6) آنان حسن و حسین اند که جدشان رسول خدا است و جدّۀ آنان خدیجه دختر خویلد می باشد.»

ص: 292

حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) فرموده اند: «در آغاز بعثت هنوز اسلام به خانه ای راه نیافته بود، مگر بیت رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) و خدیجه، و من سومین نفر بودم.»(1)

امام حسن مجتبی7 که در زیبایی میان بنی هاشم ضرب المثل بود، فرمود: «در آن موقعی که خداوند صورتگری می کرد ، من شبیه ترین افراد به خدیجۀ کبری (عَلَيْها السَّلاَمُ) بودم.»(2)

امام حسین7 در صحرای نینوا در فراز خطبه ای، هنگام معرفی خویش به دشمنان فرمود: «هَلْ تَعْلَمُونَ أَنَّ جَدَّتِی خَدِیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِدٍ أَوَّلُ نِسَاءِ هَذِهِ الْأُمَّةِ إِسْلَاماً؛(3) آیا می دانید که جدّۀ من خدیجه دختر خویلد است، اول بانو در این امت که اسلام آورد؟»

امام سجاد7 در شام و مجلس یزید و کارگزاران ستمگرش طی خطبه ای خویش را معرفی کرد که در بخشی از آن آمده بود: «جَدَّتِی خَدِیجَةُ زَوْجَةُ نَبِیِّکُمْ؛(4) جدّۀ من خدیجه همسر پیامبر شما است.»

هم چنین زید فرزند آن حضرت که قیامی را در کوفه علیه امویان و مروانیان ترتیب داد ، با دشمن چنین احتجاج کرد : «ما سزاوارتر به مودّت هستیم؛ چرا که پدر ما رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) و جدّۀ ما خدیجه کبری (عَلَيْها السَّلاَمُ) است.»(5)

بعثت تأیید و تصدیق می نمود.» به گفتۀ «ابن اسحاق» حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) زایل کنندۀ اندوه از اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود، برای این بانوی دوراندیش ، شریف و خردمند خداوند مقام با کرامتی در نظر گرفت.

«هشام بن محمّد» خاطرنشان ساخته است: «خدیجه مورد مشورت رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) قرار می گرفت و آن حضرت به مقامش ارج می نهاد؛ چرا که یاری صادق و درست کردار برای پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) بود.»

«عز الدین ابن اثیر» مورخ مشهور، خرد و شرافت حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را ستوده است و «محمّد بن احمد ذهبی» نگاشته است: «خدیجه سرور زنان جهان و مادر اهل ایمان بود که در امر رسالت نبی اکرم (صلی الله علیه و اله وسلم) آن حضرت را امیدواری می داد، به همین جهت رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) وی را بر دیگر زنان مؤمن ترجیح می داد.» بنا به اظهارات سبط ابن جوزی: «چون امر نبوت و وحی بر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آشکار گردید، خدیجه بر گرویدن به آن حضرت از دیگران پیشی گرفت.»

حافظ عبد العزیز جنابذی در کتاب «معالم العترة النبوة» می نگارد: «خدیجه از لحاظ نسب پاکترین قریش و شریف ترین و ثروتمندترین آنان بود.»

«عمر ابو نصر» متذکر گردیده است: «خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به عنوان بانویی جلیل القدر نیاز محرومان را برآورده می ساخت، گرسنگان را اطعام می کرد ، برهنه را می پوشاند، او در اخلاق و فضیلت میان همگنان خویش منحصر به فرد بود.»

«عمر رضا کحاله» می گوید: «خدیجه با خلق و خوی پسندیده پرورش یافت ، و به دوراندیشی و طهارت متصّف گردید .»

«عبداللّه علایلی» می گوید: «خدیجه از سختی های مبارزاتی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله وسلم) با آنها روبه رو می شد، استقبال می کرد و در امواج این مجاهدت ها دوشادوش آن حضرت در کمال قاطعیت، خداجویی و شکیبایی غوطه ور می گشت، بی آن که سست گردد یا هرسای به قلب خویش راه دهد. وی با سینه ای گشاده و قامت شعله ور، از ایمان

ص: 294

خویش در توفان حوادث صیانت می کرد.»

«دکتر حسن ابراهیم حسن» می گوید: «هر گاه بخواهیم نمونه ای از یک همسر بااخلاص، باوقار، خردمند و پاک دامن را معرفی کنیم، بهتر از خدیجه ام المؤمنین سراغ نداریم، او که اولین گرونده به آیین اسلام بود، اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را با تشویق های خود یاری می داد و در وجودش نیرو و استواری می بخشید.»

«علامه سید عبدالحسین شرف الدین» می گوید: «خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) صدیقۀ این امّت است ، او مدت بیست و پنج سال شریک صادقی برای رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به شمار می رفت و با ایثار دارایی خویش، ایشان و یارانش را به لحاظ بنیۀ اقتصادی تقویت می کرد، با گفتار و کردار امیدوارکننده از ایشان دفاع می کرد و چون کافران و مشرکان اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را آزار می دادند و سختی هایی را در راه رسالت به او تحمیل می کردند، حضرت را در این مسیر سخت و دشوار تسلّی می داد و با بر طرف کردن ناگواری ها، راه را هموار می ساخت.»(1)

«علی بن عیسی اربلی» می گوید: «خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به راستی بانویی خردورز و اهل درایت بود، به روزگار خویش از نظر تبار از برترین بانوان قریش به شمار می آمد و از لحاظ برخی کمالات باشکوه ترین آنان معرفی می شد و در همان حالی که به خواستگاران سرشناس پاسخ منفی داد، با هوشمندی و آینده نگری شگفتی به خواستگاری اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) رفت و با نجابت و وقار خاصی انگیزه های خود را برای این پیشگامی بیان ساخت.»(2)

«علامه ملا محمّدباقر مجلسی» می گوید: «خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) یاور راستین و با اعتبار اسلام بود، رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) توسط حمایت های بی دریغ و کارساز او، در رسیدن به اهداف والای خویش احساس آرامش می کرد و به همین دلیل است که فرشتۀ وحی از سوی خداوند متعال به خدیجه درود می فرستد.»(3)

ص: 295

رجال شناس بزرگ «علامه مامقانی» می نویسد: «خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) همسر جاودانه رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) است و به راستی او مادر شایسته کردار و با معنویت مؤمنان است. برایش این امتیاز و افتخار بس است که آیین اسلام پا نگرفت، مگر با جهاد مالی و فداکاری او در حق شوهرش.»(1)

ترجمۀ سروده ای از «شیخ حرّ عاملی»، صاحب کتاب وسائل الشیعه، می نویسد : «همسر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) از گفتار و کردارش فضل و برتری هویدا است، برای خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در سرای جاوید و بهشت برین خانه ای عاری از هر گونه گزندی در نظر گرفته شده است .»(2)

«هاشم معروف حسنی» دانشور شیعی اهل لبنان می نویسد: «خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) مادر حضرت زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) است ، که خداوند به نعمت بزرگی وی را برگزید و دودمان پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) را در فرزندانش منحصر ساخت، والاترین نسلی را که مسلمانان شناخته اند، در او حفظ کرد. خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) از والدینی زاده شد که هر دو از اصیل ترین دودمان ها در عربستان بودند، به علاوه او از آوازه ای نیکو ، خلق پسندیده و خصال برجسته برخوردار بود.»(3)

«علامه سید محمدکاظم قزوینی» می گوید: «مام گرامی فاطمه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بانوی ارجمندی به نام خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) است، بانویی بلند قامت که از زیبایی بهره داشت و در میان قومش محترم بود، در کارهایش با تدبیر عمل می کرد، در پرتو استقلال فکر، عمل و اعتماد به نفس خویش می زیست، ازدواج او با پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) شباهتی به دیگر ازدواج ها نداشت ؛ چرا که این پیمان پاک بر اساس هدف های والا، کمال یابی و فضیلت جویی خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) استوار گردید و انگیزه های زودگذر مادی ، غرض های مرسوم و عشق های فناپذیر در آن دخالت نداشت.»(4)

دکتر «محمّد عبده یمانی » وزیر اسبق فرهنگ عربستان سعودی می گوید: «حق گرایی، اشتیاق به کمال و رشد دینی و فکری از مختصات خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بود ، از همان روزگار جوانی از

ص: 296

دختران نامدار عرب و با فضیلت حجاز به شمار می رفت ، اولین زن توانمند مسلمان است که در تجارت خوش درخشید و در این راه شهرت منطقه ای به دست آورد. او در همگامی و همراهی با اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خطرها را خنثی کرد و مسیرهای صعب را آسان ساخت و فداکاری های شجاعانه کرد.»(1)

دکتر «بنت الشاطی » مصری می گوید: «خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) اشرف امّهات مؤمنین و نزدیک ترین همسران اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به آن حضرت و عزیزترین آنان نزد آن بزرگوار چه در زندگی و چه پس از مرگ او می باشد . مدت بیست و پنج سال به تنهایی مورد مهر و احترام رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) قرار داشت و هیچ زنی را در این افتخار با او شریک نیست، روح اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نزد خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بیش از دیگران آرام می گرفت .»(2)

در چنین محیط منحطی بانویی ثروتمند به نام خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) زندگی می کرد. این بانو با فرساتی که داشت آن چنان تدبیری به کار برد که دارایی های او اولاً از راه نادرست فزونی نیابد، ثانیاً کوشید با نوعی مدیریت و نظارت صحیح اقتصادی به گردش افتد تا در جامعۀ آن زمان ضمن به وجود آوردن نوعی پویایی اقتصادی، باری از دوش بی کاران، گرفتاران و نیازمندان بردارد. حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) با ایجاد مناسبات تجاری بین حجاز و دیگر مناطق جهان به بهبود روابط این سرزمین کمک کرد، که این امر امنیت منطقه ای را افزایش داد.

او که ثروت خود را بر اثر فعالیت های سالم بازرگانی و میراث شوهرانش به دست آورده بود، به وسیلۀ خدمه ای که افراد سالمی بودند، در قالب کاروان های بازرگانی به کار گرفت، هشتاد هزار شتر در قالب کاروان های متعدد اموال او را به کانون های مهم اقتصای آن جهان همچون یمن، مصر، شام، طائف، عراق، بحرین، عمان، حبشه، فلسطین و دیگر نقاط حمل می کردند و در صادرات و واردات بین نواحی مذکور وارد می شدند.

به غیر از این ها حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در شمال و شرق آفریقا نمایندگی تجاری داشت و عده ای در نقاط مورد اشاره مشغول جابه جایی کالاها بر اساس نیازهای اهالی مبدأ و مقصد بودند . بر اساس گزارش مورخان حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) چهار صد نفر کارگزار، خدمه و ناظر ویژه در اختیار داشت، که امور او را در این قلمرو عریض و طویل اداره و نظارت می کردند.

ایشان با وجود این همه دارایی و تجارت گسترده، هیچ گاه به اموال و شکوه اجتماعی خود دل نبست و ضمن این که نمونۀ بارزی از زهد و بی رغبتی را در این عرصه به نمایش گذاشت، با سخاوتی ستودنی و فروتنی فوق العاده ای، افراد درمانده و محروم را تحت حمایت خویش قرار می داد. مردانی بی کار و معمولاً از طبقات فقیر و کم درآمد که از خود سرمایه ای نداشتند؛ ولی دارای توانایی در فعالیت های تجاری و ارتباطی بودند، در دستگاه خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به کار گرفته می شدند و در ازای توانایی خود حقوق کافی

ص: 298

دریافت می کردند و سود و زیان معاملات مربوط به خود ایشان بود.

این روند دو فایده داشت: نخست این که با به وجودآوردن فرصت های شغلی خانواده ها را امیدوار می ساخت و در ثانی این به کارگرفته ها را به قوانین و راه و رسم بازرگانی درون مرزی و منطقه ای آشنا می ساخت تا بتوانند بعدها روی پای خود بایستند و با استقلال اقتصادی به تلاش های خود در این قلمرو ادامه دهند. به علاوه، اشتغال صدها جوان و انسان های فعال در زمینه های تجاری جلوی عادت های زشت، درآمدهای حرام، غارت گری و رباخواری را می گرفت و از این رهگذر زندگی مردم از آلودگی های گوناگون و سوء استفاده های مالی مصون می ساخت.

در شیوه دیگری بانوی قریش با افرادی قراردادهایی منعقد می ساخت که از مقداری سرمایه برخوردار بودند، او با آنان در مال التجاره شریک می شد، هرچند سهم افزون تر مربوط به خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بود، سپس کارگزاران را در سود حاصله از اموال تجاری سهیم می کرد. اگر با پول او سودی به دست می آمد، هم او و هم عاملانش از آن بهره مند می گردیدند و اگر متحمل خساراتی می شد ، می کوشید جور شریکان را به تنهایی تحمل کند.(1)

حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در این فعالیت اقتصادی قابل توجه، تمامی بدهکاران، عوامل اجرایی ، خدمه ، رابطین و ناظران را از میان انسان های سالم، امانت دار، درست کار و ریشه دار برمی گزید و به همان گزینش اولیه اکتفا نمی کرد و چنین کاروان عظیمی را با انگشت تدبیر و درایت مدیریت می کرد و چنان بر آنان نظارت داشت که مبادا دچار فساد، خطا، رشوه خواری، سوءاستفاده و کج روی گردند و مورخان و راویان حتی نمونه ای از خلاف کاری در این مجموعۀ وسیع گزارش نکرده اند.

ص: 299

او برای افزایش توانمندی کارکنان و ایجاد رقابتی سالم و ثمربخش و تقویت انگیزه های کارگزارن، برنامه هایی ویژه را به اجرا می گذاشت و هدایا و تحفه هایی را به کارکنان با بازدهی مؤثر اختصاص می داد. رسول اکرم (صلی الله علیه و اله وسلم) در مقام حق شناسی از بخشش و بزرگ منشی این بانو فرموده اند: «من کارفرمایی مهربان تر و حق شناس تر و بهتر از خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) نسبت به خدمه اش ندیده ام، هر گاه من و دوستم پس از کار و تلاش و انجام مأموریت نزدش می رفتیم، غذای گوارایی که به اشاره او برایمان تدارک دیده شده بود، به ما می دادند. او با خدمه و زیردستان بزرگوارانه و بر اساس کرامت انسانی رفتار می کرد.»(1)

حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در مورد وظایف هر کدام از کارکنان کنترل های ویژه و احیاناً نامحسوسی را اعمال می کرد و چگونگی تلاش های آنان را به صورت دقیق و پی گیر با یکدیگر مقایسه می کرد و با اعمال اصلاحات و بررسی ها و ارزیابی هایی از خطاها و انحراف ها که در طرح ها و برنامه ها پیش می آمد، تا سرحد امکان جلوگیری می کرد و یا آنها را به حداقل می رساند. اگر به کسی مأموریتی را محول می ساخت، بازرس ویژه ای را در نظر می گرفت تا بر منش، رفتار، تصمیم گیری ها و فعالیت های تجاری و مبادلاتی او نظارت کند و حاصل مشاهدات و ارزیابی های خود را به ایشان گزارش دهد و این ویژگی از درایت و بصیرت ایشان حکایت دارد.

هم چنین حضرت در برنامه های بازرگانی خویش از تجربه ها، دانش ها و فنون دیگران بهره می برد و هنگام طراحی کاروان های تجاری به مقاصد گوناگون، با افراد صاحب نظر و خبره به مشورت می پرداخت، انتخاب هنگام سفر، نوع کالای مورد نیاز در سرزمین مبدأ، خرید اقلام از کشورهای دیگر، میزان محصولات صادراتی و وارداتی، چگونگی ارتباط برقرار کردن با دیگر کانون های تجاری و نحوۀ بازاریابی، از مسائل مورد مذاکره در جلسات مشورتی وی بود که به کمک مشاوران کاردان و با تدبیر خود چنین اموری را

ص: 300

تنظیم و برنامه ریزی می کرد.

خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) که در جمع آنان حضور داشت، نشست. از این رو، در پی تحقق این نوید بود.(1)

هم چنین روزی حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در خانۀ خویش نشسته بود، اتفاقاً حضرت محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) از آن حوالی عبور کرد. دانشمندی که در آن جا حضور داشت تا حضرت را دید، نشانه های نبوت را در او یافت. بانو پرسید: چگونه فهمیده ای او به این مقام والا می رسد؟ او گفت: علائم پیامبر آخر الزمان را در تورات خوانده ام. سپس اشاره به حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) گفت: خوشا به حال کسی که افتخار همسری او را به دست آورد.(2)

«ورقة بن نوفل» بر اساس آنچه از کتب عهدین به دست آورده بود، گاه و بی گاه به حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) می گفت: «روزی فرا برسد که تو با شریف ترین مرد روی زمین وصلت کنی.» شبی نیز حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در رؤیایی راستین، دید خورشید از افق مکه حرکت کرد و در خانه اش فرود آمد. خواب خود را برای پسرعموی خود باز گفت، ورقه چنین تعبیر کرد: «با مرد بزرگی ازدواج می کنی که شهرتش عالم گیر خواهد شد.»(3)

حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در پی آن بود که به طریقی با محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) بیشتر آشنا گرد و چون شنید آن حضرت به فعالیت در کاروان تجاری وی تمایل دارد، بلافاصله برایش پیام فرستاد و او را برای پذیرش سرپرستی کاروانی که عازم شام بود، فرا خواند. حضرت محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) به تشویق عموی خویش جناب ابوطالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) این پیشنهاد را پذیرفت و به محل اقامت آن بانو رفت. حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) در رفتاری توأم با ادب، احترام و مهربانی مقدم آن وجود مبارک را گرامی داشت و خاطرنشان ساخت:

«آن چه از درستی، راستی ، امانت داری و خلق و خوی پسندیدۀ شما شنیده ام ، مرا وادار به چنین تصمیمی نمود. اگر قبول کنید، دو برابر حقوق و مزایایی که هر سال به طور متعارف و متداول به دیگران می پرازم، به شما خواهم پرداخت.»

بین آن دو قراردادی منعقد گردید و اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) سرپرستی کاروان را عهده دار شد. مأمور

ص: 302

ناظر کاروان از جانب حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) غلامی به نام «میسره» بود. این سفر چهار سال و نه ماه و شش روز بعد از نبرد فجار چهارم روی داد و رسول خدا9 در شانزدهم ذیحجه سال 25 واقعۀ اصحاب فیل در سن بیست و پنج سالگی از مکه بیرون رفت و چون به ناحیه ای به نام «بُصری» رسید «نسطور راهب» وی را دید و میسره را به پیامبری او مژده داد. این غلام در طول سفر مذکور از اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) کرامات و امور غیبی دیگری نیز مشاهده کرد.(1)

از روزی که این کاروان به جانب دمشق عزیمت کرد، تا روزی که به مکه برمی گشت، چشمان خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به راه شام دوخته شده بود تا این که مأموریت مذکور با موفقیت و افتخار خاتمه یافت. میسره قبل از همه خود را به خاتون مکه رسانده، از خصال شایسته ، فضایل و مکارم اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) سخن ها گفت و از ماجرای «بحیره راهب» و ملاقات او با حضرت محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) و سایر رویدادهای خارق العاده گزارش هایی ارائه داد. پس از آن حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) مصمم تر از گذشته به آیندۀ درخشان خود فکر می کرد و با خویش این گونه نجوا داشت: «من چهل بهار را سپری کرده ام، آیا حضرت محمّد در سنین شباب و در اوج درخشش با خدیجه که قبل از آن همسرانی اختیار کرده و اکنون از نظر سنی در حد خاله یا مادر او است، ازدواج می کند؟»(2)

چونان همیشه سر پرشور، اندیشۀ کنجکاوانه و دل لبریز از عاطفۀ حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ)، وی را در پی فکر یافتن راه ها برای برقراری وصلت با خاتم انبیا9 انداخته بود که بانویی به نام نفیسه، دختر منیه، از دوستان یکرنگش بر او وارد گردید، سلام کرد و رشته تفکرات او را از هم گسیخت. حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) کوشید تا احساسات درونی خود را از وی مخفی سازد و رفتاری عادی به خود گیرد؛ ولی آتش اشتیاقش سوزنده تر از آن بود که از نظر نفیسه دور بماند. رفته رفته این بانو به راز حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) دست یافت و گفت: «ای

ص: 303

بانوی قریش! از این بابت نگرانی به خود راه مده، من می کوشم مقدمات این راه را هموار سازم.»

آن گاه نفیسه نزد رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) رفت و موضوع پیشنهاد حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) را برای ازدواج با آن حضرت مطرح ساخت. آن وجود مبارک به فرستادۀ حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) پاسخی نداد، ولی او دست بردار نبود. از این رو گفت وگوها ادامه یافت و با مهارت های خاصی که نفیسه از خود بروز داد ، ایشان را به عکس العمل در این باره واداشت . لبخند توأم با شرم و حیا بر لبان مبارک آن سرور عالمیان نقش بست و فرمود: خدای خویش را گواه می گیرم برای این امر مهم امکاناتی در اختیار ندارم. نفیسه که گویی راه را برای بیان صریح خود هموار می دید، عرض کرد: اگر بانویی آراسته، جمیل، بااصالت و شرافت و دارای ثروتِ سرشار به شما معرفی کنم، چه می فرمائید؟ و چون پیامبر نامش را پرسید ، نفسیه عرض کرد: «خدیجه»، آن گاه گویا مقدمات رضایت مندی رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) از این بابت فراهم گردید.(1)

آن گاه اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ماجرا را با عموی خود جناب ابو طالب7 در میان نهاد. چهرۀ حضرت ابوطالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) از این خبر شکوفا گردید و نسبت به آیندۀ برادرزادۀ خود امیدوار شد، رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) به اتفاق عموهای خود برای خواستگاری حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) نزد عموی وی (عمرو بن اسد) رفت، با موافقت وی، رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) بیست شتر جوان به عنوان مهر همسرش تعیین کرد و چون خطبۀ عقد توسط حضرت ابوطالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) جاری گردید. عمرو بن اسد نیز بر این پیمان مهر تصدیق و تأیید زد.(2)

روزهایی که این پیمان پاک برقرار گردید، حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به پسرعموی خود (ورقه بن نوفل) گفت: کلید تمامی انبارها و محل نگاهداری اموالم را به نزد حبیبم محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) ببر و از جانب من به او بگو: تمامی این دارایی ها به پیشگاه شما تقدیم می گردد. آنچه دارم ملک او است و اختیار داد هر گونه تصرفی که می خواهد در آنها بنماید تا بدین وسیله ساحت مقدسش را تکریم کرده باشم ، ضمناً خود را نیز کنیز اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) معرفی کرد.(1)

حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) خانه ای مجلّل، با امکانات و خدمۀ فراوان داشت، او بعد از آن که به اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ایمان آورد، این منزل را با تمام ملزوماتش در راه اعتلای حق و ترویج معارف قرآنی صرف کرد. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در کوچه ای سنگی، معروف به «محلۀ عطارها»، برای او خانه ای بنا کرد، این خانه بدان جهت قداست دارد که محل اقامت اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) هنگام زندگی در مکه است. به علاوه، این مکان محل نزول وحی و زادگاه حضرت فاطمه زهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) می باشد .(2)

با گذشت زمان آوازۀ حضرت محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) به دلیل ویژگی های برجسته اش در راه استواری ایمان و عقیده گسترش می یافت و دل های بسیاری به سوی آن حضرت جذب می گردید، تا آن که حضرتش به مرحله ای گام نهاد که آن زوج بزرگوار به سوی استقبال از رویدادی بس شگرف و شگفت سوق می داد که موج آن تمام جهان را فرا گرفت و آن بعث رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) بود.

بعد از بعثت، حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) اولین ایمان آورنده به آخرین اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود، و اولین نمازی را که حضرت اقامه فرمود، نماز ظهر بود که در روز جمعه انجام گرفت، در این حال حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) وضو ساخت و با شوی خود نماز خواند.(3) اولین خانواده ای که بعد از بعثت نبی اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و طلوع اسلام در جامعۀ اسلامی بنیاد نهاده شد ، خانه حضرت محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) بود، بیتی که کانون قیامی گسترده در سطح جهان قرار گرفت و وظایفی سنگین بر

ص: 305

عهده داشت؛ زیرا باید با کفر، شرک، نفاق و ستم به مبارزه برخیزد و توحید را در جهان ترویج نماید. در تمام کرۀ زمین صرفاً اهل این خانه و حضرت علی (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) که او نیز اولین بود، موظف بودند دل های جهانیان را فتح کنند و اعضای فداکارش پرچم یکتاپرستی را بر فراز این قله به اهتزاز درآورند.

این خانه برای چنین هدفی والا، از سلاح های مجهز و نیروهای زبدۀ آن روز بهره ای نداشت؛ ولی فضایل و مکارم محمّد مصطفی صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ می توانست در دل ها ، روان ها و خردهای آدمیان تحول آفرین باشد. مدیر داخلی و کدبانوی این خانه حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بود که به هدف پیامبر (صلی الله علیه و اله و سلم) از اعماق وجود اعتقاد داشت و در راه رسیدن به آرمان های مقدس او از هر گونه تلاشی دریغ نمی کرد. او در تمام تنگناها محمد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وسلم) را دلداری می داد و وی را در رسیدن به آرمان های ارزشمند امیدواری می بخشید، وقتی اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از آزارها، شکنجه ها و رفتارهای ناروای مخالفان آزرده خاطر، داخل خانه می شد، از مهر و محبت حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) برخوردار می گردید و از آن کانون با صفا نیرو می گرفت، و صدمات مزبور را فراموش می کرد.

حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) 25 سال سرشار از شور و شیفتگی و جانبازی در راه انجام رسالت سترگ شوهرش زیست. او چندین سال در مکه با آن مصایب کمرشکن ساخت و دوشادوش پیامبر اسلام (صلی الله علیه و اله وسلم)، مسلمانان را یاری کرد و در این راه سنگ ها به بدن مبارکش فرود آمد، بی حرمتی ها بر او وارد گردید، شماتت ها در این راه دید و هر چه بلاها افزون تر می گردید، صبر و استقامت این بانو نیز فزونی می گرفت .(1)

حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) از شهامت، عظمت روحی و خردی عالی برخوردار بود. همگامی، همگرایی و حمایت های او از اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در آن شرایط تیره و تار ستودنی است، او که از انحطاط، کج روی و جهالت مردم رنج می برد، خوشحال بود که توسط شویش راهی

ص: 306

تازه برای برقراری عدالت و گسترش معنویت گشوده شده است . حضرت برای هموار کردن این راه نوید بخش به استقبال خطرهایی فرساینده و توفان زا می رفت و می توان گفت که او مصداقی از این آیۀ قرآن کریم است که می فرماید: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَی تِجَارَةٍ تُنجِیکُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ * تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِکُمْ وَأَنفُسِکُمْ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ).(1)

در عظمت فداکاری و جهاد مالی حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) این سخن زیبای رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بهترین سند است که فرمود: «مَا قَامَ وَ لَا استَقَامَ دِینِی اِلَّا بشَئَیینِ: مَالُ خَدِیجَةٍ وَ سَیفُ عَلی بنِ ابی طالب؛ (2) دین من برپا نگردید و مقاومت نورزید ، مگر با دو چیز: ثروت خدیجه و شمشیر امیر مؤمنان.»

شهید آیت اللّه مطهری= گفته است : «در شرایطی که مسلمین و رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در نهایت سختی و تحت فشار بودند، جناب خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) ثروت خودش را در اختیار اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گذاشت. اگر مال خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) نبود، فقر و تنگ دستی شاید مسلمین را از پا در می آورد، اموال خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) خدمت به این معنا [کرد] که مسلمانان گرسنه را نجات داد و آنان با پول خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) توانستند سدّ رمقی کنند.»(3)

در واقع رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با اموال ایشان بدهکاران را از بدهی نجات داد ، اسیران را از اسارت رهاند و بار سنگین را از دوش ناتوانان و یتیمان برداشت. هر دمی که به مصائبی دچار می شدند، با این امدادرسانی نجات می یافتند ، اصحاب فقیر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) که در مکه و توابع آن ساکن بودند ، با این امکانات مادی ، تحت حمایت قرار می گرفتند، آنانی که سفرهای تبلیغی داشتند، هزینۀ مسافرتشان از این پول ها پرداخت می شد.(4)

در ماجرای شعب ابی طالب که حدود سه سال طول کشید، اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و یاران او توسط

ص: 307

مشرکان مکه تحت محاصره شدید اقتصادی قرار گرفتند، این حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) بود که بنی هاشم و سایر یاوران اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را از گرسنگی و فشار نجات داد. جاسوسان در این ایام مراقب بودند مبادا کسی خواروبار و خوراکی به شعب مذکرو ببرد؛ ولی «حکیم بن حزام» برادرزادۀ حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) و «ابو العاص بن ربیع» و «هشام بن عمر» از سرمایۀ حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) مقداری گندم و خرما بر شتری حمل کرده ، تا نزدیکی این دره می آوردند ، سپس افسار حیوان را دور گردنش می پیچیدند و رها می کردند.

اگر چه این حصر اقتصادی با برنامه ریزی گروهی از نیک اندیشان قریش درهم شکست و اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و هوادارانش بعد از سه سال تبعید و رنج از شعب ابی طالب بیرون آمدند؛ اما حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) آن چنان دارایی خویش را در این راه مصرف کرده بود که در خاتمۀ این وضع أسف بار گفت: از اموالم چیزی نمانده جز دو پوست که یکی را هنگام استراحت زیرانداز و دیگری را روانداز خود قرار می دهیم. به علاوه، این حبس توأم با آزار و شکنجه چنان بر روح و روان حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) اثر گذاشت که سلامتی وی را در مخاطره افکند و چندی بعد بر اثر بیماری درگذشت.(1)

«زید بن حارثه » از افرادی بود که او را در ردیف اسیران به عنوان فروش به بازار عکافا آوردند. برادرزادۀ حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ)، «حکیم بن حزام» وی را از برده فروشان شام خرید و به مکه آورد و به عمه خود حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) فروخت، این واقعه در زمان جاهلیت روی داد . وقتی حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به افتخار همسری رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) درآمد، زید را به رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بخشید، اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) هم او را از قید بندگی آزاد ساخت و به فرزندی گرفت، رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) به زید علاقه وافر داشت و «زینب بنت جحش» را که دختر عمۀ خودش بود و خواستگارانی بسیار داشت، به عقد ازدواج زید درآورد.(2)

ص: 308

عایشه افزوده است: همواره با یاد خدیجه به پیشگاه رسول خدا (صلی الله و آله وسلم) تقرب پیدا می کردم.

روزی بانویی به محضر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آمد که از سوی آن رحمت عالمین مرود لطف و احسان قرار گرفت. وقتی او رفت، عایشه علت این همه مهربانی را در حق وی جویا گردید. اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود: این زن در زمان حیات خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) به خانۀ ما می آمد و در ایمان و وفاداری به میثاق و عهد خویش استوار بود. هر گاه اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گوسفندی را ذبح می کرد، می فرمود: از گوشت آن برای دوستان خدیجه بفرستید؛ زیرا من به آشنایان او علاقه دارم . حتی در هنگام فتح مکه رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) مسیر را به گونه ای تعیین فرمودند که از کنار مزار حضرت خدیجه (عَلَيْها السَّلاَمُ) عبور نمایند.(1)

1. ابن هشام حمیری، ابومحمد عبدالملک (م 8 213 ق)، السیرة النبویّة، تهران: مکتبه الصدر ، 1355 ق.

2. ابن واضح یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب اسحاق (م 284 ق)، تاریخ یعقوبی، ترجمه: محمّدابراهیم آیتی، تهران: انتشارت علمی و فرهنگی ، چاپ ششم، 1371ش.

3. اربلی، ابوالحسن علی بن عیسی (م 692 ق)، کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة، تبریز: مکتبۀ الهاشمی ، 1381ق.

4. اعتماد السلطنه، محمّدحسن خان، خیرات حسان، تهران: [بی نا]، [بی تا].

5. بنت الشاطی، عایشه عبدالرحمن (م 1419 ق)، زینب بانوی کربلا، ترجمه: سید رضا صدر، قم: دفتر انتشارت اسلامی ، 1361 ش.

6. حایری، شیخ جعفر، خدیجه بنت خویلد، [بی تا]، قم: [بی نا].

7. خراسانی، محمّدهاشم، منتخب التواریخ، تهران: کتابفروشی محمّدحسن علمی، [بی تا].

8. دایرةالمعارف تشیّع، زیرنظر: احمد صدر حاج سیّد جوادی، کامران فانی و بهاءالدّین خرّمشاهی، تهران: نشر شهید سعید محبّی، 1378.

9. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران: دانشگاه تهران، چاپ جدید، 1377ش.

10. رحیمیان، غلامعلی، مادر نمونه اسلام، قم: انتشارات امیر، 1346 ش.

11. رفعت باشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ترجمه: هادی انصاری، تهران: مشعر، 1377ش.

12. رهنما، زین العابدین، پیامبر، دورۀ سه جلدی، تهران: کتاب های جیبی، 1345ش.

13. سبحانی، جعفر، سیمای فرزانگان، قم: مؤسسۀ امام صادق (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) 1375ش.

14. ، فروغ ابدیت، قم: بوستان کتاب، چاپ هشتم ، 1372ش.

15. سبط ابن جوزی، شمس الدین یوسف بن قزاوغلی (م 654 ق) ، تذکرة الخواص من الامه بذکر خصائص الائمه، نجف: منشورات المطبعه الحیدریه، 1383ق.

شیخ طوسی، ابوجعفر محمّد بن حسن (م 460 ق)، الامالی، قم: انتشارات

ص: 311

1. دارالثقافیة،1414ق.

2. طبرسی، فضل بن حسن (م 548 ق)، اعلام الوری باعلام الهدی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، [بی تا].

3. ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، بیروت: [بی نا]، 1988 م/ 1408ق.

4. عالمی، محمّدعلی ، پیغمبر و یاران، قم: بصیرتی، 1346ش.

5. علی دخیّل، علی محمّد، زنان بزرگ اسلام (خدیجه)، ترجمه: فیروز حریرچی، تهران: امیرکبیر، 1364ش.

6. قزوینی، سید محمّد کاظم، فاطمة الزهرا (عَلَيْها السَّلاَمُ) از ولادت تا شهادت، ترجمه: علی کرمی ، قم: نشر مرتضی، 1377ش.

7. کمالی، محمّدتقی، شکوه زندگی، قم: انتشارات امید، [بی تا].

8. مامقانی، عبداللّه بن محمّدحسن (م 1351 ق)، تنقیح المقال فی علم الرجال، تهران: جهان، [بی تا].

9. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403ق.

10. محدث قمی، شیخ عباس (م 1359 ق)، سفینة البحار، تحت اشراف علی اکبر الهی خراسانی، مشهد: آستان قدس رضوی ، 1416ق.

11. محدث قمی، شیخ عباس (م 1359 ق)، کحل البصر فی سیرة سیّد البشر، بیروت: مؤسسة الوفاء، 1404 ق.

12. محلاتی، ذبیح اللّه، ریاحین الشریعه، [بی نا] ، [بی جا] .

13. مسعودی، علی بن حسین (م 346 ق)، مروج الذهب ومعادن الجوهر، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی، 1370ش.

14. مطهری، مرتضی، سیری در سیرۀ نبوی، تهران: انتشارات صدر، چاپ دوم، 1364ش.

ص: 312

1. معروف حسنی، سید هاشم (م 1404 ق)، زندگانی دوازده امام، ترجمه محمّد رخشنده، تهران: امیر کبیر، 1376 ش.

2. مؤسسه البلاغ، عالم المراة (ام المومنین الکبری)، تهران: مؤسسه البلاغ، 1423ق.

3. موسوی گرمارودی، سید محمّدصادق، آخرین پیام آور، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1381ش.

ص: 313