ص: 2

شناخت نامه حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ جلد 2

جلد دوم

ص: 3

ص: 4

21. وفات ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ و خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) . 7

محمّدهادی یوسفی غروی

22. صدف کوثر. 17

علی اکبر مهدی پور

23. حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) مادر امت... 39

محمّدمحسن طبسی

24. خدیجۀ کبری نخستین زن مسلمان.. 51

جواد محدثی

25. محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) . 61

محمّدحسن زورق

26. خَدیجة بنت خُوَیلَد(عَلَيْها السَّلاَمُ) . 71

نهلا غروی نائینی

27. حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) اولین شیعه علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ. 85

محمّد عابدی

28. حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) . 99

احمد لقمانی

29. خدیجۀ طاهره(عَلَيْها السَّلاَمُ) به روایتی دیگر. 117

علیرضا قاسمی

30. همسر آفتاب.. 125

گروهی از نویسندگان

31. زندگینامۀ ام المؤمنین حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) . 157

حسن عاشوری لنگرودی

32. حضرت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) شکوه زندگی.. 179

محمّدتقی کمالی نیا

33. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ یگانه انتخاب پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تا زمان وفات.. 205

منصوره اعتمادی

34. خدیجۀ کبری عَلَيْها السَّلاَمُ. 231

سیّد رضی سیّدنژاد

35. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ همسری فداکار و مشاوری امین.. 281

فضل اللّه فولادی

36. بانویی مظلوم. 293

محمّدحسین غلامرضایی

37. زندگانی ام المؤمنین حضرت خدیجۀ کبری عَلَيْها السَّلاَمُ. 309

حسین تهرانی

38. حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بنت خُوَیلِد.. 363

مرضیه محمّدزاده

39. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ. 397

سید محمّدحسین جلالی زاده محمّدی

40. سرور زنان قریشی.. 441

گروه تحقیق مؤسسة البلاغ

فهرست تفصیلی... 485

ص: 6

عیاشی در تفسیر خود از سعید بن مُسیّب از علی بن حسین7 نقل می کند که: خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) یک سال قبل از هجرت وفات کرد و ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ یک سال بعد از خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) از دنیا رفت و هنگامی که رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آنها را از دست داد، توقف در مکّه برای او بسیار سخت شد و اندوه فراوانی او را دربرگرفت. او که از کفار قریش خسته شده بود، نزد جبرئیل شکوه کرد و خداوند به او وحی فرستاد: ای محمّد! از سرزمینی که اهل آن ظالم هستند خارج شو و به سوی مدینه هجرت کن؛ زیرا بعد از این در مکّه یار و پشتیبانی نخواهی داشت.(1)

شیخ صدوق با سندی از امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ نقل می کند که فرمود: ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ تظاهر به کفر می کرد و ایمان خود را مخفی نگاه می داشت و هنگامی که وفات کرد، خداوند به رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) وحی کرد: ای محمّد! از شهری که اهالی آن ظالم هستند خارج شود که دیگر پشتیبانی نداری؛ لذا آن حضرت به مدینه هجرت کرد.(2)

اما شیخ طوسی در امالی خود با سندی از هند بن أبی هالة أسدی، دختر خواندۀ رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از جانب خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) ، نقل می کند که گفت: خداوند متعال به واسطۀ ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ، پیامبرش را محافظت می کرد و در مدتی که او زنده بود، کفار قریش آسیبی به رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نمی رسانیدند؛ اما وقتی ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ وفات کرد، آن حضرت به شدت مورد اذیت و آزار قریش قرار گرفت، تا جایی که گفت: ای عمو! چه زود جای خالی تو را احساس کردیم. صلۀ رحم تو برایت مفید باشد. خداوند به تو جزای خیر عنایت فرماید. یک ماه بعد خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) از دنیا رفت و رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در حزن و اندوه فراوان فرورفت و برای همین آن سال عام الحزن نامیده شد.(3)

شیخ طبرسی در اعلام الوری می نویسد: نبی اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و عشیره اش از شعب خارج شده و به میان مردم رفتند؛ اما دو ماه بعد از آن ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ وفات کرد و خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) هم پس از آن از دنیا رفت و رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به خاطر این دو مصیبت بزرگ، دچار غم و اندوه بزرگی شد. برای همین با

ص: 8

جزع و فزع، کنار قبر ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ آمد و گفت: ای عمو! در کودکی مرا تربیت و در بزرگی مرا حمایت کردی و این یتیم را در کفالت خویش گرفتی. پس خداوند بهترین جزا و پاداش را به تو عنایت کند.(1)

شاگرد شیخ طبرسی، قطب راوندی هم در قصص الانبیاء این حدیث را بدون استناد به استادش نقل کرده است.(2) او در مورد وفات ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ می نویسد: ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ، عموی پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در زمانی که چهل و شش سال و هشت ماه و چهل روز از عمر شریف آن حضرت می گذشت، وفات کرد و در ادامه می گوید: قول صحیح این است که ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ در آخر سال دهم مبعث از دنیا رفته است و خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) سه روز بعد از ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ وفات کرده است و برای همین رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آن سال را عام الحزن نامید.(3)

ابن شهرآشوب هم به تبع از آنها می گوید: ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ دو ماه بعد از خروج از شعب وفات کرده است و در تعیین سال آن گفته است: این حادثه نه سال و هشت ماه بعد از مبعث بوده است. سپس می گوید: هنگامی که ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ از دنیا رفت، پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به طائف رفت و یک ماه در آن جا توقف کرد و سپس به مکّه بازگشت و یک سال و شش ماه در پناه مُطعم بن عَدّی(4) در آن جا اقامت کرد که مجموع آن یازده سال و چند ماه می شود و این حرف برخلاف قول مشهور در مورد مدت زمان اقامت رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در مکّه می باشد.

اما ابن اسحاق بعد از آن که هجرت به حبشه و اخبار مربوط به صحیفه و محاصره در شعب ابی طالب و نقض آن را نقل کرده، گفته است: سپس خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) و ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ در یک سال از دنیا رفتند و رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) مصائب فراوانی را بعد از مرگ خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) و عمویش ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ متحمّل شد؛ زیرا پناهگاه و یار و پشتیبان وی بودند و این مصیبت سه سال قبل از هجرت به مدینه رخ داد.

ص: 9

هنگامی که ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ رحلت کرد، قریش به اذیت و آزار فزایندۀ پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پرداختند تا جایی که هشام بن عروة از پدرش از جدّش برای من نقل کرده است که دیوانه ای از دیوانگان قریش متعرض رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) شد و خاک بر سر آن حضرت ریخت. رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در حالی که سر و صورتش خاک آلود بود به منزل رفت و یکی از دخترانش با گریه مشغول شستن سر و رویش شد؛ اما رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به وی گفت: گریه نکن دخترم. خداوند نگهدار پدرت است و فرمود: تا وقتی که ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ زنده بود، قریش از آزار من دست نگه می داشت.(1)

طبرسی در اعلام الوری اوایل سخن ابن اسحاق را نقل کرده و سپس از کتاب المعرفة ابن منده، سخن واقدی را نقل کرده که گفته است: آنها سه سال قبل از هجرت از شعب خارج شدند و در این سال ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ و خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) به فاصلۀ سی شب از همدیگر وفات کردند.(2)

ابن شهرآشوب قول واقدی را به همین صورت نقل کرده است: آنها سه سال قبل از هجرت از شعب خارج شدند و در این سال ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ وفات کرد؛ الّا این که او گفته است: خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) شش ماه پس از ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ وفات کرد.(3)

واقدی در آنچه که نقل کرده، به نص خاصی استناد نکرده است؛ اما ظاهراً وی در مورد وفات خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) به نصی استناد کرده است که شاگرد و کاتب وی، ابن سعد با سندی از حکیم بن خرام بن خُویلد بن اسد نقل کرده و گفته است. خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) در ماه رمضان سال دهم مبعث وفات کرد و ما او را از منزلش خارج ساختیم و در حَجون دفن کردیم و رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)

ص: 10

برای دفن او وارد قبر شد. از او سؤال شد که این واقعه در چه تاریخی بوده است؟ گفت: کمی بعد از خروج بنی هاشم از شعب و در حدود سه سال قبل از هجرت.(1)

سبط ابن جوزی، از ابن سعد، از واقدی، از علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ نقل کرده است: هنگامی که ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ از دنیا رفت، رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را باخبر ساختم و آن حضرت گریۀ شدیدی کرد و فرمود: برو او را غسل بده و کفن کن و به خاک بسپار. خدا او را رحمت کند. و عباس به او گفت: ای رسول خدا! آیا تو برای او امید خیر داری؟ فرمود: بله به خدا قسم. من برای او امید خیر دارم و آن حضرت روزهای متوالی از منزل خارج نمی شد و برای او استغفار می کرد.(2)

هم چنین یعقوبی می نویسد: خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) دختر خویلد در ماه رمضان سال سوم قبل از هجرت وفات کرد و در این زمان 65 سال داشت. رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در حالی که وی لحظات آخر زندگی اش را می گذرانید بر وی داخل شد و فرمود: ناخوش دارم که شما را در این حال می بینم، و شاید که خداوند در چیز ناخوشایندی خیر بسیاری قرار دهد. اگر هَوُها را در بهشت دیدی، سلام مرا به آن برسان. خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) گفت: آنها چه کسانی هستند یا رسول اللّه؟ فرمود: خداوند در بهشت تو و مریم بنت عمران و آسیه بنت مزاحم و کلثوم خواهر موسی7 را به همسری من درمی آورد.

هنگامی که خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) وفات کرد، فاطمه(عَلَيْها السَّلاَمُ) رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را در بغل گرفت و با گریه گفت: مادرم کجا است؟ مادرم کجا است؟ در این حال جبرئیل نازل شد و گفت: به فاطمه بگو: همانا خداوند تعالی خانه ای را در بهشت از طلا برای مادر تو ساخته است که هیچ خستگی و سروصدا در آن نیست.

ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ سه روز بعد از خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) و در 86 سالگی وفات کرد. و بنا بر قولی در هنگام وفات، نود ساله بود و هنگامی که خبر مرگ ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ به رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) داده شد، قلبش به شدت اندوهگین شد و بسیار جزع و فزع کرد. سپس بر سر جنازه اش آمد و چهار مرتبه بر طرف پیشانی راست و سه مرتبه بر طرف پیشانی چپ او دست کشید و آن گاه گفت: در

ص: 11

کودکی ام مرا تربیت کردی و در هنگام یتیمی ام کفالت مرا به عهده گرفتی و در بزرگ سالی مرا یاری نمودی. خداوند متعال به تو جزای خیر عنایت فرماید. آن حضرت در جلوی سریر حمل جنازه اش حرکت می کرد و خطاب به وی می گفت: صلۀ رحم تو برای تو مفید خواهد شد و خدا به تو پاداش خیر دهد.

او می فرمود: در این ایام به دو مصیبت بزرگ دچار شده ام که نمی دانم برای کدام یک ناراحت و اندوهگین باشم: یکی مصیبت خدیجه(عَلَيْها السَّلاَمُ) و دیگری ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ. و روایت شده است که آن حضرت فرمود: خداوند متعال در مورد چهار نفر به من وعدۀ شفاعت داده است که عبارت اند از: پدر و مادر و عمویم و برادری که در جاهلیت داشتم.

بعد از مرگ ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ قریشی یان جرأت بر اذیت و آزار رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پیدا کردند و در فکر قتل وی افتادند. رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نزد قبایل عرب می رفت و از آنها می خواست که از وی حمایت و محافظت نمایند تا بتواند رسالت های پروردگارش را ابلاغ نماید و آنها هم در جواب می گفتند: قوم خودت بهتر می دانند که چه رفتاری با تو داشته باشند و او را در پناه خویش نمی گرفتند.(1)

بلاذری می نویسد: گفته اند که ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ در سال دهم مبعث و در حدود هشتاد سالگی وفات کرد و در حَجون مکّه به خاک سپرده شد.(2)

سپس با سندی از ابوصالح، غلام ابن عباس نقل کرده است که وقتی ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ مریض شد، به او گفته شد: خوب است شخصی را نزد برادرزاده ات بفرستی تا خوشه ای را از بهشت بیاورد تا شاید تو را شفا دهد؟ ابوطالب قاصدی را نزد رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرستاد و او هنگامی که ابوبکر هم در کنار رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود، با آن حضرت ملاقات کرد. ابوبکر به قاصد گفت: «إنّ اللّه حرمها علی الکافرین؛ خداوند آنها را بر کافران حرام کرده است.» [اما هنگامی که قاصد نزد ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ آمد و جواب ابوبکر را بازگو کرد]، ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ گفت: این جواب برادرزاده ام

ص: 12

نیست.(1)

طبری هم دقیقاً همان چیزی را که ابن اسحاق نقل کرده، آورده است و چیزی بر آن نیفزوده است.(2)

مسعودی در دو کتابش موفق یک قول نبوده، چون او در این مورد در مروج الذهب گفته است: در سال 46 میلاد، قریشی یان نبی اکرم و بنی هاشم و بنی مطّلب را در شعب محاصره کردند و در سال پنجاه آن حضرت به همراه یارانش از شعب خارج شد و در همین سال همسرش خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ وفات کرد.(3) و در «التنبیه والاشراف» نوشته است: عموی آن حضرت در هشتاد سالگی از دنیا رفت و همسرش خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در سال دهم بعثت در 65 سالگی وفات کرد و بین مرگ این دو، سه روز فاصله بود و گفته شده است که بیش از این فاصله بوده است. این حادثه یک سال و شش ماه بعد از إبطال صحیفه و خروج بنی هاشم و فرزندان عبدالمطّلب از محاصرۀ شعب رخ داد. مدت محاصره در شعب سه سال و بنا به قولی دو سال و نیم و بنا بر قول دیگری دو سال بوده است. سپس می گوید: در این سال پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پنجاه ساله بود... .(4)

چنان که پیدا است این دو کتاب در مورد مدت زمان محاصره با هم اختلاف دارند. در «مروج الذهب» گفته است که مدت آن چهار سال بوده است و در «التنبیه والاشراف» می گوید که مدت سه سال بوده است و وفات ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ یک سال و نیم پس از اتمام محاصره رخ داده است و شیخ طوسی در «المصباح» از ابن عیاش نقل کرده است که

ص: 13

وفات ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ در 26 ماه رجب بوده است.(1)

1. عیاشی، محمّد بن مسعود سلمی سمرقندی (م 320 ق)، تفسیر العیّاشی، تحقیق: سیّد هاشم رسولی محلّاتی، تهران: مکتبة علمیّة، 1380 ق.

2. قطب راوندی، سعید بن هبة اللّه (م 573 ق)، قصص الانبیاء، تحقیق غلامرضا عرفانیان، قم: مؤسسة الهادی، 1418 ق.

3. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، تحقیق: محمّدباقر بهبودی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403 ق.

4. مسعودی، علی بن حسین (م 346 ق)، التنبیه و الإشراف، تصحیح: عبد اللّه إسماعیل الصاوی، قاهره: دار الصاوی، 1357ق.

5. ، مروج الذهب ومعادن الجوهر، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی، 1370ش.

ص: 15

ص: 16

دهم رمضان، یادآور ارتحال این بانوی بزرگ، روز یتیمی کوثر قرآن و روز غم و اندوه خاندان عصمت و طهارت است.

این مصیبت بزرگ را به پیشگاه مقدّس حضرت بقیّة اللّه ارواحنا فداه تسلیت گفته، به گوشه ای از زندگی پربار آن بانوی با فضیلت اشاره می کنیم.

ذهبی گوید : «بر صحیح بودن این حدیث، اتّفاق نظر هست.»(1)

پس از ارتحال آن بانو، حضرت فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ در اطراف پیامبر خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می چرخید و می گفت : «مادرم کجا است؟» پیک وحی فرود آمد و عرضه داشت: «پروردگارت امر می فرماید که به فاطمه سلام برسانی و بگویی که مادرت در قصری از مروارید است که سقفش از طلا و ستون هایش از یاقوت سرخ و در میان مریم و آسیه است.»

این جا هم حضرت فاطمه که در آن ایّام پنج ساله بود عرض کرد: «خدای، خود سلام است. سلام از او و به سوی او است.»(2)

8 . خدیجه در ایمان به خدا و من ، گوی سبقت را از همۀ بانوان عالم ربود.(1)

(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) . خداوند شکم مادرت را (خطاب به حضرت فاطمه3) ظرف امامت قرار داد.(2)

ابن حجر در ادامه، نکتۀ ظریفی را نقل می کند و آن این است: «قدر مشترک در میان مریم، آسیه و خدیجه، این است که هر یک از این ها ، پیامبر مرسلی را تحت کفالت خود گرفته است:

1 . آسیه، حضرت موسی7 را کفالت و تربیت کرد و چون مبعوث شد به او ایمان آورد.

2 . مریم، حضرت عیسی عَلَيْهِ السَّلاَمُ را کفالت و بزرگش کرد و چون مبعوث شد به او گروید.

3 . خدیجه پیشنهاد ازدواج به پیامبر اسلام داد، همه اموالش را در راه او تقدیم کرد و چون وحی بر آن حضرت نازل شد به او ایمان آورد.(1)

بخاری با سند صحیح از برخی همسران پیامبر روایت می کند که می گفت: «من هرگز به هیچ زنی چون خدیجه حسد نورزیدم.» آن گاه عامل این حسد را دو چیز بیان می کند :

1 . پیامبر از او به کثرت یاد می کرد؛

2 . خداوند به پیامبر امر فرموده بود که خدیجه را بشارت دهد به خانه ای در بهشت از «قَصَب»، یعنی مروارید، که در آن «صَخَب » و «نَصَب »، یعنی سر و صدا و رنج و درد، وجود ندارد .(2)

ابن حجر در شرح این حدیث از «سهیلی» نقل می کند که تعبیر «قَصَب» از این جهت است که آن بانوی بزرگوار ، گوی سبقت را از همه بانوان جهان ربوده است. تعبیر «صَخَب » از این جهت است که حضرت خدیجه، هرگز با پیامبر درگیر نشد، صدایش را بلند نکرد، سر و صدا ایجاد نکرد و خانه را محیط امن و آرام قرار داد. تعبیر «نَصَب» هم از این جهت است که وی بر خلاف برخی همسران پیامبر هرگز آن حضرت را نیازرد؛ از این رهگذر ، خداوند قصری در بهشت به آن حضرت عطا فرمود که محیط آرام، بی سر و صدا و بدون اذیّت و آزار باشد.(3)

ص: 23

ولی حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ هشیارتر از آن بود که با آن ثروت و مکنت و جمال و کمال، در برابر پیشنهادهای آنان سر فرود آورد. او فقط دل در گرو جوانی هاشمی داشت و منتظر روزی بود که در دل امین بنی هاشم راه یابد.

مورّخان، اتّفاق نظر دارند که در میان اعیان و اشراف منطقه، صاحب ثروت و صاحب مکنتی نماند ؛ جز این که از حضرت خدیجه 3 خواستگاری کرد و او دست ردّ بر سینۀ همگان زد.(1)

می دهد که این ایّام باید پیامبر موعود متولّد شده باشد، نامش «محمّد» است، در میان شانه اش مُهر نبوّت است ، پدر و مادرش فوت می کند، عمو و پدر بزرگش کفالت او را برعهده می گیرند ... .(1)

سیف بن ذی یزن، به صراحت می گوید: «سوگند به کعبه که تو پدر بزرگِ آن پیامبر موعود هستی . پس حضرت عبدالمطلب به سجده می افتد و سجده شکر به جای می آورد.»(2)

خویلد برمی گردد و این سخنان را به عنوان سوغات سفر می آورد و در میان اهل و عیالش بازگو می کند و فرزانۀ قریش، آن را آویزه گوش خود می سازد .

حضرت ابوطالب با کاروان تجارتی به شام می رود و پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را که در سنین نوجوانی بود، همراه خود می برد. در بُصری راهبی به نام «بحیرا» برای اوّلین بار، کاروان را به ضیافت دعوت می کند و پس از گفت وگوی فراوان، به ابوطالب می گوید: «او را زود برگردان که اگر یهود او را ببینند، شناسایی می کنند و به وی آزار می رسانند.»(3)

این خبر در مکّه پخش می شود و فرزانۀ قریش نیز آن را به خاطر می سپارد.

اکنون جوان هاشمی به 25 سالگی رسیده است و با پول خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به صورت مضاربه عازم تجارت است. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، غلام مخصوص خود «میسره » را با او می فرستد و به او توصیه می کند که از آن حضرت جدا نشود و هر چه می بیند به خاطر بسپارد.

در این سفر، راهبی به نام «نسطور» از میسره می پرسد: «این مرد که زیر این درخت نشسته کیست؟» می گوید: «او مردی از قریش از اهل حرم است.» نسطور با قاطعیت به او اعلام می کند که او پیامبر است.

میسره چون برمی گردد، سخن راهب را برای بانویش بازگو می کند و در ضمن مشاهدات خود می گوید که چون هوا گرم می شد، دو فرشته، بال های خود را بر سر او می افراشتند و بر او سایه می انداختند.(4)

ص: 26

سال ها پیش نیز یکی از احبار یهود، جوان هاشمی را در منزل خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ دید و به او گفت: «او همان پیامبر موعود است که نشانه های او را در تورات خوانده ام. بانویی از قریش با او ازدواج می کند که سرور بانوان بهشت است؛ مبادا تو از این شرف محروم شوی.»(1)

ورقة بن نوفل، پسرعموی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نیز او را تشویق می کرد و می گفت: «پیامبری که برای این امّت وعده داده شده است و ما در انتظار او هستیم، وقت ظهورش فرا رسیده است؛ به راستی، محمّد، همان پیامبر موعود این امت است.»(2)

پدیدار شدن این بشارت ها و نویدها، پشت سرِ یکدیگر ، فرزانۀ قریش را در تصمیم خود محکم تر می ساخت و او را در موضع سرسختی که گرفته بود مصمّم تر می ساخت. این نویدها بود که همۀ اشراف منطقه را در نظرش بی اهمیّت می ساخت و تنها آن جوان هاشمی را شایستۀ همسری جلوه می داد .

خدیجه است.» جوان هاشمی فرمود: «تو صاحب مال و مکنت هستی و من چیزی از مال دنیا ندارم. من ، دنبال همسری چون خود هستم.»

حضرت خدیجه با بیانی شیرین و دلنواز، عرضه داشت: «من خودم، ثروتم ، کنیزانم و آنچه در تصرّف من است، از آنِ شما است و تابع فرمان شما.»(1)

آن گاه خلعت گرانبهایی به صفیّه (عمّه پیامبر) بخشید و گفت: « ای صفیّه! تو را به خدا سوگند می دهم که مرا یاری کنی تا به وصال محمّد برسم.»(2)

وی خواهرش، هاله را نیز نزد عمّار فرستاد تا موانع این پیوند مقدّس را برطرف کند.(3)

5 . اخلاقی نیکو داری.»(1)

هر فرازی از سخنان خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ حکایت از نظر صائب، اندیشۀ استوار ، دانش و بینش وافر، دقّت نظر و عمق درایت او می کند.

مسلّم این است که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به او پانصد درهم به عنوان مهریّه تقدیم کرد.(1)

بر اساس نقل مورّخان و سیره نویسان، پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دوازده و نیم اوقیه، یعنی پانصد درهم به حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ پرداخت.(2) بر اساس روایات معصومان 7 مهریّه همۀ همسران پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پانصد درهم است؛(3) ولی در بارۀ این بانوی بزرگوار ، حضرت ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ بیست شتر جوان از مال خودش افزود.(4)

با بانوی پاک و پاک سرشت، حضرت خدیجه است که بی گمان، حضرت زهرا، همه ساله در چنین روزی شاد و مسرور است و به آن مباهات می کند. این شادی و سرور در این ایّام به شیعیان و ارادتمندانش به ارث رسیده است.»(1)

3 . وی نخستین بانوی نمازگزار است که سال ها تنها وی و حضرت علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ در کنار کعبه با پیامبر خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نماز برپا می داشتند، تا بعدها جعفر طیّار نیز به آنها پیوست.(1)

4 . وی نخستین بانوی معتقد به ولایت امیر مؤمنان7 بود که پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در شب ارتحالش فرمود: «باید به ولایت علی بن ابی طالب شهادت دهی.» خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ گفت : «به ولایت او ایمان آوردم و بیعت کردم.»(2)

5 . او نخستین بانویی بود که از دست مبارک پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از انگور بهشتی تناول فرمود.(3)

سال دهم بعثت ثبت کرده است.(1)

غالب سیره نویسان متّفق القول هستند که وفات آن خانم، در دهم رمضان سال دهم بعثت، سه سال پیش از هجرت در مکّه واقع شد. وی در حجون به خاک سپرده شد. شخص پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) وارد قبر شد و همسر گرامی اش را در قبر گذاشت .(2)

این عمل پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ، گذشته از درس حق شناسی به امّت، پیام دلنشین و دلنوازی به حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ داشت: «هان، ای سنگ صبور من ! ای همسر با وفای من! اگر در همۀ روزهای سخت زندگی ، در دوران محاصرۀ اقتصادی و در آن روزگار خفقان و اختناق جانکاه قریش، در کنار من بودی و آن همه رنج و مشقّت را به جان خریدی، اکنون، من پس از فتح قلعه های شرک و نفاق به کنار تربت پاک تو آمده ام تا شادی ام را با تو تقسیم کنم.»(1)

1. ابو نعیم، احمد بن عبداللّه اصبهانی (م 430 ق)، دلائل النبوّة، تحقیق: محمّد روّاس قلعجی وعبدالبر عبّاس، بیروت: دار النفائس، 1406 ق.

2. ابوالقاسم کوفی، علی بن احمد (م 352 ق)، الاستغاثه فی بدع الثلاثة، تهران: مؤسسة الاعلمی، 1373 ش.

3. اربلی، ابوالحسن علی بن عیسی (م 692 ق)، کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة، بیروت: دار الکتاب الاسلامی، 1401 ق.

4. ازرقی، محمد بن عبداللّه (م 248 ق)، اخبار مکّه و ما جاء فیها من الأثار، تحقیق: رشدی صالح ملحسن، مکّة المکرمة: دار الثقافة، چاپ سوم، 1398ق.

5. بخاری، محمّد بن اسماعیل (م 256 ق)، صحیح البخاری، بیروت: دار الجیل، افست چاپ سلطانی، بولاق، 1313 ق.

6. جلال الدین سیوطی، عبدالرحمان بن کمال بن محمد خضیری (م 911 ق)، الخصائص الکبری، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1424 ق.

7. حاکم نیشابوری ، ابو عبداللّه (م 405 ق)، المستدرک علی الصحیحین، بیروت لبنان : دارالمعرفة ، 1406 ق.

8. حسینی شیرازی، سید محمد، امّهات المعصومین، بیروت: دار العلوم، 1424 ق.

9. حلبی، علی بن برهان (م 1044 ق)، السیرة الحلبیه، بیروت: دارالمعرفة، 1400 ق.

10. حمیری قمی، عبد اللّه بن جعفر (م 300 ق)، قرب الإسناد، قم: مؤسسه فرهنگی کوشانپور، 1417 ق.

11. خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایة الکبری، بیروت: مؤسسة البلاغ، 1411ق / 1991م.

12. ذهبی، محمّد بن احمد بن عثمان، تاریخ الاسلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتاب العربی، 1413 ق.

13. ، سیر اعلام النبلاء، تحقیق: شعیب ارنووط و حسین اسد، بیروت: مؤسسة الرسالة ، 1413 ق.

ص: 35

1. زرقانی، محمد بن عبدالباقی، شرح الزرقانی علی المواهب اللدنیه، دارالکتاب العالمیه، 1417 ق/1996 م.

2. سبط ابن جوزی، شمس الدین یوسف بن قزاوغلی (م 654 ق) ، تذکرة الخواص من الامه بذکر خصائص الائمه، قم: مجمع جهانی اهل بیت، 1426 ق.

3. سید بن طاووس، رضی الدین علی بن موسی (م 664 ق)، الإقبال لصالح الاعمال، قم: دفتر تبلیغات، 1377 ش.

4. سیلاوی، غالب، الأنوار السّاطعة من الغرّاء الطّاهرة، [بی جا]: چاپخانه علمیه،1421ق.

5. الشبراوی، عبداللّه بن محمد، الاتحاف بحبّ الاشراف، منشورات رضی، قم: 1363 ش.

6. شیخ طوسی، ابوجعفر محمّد بن حسن (م 460 ق)، الامالی، تحقیق: مؤسسة البعثة، قم: دارالثقافة، 1414 ق.

7. ، مصباح المتهجد، بیروت: فقه الشیعه، 1411 ق.

8. شیخ مفید، محمّد بن محمّد بن نعمان عکبری بغدادی (م 413 ق)، مسار الشیعة فی مختصر تواریخ الشریعه، تحقیق مهدی نجف، بیروت: دار المفید، 1414 ق.

9. طبری امامی، محمّد بن جریر بن رستم (م قرن 5)، دلائل الامامة، قم: مؤسسة البعثة، 1413 ق.

10. طبری، محمد بن جریر (م 310 ق)، تاریخ طبری ( تاریخ الامم والملوک)، به کوشش: گروهی از علماء، بیروت: اعلمی، 1403 ق.

11. عیاشی، محمّد بن مسعود سلمی سمرقندی (م 320 ق)، تفسیر العیاشی، قم: مؤسسة البعثة ، 1421 ق.

12. قزوینی، سیّد محمّد کاظم، فاطمة الزّهراء3 من المهد إلی اللّحد، بیروت: موسسه النور المطبوعات، 1411 ق.

13. کاشف الغطاء، محمّد الحسین، جنة الماوی، قم: کتابخانه مؤسسۀ علمی فرهنگی دارالحدیث، 1380 ق.

ص: 36

1. کلینی، ابو جعفر محمّد بن یعقوب (م 329 ق)، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفّاری، بیروت: دار الأضواء، 1405 ق.

2. گنجی شافعی، محمّد بن یوسف (م 658 ق)، کفایة الطالب فی مناقب علی بن ابی طالب7، تهران: دار احیاء التراث اهل البیت، چاپ سوم، 1404 ق.

3. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار ،

تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1380 ق.

4. محدث قمی، شیخ عباس (م 1359 ق)، کحل البصر فی سیرة سیّد البشر، بیروت: مؤسسة الوفاء، 1404 ق.

5. موسوی حسینی عاملی، محمد بن حیدر بن نورالدین، بغیة الطالب فی حال ابی طالب، قم: المکتبة الحیدریّة، 1428 ق.

6. نسائی، احمد بن شعیب (م 303 ق)، خصائص أمیر المؤمنین، به کوشش: محمّدباقر محمودی، تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی، 1403 ق.

7. هیثمی، نورالدین علی بن ابی بکر (م 807 ق)، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1408 ق.

ص: 37

ص: 38

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ ارث گذاشت. پس از او «ابی هالة بن المنذر الاسدی » که یکی ازبزرگان قبیله خود او بود، با وی ازدواج کرد. ثمرۀ این پیوند فرزندی به نام «هند» بود که در کودکی درگذشت. ابی هاله نیز پس از چندی ، وفات یافت و ثروت بسیار از خویش بر جای نهاد.

هر چند این مطلب که پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) سومین همسر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بود و جز عایشه با دوشیزه ای ازدواج نکرد، نزد عامه و خاصه معروف است ؛ ولی مورد تأیید همگان نیست. جمعی از مورخان و بزرگان، نظرمخالف دارند ؛ برای مثال «ابوالقاسم کوفی »، «احمد بلاذری »، «علم الهدی »، «سیدمرتضی» در کتاب «شافی » و «شیخ طوسی » در «تلخیص شافی » آشکارا می گویند که خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، هنگام ازدواج با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، «عذرا» بود. این معنا را علامۀ مجلسی نیز تأیید کرده است. او می نویسد: «صاحب کتاب انوارو البدء» گفته است که زینب و رقیه دختران هاله ، خواهر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بودند.(1)

برخی از معاصران نیز چنین ادعا کرده اند و برای اثبات ادعای خود کتاب هایی نوشته اند.(2)

بود.(1) همه این عوامل موجب شد تا خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، حضرت محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را به همسری خود انتخاب کند.

و موسی به آمدنش بشارت داده اند و کتب آسمانی به پیامبری او اقرار داشتند . رسولی که سر از بطحاء (مکه) در می آورد و او هدایت کننده و هدایت شونده است.»

احترام پیغمبر خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ

احترام حضرت محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، به خاطر عقیده و ایمان اوبه توحید بود.(1)

فلواننی امسیت فی کل نعمه

و دامت لی الدنیا و تملک الاکاسره

فما سویت عندی جناح بعوضه

اذا لم یکن عینی لعینک ناظره

(1)

«اگر تمام نعمت های دنیا از آن من باشد و ملک و مملکت کسراها و پادشاهان را داشته باشم، در نظرم هیچ ارزش ندارد زمانی که چشمم به چشم تو نیافتند.»

دیگر خصوصیت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ این است که او دارای شم اقتصادی و روح بازرگانی بود و آوازۀ شهرتش در این امر به شام هم رسیده بود.(2)

البته سجایای اخلاقی حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ چنان زیاد است که قلم از بیان آن ناتوان است. پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می فرماید: «افضل نساء اهل الجنه خدیجه بنت خویلد و فاطمه بنت محمّد و مریم بنت عمران و آسیه بنت مزاحم.»(3)

چه می توان گفت در شأن کسی که مایۀ آرامش و تسلای خاطر رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود! ؟ در تاریخ می خوانیم: «حضرت محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) هر وقت از تکذیب قریش و اذیت های ایشان محزون و آزرده می شدند ، هیچ چیز آن حضرت را مسرور نمی کرد، مگر یاد خدیجه؛ و هر گاه خدیجه را می دید مسرور می شد.»(4)

ذهبی می گوید : مناقب و فضایل خدیجه بسیار است؛ او از جمله زنان کامل، عاقل، والا، پای بند به دیانت و عفیف و کریم و از اهل بهشت بود . پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) کراراً او را مدح و ثنا می گفت و بر سایر امهات مؤمنین ترجیح می داد و از او بسیار تجلیل می کرد، به حدی که عایشه می گفت: بر هیچ یک از زنان پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به اندازۀ خدیجه رشک نورزیدم و این بدان سبب بود که پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بسیار او را یاد کرد.(5)

طبق روایتی از حضرت امام محمّدباقر7، پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) هنگام باز گشت از معراج، به جبرئیل فرمود: «آیا حاجتی داری؟ جبرئیل عرض کرد: خواسته ام این است که از طرف خدا و من به خدیجه سلام برسانی .»(1)

در روایتی دیگر می خوانیم: «روزی خدیجه به طلب رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بیرون آمد. جبرئیل به صورت مردی با وی رو به رو شد و از خدیجه احوال رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را پرسید . خدیجه نمی توانست بگوید رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در کجا به سر می برد. او می ترسید این مرد از کسانی باشد که قصد کشتن پیغمبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را دارد. وقتی که خدمت آن حضرت رسید و قصه باز گفت ، حضرت محمّد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود: آن جبرئیل بود و امر کرد که از خدا تو را سلام برسانم.»(2)

ازدواج رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، شش فرزند بود: 1. قاسم؛ 2. عبداللّه (به این دو «طاهر » و «طیب » می گفتند.)؛(1) 3. رقیه؛ 4. زینب؛ 5. ام کلثوم؛ 6. فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ.

رقیه بزرگ ترین دخترانش بود و زینب، ام کلثوم و فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ به ترتیب پس از رقیه قرار داشتند. پسران خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ پیش از بعثت پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، بدرود زندگی گفتند . ولی دخترانش ، نبوت پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را درک کردند.(2)

گروهی از محققان معتقدند: قاسم و همۀ دختران رسول خدا (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پس از بعثت به دنیا آمدند و چند روز پس از پیامبر خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به مدینه هجرت کردند.(3)

بکشد. مبادا کسی با او برخورد غیر ملایم و زننده ای داشته باشد .

اما وصیت سوم را شرم می کنم برایت بگویم. آن را به فاطمه عرض می کنم تا او برایت بازگو کند. سپس فاطمه را فراخواند و به وی فرمود: «نور چشمم! به پدرت رسول اللّه بگو: مادرم می گوید : من از قبر در هراسم ؛ از تو می خواهم مرا در لباسی که هنگام نزول وحی به تن داشتی، کفن کنی.»

پس فاطمه زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ از اتاق بیرون آمد و مطلب را به پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) عرض کرد . پیامبر اکرم (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آن پیراهن را برای خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ فرستاد و او بسیار خوشحال شد. هنگام وفات حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، پیامبراکرم( غسل و کفن وی را به عهده گرفت . ناگهان جبرئیل درحالی که کفن از بهشت همراه داشت ، نازل شد و عرض کرد: یا رسول اللّه ، خداوند به تو سلام می رساند و می فرماید: «ایشان اموالش را در راه ما صرف کرد و ما سزاوارتریم که کفنش را به عهده بگیریم.»(1)

و به احترام او بسیاری به حضرت محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) احترام می گذاشتند و از آزار وی خودداری می کردند.

1. 1385 ق.

2. خسروی، موسی، پند تاریخ، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1362ش.

3. ذهبی، محمّد بن احمد بن عثمان، سیر اعلام النبلاء، تحقیق: شعیب ارنووط و حسین اسد، بیروت: مؤسسة الرسالة ، 1413 ق.

4. سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم: بوستان کتاب، چاپ هشتم ، 1372ش.

5. صفوری شافعی، عبدالرحمان بن عبدالسلام، نزهة المجالس و منتخب النفائس، بیروت: دار الإیمان.

6. عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، بیروت: دارالهادی، 1415 ق.

7. ، بنات النبی ام ربائبه، قم: مکتبه الاعلام الاسلامی، 1413 ق.

8. عمادزاده، حسین، زندگانی فاطمه زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ، تهران: انتشارات اسلام.

9. کحاله، عمر رضا (م 1407 ق)، أعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام، بیروت: مؤسسه الرساله، چاپ چهارم.

10. مامقانی، عبداللّه بن محمّدحسن (م 1351 ق)، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف: طبع رحلی، چاپ سنگی، مطبعه رضویه، [بی تا].

11. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403ق.

12. محدث قمی، شیخ عباس (م 1359 ق)، سفینة البحار، تحت اشراف علی اکبر الهی خراسانی، مشهد: آستان قدس رضوی ، 1416ق.

13. محلاتی، ذبیح اللّه، ریاحین الشریعه، تهران: دارالکتب الاسلامیة، چاپ هفتم،1404 ق.

ص: 49

ص: 50

در ادامۀ الگوگیری از اسوه های ایمان و فضیلت، به شخصیت برجستۀ عالم اسلام و همدوش و همراه بعثت نبوی و یار صمیمی لحظات سخت زندگی پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، یعنی حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ می رسیم که یکی از چهار زن برگزیدۀ عالم است. باشد که فضایل این بانو، سرمشقی برای زنان جامعۀ ما باشد.

سرشار، موقعیت اجتماعی بالایی داشت و خانۀ او آراسته بود و قبّه ای حریری داشت.(1) در عین حال، با فقیران بی بضاعت همدردی می کرد و از مال و توان خویش در راه کمک به بینوایان بهره می گرفت و گاهی خدمت کارش «میسره» را فرا می خواند و کیسه های پول به او می داد تا میان تهی دستان تقسیم کند.

با شتاب بیشتری در کنار حضرت محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) طی کند.(1)

رو شد و فرمود: همسرم! روزگار خواب و استراحت به سر آمد. این پیک وحی، جبرئیل امین است که نازل شده و مرا مأموریت داده تا مردم را از ثمرۀ زشت کاری هایشان آگاه کنم و به خدای یکتا فراخوانم. اینک کیست که دعوت مرا اجابت کند؟(1)

و... خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ اولین زنی بود که دعوت اسلام را پذیرفت و به آن حضرت ایمان آورد و توحید را از جان و دل قبول کرد و در خانۀ پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، نور ایمان پرتو افشانی کرد. این افتخار بزرگی برای حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بود.

امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: «تنها خانه ای که بر محور اسلام بر پا بود، خانۀ پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بود و من سومین نفر آن دو بودم.»(2)

این گونه بود که راه تازه ای پیش پای خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ گشوده شد و او از نخستین لحظات طلوع خورشید اسلام، در کنار پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود و به حمایت و فداکاری و ایثار پرداخت و همۀ صدمات و سختی ها را هم بر جان خرید و سال های سخت محاصرۀ قریش را در «شعب ابی طالب» گذراند.

همراهی همه جانبۀ حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ با دعوت نبوی و حمایت بی دریغ او از پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، نمونۀ بارز یک همسر فداکار و آرمانی را نشان می داد.

او به حقّانیت راه همسرش ایمان داشت. از این رو او را در هیچ صحنه ای تنها نگذاشت. سه سالی را که پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و مسلمانان در «شعب ابی طالب» به سختی روزگار می گذراندند، از همراهی و همدلی با آنان دریغ نداشت و همۀ ثروت هنگفتی را که در اختیار داشت، تقدیم رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) کرد تا در راه اسلام خرج کند و با فشار مالی و محاصرۀ اقتصادی دشمنان دین، مقابله نماید.

این سخن مشهور که «اگر شمشیر علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ برای دفاع از اسلام و جهاد با مشرکان نبود و اگر ثروت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ برای دفاع از مسلمانان نبود، هرگز اسلام پا برجا نمی شد»،(3) اشاره به نقش مهم این حمایت مالی و جان نثاری های میدان جهاد است، و گرنه حقیقت اسلام و

ص: 55

پیام روشن آن، مایۀ پیشرفت بود.

«خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در سنینی نبود که تحمل رنج و سختی بر او آسان باشد و از کسانی نبود که در جریان زندگی با تنگی معیشت و محرومیت ها و تلخ کامی ها خو گرفته باشد. با وجود این، راضی شد سختی هایی را که در اثر محاصره شدن بنی هاشم در شعب ابی طالب از طرف قریش تحمیل می شد، تا سر حدّ مرگ تحمل کند.»(1)

علت این کار را پرسید، فرمود: «من دوست خدیجه را هم دوست دارم.»(1)

این مربوط به سال های پس از خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بود که خاطرات شیرین دوران زندگی با خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، بر دل و جان پیامبر خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نقش بسته بود.

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پس از وفات خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ همواره از او به نیکی یاد می کرد. عایشه می گوید: «پیامبر از خانه بیرون نمی رفت مگر آن که خدیجه را یاد می کرد و او را می ستود. یکی از روزها که از خدیجه به نیکی یاد می کرد، مرا رشک و حسد فرا گرفت. گفتم: یا رسول اللّه! آیا جز این است که او پیرزنی بود که از دنیا رفته است، خداوند بهتر از او را نصیب تو کرده است؟ پیامبر خشمگین شد و فرمود: نه به خدا سوگند، هرگز خداوند بهتر از او را به من عوض نداده است. او به من در حالی و شرایطی ایمان آورد که مردم دیگر کفر ورزیدند و مرا در دورانی تصدیق کرد که دیگران مرا تکذیب کردند و با مال خود مرا یاری نمود؛ آن گاه که مردم مرا محروم ساختند و پروردگار، مرا تنها از او صاحب فرزندی خجسته قرار داد... .»(2)

قرب و منزلتی یافت که او را «کوثر اهل بیت» نامیدند و چون نسل رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از این فرزند تداوم یافت، سورۀ «کوثر» در شأن او نازل شد.

حضرت زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ در آن دوران که وجود دختر را مایۀ ننگ می دانستند به عنوان سرور زنان جهان (سیدة نساء العالمین) و برترین بانوی خلقت مطرح بود و مورد تکریم حضرت رسول قرار گرفت و این، نشان دهندۀ جایگاه والای زن در نظام اسلام و نگرش قرآنی است.

حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، در کنار این دختر پاک به آرامش روحی می رسید. حتی در دورانی که باردار بود و زنان قریش، کینه توزانه با او برخورد می کردند و از هم صحبتی و هم نشینی با خدیجۀ کبری عَلَيْها السَّلاَمُ کناره گیری می کردند، طبق روایات، همدم لحظه های تنهایی اش کودکی بود که در شکم داشت و با او حرف می زد.(1)

پیکر حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را در قبرستان مُعلا [که اکنون نزدیک پل حُجُون در مکه قرار دارد و به قبرستان ابوطالب مشهور است] دفن کردند. رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پیوسته جای خالی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را احساس می کرد و با یاد او به خود تسلّی می داد. هر گاه او را یاد می کرد، می گریست و می فرمود: «خدیجه! کجا دیگر مانند خدیجه پیدا می شود؟»(1)

حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از دنیا رفت؛ ولی یک دنیا خاطرات شیرین، درس های زندگی ساز، اخلاقیات والا، فضایل ماندگار و قابل الگوگیری برجای نهاد.

باشد که فروغ جان بخش این اسوه های پاکی و ایمان، روشنی بخش زندگی هامان گردد و در ایمان و ایثار و فداکاری در راه خدا و حمایت از دین حق، به آن الگوی برجسته اقتدا کنیم.

1. محدث قمی، شیخ عباس (م 1359 ق)،

سفینة البحار، تحت اشراف علی اکبر الهی خراسانی، مشهد: آستان قدس رضوی ، 1416ق.

2. ، منتهی الآمال، قم: مؤسّسه انتشارات هجرت، 1373 ش.

3. محلاتی، ذبیح اللّه، ریاحین الشریعه، تهران: دارالکتب الاسلامیة، چاپ هفتم، 1404ق.

ص: 60

به هر تقدیر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ تصمیم گرفت از محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) برای همکاری تجاری دعوت کند. پیشنهاد خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ شامل سفر به شام و فروش مال التجارۀ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در شام و خرید کالاهای تجاری مناسب برای فروش در بازار مکّه بود. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ ضمناً در پیشنهاد خود ذکر کرده بود که حق الزحمه بیشتری نسبت به آنچه که به سایر کارگزارانش پرداخت می کند، به محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خواهد داد و میسره، غلام خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، نیز بنا به پیشنهاد خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را همراهی می کرد. محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پیشنهاد خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را پذیرفت و همراه با قافلۀ قریش در مقام کارگزار خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، مال التجارۀ او را به شام برد؛ در حالی که میسره، غلام خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، قدم به قدم همراه او بود.

در سرزمین شام آیین مسیحیت رواج داشت و صومعه ها و دیرهای راهبان مسیحی در آبادی ها به چشم می خورد. محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در یکی از منازل در راه مکّه و شام در سایه درختی فرود آمد. در آن نزدیکی دیر راهبی بود. راهب دیر که نامش نسطورا بود نزدیک محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آمد، او را بحیراوار نگریست و از میسره پرسید: «این مرد کیست؟» میسره پاسخ داد: «مردی قریشی از اهل مکّه است.» راهب اندیشمندانه زیرلب زمزمه کرد: «زیر این درخت جز پیغمبر کسی فرود نمی آید.» میسره این جمله را به یاد سپرد.

محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در شام اموال خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را به قیمت خوب فروخت و برای او کالای تجاری مناسبی خرید و به سوی مکّه حرکت کرد. در مکّه نیز کالای تجارتی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را به قیمت مناسب به فروش رساند و سود حاصله را در اختیار خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ گذاشت.

در تمام طول سفر از مکّه به شام و از شام به مکّه میسره از نزدیک شاهد رفتار و حرکات محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود. میسره احساس می کرد که دستی ماورایی نگهبان محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) است و او را حفظ می کند و از سوی دیگر امانت داری محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به شدت توجه او را به خود جلب کرده بود. پس از پایان سفر و بازگشت به مکه، میسره مشاهدات خود را دقیقاً برای خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بازگو کرد.

گزارش میسره، اخبار ورقة ابن نوفل و مشاهدات خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، همه در کنار هم در ذهن خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ جا گرفته بود؛ به ویژه سخن نسطورا که از طریق میسره به گوش خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ رسید، برای او تکان دهنده بود: «زیر این درخت جز پیغمبر کسی فرود نمی آید.» این سخن

ص: 62

وجود او را از احساسی لطیف و عمیق سرشار می کرد. احساسی که او را به محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نزدیک تر می کرد. سرانجام خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بزرگ ترین انتخاب عمرش را کرد و به محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پیغام فرستاد: «پسرعموی عزیز! من به واسطۀ خویشاوندی و شرافتی که تو در میان قریش داری و هم چنین امانت داری و راستی و خوش خلقی که بدان ها ممتاز گشته ای، مایل به شما شده و می خواهم به همسری شما درآیم.»

پیغام خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بسیار روشن و صریح بود و انتخابش در کمال آگاهی و تأمل صورت گرفته بود. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در لحظۀ ازدواج با محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) چهل سال داشت و محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) 25 ساله بود. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در سنی نبود که بر اساس احساسات زودگذر، تصمیمات عجولانه و شتابزده بگیرد. به علاوه شخصی حسابگر و مال اندیش بود که بر اساس محاسبه و دقت و مطالعه کار می کرد و به همین دلیل ثروت فراوانی به دست آورده بود. گذشته از همۀ این ها، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ قبل از محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دو بار ازدواج کرده بود و تصمیم او به ازدواج با محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بر اساس هیجاناتی که دختران جوان دچار آن می شوند، نبود. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ حقیقتاً دست به یک تجارت بزرگ زد. او در این تجارت ثروتش را می داد و در مقابل رضایت خداوند را می خرید. او می خواست با همۀ وجودش از محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) حمایت کند. پیشنهاد او به محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، او را به پیمانی که در دل با خدا داشت، وفادارتر می کرد.

در خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ عشق و ایمان به خدا موج می زد و این موج خروشان او را به سوی محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می برد. قلب محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) عشق خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را صمیمانه پاسخ می گفت؛ زیرا او در خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بارقه هایی از عشق و ایمان هاجر را می یافت. محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پیغام خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را به ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ اطلاع داد. پیغام شگفت انگیزی بود. زنی که در مقابل هیچ یک از مردان بزرگ قریش که کاروان های تجاری آنها مانند شهرهای متحرک در جاده های شام و یمن در حرکت بودند، سر تسلیم فرود نیاورده بود و درخواست همۀ آنها را برای ازدواج، بی هیچ تردید و با صراحت رد کرده بود، اینک خود، داوطلبانه سر بر آستانۀ عشق محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می سود. او جوانی را انتخاب کرده بود که جز صداقت سرمایه ای نداشت و در نظر کسانی که جز ارزش های مجسم، چیز

ص: 63

دیگری را نمی بینند، صداقت و امانت داری سرمایه ای نبود که خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ هستی خود را در راه آن بدهد.

احتمالاً در میان خانواده و بستگان خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، جز ورقة ابن نوفل کسی از تصمیم او استقبال نکرد و مسلماً عدۀ زیادی از زنان قریش او را شماتت کردند. «با آن همه ثروت به همسری محمّد دل باخته ای؟! چرا؟!» به نظر آنها، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ که همیشه در معاملات تجاری اش سود می کرد، این بار قمار زندگی را باخته بود.

محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز متقابلاً به خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ تمایل داشت. اگر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در وجود محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، در جست و جوی حقیقتی بود که زنان قریش آن را نمی دیدند و مفهوم انتخاب خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را درک نمی کردند، محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز در خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ حقیقتی را می دید که غیر از خواسته های متعارف جوانان است. محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) اگر می خواست، می توانست دختر جوانی را انتخاب کند. دختری که از او جوان تر باشد و بتواند از او کام دل بگیرد؛ ولی او به چیزی که نمی اندیشید، کامجویی بود. محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با انتخاب خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، به انتخاب خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نیز احترام گذاشت. محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) صداقت را انتخاب کرده بود.

حمزة بن عبدالمطلب، عموی محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، پیش خویلد رفت و او را رسماً خواستگاری کرد. این عمو و پدر تا چه اندازه ای مخیر بوده اند و تا چه اندازه طبق یک رسم اجتماعی عمل کرده اند؟ بی تردید محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ هر دو انتخاب خود را کرده بودند. اگر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را اندیشمندانه انتخاب نکرده بود و مدت ها به او فکر نکرده بود، رسماً پیغام نمی فرستاد، و اگر محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را برنگزیده بود، پیغام او را به اطلاع ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ نمی رساند.

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ زنی بود که تقدیر رفیق تدبیر او بود، و محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) مردی بود که می رفت تا سرنوشت بشریت را تغییر دهد و جهانی نو براساس ارزش هایی جدید پدید آورد. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ زنی بود که مردانه تصمیم می گرفت و جوانمردانه بر عهد خویش وفادار می ماند و محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) مردی بود که برای آغاز رسالتش به چنین زنی احتیاج داشت. مگر نه این است که در کنار

ص: 64

همۀ مردان بزرگ خدا یک زن خداپرست ایستاده و به صورت نماد نیمی از بشریت، از حرکت انسان در مسیر خدا حمایت کرده است؟

قرار ازدواج به آسانی گذاشته شد و مراسم ازدواج به سادگی برگزار گردید. مهریۀ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بیست شتر بود که آن را خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از اموال خودش داد. محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ زیر سقف یک آشیان قرار گرفتند؛ در حالی که در سینۀ محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آتش عشق به خدا و مردم زبانه می کشید و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ پروانه وار در این آتش مقدس می گداخت و به دور آن می گشت. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ خود را برای چنین سوختنی ساخته بود. او در خطوط چهرۀ محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، حکایت شگفت انگیز سرنوشت هاجر را می خواند و احساس می کرد با جوانمردی باید از مردی حمایت کند که می خواهد از مستضعفان حمایت کند و زنجیر بردگی برده ها را با شعار عبودیت خدا درهم بشکند و قصرهای ستم و بیداد و خودکامگی را فروریزد. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ این سرنوشت را در خطوط سیمای محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می خواند؛ ولی صبورانه سکوت می کرد و دلجویانه بر او لبخند می زد.

کانون زندگی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با عشق به خدا گرم بود. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ مادر تمام فرزندان محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) شد؛ مگر ابراهیم، کودکی که از کنیزی مصری ماریه سال ها پس از وفات خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به دنیا آمد و خیلی زود از دنیا رفت.

خدا قبل از بعثت به محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ سه پسر و سه دختر داد: قاسم، طیب، طاهر، رقیه، زینب و ام کلثوم. تا خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ زنده بود، محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همسر دیگری نگرفت؛ اگر چه این کار برخلاف رسم عرب بود. هفتمین فرزند پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ که پس از بعثت به دنیا آمد، فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ بود.

زندگی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از طریق ازدواج با محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) وارد مرحلۀ تازه ای شد. احساس جدیدی مانند احساس تولد مجدد، او را فراگرفته بود. احساس می کرد زندگی عطر تازه ای یافته است. احساس نشاط جوانی و شور و شوق آمیخته با پاکی و عصمت وجود او را دربرگرفته

ص: 65

بود. نوعی حس آسمانی در سینۀ او ریشه می دواند. او خود را پرنده ای می یافت که در افق های تازه ای پرواز می کند و زیر بال و پر خود جهان تازه ای را می بیند. جهانی سبزتر، سرخ تر، لطیف تر و زنده تر از همه آن چیزهایی که تاکنون دیده است. جهانی که می توان با آن صمیمی تر بود و به آن مهربان تر اندیشید.

این احساس دلایل واقعی و عینی داشت. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ احساس می کرد با انتخاب محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در راهی قرار گرفته که ورقة ابن نوفل آرزومندانه به آن می اندیشد. آنچه در ذهنیت ورقة ابن نوفل می گذشت برای خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ عینیت یافته بود. به نظر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ با محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بودن به معنی در مسیر یک مشیت شگفت انگیز ازلی قرار گرفتن بود. گذشته از همۀ این ها، هر چه در دریای روح مواج و آسمانی محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بیشتر شنا می کرد، با پاکی، زلالی و عصمت مرز ناپذیر آن آشناتر می شد و احساس می کرد کسی که در این دریا شنا کند، ساحلی جز فنا در خدا نخواهد یافت و در نتیجه جز به رضایت خدا نخواهد رسید.

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ با محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) واقعاً به همدلی رسیده بود و در محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بزرگ ترین و شاید تنها همزبان زندگی خود را یافته بود. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ برای محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) حرف هایی داشت که هیچ گاه نمی خواست یا نمی توانست آنها را برای دیگران بگوید. مگر نه این است که «ارزش هر دل به اندازۀ حرف هایی است که برای نگفتن دارد.»(1) خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در سینۀ خود، نگفتنی های بسیار داشت. او با محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از ایمان مشترک خود به خدا سخن می گفت و این که چگونه این ایمان رهایی بخش در چنگ ذهن بیمار قریش، آلوده به ارتجاع و شرک شده است و چگونه میراث مشترک ابراهیم را فرزندان او نابود کرده و به یغما برده و دست مایۀ تجارت و سیاست برتری جویانۀ قریش کرده اند! و چگونه پرچم رسالت ابراهیم زیرپای فرزندان وی لگدکوب شده است!

بازشناسی میراث ابراهیم عَلَيْهِ السَّلاَمُ برای محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ یک مسئولیت مشترک بود که بار آن بر دوش آنها و همه افراد معدودی از میان قریش که به ابراهیم وفادار مانده بودند، سنگینی

ص: 66

می کرد. محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ خود را شیعۀ ابراهیم می یافتند. آنها در میان جامعه ای که سنت های جاهلی را ناجونمردانه به ابراهیم نسبت می دهد به مسئولیت شیعه بودن می اندیشیدند. وارث ابراهیم بودن از نظر محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به معنی وارث آدم، نوح، موسی، عیسی بودن و از راه آنان پیروی کردن نیز بود.

استبعاد قریش از راه ابراهیم، رنج بزرگ محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بود. بدعت های قریش کعبه را بتخانه کرده بود و مردم را گروه گروه به سوی گمراهی می راند. استکبار قریش سبب انحرافات بسیاری در مکّه و در سراسر جزیرة العرب شده بود. قریشی یان که خود را تافتۀ جدابافته ای نسبت به سایر اعراب می دانستند، با وضع قوانین تبعیض آمیز و با سوء استفاده از دین و به نام دین، انحرافات خطرناکی را به وجود آوردند. آنها آنچه را ابراهیم برای نجات انسان ها آورده بود، تبدیل به عامل تخدیر، تحقیر و تضعیف مردم کردند.

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از طریق همزبانی و هم اندیشی با محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، مسیر تازه ای در زندگی یافته بود. مسیری که هر لحظه با پیمودنش روشن تر، هموارتر و آشناتر می شد. بذری که بشارت عیسی از زبان ورقة ابن نوفل در سینۀ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ افشانده بود، ریشه دوانده، ساقه داده و هر لحظه شکوفاتر می شد؛ به گونه ای که خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ خود را منتظر ظهور می یافت و مَنتظَر او، محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود.

باور خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) روزافزون بود و رفتار و گفتار و زوایای گوناگون زندگی محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) برای خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ آیه های خداوند بود که از آسمان تقدیر ازلی، نازل می شدند.

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در زندگی محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، هیچ نکته ای را نمی یافت که با انتظار او از محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) مخالف باشد. هر چه زمان می گذشت، پرواز خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ با بال عشق محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، بلندتر، و فاصله او از هر چه زمینی است، بیشتر می شد و افق های تازه تری از فضای عشق و پرستش در پیش چشم او نمایان می گردید. او هر چه از زمین و زمینی ها بیشتر فاصله می گرفت، فاصله اش از قریش نیز بیشتر می شد؛ به گونه ای که احساس می کرد عملاً با انتخاب محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، در مقابل قریش و ارزش های جاهلی و استکبار قریش ایستاده است.

ص: 67

محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز در کنار خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از رنج غربت جانکاهی که یک روح بزرگ گرفتار در میان آدم های مریض و آرزوهای کوچک و سیاه و اندیشه های پست و کوتاه، می کشد، گریزگاه جدیدی می یافت. او هر چه در جامعه و از جامعه ناروایی می دید که روح او را می آزرد، به خانه و آغوش مهر و ایمان خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ پناه می برد و با او درد دل می کرد. محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در فضای غم انگیز و اندوهبار مکۀ بت پرست، جز خدا و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ محرم و همزبانی نداشت.

راز و نیازهای محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با خدا، طولانی، صمیمی و بی تابانه بود. گاه برای ساعت ها با خدا راز و نیاز می کرد. او همواره به هستی، به آفرینش، به فلسفۀ خلقت انسان، به ابراهیم، به هاجر، به اسماعیل، به کعبه که بت خانه شده بود، به مکّه که عیاش خانه شده بود، به قریش که غرق در نعمت و کبر و خودخواهی و جهل و لذت جویی شده بودند، به مستضعفان، به بردگان، به پابرهنه ها که زیر تازیانۀ مستکبران جان می سپردند، و به آینده ... آه! به آینده ای که فراروی او و همۀ انسان های حقیقت خواه است و به خدا می اندیشید.

آسوده ترین دوران زندگی محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، زندگی مشترک او با خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ تا قبل از بعثت او بود. محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در این دوران از همۀ خوشبختی هایی که مردم عادی به دنبال آن اند، بهره مند بود؛ زنی ثروتمند و زیبا که به شوهرش عشق می ورزد، فرزندانی که به زندگی شور و نشاط می بخشند و آرامشی که در سایۀ آن می توان خوشبخت زیست و معمولاً کسی که چنین خوشبختی هایی را داشته باشد، آسان آنها را از دست نمی دهد؛ ولی محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) هرگز به خوشبختی خود در جامعه ای که تباهی سراسر آن را فراگرفته بود، نمی اندیشید و روح او با این لذت های کوچک و حقیر آرام نمی شد.

سال ها گذشت... اینک محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) غیر از کعبه، که به دور آن طواف می کرد، و خانه و خانواده که به آن در گریز از تباهی جامعه پناه می آورد، گریزگاه تازه ای یافته بود. او در قلۀ کوه نور، در خارج از شهر مکّه در غار صعب العبور و پنهان در صخره های بزرگ، برای اعتکاف و عبادت می رفت و در آن غار، غرق در اندیشه های بلند و عمیق خود می شد. گاه با خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و فرزندانش در دامنۀ کوه نور خیمه می زدند و محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تنها به قلۀ کوه صعود می کرد و در غار

ص: 68

حرا به عبادت می پرداخت.

غار حرا مثلثی شکل است. شبیه یک فلش که نوک آن به سوی مسجدالحرام است و در آن تنها به اندازۀ عبادت یک نفر جا هست. از منفذ دریچه مانند ضلع سمت راست غار، موقعی که رو به کعبه بایستید، می توان کعبه را دید.

محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) معمولاً تمام ماه رمضان را در این غار، به عبادت و تفکر می پرداخت. محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در این غار همه شب آسمان را با ستارگانش می دید، ماه را در میان ستارگان می دید. شهر مکّه را می دید. کعبه را در میان خانه های مردم می دید و می اندیشید.

ص: 69

ص: 70

مادر فرزندان آن حضرت بود که در سال 68 قبل از هجرت (پانزده سال قبل از عام الفیل) به دنیا آمد. مادرش فاطمه دختر زائدة بن الاصم و مادر او هاله دختر عبد مناف بوده است. نامش در جاهلیت طاهره و کنیه اش ام هند بوده؛ زیرا فرزندی به نام هند داشته است.(1) طبق گفتار اکثر سیره نویسان، قبل از ازدواج با رسول اللّه (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، ابو هالة بن زراره تمیمی و عتیق بن عائذ مخزومی شوهران خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بوده اند.(2)

امانت داریت در میان قومت، و اخلاق نیکو و راست گویی ات، مایلم با تو ازدواج کنم.»

سرانجام خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در سن چهل سالگی، هنگامی که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) 25 سال از سن مبارکش می گذشت، با مهریه دوازده یا سیزده اوقیه(1) که خود ضمانت پرداخت آن را به عهده گرفت به نکاح رسول اللّه (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) درآمد. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ اولین کسی بود که اسلام آورد و همواره حامی و پشتیبان همسرش رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود و از بذل جان و مال در راه دین خدا و پیامبرش دریغ نفرمود.

فرزندان: در بارۀ فرزندان خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گفتار مختلفی نقل شده است. ابن عبدالبر می نویسد: اجماع اکثر کسانی که انساب را نوشته اند بر این است که چهار دختر و دو پسر بوده اند؛ در حالی که برخی مانند ابن اسحاق چهار دختر و چهار پسر را ذکر کرده اند.(2)

صدوق به سند خود از ابوبصیر از حضرت ابو عبد اللّه7 روایت می کند که فرمود: «وُلِدَ لِرَسولِ اللّهِ(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، مِن خَدیجَةَ، القاسِمُ وَ الطّاهِرُ وَ هُوَ عبد اللّه، وَ اُم کُلثومٍ، وَ رُقَیَّةُ، وَ زَیْنَبُ، وَ فاطمِةُ؛(3) برای رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از خدیجه، قاسم، طاهر، که همان عبد اللّه است و ام کلثوم، رقیه، زینب و فاطمه متولد شدند.»

علی بن عبدالعزیز جزجانی می گوید: فرزندان رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) عبارت بودند از: قاسم، زینب، ام کلثوم، فاطمه، رقیه و عبد اللّه ، و طیب و طاهر لقب های عبد اللّه بوده است و این سخن صحیح است و بقیه خلط کرده اند. بنابراین، آنچه به صواب نزدیک تر است، این است که فرزندان آن حضرت عبارت اند از: قاسم، زینب، ام کلثوم، فاطمه، رقیه و عبد اللّه که پس از اسلام به دنیا آمد و او را طیب و طاهر نامیدند. پسران در خردسالگی از دنیا رفتند؛ ولی دختران زنده ماندند و همه اسلام آوردند و پس از رسول اللّه (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به مدینه هجرت کردند.(4)

ص: 73

کسانی که تعداد فرزندان حضرت را شش نفر ذکر کرده اند، پنداشته اند که طیب و طاهر نیز نام فرزندان دیگر آن حضرت است.

اسلام صرف کرد.

آن زمان که قریش در برابر رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همه نیروهای خود را به کار بست تا او را از دعوتش بازدارد و پیوسته به آزار و اذیت پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و مسلمانان مبادرت می کرد و حضرت از سختی ها و مشکلات رنج می برد، در کنارش کسی بود که از بار اندوه هایش بکاهد و در غمش شریک باشد و موجب تسلای او گردد و همواره او را کمک نماید. تنها او، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، زن با ایمان و گرانمایه اش بود که یاور و شریک رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود. تنها همین شرف و بزرگی وی را بسنده است که مادر دختری چون فاطمۀ زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ بود.

مجلسی در بارۀ حُب و علاقۀ حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نسبت به علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ مطلبی نقل کرده است که مضمون آن چنین است: پس از ازدواج پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ به دنیا آمد. رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در بارۀ دوستی و محبت علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ صحبت فرمود. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ محبت فراوان داشت و برای آن حضرت به وسیلۀ خدمت کارانش، لباس، زیور آلات و ملزومات می فرستاد. مردم می گفتند: این علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ برادر محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و محبوب ترین افراد نزد او و نور چشم خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ است. سعادت از همه طرف به آن حضرت روی آورده بود. الطاف و محبت های خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ روز و شب و صبح و عصر به خانه ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ روان بود.(1)

از مناقب دیگر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، قبول ولایت علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ و واولادش است و با این که در آن زمان مکلف به قبول نبود، آن را اظهار داشت. محلاتی به نقل از مجلسی می گوید: «روزی رسول خدا خدیجه را خواست و در کنار خود نشاند و فرمود: این جبرئیل است و می گوید از برای اسلام شروطی است: اول، اقرار به یگانگی خداوند متعال؛ دوم، اقرار به رسالت رسولان؛ سوم، اقرار به معاد و عمل به اصول و امهات این شریعت و احکام آن؛ چهارم، اطاعت اولی الامر و ائمۀ طاهرین از فرزندان او یکان یکان با برائت از دشمنان ایشان. خدیجه به همۀ آنها اقرار نمود و تصدیق کرد.»(2)

فضایل و صفات این بانوی گرامی، خیلی بیشتر از آن است که قادر به گفتن و نوشتن آن

ص: 75

باشیم؛ بنا بر این بهتر است از گفتار رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، کمک بگیریم.

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در احادیث رسول گرامی(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ): عکرمه از ابن عباس نقل کرده است که گفت:

«خَطَّ رَسولُ اللّهِ(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فِی الأرْضِ أرْبَعَةَ خُطوطٍ، فَقالَ:... فَقالَ رَسولُ اللّهِ(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ): اَفْضَلُ نِساءِ أهْلِ الْجَنَّةِ خَدیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلَدٍ، وَ فاطِمَةُ بِنْتُ محمّد وَ مَرْیَمُ اِبْنَةُ عِمْرانَ وَ آسیَةُ بِنْتُ مُزاحِمَ إمْرأةُ فِرعونَ؛(1) رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) چهار خط بر روی زمین کشید و فرمود آیا می دانید این خطوط چیست؟ گفتند خدا و رسولش بهتر می دانند. فرمود: بهترین زنان بهشت (چهار تن) خدیجه بنت خویلد، فاطمه بنت محمّد، مریم بنت عمران و آسیه بنت مزاحم (همسر فرعون) هستند.»

ابن

اثیر به سند خود از انس از رسول اللّه (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) روایت کرده است که فرمود: «خَیرُ نِساءِ العالَمینَ: مَریَمُ، آسیَةُ، خَدیجَةُ وفاطِمَةُ؛ مریم، آسیه، خدیجه و فاطمه بهترین زنان عالم هستند.»

شیعه و سنی نظیر این حدیث را با عبارات مشابه به طرق مختلف روایت کرده اند(2)؛ از جمله: «أفْضَلُ نِساءِ أهلِ الْجَنَّةِ أرْبَعٌ: خَدیجَةُ، فاطِمَةُ، مَرْیَمُ و آسیَةُ؛ أفْضَلُ نِساءِ العالَمینَ أَربَعٌ: مَریَمُ، آسیَةُ، خَدیجَةُ وَ فاطِمَةُ؛ سِیِّدَةُ نِساءِ أهلِ الْجَنَّةِ: خَدیجَةُ، فاطِمَةُ، مَریَمُ وَ آسیَةُ؛ حَسْبُکَ مِنْ نِساءِ الْعالَمینَ: فاطِمَةُ، خَدیجَةُ، مَریَمُ و آسیةُ.»

پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود: «أتانی جِبرِئیلُ فَقالَ هذِهِ خَدیجَةُ فَأقْرأ مِنْ رَبِّها و... ؛(3) جبرئیل نزد من آمد و گفت: این خدیجه است که نزد تو می آید از طرف پروردگار و من بر او سلام گوی و او را به خانه ای از جواهر در بهشت که سر و صدا و رنجی در آن نباشد بشارت ده.»

نیکویی ها و مقام خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نزد رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آن قدر زیاد است که حتی عایشه نمی تواند

ص: 76

از بیان آنها خودداری کند و می گوید:

«کانَ رَسولُ اللّهِ(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) لا یَکادُ یَخْرُجُ مِنَ الْبَیْتِ حَتّی یَذْکُرَ خَدیجَهَ فَیُحْسِنُ الثَّناءَ عَلَیها... ؛ رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از خانه بیرون نمی آمد، مگر این که خدیجه را یاد می کرد و او را ستایش می نمود. روزی از او یاد کرد. حسد بردم و گفتم: آیا جز پیرزنی بود؟ خدا بهتر از او به شما عوض داده. پیامبر خشمگین شد و گفت: نه، به خدا قسم که بهتر از وی به من نداده است. او به من ایمان آورد، هنگامی که مردم مرا انکار کردند. او مرا تصدیق کرد، آن گاه که مردم تکذیب نمودند. او با مال خود مرا یاری کرد و خداوند از میان همسران، فقط از خدیجه به من فرزند داد.»

عایشه گوید: بر هیچ یک از زنان پیغمبر به اندازۀ خدیجه حسد نورزیدم، با این که وی را ندیده بودم؛ زیرا پیامبر او را بسیار یاد می کرد. حتی گوسفند سر می برید و قطعات آن را برای دوستان خدیجه می فرستاد.(1)

اللّه (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بوده است.(1)

ام ایمن کنیز (خادم) پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، بدن مبارکش را غسل داد و رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) او را در حَجون دفن کرد و خود، وی را در قبر گذاشت. (در آن سال نماز بر میت هنوز واجب نشده بود.)(2)

رحلت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ مصیبت عظیمی بر رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود؛ زیرا مصائب دیگری به همراه داشت، و پیغمبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) برای رضای خداوند، همه را تحمل کرد. این سال عام الاحزان (سال اندوه ها) نامیده شد.

که در مکه با رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نماز جماعت خواند و اول زنی است که ایمان خود را در مکه در میان مشرکان اظهار کرد و اول زنی است که دشمن را از رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دفع می داد و اول زنی است که تمام اموالش را به رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بخشید و اول زنی است در اسلام که ایمانش به درجه کمال رسید.»(1)

مامقانی می گوید: «بَذَلَتْ أمْوالَها فی رَواجِ الإسلامِ وَتَحَمَّلَتْ فی سَبیلِ اللّهِ ما تَحَمَّلَتْ وَهِیَ فَوقَ مَرْتَبَةِ التَّقوی وَالْوَثاقَةِ؛(2) خدیجه اموالش را در راه رواج و پیشرد اسلام بخشید و در راه خداوند همه سختی ها را تحمل کرد و از نظر تقوی و وثاقت در مرتبۀ بالاتر از تقوا و وثاقت (اصطلاح رجالی) بوده است.»

آیت اللّه خویی گفته است: «وُضوحُ جَلالَتِها وَ عَظْمُ شَأنِها وَ بَذْلُ اَموالِها فی سَبیلِ الإسلامِ وَ خِدْمَتُها لِلنَّبی الاکرمِ صَلَواتُ اللّه علیه اَغْناناً عَنِ الإطالَةِ فی الْمَقالِ؛(3) جلالت و عظمت شأن و مقام خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و بخشش اموالش در راه اسلام و خدمت به پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) چنان آشکار است که نیاز به گفتار در بارۀ آن نیست.»

در کتاب رجال صحیح بخاری، حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در زمرۀ نساء حدیث ذکر شده است.(4)

قهر کردند و از او کناره گرفتند؛ زیرا با اشراف و بزرگان قریش ازدواج نکرده و محمّد یتیم و فقیر را پذیرفته بود.»(1)

این که کسی نمانده بود تا از خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ خواستگاری کند و جواب رد بشنود، دلیلی بر ازدواج نکردن خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نیست و در این که وی با هند بن نباش و ابی هاله ازدواج کرده باشد (و آنها از اشراف قریش بوده اند) و در اثر این ازدواج ها و فوت آنها ثروت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ فراهم شده باشد، نیز اشکالی نیست. دلیل محکمی در رد یا اثبات گفتار فوق یافت نشد، اما آنچه بیشتر مشهور است، این است که حضرت محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) اولین همسر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نبوده است. اللّه اعلم.

از چه کسی روایت کرده است: رسول اللّه (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ).

نشست. خدیجه گفت: او را می بینی؟ پیامبر فرمود: بله. خدیجه گفت: برخیز و بر سمت راست من بنشین. آن حضرت جایش را تغییر داد. خدیجه گفت: آیا او را می بینی؟ فرمود: بله. خدیجه گفت: بر دامن من بنشین. پیامبر نشست. خدیجه گفت: او را می بینی؟ فرمود: نه، خدیجه گفت: پسر عمو، ثابت باش و بشارت باد تو را چه آن که به خدا قسم که او فرشته ای است و شیطان نیست.»

مجلسی گوید: دارقطنی به سند خود از ابن عباس از خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ روایت کند که گفت:

«سَمِعتُ رسولَ اللّه (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) یقول: إنَّ اللّهَ أعطانی فی عَلیٍّ خِصالاً تِسْعاً، ثَلاثاً فِی الدُّنْیا وَثَلاثاً فی الاخِرَةِ وَثَلاثاً إثْنَتانِ أنَا مِنْهُما آمِنٌ وَ واحِدَةٌ أنا مِنها وَجِلٌ، قالَتْ خَدیجَةُ بِأبی أنْتَ وَاُمّی أخْبِرنی بِهذِهِ التِّسْعَةِ ما هِیَ؟ قالَ لَها النَّبیُّ(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ): أمّا الثَلاثُ الَّتی فی الدُّنیا یَقضی دینی ویَنْجِزُ مَوعِدی وَیَسْتُرُ عَوْرَتی، وَ أمَّا الثَّلاثُ الَّتی فی الاخِرَةِ فَمُتّکای یَومَ تَحِلُّ شَفاعَتی وَالقائِمُ عَلی حَوی وَقائِدُ اُمَّتی إلَی الْجَنَّةِ، وأمّا الإثْنَتانِ الَّتی أنَا مِنْهُما آمِنٌ فَلا یَرْجِعُ ضالاً بَعدَ هُدیً، وَلا یَمُوتُ حَتّی یُعْطینی رَبّی فی الَّذی وَعَدَنی، وَأمَّا الواحِدَةُ الّتی أنَا مِنها وَجِلْ فَما یَصْنَعُ بِهِ قُرَیشٌ بَعْدی؛(1)

شنیدم رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می فرمود: خداوند نُه خصلت در بارۀ علی عنایت فرمود: سه خصلت در دنیا و سه خصلت در آخرت. در مورد سه خصلت دیگر، از دو تای آن در امانم و از یکی از آنها بیمناکم. خدیجه گفت: پدر و مادرم فدایت! اما آن نه چیز چیست؟ به من بگو. پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود: آن سه تای مربوط به دنیا، عبارت اند از: ادا شدن دِینم، کامل شدن زمانم و پوشیده شدن زشتی هایم. و سه تای مربوط به آخرت عبارت اند از: تکیه زدن در روزی که شفاعتم گشاینده است، ایستادنم در کنار حوض، و هدایت کردن امتم به طرف بهشت. آن دو که من از آنها در امانم، عبارت اند از: عدم ضلالت پس از هدایت، و دیگر این که نَمیرم تا خداوند آنچه به من وعده داده، به من بدهد؛ و آن یکی که از آن بیمناکم، عملی است که قریش بعد از من مرتکب خواهند شد.»

طبرانی به سند خود از عبد اللّه بن الحارث از خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نقل می کند که فرمود:

ص: 81

«قُلتُ: یا رَسولَ اللّهِ أیْنَ أطفالی مِنْکَ؟ قالَ: فی الْجَنَّةِ قُلْتُ: بِلا عَمَلٍ؟ قالَ: اَللهُ أعْلَمُ بِما کانوا عامِلینَ. قُلْتُ: فأینَ أطْفالی قَبلَکَ؟ قالَ: فی النّارِ. قُلتُ: بِغَیرِ عَمَلٍ؟ قالَ: لَقَدْ عَلِمَ اللّهُ ما کانوا عامِلینَ؛(1)

گفتم: ای رسول خدا! جایگاه فرزندانی که از شما پیدا کردم، کجا است؟ فرمود: در بهشت. گفتم: بدون انجام عملی؟ فرمود: خداوند می داند که چه می کردند. گفتم: جایگاه فرزندانم که قبل از شما بودند در کجا است؟ فرمود: در آتش جهنم. گفتم: بدون ارتکاب عملی؟ فرمود: خدا می داند که چه می کردند.»

1. [بی جا[، مرکز نشر الثقافة الاسلامیه، 1413 ق.

2. زِرِکلی، خیر الدین (م 1966 م)، الأعلام، بیروت: دار العلم للملایین، 1990م.

3. شیخ صدوق، ابوجعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (م 381 ق)،

الخصال، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، 1403 ق.

4. طبرانی، سلیمان بن احمد لخمی (م 360 ق)، المعجم الکبیر ، تحقیق: حمری عبدالمجید سلفی، قاهره: مکتبة ابن تیمیة، [بی تا].

5. مامقانی، عبداللّه بن محمّدحسن (م 1351 ق)، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف: طبع رحلی، چاپ سنگی، مطبعه رضویه، [بی تا].

6. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، بیروت: مؤسسه الوفا، 1404ق.

7. محلاتی، ذبیح اللّه، ریاحین الشریعه، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1404ق.

8. نویری، احمد بن عبدالوهّاب، نهایة الارب فی فنون الارب، قاهره: [1923] 1990.

ص: 83

ص: 84

آنچه خداوند از بزرگواری و خیر نسبت به او اراده کرده بود و او آن روز، برترین در نسب و بزرگ ترین در شرف و ثروتمندترین زنان در زمان خود بود.»

حضرت

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ دختر خویلد که 68 سال پیش از هجرت در قریش متولد شده بود (1) بانویی پرهیزکار و پاک دامن بود؛ چنان که به طاهره(2) مشهور شد. او به دلیل استعداد قوی خود، یکی از ثروتمندترین افراد قریش بود. با این همه ، همواره بخشی از اوقات خود را در محضر علمای بزرگ و کسب دانش از آنان می گذراند. در همین نشست های علمی بود که متوجّه شد، به زودی پیامبری ظهور خواهد کرد.(3) با روی دادن اتفاقی چند، سرانجام پیامبر خاتم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را شناخت و به تقاضای خود با وی ازدواج کرد. این رویداد بزرگ در حدود 28 سال قبل از هجرت روی داد(4) و از آن پس خدیجه عمر خود را به همدلی، همسری، همرازی و همراهی پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گذراند.

است که بعد از تولد علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نهایت کوشش خود را جهت ارتباط بیشتر با علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ صرف کنند.

بر اساس منابع تاریخی پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تا سه سالگی علی، در خانۀ ابوطالب بود.(1) پس از آن به منزل خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ رفت. در طول این مدت پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همواره در تربیت علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می کوشید و با او پیوند داشت ، لذا هنگامی که مادر حضرت علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ نوزادش را خدمت رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آورد، پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از او خواست، گهوارۀ علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ را کنار رخت خوابش قرار دهد، حضرت گهواره علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ را تکان می داد؛ به او غذا می داد؛ علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ را بغل می گرفت و می فرمود: «این کودک برادر و در آینده ولی، یاور، وصی و همسر دختر من خواهد بود.»(2)

حضرت علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ بعدها این توجه خاص پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را این گونه توضیح داده است: «وقد علمتم موضعی من رسول اللّه (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بالقرابة القریبة و المنزلة الخصیصة وَضَعنی فی حجره و انا ولید یضمنی الی صدره و یکنفنی فی فراشه و یمسّنی جسده و یُشمّنی عرفه و کان یمضغ الشی ء ثم یلقّمُنی؛(3) شما از خویشاوندی نزدیک من با رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و مقام مخصوصی که نزد او داشتم، مطلع هستید. مرا در کنار خود قرار می داد، هنگامی که نوزاد بودم، مرا به سینۀ خود می گرفت و در کنار بستر خود مرا حمایت می کرد و دست بر بدنم می کشید و بوی خوش خود را به مشامم می رساند. او غذا را می جوید و سپس در دهان من می گذاشت.»

پیشنهادی به ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ می دهد و علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ را به خانه اش می آورد و حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ با علی 7 آشنا می شود.

اسلاماً، علی بن ابی طالب؛(1) نخستین کسی که بر حوض (کوثر) بر من وارد می شود ، اولین کسی است که اسلام آورد، [یعنی] علی بن ابی طالب است.»

در روایتی دیگر امام علی7 نیز بر این واقعیت تأکید می کند: «لقد صلیت مع رسول اللّه قبل الناس بسبع سنین و انا اول من صلی معه؛(2) من هفت سال قبل از مردم با رسول خدا نماز گزاردم و من اولین کسی هستم که با او نماز گزارد.

بعد از حضرت علی 7، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نیز ایمان می آورد و به این ترتیب خانواده سه نفری رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همه مؤمن به دین او می شوند.

در روایتی دیگر امام از ایمان خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ چنین یاد می کند: «لم یجمع بیت واحد یومئذ فی الاسلام غیر رسول اللّه و خدیجه و انا ثالثهم اری نور الوحی و الرسالة و اشم ریح النبوة؛(1) خانه ای واحد در آن روز در اسلام جمع نشد، غیر از رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و من سومین آن دو بودم. نور وحی و رسالت را می دیدم و بوی نبوت را استشمام می کردم.» در هر صورت علی7 و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) اولین جامعۀ اسلامی را تشکیل دادند و در دورۀ دعوت غیر علنی به اجرای مراسم عبادی و نماز می پرداختند.

در دوره ای که هنوز غیر این سه نفر کسی مسلمان نشده بود، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و علی7 به یاری محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می شتابند و نه تنها در منزل یا کوه حرا، که در کنار مسجد الحرام و کعبه و در منظر و مرعی کفار نماز می خوانند و حضور اولین جامعۀ کوچک اسلامی را به مسافران و مقیمان اطلاع می دهند . این ارتباط ها هم چنان ادامه داشت تا آن که نوبت به خطیرترین مرحلۀ رسالت رسید .

(متکی) رفت و مشرکان نیز در پی او روانه شدند. در این بین شخصی خود را به نزد علی رساند و گفت: «پیامبر را کشتند.» حضرت گریست و با شتاب خود را به خدیجه رساند و او را از این خبر وحشتناک مطلع کرد. خدیجه نیز به شدت غمگین و منقلب شد؛ چنان که نتوانست بر خود مسلط شود و اشک بر گونه هایش جاری گشت.»(1)

به این ترتیب هر دو برای رساندن خود به پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همه جا را جست وجو کردند، در این هنگام جبرئیل بر پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نازل شد و فرمود : «از گریه خدیجه، ملائکه به گریه در آمدند . او را بخواه و سلام به او برسان و بگو، خدا به تو سلام می رساند و او را به خانه ای در بهشت که از نور زینت شده است ، بشارت ده.»

علی و خدیجه که هم چنان در پی پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بودند، سرانجام آن حضرت را با صورتی خونین یافتند و به خانه آوردند. اما قریش که مطلع شدند، پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با کمک علی و خدیجه به خانه منتقل شده، در پی آنها روانه شدند، خود را به خانه خدیجه رساندند و شروع به سنگ پرانی به خانه کردند. خدیجه ناچار از خانه بیرون آمد و فرمود: «آیا شرم نمی کنید که خانه زنی را که نجیب ترین قوم شما است، سنگ باران می کنید؟ آیا از خدا نمی ترسید؟»

در پی این سخنان بود که مردم پراکنده شدند . رسول خدا (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) هم در این هنگام پیام جبرئیل را به وی رساند و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در جواب گفت: «ان اللّه هو السلام و منه السلام و علی جبرئیل السلام و علیک یا رسول اللّه السلام و رحمة اللّه و برکاته و علی من سمع السلام الا الشیطان.»(2)

حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و هم حضرت علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ حاضر بودند و اصولاً فشارهای ناشی از تحمل گرسنگی و سختی این دوره را می توان در رحلت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ مؤثر دانست. البته خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از طرق مختلف به تأمین نیازهای مسلمانان همت می گمارد، که از جمله ابوالعاص بن ربیع، داماد حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ شترها را می آورد؛ بار گندم و خرما بر آنها می نهاد و به مسلمانان می رساند.(1)

ابن هشام از جمله کسانی است که به حضور خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در شعب اشاره کرده است: «و قدکان ابوجهل بن هشام فیما یذکرون لقی حکیم بن حزام بن خویلد ابن اسد معه غلام یحمل ... یرید به عمته خدیجه بنت خویلد و هی عند رسول اللّه و معه فی الشعب فتعلق به فقال : اتذهب بالطعام؛(2) ابوجهل، حکیم بن حزام بن خویلد بن اسد را با غلامش که مواد غذایی حمل می کرد و قصد داشت نزد عمه اش، خدیجه برود، دید. خدیجه نزد رسول خدا و با او در شعب بود. ابوجهل با او گلاویز شد و گفت: آیا غذا می بری؟»

در پی این فرمایش پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به همۀ آنها اقرار کرد و یک به یک تصدیق فرمود. در مورد امیر مؤمنان علی7 رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به خصوص به خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ فرمود: «هو مولاک و مولی المؤمنین و امامهم بعدی؛ علی مولای تو و مولای مؤمنان و امام آنها پس از من است.»

رسول گرامی بعد از آن که عهد اکید از خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ گرفت، اصول و فروع، واجبات و محرمات را به وی آموخت. آن گاه، دست خود را بالای دست امیر مؤمنان7 گذاشت و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ دست خود را بالای دست پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گذاشت و به این صورت بیعت کرد.

از حدیث «ما کمل من النساء الا اربعة آسیه بنت مزاحم، مریم بنت عمران ، خدیجه بنت خویلد و فاطمه بنت محمّد» هم ظاهر می شود که آن بانوی بزرگوار به تمام اصول و فروع دین اسلام ایمان آورد.(1)

یاری از رسول خدا (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را عهده دار شود. امری که بعدها موجب فخر و مباهات ائمّه: بود و آنان به این که فرزند خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نامیده شوند، افتخار می کردند. مانند آنچه در زیارت امام زین العابدین ، از امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ می فرماید: «السلام علیک یابن رسول اللّه ... السلام علیک یابن علی بن ابی طالب. السلام علیک یابن الحسن و الحسین. السلام علیک یا بن خدیجة و فاطمة.»(1)

هجرت به مدینه صرف شد.

پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) سه شبانه روز در غار ثور ماند، امیر مؤمنان7 نیز شبانه خود را به غار رساند و آذوقه و لوازم سفر را آورد. در آن جا حضرت به علی 7 فرمود: «امانت های زیادی نزد من است ، به بالای ابطح (تپه ای در مکه ) برو و صبح و شب با صدای بلند بگو: هر کسی نزد محمّد امانت و یا ودیعه ای دارد بیاید و تحویل بگیرد . یا علی! بعد از این با هیچ حادثه ای ناگوار مواجه نخواهی شد تا این که نزد من برسی. امانت های مردم را آشکارا تحویل بده. ای علی! تو را سرپرست دخترم فاطمه قرار دادم و خدا را مراقب شما. از آخرین باقی مانده اموال خدیجه برای خود و فاطمه و هر کس از بنی هاشم که قصد همراهی با شما را دارد، شتر و زاد و توشه بخر و بعد از رد امانت ها، دیگر درنگ نکن.»

ابوعبیده (نوه عمار یاسر) می گوید: «فرزند ابی رافع این مطالب را به نقل از پدرش گفت. من پرسیدم: مگر رسول خدا مال و ثروتی قابل توجه داشت که دو شتر برای سفر خودش خرید و به امیر مؤمنان هم سفارش کرد زاد و توشه دیگر مهاجران را تهیه کند؟ ابی رافع پاسخ داد: پدرم گفت: پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود: هیچ مال و ثروتی برای من سودمندتر از اموال خدیجه نبود. ابی رافع افزود: پدرم گفت: از آخرین موارد مصرف اموال خدیجه خرید زاد و توشه برای مسلمانان مستضعف بود که قصد داشتند به مدینه هجرت کنند. سفر اکثر مسلمانان با اموال خدیجه ممکن شد. آخرین آنها هم قافله ای بود که امیر المؤمنین آن را سرپرستی کرد.»(1)

شهید پاسخ مناسبی به این شبهه می دهد و می نویسد: «اگر دینی با زور پیش برود، آنچه دینی می تواند باشد؟ آیا قرآن در یک جا دارد که دین اسلام با زر و زور پیش رفت؟ آیا علی7 یک جا گفت که دین اسلام با زر و زور پیش رفت؟ شک[ی وجود] ندارد که مال خدیجه به درد مسلمین خورد اما آیا مال خدیجه صرف دعوت اسلام شد؟ یعنی خدیجه پول زیادی داشت، پول خدیجه را به کسی دادند و گفتند بیا مسلمان شو؟ آیا یک جا انسان در تاریخ چنین چیزی پیدا می کند؟ یا نه ، در شرایطی که مسلمین و پیغمبر اکرم در نهایت درجه سختی و تحت فشار بودند، جناب خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ مال و ثروت خودش را در اختیار پیامبر گذاشت، ولی نه برای این که پیامبر العیاذ باللّه به کسی رشوه بدهد و تاریخ نیز هیچ گاه چنین چیزی را نشان نمی دهد ... پس اگر مال خدیجه نبود، فقر و تنگدستی شاید مسلمین را از پا در می آورد، مال خدیجه خدمت کرد، اما نه خدمت رشوه دادن ... بلکه خدمت به این معنی که مسلمانان گرسنه را نجات داد. شمشیر علی بدون شک به اسلام خدمت کرد... در شرایطی که شمشیر دشمن آمده بود، ریشۀ اسلام را بکند .»(1)

1. مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، [بی تا].

2. ابو الفرج اصفهانی، علی بن حسین (م 356 ق)، مقاتل الطالبیین، تحقیق کاظم مظفر، قم: مؤسسة دارالکتاب، 1385 ق.

3. اربلی، ابوالحسن علی بن عیسی (م 692 ق)، کشف الغمة فی معرفة الائمة7، بیروت: دار الاضواء، 1405 ق.

4. علامۀ امینی، عبدالحسین بن احمد (م 1390 ق)، الغدیر فی الکتاب والسنّة والأدب، بیروت: دار الکتاب العربی، 1397ق / 1977م.

5. حاکم نیشابوری ، ابو عبداللّه (م 405 ق)، المستدرک علی الصحیحین، بیروت لبنان : دارالمعرفة ، 1406 ق.

6. حلبی، علی بن برهان (م 1044 ق)، السیرة الحلبیه، بیروت: دارالمعرفة، 1400 ق.

7. دیار بکری، حسین بن محمّد (معاصر)، تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس نفیس، بیروت: مؤسّسۀ شعبان.

8. ذهبی، محمّد بن احمد بن عثمان، سیر اعلام النبلاء، تحقیق: شعیب ارنووط و حسین اسد، بیروت: مؤسسة الرسالة ، 1413 ق.

9. شیخ صدوق، ابوجعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (م 381 ق)، من لا یحضره الفقیه، تحقیق: علی اکبر الغفّاری، قم: مؤسّسۀ نشر اسلامی، 1404 ق.

10. صدر، محمّدصادق، امیرالمؤمنین در عهد پیامبر ، ترجمه: دکتر سید جمال موسوی.

11. طبری، محمد بن جریر (م 310 ق)، تاریخ طبری ( تاریخ الامم والملوک)، به کوشش: گروهی از علماء، بیروت: اعلمی، 1403 ق.

12. گنجی شافعی، محمّد بن یوسف (م 658 ق)، کفایة الطالب فی مناقب علی بن ابی طالب7، تحقیق: محمّد هادی الأمینی، تهران: دار إحیاء تراث أهل البیت7، 1404 ق.

ابن صباغ مالکی، علی بن محمّد، الفصول المهمّة فی معرفة احوال الائمّة، نجف:

ص: 97

1. مطبعه العدل، [بی تا ].

2. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403ق.

3. محلاتی، ذبیح اللّه، ریاحین الشریعه، تهران: دارالکتب الاسلامیة، چاپ هفتم،1404 ق.

4. مطهری، مرتضی، سیری در سیرۀ نبوی، تهران: انتشارات صدر، چاپ دوم، 1364ش.

5. نویری، احمد بن عبدالوهّاب، نهایة الارب فی فنون الارب، قاهره [1923] 1990.

6. سبحانی، جعفر، فروغ ولایت، قم: انتشارات مجمع جهانی اهل بیت، 1387.

ص: 98

روز، شرایط تأثیرگذار فکری، فرهنگی و درک حساسیت سخن و سیرۀ آنان خواهد بود.

صاحب نظران و اندیشمندانی که برای تحلیل حوادث دور و نزدیک، خود را در آن زمان حاضر کرده و آگاهی های تمام عیاری نسبت به عوامل پیدا و ناپیدا می یابند، هرگز دچار لغزش ها و لرزش های فکری فرهنگی نشده، سخنانی از سر بصیرت و بینایی ارایه می دهند. از این رو آشنایی با شرایط بسیار دشوار صدر اسلام و فشار طاقت فرسای دشمنان بر یکایک دین باوران و خداجویان، گام نخست شناخت عظمت اندیشه و قداست انگیزۀ رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و یاران برجستۀ او خواهد بود.

بی شک در بین اصحاب پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، برخی نقش ممتاز ایفا کرده و بیش از توان خویش به استقبال سختی ها شتافتند و برای برقراری بیرق توحید و خداپرستی با تمامی مشرکان به مبارزه پرداختند که از آن میان حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در اوج ایمان و عشق و ایثار قرار دارد. آشنایی با شخصیت بزرگ بانویی این چنین، از نگاه معصومان7 به ویژه فاطمۀ زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ توفیقی چشم گیر است تا هر یک از ما به آزمون خود پرداخته، با حضور در فضای آن زمان، نگاهی دوباره به معیار و میزان پویایی و پایداری خویش بنماییم. با هم دفتر زندگانی این اسوۀ پارسایی و ایثار را می گشاییم.

عموی او ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ به گفت وگو پرداخت تا از آن حضرت درخواست ریاست تجارت او را نماید.(1) از سوی دیگر اخبار عالمان، کاهنان و عموی خود، ورقة بن نوفل که از دانشمندان گران مایۀ عرب به حساب می آمد نسبت به حضور پیامبری خاتم، بعثت او در شهر مکه و ازدواج زنی شریف و ثروتمند از قریش با او، حساسیت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را برانگیخت تا از شخصیت چنین پیامبری آگاهی یابد. شوق آشنایی با آن رسول الهی آن گاه فروزان شد که ورقة بن نوفل به خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بشارت ازدواج وی را با آن پیامبر برگزیده داد.(2)

پاسخ مثبت محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ برای سرپرستی کاروان تجاری خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، وی را بر آن داشت تا غلام خود میسره را مأمور آگاهی از سیره و سخن محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و پیش آمدهای مختلف سفر نماید.

بازگشت

قافله از شام و با خبر شدن خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از ورود آن به مکه موجب شد تا او در اتاق فوقانی خود، نظاره گر مال التجاره و سرپرست آن باشد که ناگاه حادثه خیره کننده ای تعجب او را برانگیخت و در پی آن یقین سرشاری در اعماق وجود او ریخت. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ چون نگاه کرد قطعه ابری دید که بر سر محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) سایه افکنده و با حرکت او، حرکت می کند. از این رو شوق و شعفی افزون تر یافت تا آن جا که خود پیشنهاد ازدواج با حضرت محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را بیان کرد و به او گفت: «... اگر بخواهی ازدواج کنی، من به کنیزی شما حاضرم!»

خبر این پیشنهاد از سوی حضرت، به ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ و دیگر عموها رسید و ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ خطبۀ عقدی فصیح و بلیغ قرائت کرد؛ در حالی که مهریۀ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از مال خود او بود و ضیافت و پذیرایی از مهمانان نیز از دارایی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ.(3)

مراسم خواستگاری رسمی و ازدواج حضرت محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ انجام شد و مردم مکه از این ماجرا آگاه شدند. زنان کم خرد و سطحی نگر قریش که خواستگاران سرشناس و

ص: 101

ثروتمندی برای خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ می دیدند، چون از تصمیم و اشتیاق او با خبر شدند، وی را سرزنش کرده، رابطۀ خود و دوستان را با او قطع کردند و از این که چنین زنی با «یتیم عبد اللّه» و «تهی دستی از بنی هاشم» ازدواج کرده، لب به نکوهش او می گشودند.(1)

ازدواج رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در 25 سالگی با بزرگ بانویی چون خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در چهل سالگی و زندگی مشترک آن دو به مدت 24 سال، سرآغاز تحولاتی شگرف در تاریخ اسلام گردید.(2)

این وصلت مبارک و شکوهمند موجب فراهم شدن پشتوانۀ مالی عظیمی برای پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود تا در برابر تهدیدها و تحریم های اقتصادی مشرکان، توان ادامه وظیفه و پایداری یابد.(3) افزون بر آن که همدل و همراهی خداجو و دین باور در کنار خود خواهد داشت که در دشواری شرایط و سنگلاخ های مسیر رسالت، پا به پای آن حضرت گام برداشته و به عنوان نخستین بانوی با ایمان قلمداد می شود.(4) تمامی دارایی خویش را با اخلاص و عشق بی نظیری در اختیار پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) قرار داده تا از بخش چشمگیری از مشکلات، کاسته و فشار کمتری به تازه مسلمانان وارد شود. از این رو پروردگار بزرگ این لطف بس بزرگ را با نزول

ص: 102

آیه ای، برابر دیدگان رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) قرار می دهد:(1)

«و وجدک عائلاً فاغنی؛(2) و تو را تنگ دست یافت و بی نیاز گردانید.»

دوستان آن بانو صمیمی بوده و به آنان محبت نماید تا جایی که هر گاه گوسفندی ذبح می کردند از آن برای دوستان خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ می فرستاد.(1) و یا برخی از آشنایان او را که می دید با او احوال پرسی کرده و احترام می نمود. چون از علت محبت پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) سوال می شد، می فرمود: «این زن در زمان خدیجه به خانۀ ما می آمد. یاد داشتن سابقه، از ایمان است.»(2)

شدت علاقه و دلسوزی رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نسبت به خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ چنان بود که گاه با شنیدن نام او اشک از چشمان آن حضرت جاری می شد و ایثار و فداکاری او را می ستود(3) و گاهی نیز لب به سخن گشوده می فرمود:

«افضل نساء[اهل] الجنه اربع: خدیجه بنت خویلد و فاطمه بنت محمّد و مریم بنت عمران و آسیه بنت مزاحم امرأة فرعون؛(4) با فضلیت ترین زنان اهل بهشت چهار نفرند: خدیجه دختر خویلد، فاطمه دختر محمّد، مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم، همسر فرعون.»

گاهی نیز این زن فداکار را از «بهترین بانوان بهشتی» و از «برگزیدگان» معرفی می کرد که مصداق «ازواجنا» در آیۀ قرآن محسوب می شود.(5)

ص: 104

سه سال پیش از هجرت که ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ دیده از جهان فرو بست و چند روز پس از آن که حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بدرود حیات گفت، سنگینی مصیبت، غم و اندوه بسیاری بر دل و دیده رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نمایان ساخت؛ به گونه ای که آن سال را «عام الحزن»، سال حزن و اندوه پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نامیدند.(1)

امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ ماجرای بازگشت پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از قبرستان حجون، پس از دفن حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ(2) را این گونه بیان می فرمود: هنگامی که خدیجه وفات کرد فاطمه [جای خالی مادر را می دید و احساس تنهایی می کرد از این رو] به پدر پناه می برد. اطراف او می چرخید و می گفت: «یا ابه این امی؟ پدرجان! مادرم کجا است؟»

جبرئیل در این هنگام نازل شد و به پیامبر عرض کرد: خداوند امر می کند که فاطمه را سلام برسان و بگو مادرت در اتاقی قرار دارد که از یک دانه گوهر ساخته شده است. پایه اش از طلا و ستون آن از یاقوت سرخ است. او بین آسیه همسر فرعون و مریم دختر عمران حضور دارد.

زهرای مرضیه عرض کرد: «ان اللّه هو السلام و منه السلام و الیه السلام؛(3) به درستی که

ص: 105

خداوند خود سلام است و از او است سلام و به سوی او است سلام.»

حقت لها لو فخرت مدی الزمن

ببنتها ام الحسین و الحسن

(1)

«چه خوش است شب میلاد، شب بیستم جمادی، میلاد دختر مصطفی رسول خدا، صدیقه و طاهره و بتول، خدیجه ملکۀ مکه، که بر روی تخت و سریر نشسته، شایسته او است که همواره به دخترش، که مادر حسین و حسن است افتخار کند.»

اینک چگونگی میلاد فاطمۀ زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ را از زبان آن حضرت می شنویم تا از لیاقت و شخصیت چشمگیر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بیش از پیش آگاه شویم.

روزی زهرای مرضیه عَلَيْها السَّلاَمُ رو به همسر خود امام عَلَيْهِ السَّلاَمُ کرده، فرمود: «... ای ابوالحسن! بدان که خداوند نور مرا آفرید؛ در حالی که تسبیح گوی خداوند بزرگ بود. آن گاه آن را در یکی از درختان بهشتی به ودیعت نهاد. آن درخت درخشید و هنگامی که پدرم [در شب معراج] وارد بهشت شد، پروردگار به آن حضرت الهام کرد تا از میوۀ آن درخت چیده و در دهان خود بگذارد. پیامبر چنین کرد. بدین ترتیب خداوند مرا در قلب پدرم قرار داد و بعد از آن به خدیجه منتقل کرد و او هم مرا به زمین نهاد. من از آن نور هستم. آنچه را که بوده و هست و هنوز نیامده می دانم. علی! مومن به نور خدا می نگرد.»(2)

گرچه در بعضی منابع «خرما» و برخی «سیب» به عنوان میوۀ آن درخت معرفی شده است، اما از مجموع تمامی سخنان معصومان7 گفتار رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به دست می آید که فرمود: «فاطمه حوریه ای انسانی است. هر گاه مشتاق بوی بهشت می شوم، دخترم زهرا را می بویم.»(3)

ص: 107

و بی شک در این میان شایستگی بی نظیر بانوی بزرگ حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به خاطر لیاقت فرزندی این گونه آشکارتر می شود.

پرسشی که بسیاری از زنان و مردان به ویژه جوانان خداجو و الگوطلب با آن همراه بوده و گاه و بی گاه در فرصت های مختلف مطرح می کنند آن است که به راستی اگر ما نیز فرزندانی برجسته و شایسته بخواهیم، تلاش و کوشش ما در انجام شرایط و ایجاد مقدمات نتیجه ای در بر خواهد داشت یا آن که ارادۀ الهی یگانه دلیل در چنین پدیده هایی خواهد بود؛ همانند میلاد شخصیت هایی چون فاطمۀ زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ که لطف پیدا و پنهان خداوند و ارادۀ بی همتای او علت خلقت آن حضرت گردیده است.

پاسخ را با حدیثی آغاز می کنیم که در آن اشاره به هجرت چهل روزه رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از خدیجۀ کبری عَلَيْها السَّلاَمُ شده، که در آن ایام، آن حضرت به عبادت و بندگی در پیشگاه خداوند مشغول بوده، سپس از سیب بهشتی تناول کرده و آن گاه خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ باردار گردیده است.(1)

بی گمان دوری پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از همسر عزیز و مهربان خود، آن هم به مدت چهل روز با توجه به عصمت آن حضرت که نه تنها گناهی مرتکب نشده و بلکه فکر گناه هم نمی کرده است، بزرگ ترین درس و عالی ترین پاسخ به ما خواهد بود، تا بدانیم صفات و روحیات پدران و مادران و خصوصیات محیط زندگی تأثیر به سزا در فرزندان خواهد داشت. از این رو عالمان ربانی و روشن ضمیر در سفارش های خود به همسران، هماره آنان را به تلاوت آیات قرآن، بیداری صبح گاهان، دوری از گناهان و توجه به آداب و اخلاق شایستگان توصیه کرده، تا محیط خانه و خانواده روشن از نور معنویت و عبادت شده، و هرگز بدون حساسیت و مسئولیت به دیدنی ها و شنیدنی ها و خوردنی ها اجازۀ ورود از مرز جسم و جان ندهیم؛ همان گونه که رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) برای نشست و برخاست های روزمرۀ خود با افراد، هر روز هفتاد بار استغفار کرده، تا آینۀ قلب را از غبارها و تیرگی ها پاک و پیراسته سازد.(2)

ص: 108

گاه فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ مونس تنهایی مادر به هنگام غربت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و دوری زنان مکه با او بود(1) و زمانی برتر از آن نقشی هشیارساز در عبادات مادر ایفا می کرد.

روزی حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تقاضای میوه ای بهشتی کرد. جبرئیل دو سیب از بهشت نزد آن بزرگوار آورده، گفت: «ای محمّد! خداوندی که برای هر چیز اندازه ای مقدر کرده است، می فرماید: یکی از این دو سیب را خودت بخور و سیب دیگر را به خدیجه بده... من از شما دو نفر فاطمه را می آفرینم.» حضرت دستور پروردگار را انجام داد و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بر سر زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ باردار شد.

هنگامی که کافران از رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خواستند که ماه را دو نیمه کند، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ فریاد برآورد و گفت: «ای وای چقدر زیان کار است آن کس که محمّد را تکذیب می کند؛ در حالی که او بهترین پیامبر است.» ناگاه فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ از درون شکم مادر گفت: «ای مادر! غمگین مباش و ترس به خود راه مده؛ زیرا خداوند با پدرم همراه است.»(2)

روزی دیگر نیز به هنگام انجام نماز از سوی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، زهرای عزیز با مادر سخن گفت تا قدر و قداست آن دو برای همیشه ایام تاریخ بشریت و نمونه های انسانیت را نور افشان و چشمگیر سازد. ماجرا از آن جا آغاز شد که حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ [اشتباها] خواست در رکعت سوم سلام دهد که فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ از شکم مادر وی را ندا داد که: «قومی یا اماه فانک فی الثالثه؛(3) برخیز ای مادر! تو در رکعت سوم می باشی!»

این ارتباط به گونه ای دیگر در آخرین لحظات زندگانی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ رخ نشان داد. آن هنگام که اسمأ [ یا سلمی] در کنار آن بانوی بزرگ بود و او را اندوهگین و آشفته خاطر می دید. گوید رو به خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ کرده گفتم: «آیا شما که بانوی زنان جهان و همسر پیامبر هستی و بر

ص: 110

زبان آن حضرت بشارت به بهشت برای شما آمده، گریه می کنی؟»

فرمود: «من به خاطر مرگ گریه نمی کنم. اندوه من برای آن است که هر زنی در شب عروسی خود نیازمند زنی دیگر است که سرش را با او در میان گذارد و نیازمندی ها وخواسته هایش را به او بگوید. فاطمه الآن کوچک است. از آن می ترسم در شب عروسی او کسی نباشد که کارهایش را انجام دهد و در مشکلات او را یاری دهد.» عرض کردم: «بانوی من! به شما قول می دهم که اگر تا آن روز زنده ماندم به جای شما این کار را انجام دهم.»

در شب عروسی فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ پس از آن که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) وارد خانۀ علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ شد، دستور داد همۀ زنان خارج شوند و خود نیز بعد از مدتی عازم رفتن گردید. اما مرا در تاریکی شب دید و علت ماندن را جویا شد. من نیز با اشاره به سخنان خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، به قولی که به او داده بودم اشاره کردم.

پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با شنیدن نام خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و انگیزۀ مادرانه او نسبت به فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ گریست و برایم به خاطر پایداری به عهد و پیمان خود دعا کرد.(1)

آری علاقه و ارادت حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نسبت به دخت دردانه و یگانه خویش موجب گردیده که در آینۀ معارف والای فرهنگی، آن بانوی ایثارگر و مهربان را همراه آسیه دختر مزاحم و مریم دختر عمران، چونان حاجب و نگاهبان در پیش روی فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ دیده، که همراه او حرکت کرده تا زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ را وارد بهشت کنند.(2)

و یا به گفتۀ رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آن زن عزیز و با عظمت، همراه با هفتاد هزار فرشته که به دست خود پرچم های تکبیر دارند، از فاطمه استقبال می کنند.(3)

پایان این بخش از نوشتار را با بخشی از اشعار سراسر شور و شعور از فرزند فرزانه فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ، حضرت امام خمینی= خطاب به مادر زینت می بخشیم:

ای ازلیت به تربت تو مخمر

وی ابدیت به طلعت تو مقرر

آیت رحمت ز جلوۀ تو هویدا

رایت قدرت در آستین تو مضمر

ص: 111

عصمت تو تا کشید پرده به اجسام

عالم اجسام گردد عالم دیگر

جلوۀ تو نور ایزدی را مجلی

عصمت تو سر مختفی را مظهر

گویم واجب تو را نه آنت رتبت

خوانم ممکن تو را ز ممکن برتر

(1)

1. استرآبادی، شرف الدین علی حسینی (م 940 ق)، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة (کنز جامع الفوائد)، تحقیق: مدرسة الإمام المهدی [، قم: مدرسة الإمام المهدی[، 1407 ق.

2. استرآبادی، شرف الدین علی حسینی (م 940 ق)، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة (کنز جامع الفوائد)، تحقیق: مدرسة الإمام المهدی [، قم: مدرسة الإمام المهدی[، 1407 ق.

3. بحرانی اصفهانی، نور الدین عبد اللّه بن نور اللّه (م 1173 ق)، عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، تحقیق: مدرسة الإمام المهدی7، قم: مدرسة الإمام المهدی7، 1408 ق.

4. بحرانی، سید هاشم بن سلیمان (م 1107 ق)، البرهان فی تفسیرالقرآن، تهران: انتشارات مؤسسۀ بنیاد بعثت، 1416ق.

5. ، اللوامع النورانیه، قم: کتابخانه تخصصی امام حسین7، 1385ش.

6. ، حلیة الأبرار فی أحوال محمّد وآله الأطهار7، تحقیق: غلام رضا مولانا بروجردی، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413 ق.

7. ، غایة المرام وحجّة الخصام فی تعیین الإمام، تحقیق: السید علی عاشور، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1422ق.

8. ، نزهة الابرار،

تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی،

عربی، 1428 ق.

9. بهبهانی، محمّدباقر بن عبد الکریم (ق 14 ق)، الدمعة الساکبة فی أحوال النبی(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و العترة الطاهرة، منامه: مکتبة العلوم العامّة، 1408 ق.

10. خوارزمی، موفق بن احمد، المناقب، تحقیق: مالک محمودی، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی، 1411 ق.

11. راوندی، قطب الدین سعید بن عبداللّه (م 573 ق)، الخرائج والجرائح، تحقیق: مؤسسة الإمام المهدی، قم: مؤسسة الإمام المهدی، 1409 ق.

12. ، ألقاب الرسول و عترته (طبع ضمن «مجموعة نفیسة»)، (پیش از قرن 9ق)، قم: مکتبة آیة اللّه المرعشی.

ص: 113

1. رحمانی همدانی، احمد، فاطمة الزهرا عَلَيْها السَّلاَمُ شادمانی

دل پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، ترجمه: حسن افتخارزاده سبزواری، تهران: کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، 1376.

2. ، فاطمه الزهرا عَلَيْها السَّلاَمُ بهجه قلب المصطفی، تهران: کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، 1378.

3. سهیلی، عبدالرّحمان بن عبد اللّه، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، چاپ عبدالرحمان وکیل، قاهره 1387 1390 / 1967 1970، چاپ افست 1410 / 1990.

4. سید المرتضی، علی بن حسین موسوی (م 436 ق)، الشافی فی الإمامة، تحقیق: عبد الزهراء الحسینی الخطیب، تهران: مؤسسة الإمام الصادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ ، 1410 ق.

5. ، الفصول المختارة من العیون والمحاسن، قم: المؤتمر العالمی بمناسبة ذکری ألفیة الشیخ المفید، 1413 ق.

6. شریف لاهیجی، محمّد بن علی، تفسیر لاهیجی، تصحیح: محدث ارموی، تهران: دفتر نشر داد، 1373ش.

7. شیخ حر عاملی، محمّد بن حسن (ت 1104 ق)، الإیقاظ من الهجعة، ترجمه: احمد جنّتی، قم: دار الکتب العلمیة، [بی تا].

8. ، الجواهر السنیة فی الأحادیث القدسیة، قم: مکتبة المفید.

9. شیخ صدوق، ابوجعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (م 381 ق)، الخصال، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، 1403 ق.

10. شیخ طوسی، ابوجعفر محمّد بن حسن (م 460 ق)، الامالی، قم: انتشارات دارالثقافیة،1414ق.

11. صفوری شافعی، عبدالرحمان بن عبدالسلام (معاصر)، نزهة المجالس ومنتخب النفائس (المجالس للصفوری)، بیروت: دار الإیمان.

12. طبرسی، فضل بن حسن (م 548 ق)، اعلام الوری باعلام الهدی، قم: مؤسسة آل البیت7 لاحیاء التراث، 1417 ق.

ص: 114

1. ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، بیروت، [بی نا]، 1988 م/ 1408ق.

2. طبری، عماد الدین حسن بن علی (ق 7 ق)، کامل بهایی، تحقیق: اکبر صفدری قزوینی، تهران: مرتضوی، 1382 ش.

3. ، مناقب الطاهرین، تحقیق: حسین درگاهی، تهران: رایزن، 1379 ش.

4. طریحی، فخر الدین (م 1085 ق)، مجمع البحرین، تحقیق: السید أحمد الحسینی، تهران: مکتبة نشر الثقافة الإسلامیة، 1408 ق.

5. عالمی دامغانی، محمّدعلی ، پیغمبر و یاران، قم: بصیرتی، 1346ش.

6. عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه (م 1112 ق)، نور الثقلین، تحقیق: سید هاشم رسولی محلّاتی، قم: مؤسسة إسماعیلیان، 1412ق.

7. عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه (م 1112 ق)، نور الثقلین، محقق و مصحح: هاشم رسولی محلاتی، قم اسماعیلیان، 1415ق.

8. علامۀ حلّی، حسن بن یوسف (م 726ق)، کشف الیقین فی فضائل أمیر المؤمنین7، تحقیق: علی آل کوثر، قم: مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیة، 1411 ق.

9. عیاشی، محمّد بن مسعود سلمی سمرقندی (م 320 ق)، تفسیر العیاشی، تحقیق: هاشم الرسولی المحلّاتی، تهران: المکتبة العلمیة، 1380 ق.

10. فتّال نیشابوری، محمّد بن حسن (م 508 ق)، روضة الواعظین، تحقیق: حسین الأعلمی، بیروت: مؤسسة الأعلمی، 1406 ق.

11. فرات کوفی، فرات بن ابراهیم (زنده در 307 ق)، تفسیر فرات کوفی، تحقیق: محمّد الکاظم المحمودی، تهران: وزارة الثقافة والإرشاد الإسلامی، 1410 ق.

12. فیاض لاهیجی، عبدالرزاق بن علی، دیوان، به کوشش: امیر بانوی کریمی، تهران: دانشگاه تهران، 1372ش.

13. فیض کاشانی، ملا محمّدمحسن بن شاه مرتضی (م 1059 ق)، الصافی فی تفسیر القرآن (تفسیر الصافی)، تهران: مکتبة الصدر، 1415 ق.

ص: 115

1. قاضی نعمان مغربی، نعمان بن محمّد تمیمی (م 363 ق)، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، تحقیق: سید محمّد حسینی جلالی، قم: نشر اسلامی، 1414 ق.

2. قمی مشهدی، میرزا محمّد (م 1125 ق)، کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: سازمان چاپ وانتشارات وزارت فرهنگ اسلامی، 1368ش.

3. قمّی، علی بن ابراهیم (م 307 ق)، تفسیر القمّی، به کوشش: سیّد طیّب موسوی جزائری، نجف: مطبعة النجف الأشرف.

4. قیروانی، حسن بن رشیق (م 456 ق)، العمدة فی محاسن الشعر و آدابه، تحقیق: محمّد قزقزان، بیروت: دار المعرفة، 1408 ق.

5. کاشانی، ملا فتح اللّه (م 988ق)، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران، محمّدحسن علمی، 1336ش.

6. کاشف الغطاء، محمّد الحسین، جنة الماوی، قم: کتابخانۀ مؤسسۀ علمی فرهنگی دارالحدیث، 1380 ق.

7. کراجکی طرابلسی، محمّد بن علی (م 449 ق)، کنز الفوائد، تصحیح: عبداللّه نعمة، قم: دار الذخائر، 1410 ق.

8. مجلسی، محمّدباقر(م 1110 ق)، بحار الأنوار، بیروت: مؤسسة الوفا، 1403 ق.

9. ، جلاء العیون، تهران: المکتبة الإسلامیّة، 1372 ش.

10. مجلسی، محمّدتقی (م 1070 ق)، روضة المتّقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، تحقیق: علی پناه الإشتهاردی، قم: بنیاد فرهنگ إسلامی، چاپ دوم.

11. محب الدین طبری، أحمد بن عبداللّه (م 693 ق)، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، تحقیق: اکرم البوشی، جدّه: مکتبة الصحابة، 1415 ق.

12. محدث قمی، شیخ عباس (م 1359 ق)، بیت الاحزان، ترجمه محمّد محمّدی اشتهاردی، قم: انتشارات ناصر، 1369ش.

13. مسعودی، علی بن حسین (م 346 ق)، مروج الذهب ومعادن الجوهر، تحقیق: محمّد محیی الدین عبد الحمید، مصر: مطبعة السعادة، 1384 ق.

ص: 116

علاوه بر آنچه که بر افواه جاری است سیمای دیگری از خدیجۀ کبری عَلَيْها السَّلاَمُ عرضه کند.

در سرزمین حجاز، مردی پا به عرصۀ زندگی گذاشت. نام احمد (یا محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)) را برایش در نظر گرفتند و او همان کسی است که در چند دهۀ بعد، بشریت را با آئینی آسمانی آشنا کرد و بارزترین نقطۀ عطف را در طومار دینداری رقم زد.

به راستی چه ویژگی هایی در آن شخص ، موجب گزینش الهی وی شد؟ نگارندۀ مقاله در صدد پرداختن به این موضوع نیست . ولی برای پرداختن به سیمای خدیجه طاهره 3، ناگزیر از ذکر بعضی خصوصیات محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) است . آن حضرت مظهر و نماد پاکی و پاکیزگی بود. کسی بود که در جامعۀ منحط آن دیار، به عنوان یک فرد پسندیده و ستوده ، شهرت یافت و راست گو و راست کردار بود و در شهر ناآشنا با آب ، به پاکیزگی بسیار اهمیت می داد.

استحمام و مسواک زدن جزو برنامه مستمرش محسوب می شد. درد مردم و جامعه آزارش می داد و برای رفع آلام مردم اقدام عملی نیز می کرد و به همین دلیل در گروه معدود جوانمردان و آزادگان جای گرفت و همه از خود می پرسیدند چنان شخصی برای ازدواج چه برنامه ای خواهد داشت ؟ و معیارهای انسانی که صلاحیت ابلاغ وحی الهی را دارا خواهد شد ، برای پیوند زناشوئی چیست ؟ گزیدۀ گزینش شدۀ الهی کیست و باید چه صفاتی داشته باشد؟ آیا همان طور که خدا از میان آدمیان ، وی را به دلایل انسانی و صفاتی نیکو برگزید، او نیز از میان بانوان آن دیار، کسی را گزینش خواهد کرد که چنین باشد؟ مگر غیر از این احتمال دیگری متصور است ؟

پس

سیمای همسر محمّد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را باید از این منظر در کتب تاریخ جست وجو کرد. آری ، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ همان کسی است که در جامعۀ مکه به طاهره، یعنی بانوی پاک مشهور شد. گر چه جامعۀ جاهلی آن زمان به تدریج با پاکی و پاگیزگی به مفهوم عام آشنا می شد ، ولی قدر مسلم با پاکی بیگانه هم نبود و پاکان را می ستود و به همین دلیل خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را طاهره لقب داد و احمد را محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ). طاهره ، لقبی که نماد تمام نمای خوبی در آن زمان و آن دیار بود.

بنا بر این ، حلقۀ اتصال محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، طاهره ، را به راحتی می توان از این رهگذر

ص: 118

به دست آورد و از بسیاری از گزارشات نامعقول دوری جست . گزارشاتی که در پی آنند تا خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را دارای ثروت فراوان و بی حساب معرفی کنند و همان را نقطۀ آغاز این آشنایی و ازدواج دانسته و نوشته اند.

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ قبل ازدواج با حضرت محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دو بار دیگر ازدواج کرده و دارای چند فرزند نیز بوده و زمان ازدواج با محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، چهل سال و یا کمی بیشتر سن داشته است و نیز می گویند خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بود که پیشنهاد ازدواج با محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را مطرح کرد .

این که معروف است خدیجۀ طاهره3 قبل از ازدواج با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دو بار ازدواج کرده ، صرفاً یک گزارش تاریخی است که متضاد آن نیز گزارش شده و در چند کتاب تاریخی آمده : «ان النبی (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تزوج بها و کانت عذرا؛ پیامبر گرامی(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با خدیجه ازدواج کرد در حالی که خدیجه دوشیزه و باکره بود.» ولی مظلومیت مضاعف خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در طول تاریخ به دست بعضی سیره نویسان کم دقت و راویان اولیه مغرض رقم خورده است.

آنان دلیل ازدواج های قبلی وی را وجود فرزندانی از آن ازدواج ها می دانند ؛ در حالی که کودکان مورد اشارۀ مورخان، فرزندان خواهر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ یا فرزندان شوهر خواهر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از زن دیگر بودند که علی الظاهر بعد از مرگ والدین آنها (یا هر دلیل دیگری ) و فقدان سرپرست آن بانوی نمونه ، فداکاری کرد، آنها را به نزد خود آورد و به همراه پیامبر گرامی(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با تمام محبت از آنها نگهداری می کرد و به همین دلیل است که خدیجه 3، علاوه بر صفت طاهره ، دارای لقبی دیگر یعنی «ام الایتام» ، مادر یتیمان نیز هست . و این لقب در رابطه با مادری کردن وی در حق آن کودکان است .

البته این عنوان را مردم آن دوران به وی دادند و بدیهی است که شخصیت طاهرۀ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ راضی به کاربرد کلمۀ ایتام و یتیمان نبوده باشند؛ زیرا او فقط مادری کرده بدون هیچ گونه طعن و نیش . حال آن که در لقب مذکور ، نوعی بی مهری مشاهده می شود .

به هر جهت ، این لقب را هر کس به خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ داده باشد، نشان از روحیۀ بلند و انسانی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ دارد ؛ حس نوع دوستی ، فداکاری و آزادگی، همان ویژگی هایی که شوی

ص: 119

او نیز در مرتبۀ بالاتر دارای آن بود.

متأسفانه در گزارش بعضی راویان مغرض ، نه تنها با انتساب این فرزندان به خدیجه 3، ویژگی فداکاری و انسانیت او نادیده گرفته شده ، بلکه همان فرزندان را یکی از دلایل ازدواج های قبلی وی قلمداد کرده اند.

هر چند که گزارشگران دیگری به این واقعیت مهم پی برده و آن را تصحیح کرده اند. از دلایل محکم در رد ازدواج های قبلی خدیجه 3، گزارشی هست که در بسیاری از کتب تاریخ آمده و کسی نیست که آن را نشنیده باشد. این مضمون که می گویند، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به دلیل شخصیت ممتازش ، دارای خواستگارهای فراوان بود و بزرگان و اشراف قریش ، خواهان ازدواج با وی بودند، ولی او به تمام اشراف مدعی جواب رد داد و چون جواب مثبت به محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) داد، مورد اعتراض زنان قریش واقع شد که چرا به احدی از امیران جواب مثبت ندادی، اما با یتیم ابوطالب (محمّد) ازدواج کردی ؟

گزارش مذکور علاوه بر این که به روشنی ازدواج های قبلی وی را مردود اعلام می کند، حاکی از آن است که خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ همان طور که از القابش (طاهره و ام الایتام ) بر می آید، برای ازدواج ملاک هایی جز ملاک های موجود در جامعه را مد نظر داشته و ثروت و دارایی امیران و بزرگان قریش او را نفریفته، بلکه پاکی او به دنبال پاکی بزرگ تری بوده است. (جذب پاکی بزرگ تر شدن پاکان )

در مورد سن خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ هم برخلاف آنچه بر افواه جاری و ساری است و عدد چهل قید شده ، گفتنی است که به احتمال قریب به یقین این عدد ناشی از تخمین بعضی سیره نویسان به دلیل فرض قبلی آنان در مورد دو بار ازدواج کردن خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و فرزند داشتن وی بوده و اگر ازدواج های قبلی او را منتفی بدانیم ، موضوع سنش نیز خود به خود حل خواهد شد.

بنا به نقل جعفر مرتضی عاملی در کتاب «الصحیح من سیرة النبی الاعظم »، سن خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ هنگام ازدواج با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) متفاوت ذکر شده و مورخان مختلف آن را 25 سال ، 28 سال ، 30 سال ، 35 سال ، 40 سال ، 44 سال ، 45 سال و 46 سال اعلام کرده اند. در بحار الأنوار از قول

ص: 120

ابن عباس سن وی هنگام ازدواج با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، 22 سال ذکر شده است .(1)

جعفر مرتضی عاملی ، عدد 28 سال را قول ترجیحی اکثریت دانسته و با توجه به رد ازدواج های قبلی وی ، قطعی است که سن او هنگام وصلت با پیامبر گرامی(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، باید خیلی کمتر از آنچه شهرت دارد، بوده باشد و اگر چه نمی توان به طور قطع سن خدیجه طاهره3 را به دست آورد، ولی به نظر می رسد سن اعلام شده در بحار الأنوار از قول ابن عباس به صحت نزدیک تر است که در این صورت با قول ترجیحی اکثریت (بنا به ادعای جعفر مرتضی عاملی ) خیلی تفاوت ندارد.

در هر صورت بعضی از سن های ادعایی یاد شده (به ویژه از 35 تا 46 سال ) نه با تحلیل صحیح وقایع تاریخی سازگار است و نه با علوم پزشکی و تجارب انسان ها؛ زیرا کسانی که سن حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را هنگام ازدواج با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) حدود چهل سال اظهار کرده اند همان کسانی هستند که ولادت حضرت زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ پنج سال بعد از بعثت ، یعنی بیست سال بعد از ازدواج رسول اکرم (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ می دانند.

بدین ترتیب سن خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ هنگام تولد حضرت فاطمه3 باید حدود شصت سال باشد که طبیعی است در این حدود سن (بین 55 سال تا 66 سال ) بارداری از نظر علمی و پزشکی و تجربه و واقعیت مردود است و اگر عوام الناس بگویند سن بارداری برای سادات ده سال بیش از حد معمول است ، باید گفت : اگر چنین باشد، همین مطلب بزرگ ترین سند و معجزه برای حقانیت آیین اسلام در نزد جهانیان می توانست باشد که البته نه چنین مطلبی واقعیت دارد و نه نگارنده به دنبال چنین موهوماتی است .

گذشته از آن که اصولاً خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ جزو سادات مرسوم به شمار نمی آیند، از سویی ممکن است عده ای استدلال کنند در قرآن مواردی از بارداری در سنین کهن سالی مطرح شده (همسر حضرت ابراهیم عَلَيْهِ السَّلاَمُ و حضرت زکریا ) و این امر در مورد حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نیز می تواند از این نوع (معجزه الهی ) باشد . جواب این است که آیا اجازه داریم هر گاه از

ص: 121

تحلیل و تحقیق کم می آوریم ، متمسک به استثنائاتی شویم که در قرآن و خود قرآن نیز غیرعادی و غیرطبیعی بودن آن را ذکر کرده است . ثانیاً وقتی قرآن ، دو مورد مزبور را در مورد پیامبران پیشین ذکر کرده، چطور ممکن است معجزه ای را که مربوط به آورندۀ قرآن است مسکوت گذاشته باشد.

از این نکته نیز اگر بگذریم نوبت به موضوع خواستگاری خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می رسد. بدون تردید خواستگاری یک زن بیوه چهل و چند ساله که دارای چند فرزند بوده و سابقۀ دو بار شوهر کردن را داشته ، از یک جوان نمونۀ قریش با حدود 25 سال سن ، گستاخانه و خودخواهانه است و این امر با اخلاق قریش سازگاری نداشته است و اگر بپذیریم وی یک دوشیزه (عذرا) فداکار و پاکی بوده که سنی حدود سن پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را داشته ، لذا موضوع خواستگاری از این زاویه با صفات وی منتفی است و به خصوص که مراسم خواستگاری رسمی کسان پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، به ویژه حضرت ابوطالب 7، از خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و کسان وی ، در کتب معتبر تاریخی ذکر شده است . هر چند که ممکن است به دلیل وجود صفات برجسته محمّدبن عبدالله (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، پیام های اولیه از سوی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ ارسال شده باشد ، ولی طبیعی تر، همان خواستگاری معمول محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و کسان وی از خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و بزرگ وی، به دلیل وجود صفات نیکو در این زن آزاده ای بود که به پاکی و مهر و محبت شهرت داشته است .

ظاهراً اصلی ترین امتیازی که برای حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در امر پیشقدم شدن در ازدواج مطرح می کنند ، همانا مال و ثروت زیاد وی است که اگر چنین شخصیت ملکوتی و منحصر به فرد پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به ازدواج با فردی که تنها امتیازش ثروت او است راضی نمی شد. مگر در اصل ثروت فراوان و بسیار خدیجه 3، تردید کنیم هر چند نظر قطعی نمی توان داد.

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در جامعه ای پا به عرضه وجود نهاد که بسیاری از ارزش ها و اخلاقیات در آن کم رنگ شده بود و او در همان جامعه ملقب به صفت طاهره (پاک ) شد. او نهاد دقیق مهرورزی و محبت به کودکان بی سرپرست بود و به دلیل همان صفات برجستۀ انسانی و بسیاری صفات نیکوی دیگر که متأسفانه خبری از آنها نداریم ، با اشرف انسان های دوران آفرینش ، سرچشمۀ نیکی و پاکی ، محمّد مصطفی (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، پیوند برقرار کرد و به همراه آن

ص: 122

حضرت به ادامۀ سرپرستی از فرزندانی پرداخت که بعدها منتسب به پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ شدند و حتی همسران آن دختران نیز به لقب دامادهای پیامبر (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) مفتخر شده اند.

شاید به دلیل وجود همین فرزندان بوده که آن خانوادۀ نورانی از داشتن فرزندان حقیقی به تعداد متعارف زمان حیات شان منصرف شده اند.

اگر چه گفته می شود خدیجۀ طاهره 3 اولین کسی بود که به حضرت محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ایمان آورد و آغاز ایمان وی به رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به لحظۀ آغازین وحی و بعثت وی برمی گردد، او از سال ها قبل به پاکی محمّد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خداباوری وی ایمان آورده بود و بدیهی است اگر بعد از سفارت رسمی الهی خاتم الانبیا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، اولین گروندۀ رسمی باشد.

ص: 123

ص: 124

دهند. غرب با به دست گرفتن روح و فکر زنان می خواهد زنان دیگر جوامع هویّت خود را رها سازند و هویّت جدیدی را پذیرا شوند. که نتیجه، وابستگی کامل است. بر نهادهای فرهنگی واجب است که به معرّفی الگوهای اصیل دینی و ملّی اهمّیّت دهند و فضای فرهنگی کشور را جولان گاه غرب زدگان قرار ندهند.

از جمله زنان بافضیلتی که شایستگی تأسّی و اقتدا دارد، حضرت خدیجه کبری عَلَيْها السَّلاَمُ، همسر گرامی پیامبر اعظم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) است. ایشان از زنان بهشتی است که روایات فراوانی از پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و معصومین7 در بارۀ فضایل و سجایای اخلاقی ایشان وارد شده است.

حضرت خدیجه کبری عَلَيْها السَّلاَمُ با نگاهی فراتر از نگاه های آن عصر به استقبال پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) رفت و نه تنها مال و اعتبار، بلکه روح و جان خود را در راه مصالح ایشان و مکتب او هزینه کرد و رضوان الهی و سعادت اُخروی را برای خود خرید.

بی شک، زنان مسلمان با پیروی از خدیجه کبری عَلَيْها السَّلاَمُ و دختر اطهرش، فاطمۀ زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ، در خانه و اجتماع می توانند به قلّه های حقیقی کمال و تعالی برسند و راه را بر راهزنان فرهنگی ببندند و پایه گذار خانه های سبز باشند.

آن روزگار تنها گذاشت. از سرنوشت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و زندگانی وی تا پیش از سنین میان سالی آگاهی دقیقی در دست نیست. شاید پانزده سال بیشتر از عمرش نمی گذشت که شاهد هجوم سپاه ابرهه به خانۀ خدا بود. زمان لشکرکشی ابرهه که به «عام الفیل» معروف گشت، سال تولّد محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و مبدأ تاریخ پیش از ظهور اسلام بود.(1)

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، نخستین بانویی است که دعوت محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به آیین اسلام را لبّیک گفت. او تا آخرین لحظه در کنار رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ماند و از حمایت همسرش دست برنداشت. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ یکی از بزرگ ترین حامیان دین اسلام بود. رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در این باره می فرمود: «اسلام جز به شمشیر علی و ثروت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ برپا نشد.»(2)

صفحۀ زندگی او مربوط به زمانی است که با وجود زیبایی ظاهر و برخورداری از تمام ویژگی های عالی زنانه، هرگز در جامعه فاسد آن روزگار، خود را نباخت و به درجه ای از کمال و پاکی رسید که وی را «طاهره» لقب دادند.(1)

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ یکی از ثروتمندان مکّه بود، ولی هرگز از یاری فقیران روی برنمی گرداند و خانه اش همواره کعبه آمال مردم بینوا و پناهگاه نیازمندان بود. کرم، سخاوت، دوراندیشی، درایت، عفّت و پاک دامنی، از وی بانویی پرهیزکار و مورد احترام ساخته بود. لقب «سیّده نساء قریش» که در آن زمان به وی داده شد، نشان دهندۀ جایگاه او در میان مردم است. کمال روحی و عقلی و حسن ظاهر وی سبب شده بود مردان زیادی اندیشه همسری او را در سر بپرورانند. عقبة بن ابی معیط، صلّت بن ابی یَهاب، ابوجهل و ابوسفیان از جمله مردان ثروتمند و بانفوذ قریش بودند که از او خواستگاری کردند، ولی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ درخواست آنان را رد کرد.(2)

شخصی را به دنبال محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرستاد و گفت: «دلیلی که مرا بر آن داشته است تا از تو دعوت کنم که به نمایندگی من در کاروان تجاری قریش شرکت کنی، راست گویی، امانت داری و اخلاق پسندیده تو است. من حاضرم دو برابر آنچه به دیگران می دادم، به تو بدهم و دو غلام خود را نیز همراه تو بفرستم تا در تمام مراحل فرمانبردار تو باشند.»(1) وقتی محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) جریان را برای عموی خود نقل کرد، ابوطالب فرمود: «این گشایشی است برای زندگی که خداوند آن را برایت مهیّا کرده است.»(2)

پرسید و بعد از تأمّل کوتاهی گفت: این مرد که زیر سایۀ این درخت نشسته است، همان پیامبری است که در تورات و انجیل در بارۀ او بشارت های فراوانی خوانده ام.»(1)

خواست با خدیجه، دختر خویلد ازدواج کند، ابوطالب با خاندانش و گروهی از قریش نزد ورقة بن نوفل، پسر عموی خدیجه آمدند. ابوطالب سخن آغاز کرد و فرمود: «سپاس پروردگار این خانه را که ما را از فرزندان ابراهیم و اسماعیل قرار داد و ما را در این سرزمین امن فرود آورد و بر مردمان فرمانروایی بخشید و در این شهر برکت و نعمت فراوان بر ما ارزانی داشت. فرزند برادرم کسی است که بر هر مردی از قریش که با او مقایسه شود، برتری دارد و از هر که با او سنجیده شود، بزرگ تر است و نظیری در میان آفریدگان ندارد. هر چند ثروتش اندک است، ولی ثروت چون شبی گذرا و سایه ای ناپایدار است. اینک پیش تو آمدیم تا خدیجه را از تو خواستگاری کنیم. مَهریه او را من از مال خود خواهم داد؛ آنچه را اکنون یا هر زمان دیگری بخواهد. قسم به خدای این خانه که او بهره ای وافر و دینی گسترده و اندیشه ای کامل دارد.»

آن گاه ابوطالب سکوت کرد و نوبت ورقة رسید، ولی در سخن گفتن به سختی افتاد و از پاسخ دادن به ابوطالب درمانده شد و سکوت اختیار کرد. خدیجه گفت: «پسر عمو! تو هر چند بزرگ خانواده ای و در سخن گفتن در این مجلس از من سزاوارتری، ولی من در رضایت نسبت به این ازدواج سزاوارترم. ای محمّد! من درخواست تو را می پذیرم و مهر را نیز از مال خویش می دهم.» آن گاه از ابوطالب خواست تا شتری قربانی کند و به مردم ولیمه بدهد.

ابوطالب فرمود: «گواه باشید که خدیجه، محمّد را پذیرفت و مهر را از مال خویش ضمانت کرد.» قریشی یان گفتند: «شگفتا که مهر را زن به مرد می دهد!» ابوطالب به پا خاست و فرمود: «اگر مردی مانند برادرزاده ام باشد، جا دارد که با گران ترین بها و بیشترین مهر خواسته شود، ولی اگر مثل شما باشد، جز با پرداختن مهر سنگین با شما ازدواج نخواهد کرد.» سپس در همان مجلس شتری قربانی کرد و بدین ترتیب، محمّد با خدیجه ازدواج کرد.(1)

گفته می شود مهریه حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، چهارصد دینار و به قولی، بیست شتر بود(2) و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ هنگام ازدواج چهل سال داشت.(3)

ص: 131

«طیّب» و «طاهر» لقب دادند. گفته شده است پسران ایشان در کودکی از دنیا رفتند؛ قاسم در هفت سالگی و عبد اللّه در دو سالگی. همۀ دختران آن حضرت نیز به جز فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ از دنیا رفتند. از همین رو، نسل پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تنها از طریق حضرت زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ ادامه یافت.(1)

کسانی که معتقدند خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ پیش از ازدواج با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ازدواج کرده است، می گویند وی از ازدواج های قبلی خود نیز فرزندانی داشته است. از جمله از عتیق بن خالد مخزومی، یک دختر داشته که بعدها با ابوهالۀ اسدی ازدواج کرده و ثمرۀ این ازدواج هند ابن ابی هالة است. البتّه برخی هند را خواهرزادۀ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ می دانند.(2)

باید بگوییم پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز از همسر دیگرشان ماریه قبطیّه، پسری به نام ابراهیم داشته که وی نیز در خردسالی از دنیا رفته است.

از امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ پرسیدند: «چرا پسری برای رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) باقی نماند؟» ایشان در پاسخ فرمود: «زیرا محمّد، پیامبر خدا و علی، وصی او بود و اگر آن حضرت فرزندی از خود بر جای می گذاشت، در ولایت علی تردید می شد و وصایت او تثبیت نمی گشت.»(3)

بر این مصیبت صبر پیشه کند و خدای را سپاس گوید و آن گاه خداوند او را عذاب کند.»(1)

آنان سمت راست خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، دیگری سمت چپ، یکی بر بالای سر و آخری پایین پای خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نشست. آنها فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ را از مادر گرفتند و حوریان بهشتی، او را با آب کوثر شست وشو دادند و در پارچه ای سفید پیچیدند.(1)

انداخته بود.

با این که حضرت یقین داشت آنچه بر وی نازل شده، پیام خدا و آورندۀ آن جبرئیل است، ولی این همه اضطراب تا حدّی طبیعی می نمود؛ چرا که روح هر اندازه توانا باشد و با نظام غیب و عوالم روحانی رابطه داشته باشد، باز وقتی اوّلین بار با فرشتۀ وحی روبه رو می شود، اضطراب و وحشت به او دست می دهد. بعدها اضطراب پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از بین رفت.(1)

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ که همسر خود را مضطرب و خسته دید، نگران شد و جریان را از پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پرسید. محمّد امین(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز هر آنچه را در کوه اتّفاق افتاده بود، برای خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ تعریف کرد. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به بزرگی، راست گویی و درست کاری محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ایمان داشت و پیش تر نیز شنیده بود که مردی بزرگ از مکّه، آخرین پیامبر الهی خواهد شد. پس با شنیدن سخنان پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، به او ایمان آورد و وی را دعا کرد و دلگرمی داد.

پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) که احساس خستگی می کرد، به خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ فرمود: «دَثِّرِینی؛ مرا بپوشان.» خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ او را پوشانید و محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به خواب فرورفت. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نیز با خود پیمان بست که با تمام توان از شوهرش که دیگر پیام آور حق و حقیقت شده بود، دفاع کند. از این رو، وی اوّلین زنی بود که به پروردگار و رسالت محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ایمان آورد. هیچ تردیدی وجود ندارد که خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، نخستین بانویی است که به پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ایمان آورده است.

ما در این مورد، تنها به بررسی یک سند تاریخی بسنده می کنیم که تاریخ نویسان از عایشه، همسر پیامبر نقل کرده اند. عایشه می گوید: «من همواره از این که روزگار خدیجه را درک نکرده بودم، تأسّف می خوردم و از علاقۀ پیامبر به او در شگفت بودم؛ چرا که پیامبر، او را بسیار یاد می کرد و اگر گوسفندی می کشت، به سراغ دوستان خدیجه می رفت و سهمی برای آنها می فرستاد. روزی رسول خدا در حالی که خانه را ترک می کرد، خدیجه را یاد کرد و از او تعریف کرد. کار به جایی رسید که صبر خویش را از دست دادم و با کمال جرئت گفتم: وی پیرزنی بیش نبود و خدا بهتر از او را نصیب شما کرده است! گفتار من چنان رسول خدا را متأثّر ساخت که آثار خشم و غضب در چهرۀ او ظاهر شد. رو به من کرد و فرمود:

ص: 136

ابداً چنین نیست... هرگز همسری بهتر از آن نصیب من نشده است. او هنگامی به من ایمان آورد که همۀ مردم در کفر و شرک به سر می بردند؛ او ثروت خود را در سخت ترین لحظات در اختیار من گذاشت؛ خدا از او فرزندانی نصیبم کرد که به دیگر همسرانم نداد!»(1)

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، اوّلین بانویی بود که همراه علی بن ابی طالب7 با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به نماز ایستاد و پیشانی عبودیّت بر خاک سایید. او بدین گونه وفاداری خود را به پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) اثبات کرد.

خرما را نصف می کردند.

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در این سه سال هیچ گاه همسرش را تنها نگذاشت و مانند همیشه با مال خود به یاری او شتافت. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ تمام ثروت خود را در جریان شعب خرج کرد تا جایی که گفته می شود بعد از محاصرۀ اقتصادی دیگر ثروتی نداشت. او علاوه بر این که ثروت خود را در این راه صرف کرد، از خویشان خود نیز خواست که در فرصت پیش آمده به مسلمانان کمک کنند. از جمله افرادی که مسلمانان را یاری کردند، می توان حکیم بن حزام، برادرزادۀ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و ابوالعاص، داماد خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و همسر رقیّه را نام برد. حکیم بن حزام گاهی نیمه شب ها مقداری گندم و خرما بر شتری می گذاشت و تا نزدیکی شعب می برد. آن گاه افسار شتر را بر گردنش می آویخت و آن را رها می کرد تا به مسلمانان برسد.

این سختی ها ادامه داشت تا این که سرانجام پیک وحی پیام آورد موریانه، عهدنامۀ قریش را خورده است و تنها کلمۀ «بِسْمِکَ اللّهُمَّ» باقی مانده است. پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) جریان را به ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ خبر داد. این گونه بود که محاصرۀ اقتصادی مسلمانان به پایان رسید و مسلمانان به ویژه خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ در این امتحان الهی سربلند و پیروز شدند.(1)

وفات یافت. گفته اند وفات خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ تنها سه روز پس از درگذشت ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ رخ داد و برخی معتقدند که وفات خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ سی و پنج روز پس از فوت ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ بوده است. در این میان، آنچه مسلّم است این است که هر دو بزرگوار در یک سال وفات یافته اند.(1) از این رو، سالی را که این دو مصیبت بزرگ بر پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) وارد گشت، «عام الحزن» نام نهادند.

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ هنگام وفات شصت و پنج سال داشت و بیست و چهار سال از عمر شریفش را در کنار پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) سپری کرده بود. پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در وفات خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بسیار گریست و دستور داد در حجون، که قبرستانی نزدیک مکّه بود، قبری برای این بانوی بزرگوار فراهم کنند. در آن زمان هنوز نماز میّت واجب نشده بود. بنا بر این، بر جنازۀ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نماز نخواندند. پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) وارد قبر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ شد و با دست مبارک خویش، او را داخل قبر گذاشت و برایش دعا کرد.

پس از وفات خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ خردسال همواره گرد پدر می گشت و خود را به دامان او می آویخت. او بهانۀ مادر را می گرفت و دل دردمند پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را بیش از پیش به آتش می کشید. روزی جبرئیل بر پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نازل شد و فرمود: «ای پیامبر! به فاطمه بگو خدا کاخی از مروارید برای مادرت ساخته است که در آن جا هیچ سختی و تلخی وجود ندارد.»(2)

نقل است که سال ها بعد هنگامی که می خواستند خبر خواستگاری علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ از فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ را به پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) برسانند، گروهی از زنان نزد آن حضرت آمدند و گفتند: «ای رسول خدا! جان ما فدای تو باد! برای کاری نزد تو آمده ایم که اگر خدیجه زنده بود، خشنود می شد.» چون نام خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بر زبان زنان جاری شد، پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) سخت گریست. امّ سلمه پرسید: «برای چه می گریید؟» پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود:

«خدیجه!

کجا مثل خدیجه پیدا می شود؟ زمانی که مردم مرا تکذیب کردند، او تصدیقم کرد؛ بر دین خدا یاری ام کرد و با مالش به کمکم شتافت. خدا به من فرمان داد تا او را به خانه ای زمردین در بهشت بشارت دهم که هیاهو و اضطراب و سختی و محنت در آن نیست.»(3)

در سال 727 هجری قمری، قبّه ای بر قبر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ ساخته شد که وهّابیان آن را در سال

ص: 139

1344 هجری قمری ویران کردند.(1)

مشرکان، گوشه هایی از این خدمات ارزشمند است که اثر آن در دو دورۀ مهم زندگی پیامبر اعظم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به خوبی آشکار است:

به حریم امن پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) جلوگیری می کرد.(1)

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ با موقعیّت اجتماعی خویش توانست بارها پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را از شرّ کافران و جاهلان برهاند. نمونه های زیادی در این مورد وجود دارد که ما تنها به ذکر یک مورد بسنده می کنیم:

روزی پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در ایّام حج به بالای کوه صفا رفت و با صدای بلند ندا داد: «ای مردم! من فرستادۀ پروردگارم.» سپس به کوه مروه رفت و سه مرتبه همان سخن را تکرار کرد. کافران با سنگ به پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) حمله کردند. ابوجهل نیز سنگی پرتاب کرد که به پیشانی رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) اصابت کرد و خون از پیشانی آن حضرت جاری شد. پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به کوه ابوقُبَیس رفت و مشرکان نیز در پی آن حضرت رفتند. علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ به سرعت خود را به خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ رساند و موضوع را برای او بازگو کرد. اشک از گونه های خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ جاری شد و همراه علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ برای یافتن همسرش راهی کوه و دشت گردید. در این هنگام، جبرئیل بر پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نازل شد و فرمود: «فرشتگان از گریۀ خدیجه به گریه آمدند. او را فرا خوان، به او سلام برسان و بگو خدا به تو سلام می رساند و او را به خانه ای بهشتی که از نور زینت داده شده است، بشارت ده.»

سرانجام خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ، پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را یافتند و به خانه آوردند. مردم به خانۀ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ حمله ور شدند و خانۀ او را سنگ باران کردند. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بیرون آمد و خطاب به آنان فرمود: «آیا از سنگ باران کردن خانۀ زنی که نجیب ترین قوم شما است، شرم ندارید؟» مردم با شنیدن سخنان خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ پراکنده شدند و او برای مداوای همسرش به خانه بازگشت. آن گاه پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، پیغام جبرئیل را به او رساند. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در پاسخ فرمود: «اِنَّ اللّهَ هُوَ السَّلامُ و مِنْهُ السَّلامُ وَ عَلی جَبْرِئیل السَّلامُ وَ عَلَیکَ یا رَسُولَ اللّهِ اَلسَّلامُ وَ بَرَکاتُهُ؛(2) خدا، خود، سلام است و سلام از او است و سلام بر جبرئیل و بر تو ای رسول خدا و رحمت و برکات خداوند بر تو باد!»

ص: 142

چهار نفرند: خدیجه بنت خویلد؛ فاطمه بنت محمّد؛ مریم بنت عمران و آسیه بنت مزاحم، همسر فرعون.»(1)

گرد پدر می گشت و سراغ مادر را از او می گرفت. پیامبر از این حالت دختر کوچکش بیشتر محزون می شد و نمی دانست به او چه پاسخی بدهد تا آرام گیرد. فاطمه هم چنان بی تابی می کرد تا این که جبرئیل بر پیامبر نازل شد و فرمود: به فاطمه سلام برسان و بگو مادرت در بهشت در خانه ای از طلا و نقره در کنار آسیه، همسر فرعون و مریم، دختران عمران نشسته است. فاطمه هنگامی که این سخن را شنید، آرام گرفت و فرمود: خداوند خود سلام است، سلام از او است و سلام به سوی او است.»(1)

می فرماید:

«وَ لَمْ یُجْمَعْ بَیتٌ واحدٌ یَومئذٍ فِی الاسلامِ غَیرُ رسولِ اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) وَ خَدیجَة3 و اَنَا ثالِثُهُما؛(1) در آن زمان هیچ خانوادۀ اسلامی شکل نگرفته بود، جز خانواده ای که از رسول خدا و همسرش، خدیجه پدید آمده بود و من سومین عضو آن خانواده بودم.»

در ادامه به چند ویژگی این خانواده اشاره می کنیم، به امید آن که بتوانیم گامی مفید و مؤثّر در زمینۀ گسترش فرهنگ و اندیشۀ اسلامی در حیطۀ خانواده برداریم.

و همسرش را آزاد کرد. دویست درهم نیز به او داد و گفت: «از آن رو که علاقه مرا به محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دوچندان کردی، تو را آزاد می کنم.» این روایت حاکی از شوق و عشق معنوی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) است.

ب ورقة بن نوفل، عموزادۀ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، از دانایان عرب بود و اطّلاعات زیادی از کتاب های یهود و نصارا داشت. وی همیشه می گفت: «مردی از میان قریش از طرف خدا برای هدایت مردم برانگیخته می شود و یکی از ثروتمندترین زنان قریش را به همسری برمی گزیند.» گفته اند که او گاه و بیگاه به خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ می گفت: «روزی فرا می رسد که تو با شریف ترین مرد روی زمین وصلت می کنی.»

ج شبی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در خواب دید که خورشید در آسمان مکّه چرخید و کم کم پایین آمد و در خانۀ او فرود آمد. پس خواب خود را برای ورقه نقل کرد. وی نیز در تعبیر خواب او گفت: «با مرد بزرگی ازدواج خواهی کرد که شهرت او جهان گیر خواهد شد.»

د روزی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ با کنیزان و غلامان در خانۀ خود نشسته بود. یکی از دانشمندان یهود نیز در آن محفل بود. از قضا محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از کنار خانۀ آنها گذشت و دانشمند یهودی وی را دید. وی از خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ خواست از محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بخواهد چند دقیقه در مجلس آنان شرکت کند. پس از آن که رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آمد، دانشمند یهودی از وی خواست تا نشانه های نبوّت را که در بدنش بود، به او نشان دهد. پیامبر نیز پذیرفت.

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ که شاهد ماجرا بود، به مرد یهودی گفت: «اگر عموهای او از تفتیش و کنجکاوی تو آگاه شوند، واکنش بدی نشان می دهند؛ چرا که آنان از توطئه یهود بر برادرزادۀ خود بیمناک اند.» دانشمند یهودی گفت: «مگر می شود کسی به محمّد آسیبی برساند، در صورتی که دست تقدیر او را برای اتمام نبوّت و ارشاد مردم پرورش داده است؟» خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ پرسید: «از کجا می دانی که او به چنین مقامی می رسد؟» وی گفت: «من نشانه های پیامبر آخرالزمان را در تورات خوانده ام و از نشانه های او این است که پدر و مادرش می میرند و جدّ و عمویش از او حمایت می کنند. هم چنین از قریش زنی را انتخاب می کند که سرور قریش است.» آن گاه به خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ اشاره کرد و گفت:

ص: 149

«خوشا به حال کسی که افتخار همسری او را به دست آورد.»(1)

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نیز پناه می بردند و از روح پاک او یاری می جستند. به گفتۀ تاریخ نگاران، حسین بن علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ بیست و پنج بار با پای پیاده از مدینه به حج رفت و هر بار، قبر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را زیارت کرد. در یکی از این سفرها، انس بن مالک با آن حضرت بود. اَنَس می گوید: «حسین7 به کنار قبر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ آمد و سخت گریست. سپس رو به من کرد و گفت: از پیش من برو و مرا تنها بگذار. من خود را از چشم آن حضرت پنهان کردم تا حال او را نظاره گر باشم. امام حسین7 به نماز ایستاد و بسیار نماز خواند. آن گاه دست به دعا برداشت و بر آستان خدای خویش تضرّع کرد.»(1)

هیچ گاه یاد خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در دل خاندان پیامبر از میان نرفت و خاطرۀ نیکی و نیک کرداری او برای همیشه در دل و بر زبان نوادگان ایشان باقی ماند. از نشانه های این پیوند و دل بستگی، آن بود که بسیاری از ائمّه:، یکی از دختران خود را «خدیجه» می نامیدند تا یاد جدّۀ خود را همواره زنده بدارند. از ان جمله اند: خدیجه، دختر امام سجّاد عَلَيْهِ السَّلاَمُ ؛ خدیجه، دختر امام محمّدباقر7؛ خدیجه، دختر امام موسی کاظم7 و خدیجه، دختر امام جواد7 که برخی از آنها راویان حدیث و از زنان بزرگ و بافضیلت بودند.(2)

می کرد، فاطمه بود و هنگام بازگشت [نیز] اوّلین کسی را که دیدار می کرد، فاطمه بود. پیامبر در بازگشت از یکی از مسافرت ها به خانۀ فاطمه وارد شد. فاطمه به استقبال پدر شتافت، در حالی که دو دستبند نقره بر دست داشت و پرده ای جدید بر در خانه آویخته بود. رسول خدا مدّت کوتاهی در خانۀ فاطمه درنگ کرد. [سپس] خارج شد. فاطمه از رفتار پیامبر مقصود ایشان را فهمید؛ زیرا این برخورد از سوی پیامبر تازگی داشت. از این رو، حسنین را فرا خواند و دستبند را به یکی و پرده را به دیگری داد تا نزد جدّشان ببرند. سپس به آن دو فرمود: از من به پیامبر سلام برسانید و بگویید، دیگر از فاطمه چنین اموری را مشاهده نخواهید کرد. این ها را آن گونه که خود مصلحت می دانید در راه خدا به مصرف برسانید. پیامبر حسنین را بوسید و به سینه چسبانید و در دامان خویش نشاند. آن گاه فرمود دستبندها و پرده را به مصرف مستمندان اهل صفه(1) برسانند. سپس فرمود: خداوند، فاطمه را رحمت کند. خداوند در مقابل این پرده، پوششی از پوشش های بهشتی و به جای این دستبندها، زینت های بهشتی به فاطمه خواهد بخشید.»(2)

امام موسی کاظم7 می فرماید:

«روزی پیامبر گردنبندی بر گردن فاطمه دید و با رفتار خویش، او را به پرهیز از تجمّل دنیا فرا خواند. فاطمه نیز گردنبند را از خود دور کرد و به پدر داد. پیامبر فرمود: اَنْتِ مِنّی. آن گاه گردنبند را به فقیری صدقه داد.»(3)

1. ابن هشام حمیری، ابومحمد عبدالملک (م 8 213 ق)، السیرة النبویّة، مصر: مکتبة محمّد، 1383 ق.

2. ابن واضح یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب اسحاق (م 284 ق)، تاریخ یعقوبی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران: 1374.

3. تاریخ اماکن زیارتی مکّه معظّمه و مدینة منوّره، چاپ سازمان حج و اوقاف، بخش مربوط به قبور «حجون».

4. دشتی، محمّد، نهج البلاغة، تحقیق: سید کاظم محمّدی، قم: انتشارات امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ، 1369 ش.

5. رحمانی همدانی، احمد، فاطمة الزهرا بهجة قلب المصطفی، تهران: دفتر تحقیقات و انتشارات

6. سبحانی، جعفر، فرازهایی از تاریخ زندگانی پیامبر اسلام، تهران: حوزۀ نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، 1376.

7. ، قم: مرکز انتشارات دارالتبلیغ اسلامی، 1351.

8. شریف الرضی، محمّد بن حسین، خصائص امیرالمؤمنین، بیروت: مؤسّسة الاعلمی للمطبوعات، 1364.

9. شیخ صدوق، ابوجعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (م 381 ق)، الأمالی، تهران: کتابچی، 1376.

10. علی دخیل، علی محمّد، اعلام النساء، دارالمرتضی، [بی جا]، 1357.

11. کمال نیا، محمّدتقی، خدیجه کبری عَلَيْها السَّلاَمُ، قم: امید، [بی تا].

12. متقی هندی، علی بن حسام الدین (م 975 ق)، کنز العمّال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت: دارالکتب العلمیّة، 1374.

13. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403ق.

محدث قمی، شیخ عباس (م 1359 ق)، مفاتیح الجنان، قم: بنیاد معارف اسلامی،

ص: 154

1. 1375.

2. محدث نوری، میرزا حسین نوری طبرسی (م 1320 ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، تحقیق: مؤسّسة آل البیت7، قم: مؤسّسۀ آل البیت7، 1407 ق.

3. محمّدی اشتهاردی، محمّد، حضرت خدیجه اسطورۀ ایثار و مقاومت، انتشارات نبوی، 1377.

4. نمازی شاهرودی ، شیخ علی (م 1364 ش)، مستدرک سفینة البحار، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1418ق.

5.

ص: 155

1.

ص: 156

تاریخ نگاران سال ولادت آن بانوی گرامی را با اختلافات فراوان نقل کرده اند: تولّد در «عام الفیل»، سه یا پنج و یا ده سال پیش از آن، نیز گفته اند: پانزده یا بیست سال پیش از عام الفیل.(1) آنچه شهرت دارد، پانزده سال قبل از عام الفیل است، یعنی شصت و هشت سال پیش از هجرت متولّد شد.(2)

خانواده ای که حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در آن پرورش یافت، از نظر شرافت خانوادگی و نسبت های خویشاوندی، در شمار بهترین و بزرگ ترین قبایل عرب بود. پدر و اقوامش در زمرۀ ثروتمندان قریش قرار داشتند. پدرش خویلد بن اسد بن عبدالعزّی بن قصی،(3) از بزرگان قریش بود که پیش از واقعه «فجار چهارم»(4) درگذشت.(5)

در قصی پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به هم می رسند. قصی جدّ سوم حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و جدّ چهارم حضرت محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می باشد.

مادرش فاطمه، دختر زائدة بن اصم از بنی معیص بن عامر بن لؤی بود.(6)

ص: 158

از زندگانی حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ پیش از آن که به همسری پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) درآید، جز اشاره هایی در متون تاریخی نیست، از جمله آمده است: در دورۀ جاهلیّت بین اقوام خود ممتاز و یگانه و بی نظیر بود و به جهت پاک دامنی او را «طاهره» لقب داده بودند. بعد که صاحب فرزندی به نام «هند» شد، او را «امّ هند» می خواندند. پس از ازدواج با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، حضرت به وی لقب «کبری» داد.(1)

او در صفات نیکو و کمالات اخلاقی زبانزد و نمونه بود، که موجب شد برای همسری پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) شایسته شمرده شود.

بیشتر نویسندگان سیره و تاریخ اسلام نوشته اند: حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ پیش از آن که به همسری پیامبر درآید، دو بار ازدواج کرده بود. نخستین بار با ابوهاله تمیمی، هند بن نباش بن زراره، که حاصل این پیوند زناشویی دو فرزند شد: پسری به نام «هند» و دختری به نام هاله. ابوهاله در جوانی درگذشت. دیگر بار با عتیق بن عائذ بن عبد اللّه مخزومی ازدواج نمود.(2) او هم در جوانی درگذشت و ثروت بسیاری برای حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به ارث گذاشت. ثمره و حاصل این ازدواج دختری بود که نامش را «هند» نهادند.(3)و(4)

هند هم نام پسر است و هم نام دختر. بنا به برخی نقل ها حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از عتیق بن عائذ بن عبد اللّه مخزومی پسری داشت به نام هند و از شوهر دیگر (ابوهاله تمیمی) دختری به دنیا آورد به همین نام.(5)

آن چه که بیان شد، بنا به نقل مشهور است که پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) سومین همسر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بود. برخی از

ص: 159

مورّخان بزرگ برخلاف این نوشته اند، همانند ابوالقاسم کوفی، بلاذری، شیخ طوسی و سیّد مرتضی. اینان نوشته اند: حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ هنگام ازدواج با پیامبر «عذرا» (دوشیزه) بود.

برخی از نویسندگان معاصر همانند جعفر مرتضی عاملی در کتاب الصحیح من سیرة النبی الاعظم و حسین شاکری در کتاب ام المؤمنین خدیجة الطاهرة، برای اثبات این ادّعا، مطالبی را ذکر کرده اند(1) که به جهت رعایت اختصار از ذکر آن خودداری می شود.

جز او همسر دیگری نگرفت.(1) از این مدّت حدود ده سال در دورۀ رسالت حضرت قرار داشت. او اوّلین زن مسلمان بود که با تمامی توان و کوشش، نیز با همۀ اموال و ثروت خود به حمایت از پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) برخاست و سرانجام در شصت و پنج سالگی در روز دهم رمضان سال دهم بعثت، پس از رهایی مسلمانان از محاصرۀ اقتصادی، جان به جان آفرین تسلیم کرد و در قبرستان «حجون» مکّه به خاک سپرده شد.

6. چهل و چهار؛(1)

7. چهل و پنج؛(2)

8. چهل و شش.(3)و(4)

از میان این اقوال هشت گانه تنها دو قول است که طرفدارانی دارد: یکی قول به این که حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در هنگامی که به عقد پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) درآمد بیست و هشت ساله بود، و دیگری چهل ساله. آنچه معروف و بیشتر مورد پذیرش مورّخان و سیره نویسان قرار گرفته، این است که آن بانوی گرامی حدوداً چهل ساله بود که به عقد پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) درآمد. از جمله دلیلی که ذکر می کنند، سخن حکیم بن حزام، خواهرزادۀ حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ است که می گوید: عمّۀ من که چهل ساله بود، با رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بیست و پنج ساله ازدواج کرد.(5)

مورّخ نامدار معاصر، سیّد جعفر شهیدی، در این باره می نویسد: چنان که بین مورّخان شهرت یافته و سنّت نیز آن را تأیید می کند، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به هنگام ازدواج با محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، چهل سال داشت، ولی با توجّه به تعداد فرزندانی که از این ازدواج نصیب او گشت، می توان گفت: تاریخ نویسان رقم چهل را از آن جهت که عدد کاملی است، انتخاب کرده اند.

در مقابل این شهرت، ابن سعد با اسناد خود از ابن عبّاس روایت می کند که سنّ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ هنگام ازدواج با محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بیست و هشت سال بود.(6)

چندانی نداشت، ازدواج کند، در حالی که خواستگاران ثروتمند متعدّدی داشت؟

در ازدواج های پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) عوامل متعدّدی تأثیرگذار بودند، که هیچ یک از آنها معیارهای مادّی نداشت، که در بحث فلسفه چندهمسری بیان شد. در خصوص ازدواج پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ علّت اصلی، پاک دامنی و عفّت و فضایل معنوی و انسانی حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بود. در این پیوند زناشویی انگیزۀ دو طرف در تن دادن به آن، برتری های معنوی و انسانی بود که هر یک در شریک زندگی خود می دید. صفحات تاریخ گواهی می دهد که خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از زنان پاک دامن و باعفّت بود تا آن جا که در دوران جاهلیّت به او لقب «طاهره» داده بودند.(1)

او به مقتضای پارسایی و پاک دامنی اش همواره خواهان شوهری باتقوا و پرهیزکار بود. از گفتار و کردار خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به دست می آید که علاقۀ وی به پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بر محور ارزش های پاک انسانی و صداقت و امانت داری پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می چرخید، که فهمیده می شود انگیزۀ ازدواج وی با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فراتر از مسائل مادّی بود. اگر عنصر مادّیت در ازدواج خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ تأثیرگذار بود، می بایست با یکی از خواستگاران ثروتمندش ازدواج می کرد. بسیاری از ثروتمندان، علاقه مند به ازدواج با او بودند و از وی خواستگاری کرده بودند.(2)

حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در یکی از اوّلین گفت وگوهای خود با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، علّت علاقه و انگیزۀ ازدواج خود را چنین ابراز نمود: «به تو علاقه مند شدم، زیرا با من خویشاوندی(3) و میان قومت از شرافت بسیاری بهره مند هستی، نیز نزد قبیله ات به امانت داری شهرت داری و دارای اخلاق نیکو و با صداقت می باشی.»(4)

ص: 163

در مورد ردّ انگیزۀ مادّی ازدواج پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ می گوییم:

1. اگر ازدواج مبتنی بر اموال خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بود، دشمنان پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) که از هیچ بهانه ای برای ضربه زدن بر شخصیّت ایشان فروگذار نمی کردند، از آن بهره می گرفتند، و حضرت را به دنیاگرایی متّهم می کردند، در حالی که در تاریخ خبری از این گونه حرف ها نیست.

2. در برخی نقل ها آمده است که حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، خود ابتدا پیشنهاد کرد که با حضرت ازدواج نماید.(1) اگر این نقل درست باشد، پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ گرایش پیدا نکرد، بلکه حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بود که به سوی پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گام برداشت، آن هم با انگیزۀ پاک دامنی و فضایل معنوی و انسانی که در حضرت مشاهده کرد.

3. بارها پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از فضایل اخلاقی و کرامت انسانی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ سخن گفت تا آن جا که فرمود: «خدیجه از زنان بافضیلت بهشت است(2) و خداوند توسّط جبرئیل به او سلام می رساند.»(3) این گونه ستایش، بیانگر معنویّت و جایگاه والای خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ است.

4. آنانی که با انگیزۀ مادّی به ازدواج تن می دهند، نوع زندگی و توجّه آنان به مادیّت است، در حالی که رفتار و کردار خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) برخلاف دنیاپرستی است و همیشه صفا و صمیمیّت و وفا و یگانگی در این خانواده حاکم بود. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در دوران عبادت پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در غار حرا همیشه مراقب حضرت بود و برای حفظ جان و جایگاه پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تمامی سختی ها را تحمّل کرد. او همیشه آماده بود، حتّی کوچک ترین تمایلات حضرت را که به زبان هم نمی آورد، انجام دهد، چنان که وقتی دید حضرت به «زید بن حارثه» که آن هنگام به عنوان برده نزد خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به سر می برد، علاقه دارد، او را به حضرت رسول بخشید.(4)

اگر پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با هدف دست یابی به ثروت حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ با آن بانوی گرامی ازدواج

ص: 164

کرده بود، می بایست پس از ازدواج این هدف و انگیزه جلوه می کرد و با مال و ثروت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به زندگی زاهدانه پایان می داد و در ناز و نعمت زندگی می کرد، در حالی که زندگی پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از رفاه گرایی و فرورفتن در ناز و نعمت به دور بود و حضرت همواره در پی امور معنوی و زندگی زاهدانه بود.

این دلایل نشان می دهد که ازدواج آن دو بر اساس ارزش های الهی انسانی شکل گرفت، نه امور مادّی و هواهای نفسانی!

توضیح: در مورد میلاد حضرت فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ مورّخان سال های گوناگون را گفته اند که جملگی تقریباً محدود می شود به سال پنجم پیش از بعثت تا سال پنجم پس از بعثت، امّا همۀ گفته ها را می توان در سه قول خلاصه و جمع بندی کرد:

حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، سنّ حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در هنگام به دنیا آوردن حضرت فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ بین چهل تا پنجاه و پنج سالگی قرار دارد. این باور هم اشکالی ندارد، چون عموم زنان تا پنجاه سالگی و زنان نَبْطی و قریشی تا چند سال بیشتر زاد و ولد دارند.

فرزند شده بودند، بعید نیست آخرین دختر پیامبر از حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، در سنین بالاتر از سنّ متعارف، با عنایت و برکت ویژۀ الهی متولّد شده باشد، چرا که حضرت فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ عنایت خاصّ خداوندی بود. ارادۀ پروردگار بر این تعلّق گرفت که امامت در فرزندان و ذرّیۀ آن بانوی گرامی قرار گیرد، و او به همسری علی بن ابی طالب7 امام پارسایان نائل گردد. در فضیلتش سورۀ کوثر نازل شود و خداوند پاکی او، پدر، شوهر و فرزندانش را بخواهد و آیۀ تطهیر در بارۀ آنان سخن گوید.

امّا در برخی دیگر از جوامع بشری فرهنگ چند همسرگزینی مردان رواج دارد و پذیرفته شده است، همانند فرهنگ مردم شبه جزیرۀ عربی، نیز فرهنگ امروز مردم ساکن در برخی از مناطق جنوب ایران. در این فرهنگ مردان به طور معمول و غالب، بیش از یک زن اختیار می کنند. حسّاسیّتی که در مورد انتخاب همسر در فرهنگ تک همسری وجود دارد، در این فرهنگ وجود ندارد، چون که احساس می شود با ازدواج دو نفر، اگر چه سرنوشت آن دو به هم گره می خورد، لیکن این گره خیلی محکم نیست. باز کردن آن کار آسانی است، چرا که هم مرد می تواند به راحتی همسرش را طلاق دهد، و هم همسر مطلّقه به راحتی می تواند پس از انقضای عِدّه طلاق، دوباره ازدواج کند.

در این فرهنگ حتّی پسران با زنان بیوه ازدواج می کنند، نیز در سنّ دو طرف، حسّاسیّت رایج در فرهنگ تک همسری وجود ندارد، و اطرافیان دختر و پسر در امر ازدواج، آسان می گیرند و دید تنگ نظرانه و سخت گیرانه ندارند. بدین جهت پیدا کردن همسر در این فرهنگ، کار آسانی است.

پرسش مذکور در آغاز بحث، برآیند فرهنگ تک همسرگزینی ایرانیان است، به جهت این که در فرهنگ ایرانیان «تک همسری» جایگاه ویژه ای دارد و آنان چند همسر داشتن مردان را نمی پذیرند. با وجود این فرهنگ، اطرافیان در امر ازدواج، با حسّاسیّت خاصّی، شرایط عروس و داماد را دنبال می کنند. در این فرهنگ به طور معمول و غالب هم پسر راضی نمی شود همسر و شریک زندگی اش، بیوه و مثلاً پانزده سال از او بزرگ تر باشد، هم خویشان و بستگانش به چنین ازدواجی رضایت نمی دهند. امّا در زمان پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و در محیط شبه جزیرۀ عربی، فرهنگ تک همسرگزینی مردان جایگاهی نداشت، بلکه فرهنگ چند همسرگزینی را پذیرا بودند.

شواهد تاریخی نشان می دهد که ازدواج با زنان بیوه و میان سال در فرهنگ آن روز شبه جزیرۀ عربی، عملی خلاف عادت و عرف نبود، بلکه رواج داشت. وانگهی حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از ویژگی های خوبی بهره مند بود، همان گونه که سیره نویسان و مورّخان نوشته اند: با شرافت ترین زنان قریش بود. از نظر مال و جمال برتری داشت. در دورۀ جاهلیّت به جهت

ص: 169

پاک دامنی، او را طاهره می خواندند و به وی بانوی قریش می گفتند. نیز به جهت امتیازاتی که داشت، خیلی افراد در پی آن بودند که از نزدیکان وی باشند.(1)

آن چه که بیان شد با توجّه به نقل مشهور است که حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بیوه بود، امّا با توجّه به این که برخی از مورّخان بزرگ، همانند ابوالقاسم کوفی، بلاذری، شیخ طوسی و سیّد مرتضی نوشته اند: حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ هنگام ازدواج با پیامبر «عذرا» (دوشیزه) بود،(2) دیگر جایی برای طرح چنین پرسشی باقی نمی ماند.

با توجّه به گفته ها و رفتار پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فهمیده می شود ایشان حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را بیشتر از دیگر همسرانش دوست داشت. گفتار و سیرۀ پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نشان از آن دارد که خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نزد حضرت از جایگاه والا و رفیعی برخوردار بود و پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پیوسته از او ستایش می کرد و نقش او را در پیشبرد اسلام و زندگی خود یادآور می شد.

رسول اسلام(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در زمان حیات حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ او را گرامی می داشت. در آن محیطی که «چند همسر» داشتن امری معمولی و مرسوم بود، پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تا هنگامی که خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ زنده بود، هیچ زن دیگری انتخاب نکرد که دلیلی گویا بر گرامی داشت حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ است. نیز پس از وفات خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ همیشه از او به نیکی یاد می کرد و وی را به همراه حضرت مریم، آسیه و حضرت فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ یکی از چهار زنان برتر جهان برمی شمرد.(1)

نیز می فرمود: «خدیجه به مقامی رسیده است که خدا و جبرئیل بر او درود می فرستد.»(2)

در دوران سکونت در مدینه هر گاه از حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ یاد می شد، خشنودی خود را از آن بانوی بزرگ ابراز می داشت. هنگامی که گوسفندی را ذبح می کرد، سهمی از آن را برای دوستان خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در نظر می گرفت و در توجیه کارش می فرمود: «إنّی لأحبُّ حبیبُها؛(3) (به جهت شدّت علاقه به خدیجه) دوستانش را نیز دوست دارم.»

عایشه می گوید: «هر وقت پیامبر به یاد خدیجه می افتاد، از فراق او دلتنگ و گرفته می شد و برای او آمرزش می طلبید. روزی من رشک ورزیدم و گفتم: خدا به جای آن پیرزن، زنی جوان و زیبا به تو داد. پیامبر از شنیدن این سخن ناراحت شد و فرمود: نه، به خدا! آن گونه که تصوّر می کنی نیست. هیچ زنی برای من خدیجه نمی شود. خدا بهتر از او را به من

ص: 171

نداده است، زیرا هنگامی به من ایمان آورد که همه کافر بودند؛ زمانی مرا تصدیق کرد که دیگران سخنانم را نمی پذیرفتند؛ مال خود را در اختیار من قرار داد و شریک غم من بود. خداوند از او، نه از زنان دیگر، به من فرزندانی عنایت کرد.»(1)

نیز عایشه می گوید: «به هیچ زنی به اندازۀ خدیجه رشک نبردم، چون پیامبر بسیار از وی یاد می کرد.»(2)

از این مطالب برمی آید که حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ محبوب ترین همسران پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود. پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به جهت پاک دامنی و پارسایی و نقشی که خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در زندگی ایشان، نیز گسترش اسلام ایفا نمود، او را همیشه دوست می داشت.

بارها به ستایش او پرداخت و او را یکی از بهترین زنان جهان برشمرد.(1) در همین راستا تا هنگامی که خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ زنده بود، پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همسر دیگری اختیار نکرد.(2) این در حالی است که پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از برخی همسرانی که پس از حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ برگزید، نه تنها چنان حمایت های قهرمانانه ندید، بلکه ناملایماتی دید که خداوند در قرآن در نکوهش آنان آیاتی نازل کرد و به طلاق تهدید شدند.(3)

باز در بیان نقش بسیار مثبت حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در موفّقیّت های پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و در پیشبرد اسلام، این مطلب به روشنی دلالت دارد که درگذشت حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به قدری بر پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گران آمد و مصیبت به اندازه ای بزرگ بود که پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در سالی که خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ درگذشتند، آن را «عام الحزن؛ سال غم و اندوه» نام نهاد.(4)

حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ اوّلین بانویی بود که به پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ایمان آورد و مسلمان شد. گرویدن زنی همانند خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ که در عصر خود، از جایگاه اجتماعی ممتازی بهره مند بود، عامل مهم در جذب دیگران به اسلام شمرده می شد.

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به ثروتش نیز در پیشبرد اسلام نقش خوبی ایفا نمود، تا جایی که از پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نقل شده است: «ما قام و لا استقام دینی إلا بشیئین مال خدیجه و سیف علی بن ابی طالب؛(5) دین من، مانایی و پیشرفتش به دو چیز وابسته است: یکی ثروت خدیجه و دوم شمشیر علی بن ابی طالب!»

تأثیرگذاری و نقش اقتصاد در جنبش های مهم اجتماعی بر کسی پوشیده نیست. با توجّه به نقش مهم اقتصادی بود که مشرکان قریش در «دار الندوه» و مجلس شورای خود، به محاصرۀ اقتصادی پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و مسلمانان رأی دادند و آن را با سنگدلی تمام به اجرا گذاشتند،

ص: 173

در نتیجه به مدّت سه سال مسلمانان به جهت در امان ماندن از آزار مشرکان در درّه ای به نام شِعب ابی طالب به سر بردند. رویکرد دشمن نشانگر آن است که حمایت یا عدم حمایت مالی چه تأثیر مهمّی دارد، حال در این هنگام حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ با ثروتش در خنثی کردن توطئۀ دشمنان نقش خوبی ایفا نمود.

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ با حمایت مالی خود از اسلام، نهایت تلاش خود را به کار برد. او با کمال میل و رغبت، تمامی ثروت خود را در اختیار پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) قرار داد و ایشان آن را برای رفع نیازهای مسلمانان به کار برد. تأثیرات مثبتی که ثروت حضرت خدیجه (آن هم در اوضاع بحرانی) به نفع مسلمانان و در خنثی سازی توطئۀ دشمنان داشت، بر کسی پوشیده نیست. در همین باره پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود: «ما نفعنی مالٌ قط ما نفعنی مال خدیجه؛(1) هیچ ثروتی همانند دارایی خدیجه به من (و آیین من) سود نرسانیده است.»

در حالی که مسلمانان زیر فشار قریش و محاصرۀ اقتصادی بودند، ثروت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ تا حدودی، مشکلات تحمیلی را کاهش داد و توانست توطئه ها را خنثی کند. در همین باره گفته اند: «اسلام با مال خدیجه پا بر جا ماند.»(2)

مشرکان

مسلمانان را تطمیع می کردند، تا دست از اسلام بردارند. برای خنثی کردن این توطئه سرمایۀ حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ تأثیرگذار بود. امّا برای پذیرش اسلام به مردم رشوه داده نشد، نیز برای جذب قلوب مشرکان پرداخت نگردید، بلکه در راه حفظ جان مسلمانان خرج شد.(3)

1. ، صفة الصفوة، تحقیق: عبد السلام محمّد هارون، بیروت: دار الفکر، 1413 ق.

2. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (م 852 ق)، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق: عادل احمد، علی محمّد، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1415 ق.

3. ابن سعد واقدی، ابو عبداللّه محمّد (م 230 ق)، الطبقات الکبری، بیروت: دار صادر ، 1386ق.

4. ابن سیدالناس، ابوالفتح محمد یَعمُری (م 734 ق)، عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، بیروت 1406 / 1986.

5. ابن شهرآشوب، محمّد بن علی مازندرانی (م 588 ق)، مناقب آل ابی طالب، تحقیق: گروهی از اساتید نجف اشرف، نجف: المکتبة الحیدریة، 1376 ق.

6. ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، به کوشش: علی شیری، بیروت، 1415 ق / 1995 م.

7. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (م 774 ق)، البدایة والنهایة، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1408 ق.

8. ، السیرة النبویة، تحقیق: مصطفی عبدالواحد، بیروت: دارالمعرفة، 1396 ق.

9. ابن منظور، محمد بن مکرم، مختصر تاریخ دمشق لابن عساکر، به کوشش: روحیه نحاس، دمشق: 1404 ق / 1984 م.

10. ابن هشام حمیری، ابومحمد عبدالملک (م 8 213 ق)، السیرة النبویّة، تحقیق: مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، [بی تا].

11. اربلی، علی بن عیسی (م 693 ق)، کشف الغمة فی معرفة الائمة7، بیروت: دار الاضواء، 1405 ق.

12. امام مسلم، مسلم بن حجاج نیشابوری (م 261 ق)، صحیح مسلم ، بیروت: دارالفکر، [بی تا].

13. بخاری، محمّد بن اسماعیل (م 256 ق)، صحیح البخاری، بیروت: دارالفکر، 1401 ق.

ص: 175

1. بدران، عبدالقادر (ت 1346 ق)، تهذیب تاریخ دمشق الکبیر، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1407 ق.

2. بلاذری، احمد بن یحیی (م 279 ق)، انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکار، ریاض زرکلی، بیروت: دارالفکر، 1417 ق.

3. جلال الدین سیوطی، عبدالرحمان بن کمال بن محمد خضیری (م 911 ق)، الدرّ المنثور فی التفسیر المأثور، بیروت: دار الفکر، 1414 ق.

4. حاکم نیشابوری ، ابو عبداللّه (م 405 ق)، المستدرک علی الصحیحین، بیروت لبنان : دارالمعرفة ، 1406 ق.

5. حائری مازندرانی، محمّدمهدی (م 1369 ش)، شجرۀ طوبی، النجف الاشرف: المکتبة الحیدریة، 1385 ق.

6. حلبی، علی بن برهان (م 1044 ق)، السیرة الحلبیه، بیروت: دارالمعرفة، 1400 ق.

7. ذهبی، محمّد بن احمد بن عثمان، سیر اعلام النبلاء، تحقیق: شعیب ارنووط و حسین اسد، بیروت: مؤسسۀ الرسالة ، 1413 ق.

8. سبط ابن جوزی، شمس الدین یوسف بن قزاوغلی (م 654 ق) ، تذکرة الخواص من الامه بذکر خصائص الائمه، نجف: منشورات المطبعه الحیدریه، 1383ق.

9. شهیدی، سید جعفر، زندگانی فاطمه زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هشتم، 1366ش.

10. شیخ صدوق، ابوجعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (م 381 ق)، الخصال، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: نشر اسلامی، 1403 ق.

11. ، معانی الأخبار، تحقیق: علی أکبر الغفّاری، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی، 1361 ش.

12. شیخ طوسی، ابوجعفر محمّد بن حسن (م 460 ق)، الامالی، تحقیق: مؤسسۀ البعثة، قم: دارالثقافة، 1414 ق.

ص: 176

1. ، المبسوط فی فقه الإمامیة، تحقیق: محمّد علی الکشفی، تهران: کتابخانۀ مرتضوی، 1387 ق.

2. شیخ مفید، محمّد بن محمّد بن نعمان عکبری بغدادی (م 413 ق)، مسار الشیعة فی مختصر تواریخ الشریعه، تحقیق: مهدی نجف، بیروت: دار المفید، 1414 ق.

3. طبرسی، فضل بن حسن (م 548 ق)، اعلام الوری باعلام الهدی ، تحقیق و نشر: مؤسسۀ آل البیت لاحیاء التراث، قم: مطبعة ستاره، 1417.

4. طبری، محمد بن جریر (م 310 ق)، تاریخ طبری ( تاریخ الامم والملوک)، به کوشش: گروهی از علماء، بیروت: اعلمی، 1403 ق.

5. عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم9، بیروت: دارالهادی، 1415 ق.

6. علامۀ امینی، عبدالحسین بن احمد (م 1390 ق)، الغدیر فی الکتاب والسنّة والأدب، بیروت: دار الکتاب العربی، 1387 ق.

7. قاضی نعمان مغربی، نعمان بن محمّد تمیمی (م 363 ق)، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، تحقیق: سید محمّد حسینی جلالی، قم: نشر اسلامی، 1414 ق.

8. قرطبی، محمّد بن احمد انصاری (م 671 ق)، الجامع لأحکام القرآن (تفسیر القرطبی)، تحقیق: محمّد عبد الرحمان مرعشلی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1405 ق.

9. کلینی، ابو جعفر محمّد بن یعقوب (م 329 ق)، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، 1365.

10. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403ق.

11. مطهری، مرتضی، سیری در سیرۀ نبوی، تهران: انتشارات صدر، چاپ دوم، 1364ش.

ص: 177

1. مومن سبزواری قمی، علی بن محمّد، جامع الخلاف و الوفاق، قم: زمینه سازان ظهور امام عصر، 1379.

2. نووی، أبو زکریا یحیی بن شرف (م 676 ق)، تهذیب الأسماء واللغات، بیروت: دار الفکر، 1416 ق.

3. هندی الفَتَّنی، محمّد طاهر بن علی (م 986 ق)، تذکرة الموضوعات، تحقیق: محمّد عبد الجلیل سامرودی، هند، 1342 ق.

4. هیثمی، نورالدین علی بن ابی بکر (م 807 ق)، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1408 ق.

ص: 178

بانوی بزرگ که حق بسیار عظیمی بر گردن مسلمین و گسترش اسلام دارد نوشته ای مستقل و رسا تنظیم نگردیده است. از این رو، نویسنده خود را ملزم دانست که هر چه زودتر دست به کار شود و شرح زندگی سراسر شور و حماسه این «قهرمان راستین» را از لابه لای کتب و منابع گوناگون به صورت مجموعه ای مستقل در پیش روی آنهایی که به اصالت ها می اندیشند و به ارزش های والای انسانی عشق می ورزند، قرار دهد.

آیا در توان هیچ بانویی جز خدیجه با آن همه ثروت بی حساب و بخشش های فراوان، هست که در اوج رفاه و آسایش، به نعمت و عزّت و شوکت شاهانه پشت کند تا در تیره ترین ایام سختی در کنار همسرش بایستد و با او در سخت ترین نوع شکنجه و آزار به پاس وفادار ماندن به ایمانش، شرکت کند؟

بعید است که چنین باشد! بلکه او یگانه بانویی است که تمام امکاناتش را برای یاری پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و تأمین اعتماد و آرامش و سلامت او به کار گرفت.»(1)

«بودلی»

در کتابش الرسول می نگارد: «فضای اطمینان بخشی را که عقیده و ایمان خدیجه در مراحل اولیه ایجاد کرده بود، امروز می توان با یک ششم سکنۀ عالم برابر دانست.»(2)

و باز بنت الشاطی می نویسد: «خدیجه در سنینی نبود که تحمل رنج و سختی بر او آسان باشد و از کسانی نبود که در جریان زندگی با تنگی معیشت، محرومیت ها و تلخ کامی ها بار آمده و خو گرفته باشد. اما او، با وجود کهولت، راضی شد سختی هایی را که در اثر محاصره شدن بنی هاشم در شعب ابی طالب از طرف قریش تحمیل شد، تا سر حدّ مرگ تحمّل کند.»(3)

از این رو، بر ما است که به پاس آن همه حق عظیمی که این بانوی بزرگ و نمونه بر تمامی مسلمین دنیا دارد، یادش را گرامی داریم و خاطرش را ارج نهیم.

شد که هر دو از ریشه دارترین و اصیل ترین خاندان های جزیرة العرب بودند.

«اسد بن عبدالعُزّی» پدر خویلد و نیای بزرگوار حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، یکی از اعضای مؤسس پیمان «حَلْفُ الْفُضُول» بود. پیمان مذکور را گروهی از مردمان با شخصیت و عدالت خواه عرب بستند و قرار گذاشتند که از مظلومان دفاع کنند و در یاری کردن درماندگان کوشش نمایند.

اتاق خودش که مشرِف به کعبه بود، صندلی های عاج نشان و صدف نشان و حریرهای هند و زربفت های ایران که عمّالش آورده بودند، دیده می شد.

به هر یک از کارگزارانش به غیر از مخارجشان سالی دو شتر می داد. هر چیز خوبی را از اطراف یا به شکل هدیه و یا برای فروش به خانۀ او می آوردند.

در اتاق خوابش یک چراغ برنج قلمزنی ممتاز که مردم آن را طلا تصور می کردند، موجود بود. هر وقت کاروان های مکه از یمن و شام بر می گشتند، چیزهای تازه ای در اتاق های حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ دیده می شد و دخترهای مکه بدین جهت همیشه به خانه اش می آمدند.(1)

بن عائذ (عابد) مخزومی بود. از او دختری(1) نصیبش شد که او را نیز هند نامید.(2)

این دختر تحت سرپرستی مادر بود تا این که با ظهور اسلام، مسلمان شد و در شمار صحابی های بزرگ و با اخلاص پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) قرار گرفت.

کاروان محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با آن شگفتی های خاص، مکه آماده شد تا از او استقبال شایانی به عمل آورد.

مردم به پیشباز او از شهر خارج شدند. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از درگاه بلند خانه اش همه را می نگریست و ردّپای قافله را دنبال می کرد. میسره هم در کنارش ایستاده بود. در انتها محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به خانۀ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ آمد و گزارش سفر خود را ارائه نمود و سپس به سوی عموی خویش رفت. ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ نیز این موفقیت را به او تبریک گفت.

رهسپار شدند. در حالی که همه چیز برای این ازدواج مبارک آماده بود، در فرصت کوتاهی تفاهم بر تمامی مسائل و مقدمات زناشویی بین آن دو برقرار گردید.

گرامی داشت و جامه ای فاخر بر دوشش انداخت. سپس پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز با تنی چند از عموهایش که در صدر آنان ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ قرار داشت، در مجلس حاضر شدند. خطبۀ عقد توسط ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ خوانده شده و امر ازدواج انجام گرفت.»

آن گاه عمار چنین افزوده است: «هیچ گاه خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ پیش از این واقعه، پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را به استخدام خود در نیاورده بود و نیز آن حضرت اجیر هیچ کس دیگر نبوده است.»(1)

در تاریخ «ابی الفداء» آمده است که پس از بازگشت پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از شام و بازگو کردن میسره حوادثی را که در راه برای آن حضرت رخ داده بود، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بدون واسطه، اشتیاق خود را به همسری با آن حضرت عرضه داشت. متقابلاً اعلام توافق شد و پیمان زناشویی در مدتی بسیار کوتاه بین آن دو برقرار گردید(2).(3)

عروسی این دو انسان نمونه برگزار شد. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از عموی محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، یعنی ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ درخواست کرد که شتری نحر کند تا ولیمۀ زفاف برگزار شود(4) و دیگران هم از برکت این ازدواج خجسته برخوردار شوند.

بسیاری را به سوی او جذب می کرد تا آن که حضرتش پا به مرحلۀ چهل سالگی گذارد.

حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ شوهرش را همواره غرق عبادت می دید؛ چرا که وی گاه و بی گاه همین که فرصتی می یافت، از شهر و غوغاهایش کنار می کشید و در دل کوه های اطراف مکه به خلوتگه اُنسش غار حرا می شتافت.

علاوه بر این که قومش را نیز به خاطر داشتن افکار پوچ و سنّت های خرافی و جاهلی و پرستش بت هایی که بر گرد کعبه آویخته بودند، سرزنش می کرد و از این همه تقدیس و قربانی برای بت هایی که قادر به هیچ گونه جلب سود و دفع زیانی برای آنها نبود، بیزاری می جست.

محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در این شور و حال ها و تفکرات عمیق به تدریج به سوی پیام و وحی آسمانی پیش می رفت و از خلال آن درمی یافت که به حقیقت بزرگ نزدیک می شود و راز مکنون بر او آشکار می گردد.(1)

حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نیز به هیچ وجه مزاحم این تنهایی ها و خلوت گزیدن های شوهر که اغلب بین آن دو جدایی ایجاد می کرد نمی شد و نمی کوشید تا خلوت انس و دنیای باصفای تأمّلات او را بر هم زند و عرصه را بر او تنگ سازد. بلکه تا آن هنگام که محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در خانه بود، با رعایت و آرامش بدو می پرداخت و چون از خانه به سوی حرا رهسپار می گردید، کسی را برای نگهبانی و مراقبت حال او هر چند از فواصل دور می گماشت و برای حفاظتش از گزند بدخواهان، خصوصاً قوم یهود، به دعا پرداخته و صدقه می داد.

حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نیز با دلسوزی ژرف به او گوش داد و افزود: پسر عم! شاد باش. مطمئن باش که خداوند، هرگز تو را خوار و رها نمی سازد. تو بزرگ مردی هستی که به صلۀ رحم و پیوند با خویشانت می پردازی، سخن راست می گویی، سختی ها را با بردباری تحمل می کنی، مهمان نواز هستی و در کشمکش های سخت روزگار، معین و مددکار مردمی و من نیز به پیامبری تو از سالیان پیش ایمان داشته و دارم.(1) و پیوسته این گونه با او سخن گفت تا اضطرابش آرام شده و او را خواب فراگرفت.

استاد جعفر سبحانی در بارۀ این نگرانی ها، بیان می دارد: «البته این اضطراب تا حدّی طبیعی بود و منافات با یقین و اطمینان او به درستی آنچه به او ابلاغ شده ندارد؛ زیرا روح هر اندازه توانا باشد، باز در آغاز کار چنین اضطراب و وحشتی به او رخ می دهد و لذا بعدها این اضطراب از بین رفت.»(2)

بن نوفل) و دیگر خداپرستان و کاهنان و راهبانِ شبه جزیره انتظارش را می کشیدند.(1)

چون به خانه رسید، پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همچنان در خواب بود؛ در حالی که این بزرگ بانوی عطوف، دیدگانش را به سیمای با ابهت و نورانی پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دوخته و به آیندۀ درخشان وی می اندیشید. ناگهان پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در بسترش به تب و تاب افتاد.

لرزه وجودش را فرا گرفت. نفسش به تنگی افتاد. قطرات درشت عرق چون مرواریدهای غلطانی بر پیشانی درخشانش ظاهر گشت. مدت زمانی در این وضع به سر برد؛ در حالتی که گویی به ندای گوینده اش گوش می دهد. سپس آرام گرفت و شروع به تلاوت کرد:

(یا أَیهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنذِرْ * وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ * وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ * وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ * وَ لَا تَمْنُن تَسْتَکْثِرُ * وَ لِرَبِّکَ فَاصْبِرْ؛(2) هان ای گلیم به خود پیچیده! برخیز و (مردم را به اندرز و پند) خداترس گردان، و خدای را به بزرگی و کبریایی یاد کن، و لباست را (لباس جان و تن را) پاکیزه کن و از ناپاکی دوری گزین و بر هر که خوبی و احسان کنی ابداً منّت مگذار، و برای خدا صبر و شکیبایی پیشه کن).

آن گاه سری به اطراف گرداند. همسر مهربانش را در کنار خود دید. با چشمانی سرشار از سپاس و تقدیس بدو نگریست. حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ که نگران حال او بود با اصرار از وی خواست که در بستر آرام گیرد و به خوابش ادامه دهد. در این هنگام پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با چهره ای مصمّم فرمود: همسرم! دیگر روزگارِ خواب و راحت سرآمد. این پیک وحی جبرئیل امین است که مرا مأمور ساخته تا مردم را از ثمرۀ زشت کاری هاشان بیم دهم و آنان را به سوی اللّه و پرستش او فرا خوانم. پس چه کسی را فراخوانم و کیست که دعوت مرا اجابت کند؟

فردای آن روز که ورقة بن نوفل در مسجد الحرام محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را دید، با دیدن او بی درنگ فریاد زد: «به آن خدایی که فرمانِ جان من در دست قدرت او است، تو پیغمبر این امّتی. قوم نادان بر سر این امر، تو را تکذیب می کنند، به آزارت بر می خیزند، از شهر خارجت می کنند و با تو به جنگ و ستیز می پردازند. اگر من آن روز را درک کنم، دین خدا را با حمایت تو

ص: 192

یاری می کنم.»

آن گاه به پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نزدیک شد و سر مبارکش را بوسید. حضرت پرسید: مرا از وطن آواره می کنند؟ عرض کرد: بلی، ای کاش من جوان بودم. ای کاش تا آن روز زنده می ماندم!(1)

دامنۀ پیام شد، ولی ندای دعوتش طوفان خشم جاه طلبان و گردن کشان را برانگیخت.

الف ابتدا از درِ استهزا و تمسخر و اتهامات (سحر و جنون) وارد شدند، ولی هیچ یک از آنها بر روح سرشار از یقین پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خللی وارد نیاورد.

ب متوسل به انواع لطمه ها و آزارها و شکنجه ها شدند، امّا هیچ کدام ارادۀ پولادین و خدایی پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را متزلزل نساخت.

ج تهدید و ارعاب را به سویش متوجه ساختند، لیکن روحیۀ قوی و تزلزل ناپذیرش را ذرّه ای هم نتوانستند تکان بدهند.

د نسیم نوازشگر تطمیع را به جانش وزانده و نغمۀ دلنواز مقام و عنوان را به گوشش نواختند. با این وجود هیچ ترفندی او را از راهش باز نداشت؛ بلکه مصمم تر و راسخ تر از پیش، فریاد می زد: «اگر آفتاب را در یک دست و ماه را در دست دیگرم بگذارید، هرگز از راه خویش برنمی گردم.»

قریشی یان که همه راه های چاره را برای انصراف پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از دعوتش بر روی خود بسته دیدند، تصمیم گرفتند تا او و پیروانش را در محاصرۀ اقتصادی قرار دهند و آنها را حتی از ضروریات اولیۀ ادامه زیست محروم سازند. از این رو، آنان را از شهر بیرون کرده و به «شعب ابی طالب» روانه ساختند. حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نیز با آنان بدون ذرّه ای تردید همگام شد و در این همگامی از خانه، مال و همه چیز خود با طیْب خاطر و روحی آرام و مطمئن دست برداشت.(1)

در آن ایام این بانوی بزرگ پا به مرز 65 سالگی می گذاشت، ولی علی رغم این فرسودگی و ضعف، هم چنان در کنار محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و یاران اندکش صبر پیشه می ساخت تا آن جا که صبرشان، قریش مغرور را با آن قدرت و نیرو به زانو درآورد و بیچاره کرد.

در میان قریش از یک سو، بر سر پیمان محاصرۀ اقتصادی اختلاف بروز کرد و از سوی

ص: 194

دیگر، خداوند موریانه ها را مأمور ساخت تا این پیمانه نامه را به جز کلمۀ «اللّه» بخورند. بدین ترتیب نقشۀ آنان نیز نقش بر آب شد و عده ای از سرشناسان مکه تصمیم گرفتند دست از محاصره بردارند و راه بازگشت رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و یارانش را به مکه و خانه هایشان بازگذارند.

دسته ای از یاران پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با ترک یار و دیار، زن و فرزند و عبور از صحراها و دریاها دامنۀ موج اسلام و عوت جدید را به حبشه سرزمینی از منطقۀ آفریقا می کشانند تا در برابر چشم جهان سیمایی نو از ایمان و چهره ای جدید از قهرمانی ها و از خود گذشتگی های محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و یاران پاکبازش را ترسیم کنند.(1)

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از دنیای این مردم رخت بربست، ولی از قلب همسر بزرگ و باوفایش هرگز نرفت؛ بلکه همواره چون نوری در جلوی دیدگان وی حضور داشت. پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تا آن هنگام که حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ زنده بود، همسر دیگری نگرفت(2) و این، نشان حُرمت گذاری به آن همسر باوفا است. رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در فراق خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ اشک می ریخت و هر گاه از او یاد می کرد، می گریست و می فرمود: «خدیجه! کجا دیگر مانند خدیجه پیدا می شود؟ ... .»(3)

نشده! وی هنگامی به من گروید که دیگران تکفیرم کردند و هنگامی مرا تصدیق کرد که دیگران به تکذیبم پرداختند و هنگامی با دارایی اش به یاری من شتافت که دیگران محرومم ساختند. و خداوند از او، نه از زنی دیگر، به من فرزند عنایت کرد.»

عایشه از سخن باز ایستاد و گفت: «به خدا سوگند! بعد از این دیگر از وی سخنی به میان نمی آورم.»(1)

هر گاه رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گوسفندی ذبح می کرد، می فرمود: «دوستان خدیجه را خبر کنید تا از این گوشت بدانان داده شود.» و چون عایشه بر این کار، پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را مورد عتاب قرار می داد، حضرت فرمود: «به خدا سوگند! همانا من هر که خدیجه را دوست می داشت، دوست می دارم.»

هر گاه هدیه ای برای پیغمبر خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می آوردند، می فرمود: «به خانۀ فلانی ببرید؛ چرا که دوست خدیجه و دوستدار او بود.»

در جای دیگر از عایشه نقل شده که وی در بیشتر اوقات می گفت: «من به هیچ کس چون خدیجه حسادت نورزیدم و رسول خدا با من پیمان زناشویی نبست، مگر بعد از مرگ او.» و گاهی می گفت: «در برابر هیچ یک از همسران محمّد به اندازۀ خدیجه، هر گاه که آن حضرت از او یاد می کرد، تحریک نمی شدم؛ چه پیامبر با من ازدواج نکرد، مگر سه سال بعد از درگذشت او.»(2)

شدّت علاقه و احترام ویژۀ پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، تا آن جا بود که حتی در روز فتح مکه که حدود ده سالِ پر از حوادث و رویدادهای شگفت از مرگ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ می گذشت چون وارد مکه شد و اراده کرد که جایگاهی مناسب برای تماشای صحنۀ زیبا و پرشکوه «فتح مکه» و سان دیدن از سپاه عظیم اسلامی برگزیند، جایی را نزدیک حَجون انتخاب کرد که

ص: 197

نزدیک قبر حبیبه اش خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ قرار داشت.(1)

دهم رمضان سال دهم بعثت، حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در 65 سالگی چشم از زندگی این جهان بربست و به ملکوت اعلا پر کشید.(2) خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ 25 سال با رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) زیست و در دل و جان پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) جای داشت و هیچ زنی چون او محبوب و مورد احترام پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نبود. امروز در دل شهر مکه، در قبرستان ابوطالب که به «مقبرۀ مُعلّا» هم معروف است، قبر این بانوی بزرگوار قرار دارد و شیفتگان آن بانو و علاقه مندان حضرت ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ، کنار این قبرستان می ایستند و از آن دو مؤمن راستین یاد می کنند و به زیارت می پردازند.

محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ دارای چهار دختر به نام های: زینب، رقیه، ام کلثوم و زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ گردید.(1) قولی نیز هست به این که جز زینب و زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ وی از پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دختر دیگری نداشت و بنا به روایت دیگری، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ سه دختر به نام های زینب، رقیه و زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ به دنیا آورد.(2) از این سه قول، نخستین آن در میان تاریخ نویسان مشهورتر است.

همسر زینب هنوز گرویدنش به اسلام را آشکار نکرده بود که پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) هجرت بزرگ تاریخی اش را به مدینه به انجام رساند. چندی بعد حادثۀ «بدر» پیش آمد. جنگ به پیروزی مسلمین انجامید و ابوالعاص بن ربیع با تعدادی از مشرکان به دست مسلمانان اسیر گردید. رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) او را بدون گرفتن عوض و فدیه آزاد کرد، بدین شرط که دخترش زینب را به مدینه نزد پدر بفرستد. وی نیز پس از ورود به مکه به پیمانش عمل کرد و همسرش را نزد رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرستاد.

در سال ششم هجرت در درگیری بین مسلمانان و کاروان تجارتی قریش، کالای قریش تحت سرپرستی ابوالعاص به دست مسلمانان افتاد. ابوالعاص که اوضاع را در هم دید آنچه از اموال و کالاهای بازرگانی با خود داشت، رها کرده پا به فرار گذارد تا از این مهلکه جان سالم به در برد. در دل شب به خانۀ همسرش زینب که اسلام بین آنان جدایی انداخته بود، وارد شد و از وی تقاضای پناهندگی کرد و خواست که از او نزد پدرش و مسلمانان شفاعت کند.

زینب درخواست شوهر را پذیرفت. صبح فردای آن روز به مسجد رفت و گفت: برادران مسلمان! آگاه باشید که من به ابوالعاص پناه دادم و از پدرم و از شما می خواهم که پناهندگی او را بپذیرید و آنچه از اموال و کالا از او به غنیمت گرفته اید، به وی بازگردانید.

مسلمین درخواست وی را اجابت کردند و آنچه را که از کاروان گرفته بودند، به ابوالعاص برگرداندند. او با باز گرفتن اموال به سوی مکه شتافت. به محض ورود، آنها را به صاحبانش تحویل داد و در جمع قریش اسلامش را اعلام کرد و بی درنگ به سوی مدینه برگشت. به مدینه داخل نشد؛ مگر این که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همسرش را با عقد جدیدی به وی بازگرداند.

ابوالعاص نسبت به همسرش در طول زندگی پیوسته وفادار ماند تا این که در آغاز سال دهم (هشتم) هجرت، پیک مرگ به سراغ زینب آمد و دیدگانش را از این جهان فرو بست. دختری از ایشان به نام «امامه» به دنیا آمده بود که بعدها به عقد همسری امیر مؤمنان7 درآمد.(1)

حضرت، به ویژه بعد از بعث معروف است و حتی در این خصوص و سرزنش او و همسرش، سوره ای در قرآن (سورۀ تبّت) نازل شده است.

به وساطت برادرش ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ، برای دو پسر خود «عُتْبه» و «عُتَیْبه» از دو دختر محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) رقیه و ام کلثوم، خواستگاری کرد. با توجه به این که ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ نزد محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از محبوبیت و احترام ویژه ای برخوردار بود، پیمان زناشویی بین آن دو خواهر و این دو برادر برقرار گردید و آنان به خانۀ جدیدشان منتقل شدند.

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، به خاطر پیشینه ای که از سرسختی و کینه جویی همسر ابولهب داشت، قلباً از این ازدواج خرسند نبود و یوسته از سنگ دلی و بی رحمی وی در بارۀ دختران دلبندش، در نگرانی به سر می برد.

البته نگرانی های خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نسبت به دخترانش بی اساس نبود، بلکه مبتنی بر خبرگی و آگاهی دقیق وی از ویژگی های امّ جمیل همسر ابولهب، بود.

بعد از بعثت پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و دریافت پیام حق در راه دعوت خلق، قریش با تمام نیرو در مقابل آن حضرت ایستادند. در این میان، حملات و تحریکات امّ جمیل و همسرش نسبت به پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) اگر بیش از سایر بزرگان و سران قریش نبود، کمتر هم نبود.

آنان شروع به ایجاد اختلاف بین دختران رسول اللّه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و همسرانشان کردند. پیوسته نزد سه داماد وی رفت و آمد کرده، آنان را به جدایی از دخترانش تحریک و تشویق می کردند و در مقابل، بدان ها وعده می دادند که وسایل ازدواج با هر یک از دوشیزگان قریش را که اراده کنند، برایشان فراهم می سازند.

در این میان، عتبه و عتیبه بی درنگ برای تشفّی خاطر مادر و کفّار قریش که به خاطر محبوبیت و برتری و موقعیت برجستۀ بنی هاشم بر سایر تیره ها کینۀ شدیدی به دل داشتند، خواستۀ آنها را اجابت کردند تا هم موجبات خرسندی آنان را فراهم ساخته باشند و هم به اصطلاح تیری به جگر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، برجسته ترین بانوی بلامنازع و بدون رقیب مکه زده باشند. طولی نکشید که در نتیجۀ این دسیسه چینی ها، رقیه و ام کلثوم مجبور شدند به خانۀ پدر

ص: 201

بازگردند.

چندی بعد عثمان بن عفّان از رقیه خواستگاری کرد و با وی پیمان زناشویی بست و سپس به دنبال تعقیب و آزار شدید قریش، رقیه با شمار دیگری از مسلمین به حبشه مهاجرت کردند و پس از چند سال به مدینه آمد و با وی به ادامۀ زندگی پرداخت تا پیک مرگ به سراغش آمد.(1)

شایان ذکر است که از رقیه و امّ کلثوم فرزندی به دنیا نیامده است.(1)

1. بنت الشاطی، عایشه عبدالرحمن (م 1419 ق)، زینب بانوی کربلا، ترجمه: سید رضا صدر، قم: دفتر انتشارت اسلامی ، 1361 ش.

2. ، نساء النبی، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1406ق.

3. سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم: بوستان کتاب، 1385ش.

4. سهیلی، عبدالرّحمان بن عبد اللّه، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، چاپ عبدالرحمان وکیل، قاهره 1387 1390 / 1967 1970، چاپ افست 1410 / 1990.

5. شریف رضی، نهج البلاغه، تحقیق: محمّد عبده، قم: دار الذخائر، 1412ق.

6. شوشتری، محمّدتقی تستری (م 1415 ق)، قاموس الرجال فی تحقیق رواة الشیعة و محدّثیهم، قم: مؤسّسة النشر الإسلامی، 1410 ق.

7. طبری، محمد بن جریر (م 310 ق)، تاریخ طبری ( تاریخ الامم والملوک)، به کوشش: گروهی از علماء، بیروت: اعلمی، 1403 ق.

8. علی دخیّل، علی محمّد، اعلام النساء، لبنان: الدار الاسلامیة، 1412ق.

9. فارسی، جلال الدین، پیامبری و انقلاب، نشر امیرعلی، چاپ چهارم، 1368ش.

10. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، تحقیق: محمّدباقر بهبودی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403 ق.

11. محدث قمی، شیخ عباس (م 1359 ق)، سفینة البحار، تحت اشراف علی اکبر الهی خراسانی، مشهد: آستان قدس رضوی ، 1416ق.

12. ، منتهی الآمال، قم: مؤسّسه انتشارات هجرت، 1373 ش.

13. محلاتی، ذبیح اللّه، ریاحین الشریعه، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1404ق.

14. معروف حسنی، سید هاشم (م 1404 ق)، سیرة الأئمّة الاثنی عشر، بیروت: دار التعارف، 1406 ق.

15. معروف حسنی، سید هاشم (م 1404 ق)، سیرة المصطفی، قم: کتابخانۀ بزرگ آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی=، 1978 م.

ص: 204

16. میر خوانْد، برهان الدین محمّد بن خاوندشاه (م 903 ق)، روضة الصفا، تهران: مرکزی، 1262 ق.

17. همدانی، رفیع الدین، سیرت رسول اللّه، تهران: نشر مرکز، 1375ش.

ص: 205

آسمان زنان نمونه می درخشد، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ است. او که تصویر روشنی از یک همسر و مادر وفادار، نمونه و شکست ناپذیر است، با آن که در عقب افتاده ترین جوامع و در میان جهل زده ترین مردمان می زیسته است، با آن همه، ترسیم گر سرنوشت خود می شود بی آن که از کج اندیشی ها و سرزنش های نابخردانه هراسی به دل راه دهد . او چونان آسیه و مریم با جهل و عصبیت های زمان خود به مقابله بر می خیزد. او همان کسی است که در عداد چهار زن برتر جهان؛ یعنی آسیه، مریم، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ از او یاد می شود.(1)

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ زنی است که یکی از موفق ترین و افتخارآمیزترین بنیادهای خانوادگی را تشکیل می دهد و به عنوان همسر رسول خاتم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) برگزیده می شود و تا پایان عمر در کنار او می زید و سرآمد مؤمنان راستین می گردد. او در هنگامه غربت رسول خدا (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و مبارزه با دشمنان عنود، بدو ایمان آورده و او را در انجام رسالتش یاری می رساند و هیچ گاه از حمایت و نصرت او دست برنمی دارد و اموال خود را در اختیار آن حضرت می گذارد تا در جهت هدایت مردم صرف نماید، و چنین بوده است که پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پس از درگذشت او همواره یاد و خاطرش را گرامی می داشته و به ایمان راستین او و یاری و وفاداری اش مباهات می ورزیده و او را می ستوده است.(2) جبرئیل نیز بر پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نازل گشته و از همنشینی همسرش با آسیه و مریم در بهشت خبر می دهد.(3)

اهتمام به بازخوانی زندگی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ ، به ویژه در مقطع ازدواج او با رسول گرامی اسلام(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و شکل گیری زمینه های آن، بر اساس ارائۀ مستندات تاریخی روایی و با رویکردی تحلیلی و نقدگرایانه، هدف این نوشتار است.

مبارک او با رسول خدا3 جست وجو کرد؛ چرا که موجب گردید مسیرزندگی او به گونه ای دیگر رقم بخورد . هر چند این ازدواج به عنوان ارزش و فضیلتی برای او شمرده می شود، ولی نباید این مهم را از نظر دور داشت که آنچه او را شایسته این مصاحبت و مؤانست بیست و چند ساله ساخت، همانا ارزش های والای انسانی و اخلاقی او بوده است. نقش او در زندگی پیامبر (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نقشی بی بدیل است؛ وی در طی سالیان سخت و پرمرارت دوران بعثت و رسالت هرگز از یاری و حمایت پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دست برنداشت و از هیچ کوششی در این راه فروگذار ننمود.(1)

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در طول حیات خود با پانزده زن عقد نکاح بست، که نخستین آنها خدیجه 3 بود .(2) نکتۀ درخور توجه آن که در طول بیست و اندی سال که آن حضرت با خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ زندگی می کرد ، جز او همسر دیگری اختیار نکرد و این مطلب مورد اتفاق تاریخ نگاران و سیره نویسان است. نویسنده کتاب المعجم الکبیر خبری از قتاده آورده است که رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پانزده زن را به همسری برگزید که از میان ایشان شش تن از قریش ، یکی از هم پیمانان قریش، هفت نفر از دیگر اعراب و یک تن از بنی اسرائیل بودند و رسول خدا (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در زمان جاهلیت تنها با یکی از آنان ازدواج کرد و جز او نیز هیچ یک برای او فرزندی نیاوردند.(3) نخستین کسی که پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) درزمان جاهلیت با او ازدواج کرد، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ دختر خویلد بن اسد بن عبدالغری بوده است .(4)

در خبر دیگر، کلینی از علی بن ابراهیم، و او از پدرش، و وی از ابن ابی عمیر، و او از حماد ، و وی از حلبی، و او از امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ روایت کرده، که رسول خدا (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همزمان با خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ

ص: 208

زن دیگری را به عقد خود درنیاورد(1).(2)

محمّد بن سعد در خبری به نقل از محمّد بن عمر، و او از منذر بن عبد اللّه حزامی ، و وی از موسی بن عقبة، و او از ابی حبیبه آزاده شده زبیر می گوید که ازحکیم بن حزام شنیدم: وقتی خدیجه چهل ساله بود رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) که بیست وپنج سال بیش نداشت، با او ازدواج کرد(1).(2) حقیقت آن است که خبر معتبری در بارۀ سن ازدواج خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به دست نیامده، ولی نظر مشهور آن است که او در چهل سالگی با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ازدواج کرد و به نظر می آید که این رأی به واقع نزدیک تر باشد.

پاسخ دادند: آری، پسر یتیمی است. بحیرا برخاست تا از حال او باخبر شود که دید رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خوابیده و ابری بر او سایه گسترانیده است. بحیرا گفت : او را نزد من بیاورید. وی را بیدار کردند و نزد بحیرا بردند. بحیرا دید او حرکت می کند و ابر هم چنان بر او سایه انداخته است و همراه با او حرکت می کند. وقتی بحیرا آن صحنه را دید آنان را از شأن و مرتبت پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آگاه ساخت و گفت: او به زودی درمیان شما مبعوث می گردد.

وقتی آنان از سفر بازگشتند قریش را از این موضوع باخبر ساختند و آن خبر در حضور خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به قریش داده شد. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ پس از شنیدن خبر، خواهان ازدواج با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) شد ، حال آن که او سیده زنان قریش بود و سران و رؤسای قریش از او خواستگاری کرده بودند ، ولی او نپذیرفته بود و خود را به همسری همان کسی درآورد که خبر بحیرا را در بارۀ او شنیده بود.(1)

2 . در کتاب بحار الأنوار به نقل از ابوالحسن بکری خبری بدین شرح آمده است: روزی پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از خانۀ خدیجه گذر می کرد در حالی که خدیجه در میان جمعی از زنان، کنیزان و خدمت کارانش نشسته بود و در میان آنان یکی از کَهَنۀ یهود نیز حضور داشت. وقتی پیامبر از آن جا عبور کرد، کاهن نگاهی به او افکند و گفت: ای خدیجه! بدان که هم اکنون جوانی از در خانه تو گذر کرد، فرمان بده تا کسی او را به این جا آورد .

خدیجه یکی از کنیزان خود را در پی آن حضرت فرستاد و آن کنیز به پیامبر گفت: مولای من تو را احضار نموده است . پس پیامبر همراه او آمد و به خانۀ خدیجه وارد شد . خدیجه به کاهن گفت: آیا این همان فرد مورد نظر تو است؟

کاهن پاسخ داد: آری. [خدیجه گفت:] این پسر عبد اللّه است .

پس کاهن از پیامبر خواست تا شکم خود را به او نشان دهد، و پیامبر شکم خود را به وی نشان داد، وقتی کاهن آن را مشاهده کرد، گفت: به خدا سوگند که این نشانۀ پیامبری است.

خدیجه به کاهن گفت : اگر عموی او ببیند که تو از حال او جست وجو می کنی، خواهی دید

ص: 211

که چه بلایی بر سر تو فرود می آید؛ چرا که عموهایش وی را از کاهنان یهود برحذر می دارند.

کاهن گفت : به موسای کلیم سوگند یاد می کنم که او فرستادۀ خدای بزرگ در آخرالزمان است و خوشا به حال آن که همسر او باشد، همسر او به شرافت دنیا و آخرت دست می یابد.

خدیجه از این سخنان به شگفت آمد ، و پیامبر در حالی آن جا را ترک کرد که دل خدیجه را به عشق و دوستی خود مشغول داشته بود... از زمانی که او سخنان کاهن را شنید به پیامبر علاقه مند گشت ولی آن را پنهان داشت . وقتی کاهن آن جا را ترک می کرد به خدیجه گفت: بکوش تا محمّد را از دست ندهی که او شرف دنیا و آخرت است(1) .(2)

به رغم نظر علامۀ مجلسی، این کتاب توسط یکی از متقدّمان شیعه به نگارش در آمده است و نمی تواند تألیف ابوالحسن بکری مشهور، یعنی استاد شهید ثانی باشد.(3) البته باید اذعان نمود که افزون بر عدم شناخت دقیق مؤلف آن ، محتویات کتاب را عموماً مطالبی شاذ و سخیف و دروغ تشکیل می دهد که سندی برای آنها ذکر نشده است و به طور مسلم چنین کتابی نمی تواند مورد اعتماد باشد .(4)

ص: 212

3 . پس از بازگشت پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از سفر تجارتی شام، میسره که او را در این سفر همراهی می کرد، گفتار راهبی را که در بارۀ آن حضرت بشارت داده بود، بازگو کرد، و از دیگر رخدادهای سفر؛ مانند سایه گسترانیدن دو فرشته به آن حضرت در طول مسیر خبر داد و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ پس از شنیدن سخنان او در پی رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرستاد و به او گفت: ای پسر عمو، من به خاطر خویشاوندی ام با تو ، و هم چنین مقام وجایگاه تو و نفوذ و قدرتت در میان قومت، و هم چنین به خاطر امانت داری، نکوخلقی و راست گویی ات در بین آنان خواستار و دوستدار تو بوده ام، و آن گاه خدیجه خود را به پیامبر نمایاند!(1)

نکردند. وقتی آنان بر گرد بتی حلقه زده بودند، فردی با هیبتی مردانه نمایان شده و به آنان نزدیک گشت و با صدای بلند فریاد برآورد: ای زنان تیماء! به زودی در سرزمین شما پیامبری به نام احمد به رسالت و مأموریت الهی مبعوث می گردد، پس هر که می تواند همسر او باشد، چنین کند!

زنان او را با سنگ زدند، و به درشتی با وی سخن گفتند، ولی خدیجه لب فروبست و همچون دیگر زنان با او برخورد نکرد و سخن او را رد ننمود.(1)

2 . در کتاب مناقب آمده است : ابوطالب ، خدیجه را به عقد پیامبر درآورد و سبب ازدواج آنان این بود که زنان قریش به مناسبت عیدی در مسجد گرد آمده بودند، به ناگاه مردی یهودی را دیدند که می گوید : به زودی در میان شما پیامبری برانگیخته می شود... . زنان قریش او را سنگ زدند، ولی سخن او در دل خدیجه جای گرفت و با آن آرامش یافت .(2)

وارد شد مرا به عقد او در آور(1).(2)

البته آنچه در بخش گزارش های سفرهای تجاری پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از نظر سند و متن می توان بدان اعتماد نمود، همان خبر حمیری است که افزون بر صحت سند آن ، از هر گونه قصه پردازی و اغراق گویی به دور است و با عقل نیز سازگارمی باشد. روشن است که این روایت از نظر دلالت غیر قابل قبول است و در جای خود مورد نقد و بررسی نگارنده قرار گرفته است. در عین حال ، به روشنی می توان این مطلب را دریافت که به دلیل شخصیت و منش استوار پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و ویژگی های منحصر به فردی که در او وجود داشته، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به ازدواج با آن حضرت راغب می گردد، چه او آنها را از طریق اخبار راهبان و کاهنان دریافته باشد و چه خود به عینه آنها را در پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) مشاهده کرده باشد.

خود را با رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فراهم آورد و از پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) درخواست کند به طور رسمی به خواستگاری او بیاید و او را به عقد خود در آورد.

1 . همان گونه که گذشت، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به دلیل خویشاوندی با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و شأن و نفوذ او در میان قومش و هم چنین ویژگی های اخلاقی مانند امانت داری، نکوخلقی و راست گویی خواهان ازدواج با آن حضرت بود. حال آن که خود وی زنی دوراندیش، عاقل و دارای نژادی پاک بوده است و از نظر نسب از متوسطین، و از حیث اصالت خانوادگی از برجسته ترین و از لحاظ مالی از ثروتمندان قریش به شمار می آمد، به طوری که هر یک از افراد قریش طمع ازدواج با او را داشتند.

پس از آن که خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ آنچه را در دل داشت با رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بازگو کرد، پیامبر سخنان او را با عموهایش در میان گذارد، سپس همراه حمزة بن عبدالمطلب نزدخویلد بن اسد، پدر خدیجه، رفتند و خدیجه را از او خواستگاری کردند؛ خویلد هم خدیجه را به عقد پیامبر درآورد.(1)

2 . در خبری آمده که پس از شرح وقایع سفر توسط میسره، خدیجه طبقی خرمای تازه درخواست نمود و مردانی را همراه پیامبر برای صرف آن دعوت کرد. آنان از طبق خرما خوردند و سیر شدند ، ولی چیزی از آن کاسته نشد. خدیجه به پاس این خبر میسره، وی و فرزندانش را آزاد کرد و ده هزار درهم به آنان مژدگانی داد و آن گاه زمینۀ خواستگاری خود را از عمویش عمرو بن اسد توسط پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فراهم ساخت.(2)

و آن حضرت را برای اقدام به این کار تحریک نمایند، و خدیجه(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) هم ترتیب مراسم رسمی خواستگاری و عقد را می دهد.

1 . ابن سعد از محمّد بن عمر واقد اسملی و وی از موسی بن شیبة و او از عمیرة بنت عبد اللّه بن کعب بن مالک و وی از ام سعد بنت سعد بن ربیع و او از نفیسه بنت منیه، حکایت می کند که خدیجه دختر خویلد بن اسد، زنی دوراندیش، بردبار و از نژادی پاک بود که خداوند بزرگواری و شرافت او را اراده کرده بود ... . هر قومی از قریش تا آن جا که در توان داشتند در ازدواج با او طمع می ورزیدند، و چه تلاش ها که برای به دست آوردن او نمی کردند و چه اموالی که بدین منظور به او نمی بخشیدند. پس از آن که محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با کاروان خدیجه از سفر بازگشت، خدیجه مرا برای کسب خبر نزد او فرستاد و من به او گفتم: ای محمّد! چه چیزی مانع ازدواج تو است؟!

او پاسخ داد: من مالی ندارم تا بتوانم ازدواج کنم!

نفیسه می گوید به او گفتم: اگر من آن را به عهده گیرم و کسی را که دارای زیبایی، ثروت و شایستگی است به تو معرفی کنم آیا تو آن را می پذیری؟

پیامبر پرسید: او کیست؟

گفتم: خدیجه.

او گفت : چطور چنین چیزی ممکن است؟!

گفتم: تو آن را به من واگذار کن.

او گفت: من در این صورت ازدواج می کنم.

پس من رفتم و خدیجه را از این موضوع باخبر ساختم و او به پیامبر پیغام داد که فلان ساعت بیا و برای عموی خود عمرو بن اسد هم پیغام فرستاد که او را به عقد پیامبر درآورد. عمرو بن اسد آمد و پیامبر نیز همراه عموهای خود وارد شد و یکی از آنان خدیجه را به نکاح درآورد .(1) ابن سعد تصریح دارد به این که نفیسه بنت منیه از طرف

ص: 217

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ مأمور بوده تا زمینه ازدواج پیامبر (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را با او فراهم سازد .(1)

2 . ابن سعد در خبر دیگری از خالد بن خداش بن عجلان، و وی از معتمر بن سلیمان، و او از پدرش، روایت کرده که از ابامِجلَز شنیدم که خدیجه به خواهرش می گوید: نزد محمّد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) برو و در حضور او از من یاد کن. خواهر خدیجه بر پیامبر وارد می شود و پیامبر آنچه را خداوند خواسته بود بر زبانش می راند . سپس خدیجه با خواهر خود نقشه می کشد تا این که رسول خدا (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خدیجه را به عقد خود درآورد .(2)

3 . بیهقی در خبری به سند(3) خود از عمار یاسر حکایت می کند که گفته است : وقتی سخنان مردم و زیاده گویی های آنان را در بارۀ ازدواج رسول خدا (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با خدیجه شنیدم، گفتم: من بیش از دیگران به این موضوع آگاهی دارم؛ چرا که من معاصر با وی و یار و دوست نزدیک او بودم. روزی به همراه رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بیرون رفتیم تا به «خروره»(4) رسیدیم. در آن جا از کنار خواهر خدیجه که پوستی را برای فروش آورده و بر روی آن نشسته بود گذر کردیم. او مرا صدا زد و من نزد او رفتم پیامبر به خاطر من همان جا ایستاد خواهر خدیجه گفت: آیا این دوست تو نمی خواهد با خدیجه ازدواج کند؟!

عمار می گوید: بازگشتم و پیامبر را از این مسئله آگاه ساختم. او گفت: به جانم سوگند که من قصد ازدواج با او را دارم. آن گاه رفتم و سخن رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را برای خواهر خدیجه بازگو کردم، او گفت: فردا صبح نزد ما بیایید . پس همان طور که او گفته بود ، صبح پیش آنان رفتیم و دریافتیم که گاوی قربانی نموده اند و بر پدر خدیجه جامه ای مخصوص پوشانیده اند و ریش او را زرداندود کرده اند. پس من با برادر خدیجه به گفت وگو نشستم و او با پدرش که

ص: 218

شراب نوشیده بود صحبت کرد و شأن و مقام رسول خدا را به یادش آورد و از او خواست تا عقد آنان را جاری سازد و بدین ترتیب، او خدیجه را به نکاح پیامبر درآورد . و پس از آن، از آن گاو قربانی غذایی آماده ساختند و ما از آن خوردیم.(1)

خواستگاری نموده است(1) اختلاف نظر دارند . برخی معتقدند پدر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در جنگ فجار و یا پیش از آن فوت کرده بود، بنا بر این، در مجلس عقد آنان حضور نداشته است.(2)

2 . این خطبه به صورت دیگری در کتاب کافی (یکی از منابع چهارگانه فقهی شیعه) ذکر گردیده است. در این کتاب، کلینی= از امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ روایت کرده است که وقتی رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تصمیم می گیرد با خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ ازدواج کند، ابوطالب همراه با خانواده خود و تنی چند از قریش بر ورقة بن نوفل وارد می شوند، و ابوطالب سخن آغاز می کند و می گوید: سپاس پروردگار این خانه را که ما را از پرورش یافتگان ابراهیم و فرزندان اسماعیل قرار داد و در حرم امن خود منزل داده و فرمانروایان بر مردم نمود و در سرزمینی که در آن می زییم به ما برکت داد.

این پسر برادر من رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با هر مردی از قریش مقایسه گردد از او برتر و بزرگوارتر خواهد بود . او در میان مردم همتایی ندارد، اگر چه دارایی او ناچیز است؛ ولی مال پشتوانه و تکیه گاهی است که فرو می ریزد و سایه ای است که از میان می رود. او دوست دار خدیجه است و من نزد تو آمده ام تا با رضایت و اجازه خدیجه او را از تو خواستگاری کنم، و هر قدر مهریه درخواست نمایید، نقد یا نسیه، من آن را از مال خود می پردازم. سوگند به پروردگار این خانه که وی را نصیبی بزرگ، آیینی فراگیر و عقلی کامل خواهد بود.

آن گاه ابوطالب سکوت کرده و ورقه، عموی خدیجه، سخن آغاز می کند؛ به طوری که از جواب ابوطالب فرو مانده و بریده بریده و نفس زنان سخن می گوید در حالی که او یک کشیش مسیحی بوده است و خدیجه وقتی چنین می بیند ، خود رشتۀ کلام به دست گرفته و می گوید: عمو جان! اگرچه تو در شهادت به من از من شایسته تری ، ولی از من به خودم سزاوارتر نیستی! ای محمّد! من خود را به نکاح تو درمی آورم و مهریه را از مال خود می پردازم، پس به عموی خود بگو شتری نحر کند تا جشنی برپا نماییم و ما با هم عروسی کنیم.

پس از سخنان خدیجه، ابوطالب به حضار رو نموده می گوید: شاهد باشید که خدیجه، محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را پذیرفت و مهریه را از مال خود ضمانت کرد. در این هنگام برخی از قریش

ص: 222

گفتند: شگفتا که مهر مردان بر زنان باشد! ابوطالب از این سخن برآشفته گشته و از جا برمی خیزد او کسی بود که مردان از او می هراسیدند و ازخشم وی دوری می جستند و می گوید: اگر آنها مردانی همانند پسر برادر من باشند، زنان با بیشترین بها و سنگین ترین مهریه ها از او درخواست ازدواج می کنند ، ولی اگر چونان شمایان باشند کسی جز با مهر سنگین، حاضر به ازدواج با او نخواهد بود.

بدین ترتیب، ابوطالب شتری نحر می کند و رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ پیمان زناشویی می بندد ؛ و مردی از قریش به نام عبد اللّه بن غنم چنین می سراید:

«ای خدیجه بر تو تبریک و تهنیت باد که نیکوترین فال را به نام تو زدند. نیکوترین مردم تو را به همسری برگزیده است، و او در میان مردم اوصاف نکو دارد. و نیکانی چون عیسی بن مریم و موسی بن عمران بدو بشارت داده اند و وعدۀ آنان چه نزدیک است. کتاب های پیشین خبر داده اند که او در سرزمینی خشک و بی آب و علف مبعوث می شود. و او همان ره یافته ای است که به ارشاد و هدایت مردم می پردازد.»(1)و(2)

معتبر و مورد وثوق است . بنا بر این، می توان نتیجه گرفت که مهریه خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ همانند دیگر همسران پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دوازده اوقیه و یک نش (معادل پانصد درهم) بوده است.

نیز برای آنان انتخاب می نموده اند، به گونه ای که بسیاری از افراد با کنیه یا لقب شناخته می شده اند . بنا بر این ، توجیه این اختلاف در تعداد و اسامی فرزندان ذکور پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آن است که برخی از این نام ها می تواند القاب پسران آن حضرت بوده باشد و ناقلان اقوال به آن توجهی نکرده اند و بدین سان، از فرزندان ذکور بیشتری یاد کرده اند.

طالب 7 منتهی می گردد، آورده است: روزی همۀ امّهات مؤمنین در خانۀ عایشه، دختر ابوبکر، بر گرد رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) جمع شدند و به دور آن حضرت حلقه زده ، گفتند : پدران و مادران ما به فدای تو یا رسول اللّه! ما به خاطر موضوعی در این جا جمع شدیم که اگر خدیجه زنده بود از آن شادمان می گشت. (علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ بعد از گذشت یک ماه از خواستگاری اش از فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ، خواستار تزویج با ایشان بود، اما حیای وی مانع از آن بود تا درخواست خویش را مستقیماً مطرح کند ؛ بدین منظور ، زنان پیامبر به عنوان واسطه، تقاضای علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ را به پیامبر 9 منتقل کردند).

ام سلمه حکایت می کند: تا از خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ یاد کردیم، رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گریست و فرمود: خدیجه؟! کجا است مثل خدیجه؟! آن زمانی که مردم مرا تکذیب نمودند، او مرا تصدیق کرد و بر دین خدا یاری نمود و با ثروت خویش مرا چنان بر دین خدا یاری رساند که خداوند به من فرمان داد تا او را به خانه ای در بهشت مژده دهم که جنس آن خانه از زمرّد است و در آن نه فریاد آزار دهنده ای بدو می رسد و نه دچار خستگی و ملامت می گردد.(1)

1. ابن شهرآشوب، محمّد بن علی مازندرانی (م 588 ق)، مناقب آل ابی طالب، تحقیق: گروهی از اساتید نجف اشرف، نجف: المکتبة الحیدریة، 1376 ق.

2. ابن عساکر، علی بن حسن (م 571 ق)، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالفکر، 1415 ق.

3. ابن عماد حنبلی، عبدالحی بن عماد، شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، بیروت: داراحیاء التراث ، [بی تا].

4. ابن فهد حلّی، احمد بن شمس الدین محمد( م 841 ق)، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی، 1413ق.

5. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر بن کثیر دمشقی (م 774 ق)، السیرة النبویة ، تحقیق : مصطفی عبدالواحد، بیروت: دارالمعرفة ، 1396 ق.

6. ابن ماجه قزوینی، محمّد بن یزید (م 275 ق)، سنن ابن ماجه، تحقیق: محمّد فؤاد عبدالباقی، بیروت: دارالفکر، [بی تا].

7. امام مسلم، مسلم بن حجاج نیشابوری (م 261 ق)، صحیح مسلم ، بیروت: دارالفکر، [بی تا].

8. ، البدایة و النهایة، تحقیق : علی شیری، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1408 ق.

9. اربلی ، علی بن عیسی ، کشف الغمة فی معرفة الائمة ، بیروت: دارالکتاب الاسلامی، 1401 ق.

10. افندی اصفهانی، عبداللّه، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق: احمد حسینی، قم : مکتبة آیة اللّه العظمی مرعشی، 1415 ق.

11. بحرانی، یوسف بن احمد (م 1186 ق)، الکشکول ، تهران : مکتبة نینوی الحدیثه ، [بی تا].

12. بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت: دارالفکر، [بی تا].

13. ، دلائل النبوه، مدینة منوره: مکتبة السلفیة، 1389 ق.

ص: 229

1. تبریزی، علی بن موسی، مرآة الکتب ، تحقیق: محمّدعلی حائری، قم: مکتبة آیة اللّه مرعشی، 1421 ق.

2. حلّی، رضی الدین علی بن یوسف بن المطهر (برادر علامۀ حلّی)، العدد القویّة لدفع المخاوف الیومیة، قم: کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی ، 1408ق.

3. حمیری قمی، عبداللّه بن جعفر (م 300 ق)، قرب الاسناد، قم: مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1413 ق.

4. خوارزمی، موفق بن احمد، المناقب، تحقیق: مالک محمودی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1411 ق.

5. ، مقتل الحسین7، تحقیق : محمّد سماوی، نجف: مطبعة الزهراء، 1367 ق.

6. دولابی، محمّد بن احمد بن حماد انصاری، الذریة الطاهره، تحقیق: محمّدجواد حسینی جلالی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی ، 1407 ق.

7. ذهبی، محمّد بن احمد بن عثمان، تاریخ الاسلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتاب العربی، 1413 ق.

8. ، سیر اعلام النبلاء، تحقیق: شعیب ارنووط و حسین اسد، بیروت: مؤسسة الرسالة ، 1413 ق.

9. ، میزان الاعتدال ، تحقیق : علی محمّد بجاوی، بیروت: دارالمعرفة، 1382 ق.

10. راوندی، قطب الدین سعید بن عبداللّه (م 573 ق)، الخرائج و الجرائح، قم: مؤسسه امام مهدی، 1409ق.

11. زمخشری، ابوالقاسم محمود بن عمر (م 538 ق)، ربیع الأبرار ونصوص الأخبار، تحقیق: سلیم النعیمی، قم: منشورات الشریف الرضی، 1410 ق.

12. شافعی، محمّد بن ادریس، المسند، تحقیق: مطبعة بولاق الامیریة، بیروت: دارالکتب العلمیة ، [بی تا].

ص: 230

1. ، کتاب الام، چاپ دوم، بیروت: دارالفکر، 1403 ق.

2. شیخ صدوق، ابوجعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (م 381 ق)، الخصال، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، 1403 ق.

3. صنعانی ، عبدالرزاق بن همام، المصنف، تحقیق: حبیب الرحمن اعظمی، [بی جا]: المجلس العلمی، [بی تا].

4. طبرانی، سلیمان بن احمد لخمی (م 360 ق)، المعجم الکبیر ، تحقیق: حمری عبدالمجید سلفی، چاپ دوم، قاهره: مکتبة ابن تیمیة، [بی تا].

5. طبرسی، فضل بن حسن (م 548 ق)، اعلام الوری باعلام الهدی ، تحقیق و نشر: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم: مطبعة ستاره، 1417.

6. طبری ، محمّد بن جریر، تاریخ طبری( تاریخ الامم و الملوک)، تحقیق: نخبة من العلماء الاجلاء، بیروت: مؤسسة الاعلمی، [بی تا].

7. علامۀ طهرانی، آقا بزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، چاپ دوم، بیروت: دارالاضراء، 1403 ق.

8. طوسی، محمّد بن حسن، الامالی، تحقیق: مؤسسة البعثة، قم: دارالثقافة، 1414 ق.

9. کلینی ، محمّد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، چاپ سوم، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1388 ق.

10. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403ق.

11. نسائی، احمد بن شعیب (م 303 ق)، سنن النسائی بشرح الحافظ جلال الدین السیوطی وحاشیة الإمام السندی، بیروت: دار الجیل، 1407 ق.

12. حاکم نیشابوری ، ابو عبداللّه (م 405 ق)، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق: یوسف عبدالرحمن المرعشلی، بیروت: دارالمعرفة، 1406 ق.

13. هیثمی، نورالدین علی بن ابی بکر (م 807 ق)، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1408 ق.

ص: 231

برد.»(1)

دوران پیش از ازدواج با پیامبر (چهل سال)؛

دوران ازدواج با پیامبر تا آغاز بعثت (پانزده سال):

آغاز بعثت (طلوع اسلام) تا هنگام رحلت (ده سال).

مدّت زندگی با پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ): حدود 25 سال.

اسد، پدربزرگ حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نیز از پیشگامان شرکت در پیمان جوانمردان (حلف الفضول) است. این پیمان میان برخی جوانمردان قریش، با هدف ستاندن حق مظلومان، در خانۀ عبد اللّه بن جدعان بسته شد. حضرت محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز در این پیمان، فعّالانه حضور داشت و همیشه از آن به نیکی یاد می کرد. هم چنین فاطمه بنت زائده، مادر حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در دوران جاهلیّت، در پاکی و عفّت، سرآمد بانوان مکّه بود. وی پیرو آیین حنیف بود.(1)

جاهلی بنا شده بود، شکست و این درس بزرگ را به ما آموخت که ملاک اصلی، معرفت و تقوا است.

ویژگی های محمّد امین(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بیشتر پژوهش می کرد، با ویژگی های اخلاقی و کرامت های انسانی وی بیشتر آشنا می شد. بدین سان، مهر محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) رفته رفته بر دل خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نشست.

می گویند روزی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در مجلسی حضور داشت. ناگاه دانشمندی یهودی با دیدن محمّد امین(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بی اختیار گفت: «به خدا سوگند، این جوان، خاتم پیامبران است.»

حاضران هر یک به گونه ای در برابر این سخن واکنش نشان دادند. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نیز که مطالب بسیاری در این باره شنیده بود، از دانشمند یهودی پرسید: «تو از کجا دانستی که محمّد، پیامبر است؟» وی گفت: «من در بارۀ ویژگی های محمّد در کتاب آسمانی تورات خوانده ام. همین شخص در آخرالزمان به پیامبری برانگیخته می شود. پدر و مادرش از دنیا رفته اند؛ جدّش (عبدالمطّلب) و عمویش (ابوطالب) از او سرپرستی می کنند و به زودی با بانویی از قریش که سرور قوم و رئیس قبیلۀ خویش است، ازدواج می کند... .»

گویا یهودی در سخنان خود، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را همان بانوی قریش خواند و تصریح کرد: «ای خدیجه! بکوش خشنودی محمّد را به دست آوری؛ زیرا او مایۀ کرامت، شرافت و بزرگی دنیا و آخرت تو خواهد بود.»(1)

ورقة بن نوفل نیز بارها به خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ گفته بود: «ای خدیجه! به زودی به مردی می پیوندی که برترین و شریف ترین انسان در سراسر زمین و آسمان ها است.»(2) افزون بر این، برخی خواب ها نیز چنین رویداد مبارکی را به حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نوید می دادند.

برای خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ آشکار ساخت.

وقتی میسره، غلام خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، ماجرای سفر تجاری و تدبیرهای خردمندانۀ محمّد امین(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را برای خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ تعریف کرد، او بیشتر با شخصیّت محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آشنا شد. آورده اند که سخنان میسره در بارۀ ویژگی های اخلاقی شایستۀ محمّد امین(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) چنان بر حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ تأثیر گذاشت که برای رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پیام فرستاد نزد وی بیاید. وقتی محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نزد خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ آمد، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به وی گفت: «ای پسر عمو! من به دلیل خویشاوندی، شخصیّت، امانت داری، خوش اخلاقی و راست گویی تو در میان قوم، به تو مشتاق و علاقه مند شده ام.» سپس از وی خواستگاری کرد.(1)

محمّد امین(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به او فرمود: «لازم است در این باره با عموهایم مشورت کنم.»(2)

خدیجه به این کار حاضر می شود؛ با این که وضع زندگی من با او بسیار تفاوت دارد؟»

نفیسه گفت: «اختیار او در دست من است و من او را حاضر می کنم. تو زمانی را معیّن کن که وکیل او (عمرو بن اسد) با شما و اقوامتان گرد هم آمده، مراسم عقد و جشن برگزار شود.»(1)

رسول گرامی(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در این باره با عموی بزرگوار خود، ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ، مشورت کرد. مشهور است که ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ، عموی محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، مراسم خواستگاری و خواندن خطبۀ عقد محمّد امین(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را برپا کرد و عمرو بن اسد، عموی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نیز این ازدواج را تأیید کرد.(2)

شیخ صدوق و شیخ کلینی، خطبۀ عقد ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ را این گونه باز گفته اند: «... سپاس خدایی را که ما را از نسل ابراهیم و ذرّیۀ اسماعیل قرار داد و برای ما خانه ای مقدّس بنا کرد که مقصود حاجیان و حرمی امن است. ما را در شهری که هستیم، فرمانروایی داد و از برکت ها برخوردارمان ساخت... .

باری، برادرزادۀ من با هر یک از برجستگان قریش که مقایسه شود، برتری از آن او است. بزرگی او در سنجش با هر بزرگی، روشن است و در میان آفریدگان خدا، همانندی برای او نیست. ثروت چندانی ندارد، ولی ثروت مادّی، ارزشی است زودگذر و سایه ای است ناپایدار. او خواستگار خدیجه است و اینک ما برای عقد ازدواج او اگر او راضی باشد نزد شما آمده ایم. هر اندازه مهریه تعیین کنید، من از ثروت خود، آن را می پردازم.»(3)

گفته اند پس از ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ، عموی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ می خواست سخن بگوید که دچار لکنت شد و به ناچار خود خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ لب به سخن گشود و گفت: «ای محمّد! من خود را به عقد ازدواج تو درآوردم و مهریۀ آن را خودم بر دوش گرفتم.» بدین ترتیب، عقد نکاح میان

ص: 242

محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ جاری شد.(1)

در این هنگام، ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ به حاضران گفت: «گواهی دهید که خدیجه ازدواج با محمّد را پذیرفت و مهریۀ آن را خود بر دوش گرفت.» یکی از حاضران گفت: «شگفتا! تاکنون ندیده بودیم که زنی مهریۀ ازدواجش را خود بر دوش بگیرد.»

ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ که از سخنان او ناراحت شده بود، برخاست و گفت: «آری، اگر مردان همانند برادرزاده ام محمّد باشند، او را با گران ترین بها و سنگین ترین مهریه بربایند، ولی اگر امثال شما باشند، با شما جز به مهریّۀ سنگین ازدواج نخواهند کرد.»

سپس مراسم جشن عروسی برگزار شد. در این هنگام، عبد اللّه بن غنم، یکی از قریشی یان اشعاری را بدین مضمون خواند:

«ای خدیجه! گوارا و مبارک باد تو را که پرندۀ همای بختت به سوی کوی سعادت و خوشبختی به پرواز درآمد؛

چرا که با برترین انسان ها ازدواج کردی. چه کسی در میان مردم، همچون محمّد دارای مقامات عالی است؟

دو راست گو و نیکوکار، یعنی حضرت عیسی و حضرت موسی، به ظهور او مژده داده اند و زمان ظهور، چقدر نزدیک شده است.

از روزگاران پیش، نویسندگان اقرار کرده اند که در سرزمین بطحا، پیغمبری راهنما و هدایت شده طلوع خواهد کرد.»(2)

آورده اند وقتی پس از مراسم عقد، حضرت محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) برخاست تا همراه ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ به خانه اش بازگردد، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ با کمال مهر و محبّت به آن حضرت عرض کرد: «اِلی بیتِک

ص: 243

فبیتی بیتُک، و اَنَا جاریتُک؛(1) در خانۀ خود بمان. خانۀ من، خانۀ تو است و من کنیز توام.»

به این ترتیب، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ با کمال اخلاص و ایثار و فروتنی، زندگی خود را با محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آغاز کرد.

افزون بر شجاعت کم نظیر، در سرودن شعر نیز توانایی داشت. اشعار صفیه در سوگ نبی اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بسیار جانسوز است.(1) وی پس از وفات پیامبر خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همانند مادری دلسوز، از فاطمۀ زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ حمایت می کرد. صفیه در روز عروسی پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ اشعار زیبایی می خواند. یکی از این اشعار به این مضمون است:

«زمان شادی با فرح و گشاده رویی فرا رسید و هر گونه نحوست و ناگواری از میان رفت. ماه تابان، چهره برافروخت و فصل شادی و سعادت جلوه گر شد؛ به سبب وجود محمّد امین که در دشت و سرزمین بطحا (در همه جا) [از او] به نیکی یاد می شود. هر گاه احمد با همۀ خلایق سنجیده شود، بر همه برتری یابد و عظمت و شکوه محمّد برای قبیلۀ قریش آشکار شد و به طفیل وجود او، همای خوشبختی و سعادت همیشگی به پرواز درآمد. خوشبختی ای که به خدیجه، دختر کمالات و ارزش ها پیوست. خدیجه، همان دریای فضیلتی است که دست یابی به او موجب لبریز شدن از ارزش ها و کمالات است. به راستی، چقدر خدیجه بانوی شکوهمندی است و حلم و آرامش او، چقدر تابان و چشم گیر است. این محمّد امین است که در مدح و وصفش، هیچ گونه نقطۀ تاریکی نیست، و بر او درود بفرستید تا صعود کنید و خوشبخت شوید و خداوند به برکت وجود او به شما لطف و رحمت می کند.»(2)

روشن است که معیارهای خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ با ملاک های مادّی و ظاهری آنان بسیار تفاوت داشت. وی به تنها چیزی که در این ازدواج توجّه نداشت، ثروت و دارایی بود. از این روی، هنگام خواستگاری اشراف ثروتمند قریش، با قاطعیّت به آنان پاسخ رد داد. او در پی فضیلت های اخلاقی و ارزش های انسانی و ایمان و صداقت بود.

آورده اند که وقتی انتقادها و سرزنش های مردم مکّه به گوش خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ رسید، آن بانوی خردمند، زنان مکّه را به خانه اش دعوت کرد. آن گاه پس از پذیرایی، به ایشان چنین گفت: «ای گروه زنان! شنیدم شما و همسرانتان بر ازدواج من با محمّد خرده می گیرید و این کار را ننگ می دانید. من از شما می پرسم، آیا در میان مردم مکّه شخصی مانند محمّد امین می شناسید؟ آیا در اطراف جزیرةالعرب، شخصیّتی با جمال و کمال محمّد و با فضایل و اخلاق نیک وی می یابید؟ من به سبب این ویژگی های والا و برجستگی های اخلاقی و انسانی با او ازدواج کردم و در بارۀ ویژگی هایش سخنانی شنیده ام که وی را از همۀ مردمان ممتاز می سازد. بنا بر این، شایسته نیست که شما بیهوده بر این تصمیم من خرده بگیرید و ناآگاهانه به کسی نسبت های ناروا دهید.»

زنان مکّه در برابر این سخنان متین و استوار خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ خاموش بودند. آنان با سکوت خود نشان دادند که خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در کاری که کرده، به خطا نرفته است.(1)

ولی برخی از ایشان پس از خارج شدن از آن مجلس، دوباره به انتقاد و نکوهش های بیهودۀ خویش ادامه دادند و حتّی رفت و آمد با حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را تحریم کردند تا وی را از نظر روحی آزرده سازند. امّا از آن جا که خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به حقّانیّت کار خود ایمان داشت، در برابر رفتارهای نابخردانۀ آنان، ذرّه ای تردید به دلش راه نداد؛ زیرا وی تنها به رضای خدا می اندیشید.

رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می فرماید: «روزی جبرئیل نزد من آمد و گفت: ای رسول خدا! این خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ است که نزد تو آمده و برای تو طعام آورده است. هر گاه وارد شد، بر او از سوی

ص: 246

پروردگارش و از سوی من سلام برسان و او را بر خانه ای از زبرجد در بهشت، بشارت ده. همانا او در آن خانه در کمال آسایش و آرامش به سر خواهد برد.»(1)

امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ را، و عبّاس سرپرستی جعفر را بر دوش گرفت. حمزه نیز سرپرستی طالب را عهده دار شد. البتّه بنا بر برخی روایت های دیگر، حمزه سرپرستی جعفر، و عبّاس سرپرستی طالب را به دوش گرفتند.(1)

آورده اند که حضرت محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) این نوزاد را بسیار دوست داشت و همواره هنگام خواب و بیداری، او را مراقبت و نوازش می کرد. گاه وی را در آغوش می گرفت و گاهی بر دوشش می نهاد. گاهی نیز با هدایایی، علاقۀ خود را به او نشان می داد و زمینۀ شادی و آسایش کودک را فراهم می کرد. بارها اطرافیان از محمّد امین(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) شنیده بودند که این کودک، برادر، برگزیده، یاور و وصی او است.(2)

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ با همۀ ویژگی های محمّد امین(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آشنا بود و می دانست که او، هیچ کاری را بدون حکمت و مصلحت انجام نمی دهد. از این روی، اطمینان داشت که مهرورزی پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به این نوزاد نیز حکمتی الهی دارد و بی تردید، این نوزاد که محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بی اندازه به او عشق می ورزد، در آینده شخصیّتی برجسته و اثرگذار خواهد بود.

بنا بر این، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نیز به علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ محبّت می کرد و در مراقبت از او، مادرش، فاطمه بنت اسد را یاری می داد. گاه برای او لباس تهیّه می کرد و گاهی از او مراقبت می کرد.(3)

او وقتی علاقۀ رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را به امیر مؤمنان علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ می دید، خود نیز به وی محبّت می کرد؛ او را پاکیزه می ساخت؛ لباس هایش را عوض می نمود؛ پیراهن آراسته و زیبا بر تن او می پوشانید. او به کنیزان و غلامانش می گفت که علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ را با خود حمل کنند (بر دوش و بغل گیرند) و به تفریح ببرند و او را نوازش کنند. بدین ترتیب، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ همواره به خانۀ ابوطالب رفت وآمد داشت و ابوطالب و همسرش، فاطمه بنت اسد را کانون الطاف خود قرار می داد. کوتاه سخن این که، محبّت پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ که روزهای کودکی را می گذراند، به گونه ای بود که مردم به او

ص: 249

می گفتند:

«هذا اَخُو محمّد و احبَّ الْخَلْقِ اِلیه وَ قُرَّة عَیْنِ خدیجه؛(1) این، برادر محمّد و محبوب ترین انسان ها نزد محمّد و نور چشم خدیجه است.»

آورده اند هنگامی که پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پس از مبعوث شدن به پیامبری از غار حرا پایین آمد، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، سرور بانوان قریش به استقبال ایشان شتافت و به سبب پاکی و طهارت روحی اش، نور پیامبری را در چهرۀ آن حضرت دید.

سپس گفت:

این چه نوری است که در پیشانی شما می بینم؟» حضرت فرمود: «این نور نبوّت است.» آن گاه ارکان اسلام را برای خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ برشمرد. وی نیز بدون کمترین تردید گفت: «آمَنْتُ و صَدَّقتُ و رَضیتُ و سَلَّمتُ؛(1) من ایمان آوردم، پیامبری ات را باور کردم، آیین اسلام را پسندیدم و تسلیم تو شدم.»

بنا بر نقل همۀ تاریخ نویسان، نخستین بانویی که اسلام را پذیرفت، حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بود. آورده اند امام حسین7 در خطبه ای که روز عاشورا برای دشمن ایراد کرد، برای معرّفی خود فرمود: «شما را به خدا سوگند می دهم، آیا می دانید که مادربزرگ من، خدیجه، دختر خویلد، نخستین بانوی این امّت بود که اسلام را پذیرفت؟» همۀ حاضران گفتند: «آری، چنین است. او نخستین بانویی بود که به رسول خدا ایمان آورد.»(2)

ابویحیی بن عفیف، از عفیف کندی نقل می کند: «در دورۀ جاهلیّت به مکّه رفتم. می خواستم برای خانواده ام مقداری جامه و عطر از مکّه بخرم. نزد عبّاس بن عبدالمطّلب رفتم و نشستم. او مردی بازرگان بود. ناگهان جوانی را دیدم که کنار کعبه آمد و در حالی که روی به سوی آسمان داشت، به راز و نیاز پرداخت. آن گاه روی به سوی قبله ایستاد. پس از اندک زمانی، پسر بچه ای آمد و در سمت راست او، روی به قبله ایستاد. سپس بانویی را دیدم که پشت سر آنها ایستاد و هر سه با هم به رکوع و سجود پرداختند. از عبّاس پرسیدم: این چه کاری است که این سه تن انجام می دهند؟ من تاکنون ندیده بودم کسی کنار کعبه این گونه عبادت کند.

عبّاس گفت: آری، کار شگفتی است! آیا می دانی این جوان کیست؟ وی محمّد بن عبد اللّه، برادرزادۀ من است. سپس پرسید: آیا می دانی این پسربچّه کیست؟ این علی، برادرزادۀ دیگر من، و پسر ابوطالب است و بانویی که پشت سر آن دو ایستاده، خدیجه، دختر خویلد و همسر محمّد است. برادرزاده ام محمّد خبر داده است که پروردگار جهانیان، او را به دینی که دارد، فرمان داده است و سوگند به خدا، در روی زمین، جز این سه تن، کس دیگری بر این دین نیست.»(1)

محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) که تا دیروز امین، راست گو، پاک اندیش و خیرخواه ترین مردم مکّه بود، امروز جادوگر، دروغ گو و ساحر خوانده می شد؛ زیرا با ارزش های نادرست و آداب و رسوم جاهلی مبارزه و مخالفت می کرد و منافع مشرکان را به خطر می انداخت.

در اوضاعی که حتّی نزدیک ترین خویشاوندان و بزرگان قبیلۀ پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) او را آزار و شکنجه می دادند، تنها خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بود که وی را یاری و با همۀ وجود از او حمایت می کرد و با شیرینی لبخندش، از تلخی اندوه پیامبر خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) می کاست. این بانوی فداکار در حمایت از رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و پیشبرد اهداف اسلام نقش بسیار بزرگی داشت. از این روی، نبود وی چنان برای پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گران و دشوار آمد که سال وفات او را «عام الحزن» نامید. پیامبر خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) حتّی سال ها پس از وفات خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، هر گاه به یاد او می افتاد، غمگین می شد و در فراقش می گریست.

بزرگ ترین مشکلی که پیامبر گرامی اسلام(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و مسلمانان با آن روبه رو شدند، محاصرۀ اقتصادی بود. بی شک، گذشته از ایمان استوار مؤمنان واقعی، مهم ترین عامل پیروزی مسلمانان در آن دورۀ حسّاس تاریخ، دارایی و دانایی حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بود.

علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ به جست وجوی رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پرداخت. وی در حال جست وجوی این عبارت ها را زمزمه می کرد: «چه کسی از پیامبر برگزیده برای من خبر می آورد؟ چه کسی از بهار پسندیده به من خبر می دهد؟ چه کسی از آن شخصی که در راه خدا رانده شده است، مرا آگاه می کند؟ چه کسی از ابوالقاسم، مرا باخبر می سازد؟»

سرانجام پس از جست وجوی بسیار، رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را در حالی یافتند که خون از پیشانی مبارکش جاری بود. چون حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، پیامبر را در این حال دید، گفت: «پدر و مادرم به فدایت! اجازه بده تا خون را از چهره ات پاک کنم... .» هنگامی که شب فرا رسید، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از تاریکی استفاده کرد و آن حضرت را به خانه آورد. او پیامبر را در حجره ای که دیوارهایش با سنگ ساخته شده بود، جای داد و خود همانند پاسداری وفادار، برای دفاع و پاسداری از آن حضرت آماده شد.

آورده اند، چون مشرکان از حضور پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) باخبر شدند، خانۀ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را سنگ باران کردند. حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ با شجاعت فریاد زد: «ای گروه قریش، آیا زنی را در خانه اش سنگ باران می کنید؟» وقتی مشرکان صدای خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را شنیدند، از کار ناپسند خود دست برداشتند و آن جا را ترک کردند. بدین ترتیب، با فداکاری حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، وجود رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از گزند آزار مشرکان در امان ماند.(1)

در پی تصویب این پیمان، ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ، عمو و حامی پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از همۀ خویشاوندانش خواست تا از رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) حمایت کنند. به مسلمانان نیز دستور داد به شعب ابی طالب بروند و همان جا زندگی کنند تا از گزند مشرکان در امان باشند. این محاصره حدود سه سال به طول انجامید و مسلمانان در این مدّت، سختی ها و فشارهای بسیاری را متحمّل شدند.

اموال حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و حمایت های بی دریغش در دوران محاصره، بسیار سرنوشت ساز بود. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ همۀ ثروت خود را در ماجرای شعب ابی طالب خرج کرد؛ به گونه ای که پس از پایان این محاصره، ثروتی برایش باقی نماند. وی هم چنین خویشاوندان خود را برای کمک به پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و مسلمانان فرا خواند. حکیم بن حزام، برادرزادۀ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و ابوالعاص، دامادش، از جمله افرادی بودند که پنهانی به شعب ابی طالب آذوقه می رساندند.

تاریخ نویسان معتقدند، اگر کمک های حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نبود، ضربه های جبران ناپذیری به مسلمانان وارد می شد. از این روی، پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همواره از فداکاری خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ یاد می کرد و وی را به سبب این همه ایثار و از خود گذشتگی می ستود.(1)

مرحوم صدوق به سند خود از امام صادق عَلَيْهِ السَّلاَمُ روایت می کند: روزی پیامبر به خانۀ خود وارد شد. ناگاه دید عایشه با جیغ و داد به فاطمۀ زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ می گوید: «ای دختر خدیجه! سوگند به خدا تو می پنداری مادرت بر ما برتری دارد. او چه برتری ای بر ما دارد؟ او نیز همسان ما است.» پیامبر این سخن را شنید. هنگامی که فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را دید، گریه کرد. پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پرسید: «چرا گریه می کنی؟» فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ از نارواگویی عایشه، به پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خبر داد. پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خشمگین شد و به عایشه فرمود: «خاموش باش ای حمیرا! همانا خداوند متعال بانویی بسیار دوست داشتنی و زاینده عطا فرمود. بدان که خدیجه خدایش رحمت کند از من صاحب فرزندانی شد؛ مانند: طاهر (که همان عبد اللّه و طیّب لقبش است)، قاسم، فاطمه، رقیّه، امّ کلثوم و زینب. ولی خداوند، رَحِم تو را نازا قرار داد که فرزندی نیاوردی.»(1)

بنا بر نقلی، همۀ فرزندان پسر پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، پیش از بعثت زندگی را بدرود گفتند، ولی دخترانش، دوران نبوّت او را درک کردند. پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در بارۀ همۀ حوادث، از جمله مرگ فرزندانش، خویشتن داری کرد. با این حال، در مرگ فرزندانش، گاهی قطره های اشک بر روی گونه هایش می غلتید. مراتب تأثّر او در مرگ ابراهیم که مادرش «ماریه» نام داشت، بیشتر بود، امّا در حالی که دلش می سوخت، با زبان به سپاس گزاری خدا سرگرم بود. عربی از سر نادانی در مبانی اسلام، به گریه کردن پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در فراق فرزندش اعتراض کرد. پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود: «چنین گریه ای رحمت است.» آن گاه افزود: «و من لا یرحم لا یرحم؛ کسی که رحم نکند، به او رحم نمی شود.» سپس خطاب به فرزندش فرمود: «اگر نه این بود که مرگ حق است و وعدۀ خدا راست و مرگ راهی است به سوی خدا و این که واپسین ما به نخستین می پیوندد، هر آینه حزن ما در مرگ تو ای ابراهیم، بسیار شدید می شد، ولی چون راهی است که همه باید سیر کنیم، فراق تو تحمّل پذیر است و ما بر مرگ تو اندوهناکیم» و فرمود: «دیده می گرید و قلب اندوهناک می شود، ولی چیزی که موجب خشم پروردگار شود، نمی گوییم.»(2)

ص: 256

هنگامی که چهلمین روز فرا رسید، فرشتۀ وحی بر پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرود آمد و گفت: «هان ای محمّد! خدای بلندمرتبه بر تو درود می فرستد و فرمان می دهد که خویشتن را برای دریافت تحیّت و ارمغان او آماده سازی.»

پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از فرشتۀ وحی پرسید: «ارمغان و هدیۀ خداوند چیست؟»

جبرئیل گفت: «من نمی دانم.»

وقتی پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آماده شد، میکائیل فرود آمد و طبقی را که بر روی آن روپوشی از دیبا بود، در برابر او بر زمین نهاد.

فرشتۀ وحی پیش آمد و گفت: «ای محمّد! پروردگارت به تو فرمان می دهد که امشب با این غذا افطار کنی.»

امیر مؤمنان، امام علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ در این باره می فرماید: «روش همیشگی پیامبر این بود که هر گاه می خواست افطار کند، به من دستور می داد که در خانه را باز گذارم تا هر کس از راه می رسد وارد شود و اگر به غذا میل دارد، بتواند از آن بخورد. امّا آن شب مرا بر در خانه نشاند تا از ورود مردم جلوگیری کنم و فرمود: «علی جان! این غذایی است که جز بر من حرام است.»

امیر مؤمنان7 می افزاید: من به دستور پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) کنار در خانه نشستم و پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با ارمغان آسمانی تنها ماند. هنگامی که سرپوش را از روی طبق برداشتند، دیدم خوشه ای خرمای تازه و خوشه ای انگور در آن سینی نهاده شده است. پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از آن ارمغان آسمانی سیر خوردند و سپس آب گوارا نوشیدند. آن گاه دست مبارک را برای شست وشو دراز کردند. جبرئیل آب بر دست مبارکشان ریخت؛ میکائیل شست وشو داد و اسرافیل با دستمالی دست آن حضرت را خشک کرد. سپس باقی ماندۀ غذا با ظرف آن به سوی آسمان بالا رفت.

پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) برخاست تا نماز (نافله) آغاز کند که جبرئیل پیش آمد و گفت: «اینک نماز بر تو ممنوع است تا به سرای خدیجه بروی؛ چرا که خدا به ذات پاکش سوگند یاد کرده که امشب از شما، فرزندی پاک و پاکیزه و نسلی سرفراز را پدید آورد.»

در این هنگام، پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پس از چهل روز کناره گیری برخاست و شتابان به سرای خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ

ص: 258

رهسپار شد.

آن بانوی بزرگوار می گوید: من دیگر با تنهایی خو گرفته بودم. از این روی، هنگامی که شب فرا می رسید، سرم را می پوشانیدم و پرده ها را می انداختم و پس از نماز و بستن در خانه، چراغ را خاموش می کردم و در بستر خود می آرمیدم.

آن شب میان خواب و بیداری بودم که ناگهان پیامبر محبوب، در خانه را به صدا درآورد. گفتم: «کوبندۀ در خانه کیست که جز محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آن را نمی کوبد؟»

پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با نوای دل نشین و لحن آرام بخش و زیبایش فرمود: «خدیجه، منم محمّد. در را باز کن.» در اوج شادمانی از آمدن پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، برخاستم و در را گشودم و پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) وارد شد. بنای آن حضرت این بود که هر گاه به خانه وارد می شد، ظرف آب می خواست و وضو می گرفت و به اختصار دو رکعت نماز می خواند. سپس به بستر می رفت. امّا آن شب، آب نخواست و آمادۀ نماز نشد. بازوی مرا گرفت و به بستر خود برد.

آن گاه خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ سوگند یاد می کند: «به خدایی که آسمان بلند را برافراشت و آب را از زمین جوشاند و جاری ساخت، آن شب هنوز پیامبر خدا از من دور نشده بود که نور فاطمه را در رحم خود یافتم و سنگینی حمل را احساس کردم.»(1)

می خواند. مادرش این رویداد شگرف را از پیامبر نهان می داشت؛ تا آن که روزی حضرت رسول به خانه وارد شد و دید، خدیجه با کسی سخن می گوید. از او پرسید: با چه کسی سخن می گویی؟

خدیجه پاسخ داد: فرزندی که در رحم دارم با من سخن می گوید و هنگام تنهایی مونس من است. پیامبر فرمود: خدیجه! این فرشتۀ وحی است. برای من خبر آورده است که آن کودک پرشکوه، دختر است و مادر فرزندانی پاک و مبارک. خدا نسل مرا از او قرار خواهد داد و پس از فرود قرآن و وحی، از نسل او پیشوایانی که برگزیدگان بارگاه او در زمین اند، برخواهد گزید.»

حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به همین ترتیب ایّام بارداری را سپری کرد تا آن که ولادت فاطمۀ زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ نزدیک شد. از این روی، برای زنان قریش پیام فرستاد که بیایید و مرا در وضع حمل یاری کنید؛ چنان که بانوان، زنان را چنین هنگامی به کمک می خوانند. ولی زنان قریش و دیگران برایش پیام دادند که تو حرف ما را نشنیدی و سخن مان را رد کردی و با محمّد، یتیم ابوطالب، که فقیر بود ازدواج کردی. از این روی، نزد تو نمی آییم و به هیچ روی تو را یاری نخواهیم کرد.

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از این پیام ناراحت و غمگین شد. امّا همان هنگام، ناگهان چهار زن بزرگوار که زیبایی و درخشندگی چهره هایشان وصف ناپذیر بود، بر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ وارد شدند. او از دیدن آنان هراسناک شد، ولی یکی از ایشان گفت: «ای خدیجه! محزون مباش! ما از سوی خدا نزد تو آمده ایم. ما خواهران توایم. من ساره (همسر ابراهیم خلیل) هستم، و این آسیه دختر مزاحم است که در بهشت همنشین تو است. آن دیگری مریم دختر عمران است و آن یکی، کلثم خواهر موسی است. خداوند ما را نزد تو فرستاده تا هنگام وضع حمل یاری ات کنیم.»

در این هنگام، یکی از ایشان در جانب راست خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نشست و دیگری در سمت چپ، سومی روبه رو و چهارمی پشت سر قرار گرفت. بدین ترتیب، فاطمۀ زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ، هنگام طلوع خورشید جهان افروز، پاک و پاکیزه به دنیا آمد و وجودش پرتوی افکند که همۀ خانه های مکّه را نورباران ساخت. آن گاه شماری از حوریان بهشت که هر یک طشت و

ص: 260

ظرفی لبریز از آب کوثر با خود داشتند، وارد خانۀ پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) شدند و آن دخت بهشتی را که پاک و پاکیزه بود با آب کوثر شست وشو دادند. سپس دو پوشش سپید و عطرآگین بر او پوشاندند و از وی خواستند تا سخن بگوید. آن نوزاد به خواست خدا لب به سخن گشود و گفت: «گواهی می دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست و پدرم، رسول خدا و آقای پیامبران است و شوهرم سرور اوصیا است و فرزندانم دو آقای سبط اند.»

سپس به زنان و حوریان روی کرد و به هر یک با نام و نشان سلام گفت. آنان با روی شاد و خندان، به فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ توجّه کردند و حوریان و اهل آسمان، به یکدیگر ولادت فاطمۀ زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ را مژده می دادند. ناگهان در آسمان نوری آشکار شد که فرشتگان پیش از آن، چنین نوری را ندیده بودند.

زنان برگزیدۀ بهشت، نوزاد را به مادرش دادند و گفتند: «فرزند خود را که پاک و پاکیزه و پرمیمنت و مبارک است و نسلی پربرکت دارد بگیر.» خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ با شادی فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ را به آغوش گرفت و پستان در دهان او گذاشت و به شیر دادنش سرگرم شد.(1)

ابن

عساکر در کتابش، تاریخ دمشق، می نویسد: «بانوی بزرگ حجاز، خدیجۀ کبری عَلَيْها السَّلاَمُ، این گونه بود که هر گاه خدا به او فرزندی می داد، او را به دایه ای شایسته می سپرد تا شیرش دهد، امّا هنگامی که دخت ارجمندش، فاطمۀ زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ ولادت یافت، وقتی پستان در دهانش گذاشت، شیر جاری شد. بنا بر این خودش فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ را شیر داد و پرستاری او را بر دوش گرفت.»(2)

«آیا می دانید که جدّۀ من، خدیجه دختر خویلد است؟»(1)

و در کلام دیگری فرمود: «آیا می دانید که من، فرزند همسر پیامبر شما، خدیجه هستم؟»(2)

روایت ها

چنین می گویند که امام سجّاد عَلَيْهِ السَّلاَمُ نیز در فرازی از خطبۀ معروف خود در مجلس یزید فرمود: «انا ابن خدیجةَ الکبری؛(3) من پسر خدیجه، بانوی بزرگ [اسلام] هستم.»

هم چنین در فرازی از دعای ندبه آمده است: «کجا است پسر پیامبر برگزیده و پسر علی مرتضی و پسر خدیجۀ والامقام؟»

گفته اند در روز یازدهم محرّم سال 61 هجری، وقتی حضرت زینب3 کنار پیکرهای پاره پاره و خونین شهیدان آمد، پس از ذکر پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ، از خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نیز یاد کرد و فرمود: «پدرم به فدای خدیجه، بانوی بزرگ، باد.»(4)

آورده اند که امام حسن مجتبی7 در پاسخ به اهانت های معاویه به علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ، فرمود: «ای آن که از علی به بدی یاد می کنی! منم حسن و پدرم علی... و مادرم فاطمه و جدّم رسول خدا و جدّۀ من خدیجه است... .»(5)

روزی پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به عایشه که در حال برتری جویی بر فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ بود، فرمود: «آیا نمی دانی که خداوند آدم، نوح، آل ابراهیم، آل عمران، علی، حسن، حسین، حمزه سیّدالشهدا، جعفر، فاطمه و خدیجه را بر جهانیان برگزید.»(1)

روز دیگری هاله، خواهر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، برای زیارت حضرت رسول(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به مدینه آمد. پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) با دیدار او به یاد یار از دست رفته اش، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ افتاد و از شدّت اندوه بر خود لرزید. وقتی که هاله رفت، عایشه عرض کرد: «چقدر از پیرزن قریش که سال خوردگی، صورتش را چروکین و سرخ کرده بود یاد می کنی؟! در صورتی که اکنون روزگار، او را نابود کرده و خدا همسری بهتر از او به شما عطا فرموده است؟»

رنگ رخسار پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از این سخن ناروای عایشه برافروخته شد و با رنجیدگی خاطر به او فرمود: «نه، نه! به خدا سوگند که هیچ گاه بهتر از خدیجه نصیبم نشد. او هنگامی به من ایمان آورد که مردم مرا تکذیب می کردند و هنگامی با ثروت و همۀ وجودش به یاری من شتافت که دیگران مرا محروم ساختند.»(2)

آورده اند، هر گاه پیامبر خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گوسفندی قربانی می کرد، از گوشت آن برای دوستان حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ می فرستاد و می فرمود: «من دوستان خدیجه را نیز دوست می دارم.»(3)

روزی پیرزنی نزد رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آمد. آن حضرت به او لطف سرشار خویش را ابراز کرد. وقتی پیرزن رفت، عایشه دلیل آن همه مهربانی را به پیرزن پرسید. پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در پاسخ فرمود: «این پیرزن در عصر زندگی خدیجه به خانۀ ما می آمد [و از کمک ها و الطاف سرشار خدیجه برخوردار بود]. همانا نیک نگه داشتن پیمان و پیشینه، از ایمان است.»(4)

ص: 263

در روایتی از امّ سلمه آمده است: در روز عروسی حضرت فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ در محضر رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گفتیم: «اگر خدیجه بود، امروز چشمش روشن می شد.» ناگهان دیدیم رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) متأثّر شد و گریست. سپس فرمود: «خدیجه! کجا است همانند خدیجه؟ آن زمان که همه، مرا تکذیب می کردند، او مرا تصدیق کرد. وی مرا برای [گسترش] دین خدا یاری رساند و با ثروت خویش مرا [در] پیشبرد دین کمک کرد. خداوند تعالی به من فرمان داده است، خدیجه را به داشتن خانه ای از گوهر در بهشت مژده دهم؛ خانه ای که رنج و ناآرامی در آن نیست.»(1)

ابوالعاص بن ربیع، خواهرزادۀ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ (فرزند هاله) بود. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ او را مانند فرزندان خود دوست می داشت. به همین دلیل، از پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خواست او را به دامادی خویش بپذیرد و زینب (یکی از دختران خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ) را همسر او گرداند. پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) درخواست خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را پذیرفت و با این ازدواج موافقت کرد. هنگامی که پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به مدینه هجرت کرد، زینب و رقیّه در مکّه ماندند. در جنگ بدر، ابوالعاص که در لشکر دشمن قرار داشت، به اسارت سپاه اسلام درآمد. پس از مدّتی، پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تصمیم گرفت اسیران کفّار را با گرفتن فدا آزاد کند. ابوالعاص نیز برای زینب پیام فرستاد که اموالی را به منزلۀ فدیه به مدینه بفرستد تا او را آزاد سازند. زینب اموالی را فراهم کرد و گردنبند خویش را که مادرش خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در شب عروسی بر گردنش آویخته بود، بر سر آن اموال نهاد و برای ابوالعاص فرستاد.

ابوالعاص آن اموال و گردنبند را نزد پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) آورد تا خویش را آزاد سازد. همین که چشم پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به آن گردنبند افتاد، به یاد خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ قلبش فروریخت و قطره های اشک چون دانه های مروارید از چشمانش سرازیر شد. آن گاه فرمود: «خداوند خدیجه را رحمت کند. این گردنبندی است که خدیجه آن را برای زینب فراهم کرده است.»

پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ابوالعاص را به این شرط که زینب را آزاد بگذارد و از هجرت او به مدینه جلوگیری نکند، آزاد کرد. او نیز پس از آزادی، به این شرط عمل کرد و به عهد خویش وفا نمود.(2)

ص: 264

بنا بر نقل دیگر، پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پس از دیدن گردنبند به یاد خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ افتاد و گریست. آن گاه فرمود: «مثل این که بر زینب بسیار سخت گذشته که یادگار مادرش را از گردن گشوده و برای ما فرستاده است.» مسلمانان وقتی این حال پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را دیدند، عرض کردند: «ای رسول خدا، ما از حق خود گذشتیم. اختیار آن گردنبند با شما! اگر می خواهید آن را برای خود نگه دارید و اگر نمی خواهید، آن را برای زینب بفرستید.» به نقل دیگر، پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از مسلمانان اجازه خواست و مسلمانان چنین پاسخ دادند. پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) نیز ابوالعاص را آزاد کرد و گردنبند و اموال را برای زینب باز فرستاد. به ابوالعاص نیز فرمود: «بدان که زینب به تو حلال نیست؛ زیرا او مسلمان است و تو کافری. هر گاه به مکّه رفتی، زینب را نزد من بفرست.» ابوالعاص شرط پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را پذیرفت. پیامبر «زید بن حارثه» را برای آوردن زینب به مکّه فرستاد و ابوالعاص زینب را به سوی مدینه روانه کرد. سرانجام ابوالعاص پیش از فتح مکّه مسلمان شد و به مدینه آمد. سپس بار دیگر زینب را عقد کرد و به زندگی ادامه دادند.(1)

شبیه این روایت را در بارۀ رحلت عبد اللّه نیز باز گفته اند. بنا بر روایتی، هنگامی که عبد اللّه از دنیا رفت، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بسیار گریه می کرد. رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) وی را دلداری می داد و از گریه کردن بازمی داشت. روزی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ گفت: «ای رسول خدا، باید صبر و تحمّل کرد، ولی بی اختیار به یاد طاهر (عبد اللّه)(1) افتادم و گریه امانم نداد.» آن گاه رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به ایشان فرمود: «آیا دوست نداری در روز قیامت، طاهر کنار در بهشت ایستاده باشد و وقتی تو را دید، دستت را بگیرد و تو را وارد عالی ترین و پاک ترین درجه های بهشت کند؟»

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ پرسید: «به راستی چنین خواهد شد؟» پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمود: «آری، خداوند تعالی بزرگوارتر از آن است که میوۀ دل بنده ای را بگیرد و او صبر و تحمّل کند و آن را به حساب خدا گذارده، شکر الهی را به جای آورد؛ با این حال، وی را عذاب کند.»(2)

ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ از دنیا رفت و پس از مدّتی در روز دهم ماه رمضان سال دهم بعثت، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نیز درگذشت.

معاذ بن جبل می گوید: رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به بالین خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ آمد و او را در حال جان سپردن دید. فرمود: «ای خدیجه! از رنج و اندوهی که برای تو پیش آمده، نگران و اندوهگینم، ولی خداوند در رنج و اندوه، خیر بسیاری قرار داده است. هنگامی که نزد همدمان خود وارد شدی، سلام مرا به آنان برسان.»

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ عرض کرد: «ای رسول خدا! آن همدمان چه کسانی اند؟» پیامبر فرمود: «آنان عبارت اند از: مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم و کلیمه خواهر موسی.»(1)

گسترش اسلام بود. او نخستین بانوی مسلمان بود و ایثار و مقاومتش، با شمشیر امیر مؤمنان، علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ هم طراز بود. درگذشت او، یکی از ستون های استوار و محکم اسلام را ویران کرد.

آری، فراق خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ برای پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بسیار جان سوز و دردآور بود. از این رو، می گویند پس از این رویداد، رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) برای مدّتی کمتر از خانه بیرون می آمد.(1) آن حضرت همواره می فرمود: «تا هنگامی که ابوطالب و خدیجه زنده بودند، هرگز غم و اندوهی بر دل من راه نیافت... .» پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) هرگز از خانه بیرون نمی رفت، مگر این که از خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ یاد می کرد... .(2)

بنا بر نقلی دیگر، پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرموده اند: «از قریش هیچ گزندی به من نرسید، تا این که ابوطالب از دنیا رفت.»(3)

قریش پس از رحلت ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ جرئت یافتند که به رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) جسارت و بی حرمتی کنند. برخی از آنان بر سر آن حضرت، خاک و بعضی هنگام نماز، روده و احشای گوسفند می ریختند.(4)

روپوش های خود کفن کند و بپوشاند.»(1)

بنا بر نقل معروف، حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در روز دهم ماه رمضان سال دهم بعثت از دنیا رفت. هنگامی که حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ درگذشت، فرشتگان رحمت از سوی خداوند تعالی کفن ویژه ای برای خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نزد رسول خدا آوردند. این هدیه، افزون بر این که مایۀ برکتی برای خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بود، موجب تسلّای خاطر رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) شد. بدین ترتیب، خداوند از حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ تجلیل و تقدیر کرد. پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، پیکر پاک حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را با آن کفن پوشانید.

به دستور رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) پس از مراسم کفن، پیکر حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را به دامنۀ کوه حجون (قبرستان معلّی) بردند و در کنار مرقد پاک حضرت ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ برای او قبری آماده کردند. پیامبر خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بنا بر وصیّت حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ وارد قبر شد و پیکر خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را با دست مبارکش در دل خاک قرار داد.(2) از آن پس، مرقد حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از مکان های مقدّسی شد که همه ساله در موسم حج و غیر آن، عاشقان اهل بیت: برای زیارت و اظهار ادب و اخلاص به آن جا روی می آورند.

است امّ کلثوم مادر یحیی بن زکریا؟

همه برمی خیزند. آن گاه خداوند خطاب به مردم می فرماید: ای مردم محشر! امروز بزرگی مقام و بزرگواری از آن کیست؟

پیامبر، علی، حسن و حسین می گویند: از آن خدای یکتا و توانا است. خداوند می فرماید: ای مردم محشر! من مقام ارجمندی را برای محمّد، علی، حسن، حسین و فاطمه قرار دادم. سرها را در گریبان کنید و چشم ها را فروخوابانید که اینک این فاطمه است که به سوی بهشت می رود.

در حالی که فاطمه بر شتری سوار است که صد هزار فرشته در جانب راستش و صد هزار در جانب چپ و صد هزار فرشته پرهای خود را در زیر پای آن شتر قرار می دهند، تا این که آن حضرت را به درگاه بهشت برسانند... .»(1)

در حدیث آمده است: «آسیه، مریم و خدیجه در پیشاپیش حضرت زهرا همانند پیش قراولان و حاجبان به سوی بهشت روانه می شوند.»(2)

چند نمونه اشاره می کنیم:

1. ام سلمه به پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) گفت: «تو از خدیجه امری را بیان نمی کنی، مگر این که او آن چنان بود که می گویی، جز این که به سوی پروردگارش شتافت. پس خداوند این را برای او گوارا کند و میان ما و او را در بهشت خود گرد آورد.»(1)

2. از زبیر بن بکار روایت شده است: «خدیجه را در جاهلیّت طاهره می خواندند.»(2)

3. ابن اسحاق گفته است: «خدیجه برای اسلام وزیر صداقت بود.(3) وی زنی دوراندیش، شریف و خردمند بود، با آن کرامتی که پروردگار آن را برای او خواسته بود.»(4)

4. هشام بن محمّد روایت کرده است: «رسول خدا خدیجه را دوست داشت و به وی احترام می گذاشت و در همۀ کارها با او مشورت می کرد. او وزیر راستی بود و نخستین کسی است که به پیامبر ایمان آورد، و رسول خدا تا زمانی که خدیجه زنده بود، هرگز همسر دیگری برنگزید. همۀ فرزندان آن حضرت، جز ابراهیم، از خدیجه هستند.»(5)

5. ابن اثیر گفته است: «خدیجه، زنی دوراندیش، خردمند و شریف بود، با آن همه بزرگواری و کرامتی که پروردگار برای او اراده کرده بود. پس خدیجه شخصی را نزد رسول خدا فرستاد و به ایشان پیشنهاد ازدواج داد. او شریف ترین زنان قریش از نظر نسبت و از همۀ آنان ثروتمندتر و شریف تر بود. همۀ قومش به ازدواج با وی علاقه مند بودند.»(6)

6. بنا به گفتۀ محمّد بن احمد ذهبی: «خدیجه، ام المؤمنین و سرور زنان جهانیان در زمان خویش است. او امّ القاسم، دختر خویلد بن اسد بن عبدالعزّی بن قصی بن کلاب قُرشی اسدی و مادر فرزند رسول خدا است. وی نخستین بانویی است که اسلام آورد و پیش

ص: 271

از هر کس، پیامبر را تصدیق کرد.»(1)

سخنان بسیاری در منقبت و بزرگی حضرت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بیان شده است. او بانویی خردمند، بزرگوار، دین دار، پاک دامن و از زنان اهل بهشت بود. رسول اعظم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همواره خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را می ستود و بر دیگر زنان برتری می داد و او را بسیار بزرگ می داشت؛ تا جایی که عایشه می گفت: «آن گونه که به خدیجه حسد ورزیدم، به زن دیگری رشک نبردم؛ زیرا پیامبر از او بسیار یاد می کرد.»(2)

پیامبر خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ صاحب فرزندانی شد و تا وی زنده بود، همسر دیگری برنگزید و پس از وفات خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بسیار غمگین شد؛ زیرا او بهترین خویشاوند و یاور وی بود. خداوند به پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمان داد که خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را به خانه ای زبرجد در بهشت بشارت دهد که در آن، هیچ رنج و اندوهی نباشد.(3)

7. عبدالملک بن هشام نیز گفته است: «خدیجه، دختر خویلد به پیامبر ایمان آورد و آنچه را از خداوند به وی نازل شده بود، تصدیق کرد. پس پروردگار بدین امر، بار اندوه پیامبرش را سبک کرد، و پیامبر پاسخی ناخوشایند و تکذیبی برای رسالتش که او را غمگین کند، نشنید؛ مگر این که خداوند آن را به وجود خدیجه برطرف ساخت.»(4)

8. جمال الدّین ابوالفرج عبدالرّحمن بن جوزی نیز در بارۀ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ گفته است: «چون امر نبوّت ظاهر شد، خدیجه به اسلام گروید. او نخستین بانویی است که به پیامبر ایمان آورد و پیامبر نیز با زن دیگری ازدواج نکرد، تا این که خدیجه از دنیا رفت. همۀ فرزندان آن حضرت، جز ابراهیم، از خدیجه هستند.»(5)

ص: 272

9. حافظ عبدالعزیز جنابذی حنبلی در کتابش معالم العترة النبویة نوشته است: «خدیجه زنی دوراندیش، خردمند و شریف بود. او در آن روز از نظر نسب، پاک ترین قریش و شریف ترین و ثروتمندترین آنان بود. همۀ قومش بر ازدواج با او سخت حریص بودند، ولی او خودداری ورزید و خود، ازدواج با پیامبر اکرم را به ایشان پیشنهاد کرد و گفت: ای پسر عمو، من به تو میل و رغبت دارم؛ به سبب خویشاوندی ات با من و شرفت در میان قومت و امانتت نزد آنان و خوش اخلاقی و راستی گفتارت.»(1)

10. از اشرف علی هندی روایت شده است: «خدیجه از بهترین زنان پیامبر و محبوب ترین آنان نزد او بود. وی در انتظار نبوّت پیامبر بود و این امر را از پسر عمویش می پرسید و از دلایلی که آنها را می شناخت، به او خبر می داد و می گفت: سوگند به پروردگار، او نبی منتظر است.»

11. سیّد عبدالحسین شرف الدّین گفته است: «خدیجه، صدیقۀ این امّت و از نظر ایمان به پروردگار و تصدیق کتاب او و یاری رسول خدا، نخستین کس است. او 25 سال، بی آن که زنی دیگر در زندگی اش شریک باشد، با پیامبر، زندگی کرد و اگر زنده می ماند، پیامبر باز هم شریک دیگری برای او برنمی گزید. او در طول زندگانی زناشویی، پیوسته شریک درد و رنج پیامبر بود. با مال خود به او نیرو می بخشید و با همۀ گفتار و کردار از وی دفاع می کرد و آزار و شکنجۀ کافران را در راه رسالت و ادای آن، به او تسلّا می داد. هنگامی که نخستین بار وحی نازل شد، او و علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ در غار حرا بودند.»(2)

12. عبداللّه علایلی روایت کرده است: «خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از دردهای مبارزه ای هم نشینش، پیامبر استقبال می کرد و در امواج این پیکار، دوشادوش او در کمال فعّالیّت، شکیبایی، قاطعیّت و خداجویی غوطه ور می شد؛ بی آن که سست شود یا هراسی به دل راه دهد، بلکه از این پل های غم و اندوه و حوادث سنگین با تبسّم و بزرگواری عبور می کرد؛ چنان که مانند

ص: 273

این، جز از سازندگان تاریخ، پیشینه نداشته است. او با سینۀ باز و گشاده و قامت شعله ور از ایمان خود، از توفان حوادث استقبال می کرد، بی آن که احساسی از بازتابی ویرانگر یا اضطرابی چون صاعقه داشته باشد.»(1)

13. عمر ابونصر می گوید: «به خدیجه، دختر خویلد، بانوی جلیل القدر عرب، شرف نسب و کرامت گوهر و سروری قبیله و عزّت عشیره و فراوانی مال پایان یافته است. به همین دلیل، نیاز تهی دست را برمی آورد و گرسنه را سیر می کرد و برهنه را می پوشانید. پس خدیجه در اخلاق و نسب و ثروت، میان قوم خویش و همگنانش یگانه و منحصر بود.»(2)

14. علی ابراهیم حسن می نویسد: «هر گاه بخواهیم نمونه ای از یک همسر بااخلاص و پاک دامن و زنی باوقار و خردمند نشان دهیم، نمی توانیم بهتر از خدیجه، امّ المؤمنین، را بیابیم. این بانوی بسیار خردمند، جاهلیّت و اسلام را درک کرد و جایگاهی ممتاز داشت؛ تا جایی که طاهره نامیده شد. او از مال، جمال و کمال یک جا بهره برده بود و این ویژگی های سه گانه، هر گاه یک جا جمع شوند، به زن آثاری از عظمت و بلندی مقام می دهند، و خدیجه چنین بود. خدیجه نخستین بانویی بود که به اسلام گروید و از همان زمان، با همسرش نماز می گزارد و او را یاری می کرد و از روح خود، وی را استوار و نیرو می بخشید. پیامبر از خانه بیرون می رفت تا اسلام را به قوم خود بشارت دهد، ولی از آنان جز تکذیب و اهانت نمی دید. پس غمگین و ناامید به خانه بازمی گشت و این خدیجه بود که غم را از چهرۀ او می زدود و به وی امید می بخشید و کار را بر او آسان می کرد.»(3)

15. عمر رضا کحاله می گوید: «خدیجه به سال 68 پیش از هجرت، در خانۀ مجد و سروری متولّد شد و بر اخلاق پسندیده پرورش یافت و به دوراندیشی و خرد و پاک دامنی آراسته شد؛ تا آن جا که قومش او را حتّی در زمان جاهلیّت طاهره می نامیدند.»(4)

16. بودلی در کتابش، رسول، می نویسد: «اطمینان خدیجه به مردی که او را دوست

ص: 274

می داشت و تصدیق او و ایمان به وی تا واپسین دم، فزایندۀ فضای اعتمادی است که در نخستین مراحل عقیده وجود داشت؛ آن مراحلی که امروز، هر یک از شش تن ساکنان جهان مدیون آن اند.»(1)

17. سلیمان کتّانی می گوید: «خدیجه، دوستی خود را به همسرش بخشید؛ حال آن که احساس بخشش نمی کرد، بلکه احساس می کرد محبّت و دوستی را از او می گیرد و همۀ سعادت را از او به دست می آورد. ثروتش را به او بخشید و حال آن که احساس نمی کرد که می بخشد، بلکه این احساس را داشت که از او هدایت را، که بر همۀ گنج های زمین برتری دارد، به دست می آورد. پیامبر نیز به او دوستی و قدرشناسی داد، که همین او را به عالی ترین درجه رسانید. او نیز احساس نمی کرد که آن را به خدیجه داده است، بلکه می فرمود: ما قام الاسلامُ الّا بسیفِ علی و ثروةِ خدیجَة؛ اسلام جز به شمشیر علی و ثروت خدیجه برپا نشد.

پیامبر، عُمر و بهترین دورۀ جوانی خود را به خدیجه بخشید و به جای او همسر دیگری برنگزید، تا این که خدیجه روی در نقاب خاک کشید. پیامبر باز هم این احساس را نداشت که جوانی اش را به او بخشیده است، بلکه می گفت: نه، سوگند که پروردگار، مرا بهتر از او عوض نداده است. او به من ایمان آورد، هنگامی که مردم مرا تکذیب کردند و با مال خویش مرا یاری کرد، هنگامی که دیگران مرا محروم کردند.»(2)

18. بنت الشاطی نیز می گوید: «خدیجه دختر خویلد، نخستین مادر برای مادران مؤمنان و نزدیک ترین زنان پیامبر از نظر خویشاوندی، و گرامی ترین آنها بر او در زندگی و مرگ است. او به محبّت و گرامی داشت پیامبر، 25 سال منحصر و یگانه بود و در آن مدّت، زن دیگری با وی شریک نبود. خدیجه در سال های نخستین مظلومیّت پیامبر، مانند یاری غم خوار و مبارز در کنار وی قرار گرفت و مقاومت کرد و رنج و عذابی را که پیامبر در راه رسالتش از قریش می دید، بر وی آسان کرد.»(3)

«به زودی پس از خدیجه، میلیون ها زن به اسلام ایمان خواهند آورد، ولی تنها او، به

ص: 275

منزلۀ نخستین زن مسلمانی که پروردگار او را برگزید تا نقش عظیم خود را در زندگانی رسول قهرمان ایفا کند، باقی خواهد ماند، و در آینده، همۀ تاریخ نگاران مسلمان و غیر مسلمان، این نقش را در تاریخ ثبت خواهند کرد.»(1)

19. زینب، دختر علی فواز عاملی می گوید: «خدیجه، خردمند و دوراندیش و شریف و از نظر نسب، شریف ترین قریش و ثروتمندترین آنان بود. همۀ قوم او ازدواج با وی را آرزو داشتند، ولی نتوانستند.»(2)

20. سنیّۀ قرّاعه نیز در فضیلت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ می گوید: «خدیجه، سرور قریش و ثروتمند مشهور آنان بود و جایگاهی والا و نسبی عالی داشت. خدیجه آن زنی نبود که این آرزوی محمّد امین(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را به زودی برآورده کند؛ زیرا خداوند تعالی او را خواسته و مقدّر کرده بود و خدیجه از مدّت ها پیش در علم او بوده است.

تاریخ در برابر عظمت امّ المؤمنین، خدیجه سر فرود آورده، در برابرش متواضعانه و دست بسته می ایستد و نمی داند این بانو را در کدام شناسنامۀ بزرگان ثبت کند.»(3)

21. قدریه حسین نیز گفته است: «سرور زنان، خدیجۀ کبری، نمونه ای از پاک ترین، باشکوه ترین و والامقام ترین نمونه های زنان اسلام است.»(4)

1. 1399ق.

2. ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد جوزی بغدادی (م 597 ق)، صفة الصفوة، تحقیق: عبد السلام محمّد هارون، بیروت: دار الفکر، 1413 ق.

3. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (م 852 ق)، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق: عادل احمد، علی محمّد، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1415 ق.

4. ابن سعد واقدی، ابو عبداللّه محمّد (م 230 ق)، الطبقات الکبری، بیروت: دار صادر ، 1386ق.

5. ابن شهرآشوب، محمّد بن علی مازندرانی (م 588 ق)، مناقب آل ابی طالب، تحقیق: گروهی از اساتید نجف اشرف، نجف: المکتبة الحیدریة، 1376 ق.

6. ابن صباغ مالکی، علی بن محمّد، الفصول المهمّة فی معرفة احوال الائمّة، نجف: مطبعه العدل.

7. ابن عساکر، علی بن حسن (م 571 ق)، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالفکر، 1415 ق.

8. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (م 774 ق)، البدایة والنهایة، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1408 ق.

9. ابن هشام حمیری، ابومحمد عبدالملک (م 8 213 ق)، السیرة النبویّة، تحقیق: مصطفی سقاء، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، [بی تا].

10. ابن واضح یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب اسحاق (م 284 ق)، تاریخ یعقوبی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1374ش.

11. اربلی، علی بن عیسی (م 693 ق)، کشف الغمة فی معرفة الائمة7، بیروت: دار الاضواء، 1405 ق.

امیره قدریه، حسین، شهیرات النساء فی العالم الاسلامی، تهران: کتابخانۀ بنیاد دایرة المعارف اسلامی

ص: 277

1. کتابخانۀ بنیاد دایرة المعارف اسلامی، [بی تا].

2. امین عاملی، سید محسن (م 1371 ق)، اعیان الشیعه، تحقیق: سید حسن امین، بیروت: دارالتعارف، 1403 ق.

3. بنت الشاطی، عایشه عبدالرحمن (م 1419 ق)، بطلة کربلاء، بیروت: دارالندلس.

4. ، موسوعة آل النبی(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، اصفهان: کتابخانه عمومی زهرائیه نجف آباد، 1387 / 1967.

5. ، نساء النبی، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1406ق.

6. جلال الدین سیوطی، عبدالرحمان بن کمال بن محمد خضیری (م 911 ق)، الدرّ المنثور فی التفسیر المأثور، بیروت: دار الفکر، 1414 ق.

7. حمیری قمی، عبد اللّه بن جعفر (م 300 ق)، قرب الاسناد، قم: مؤسسۀ آل البیت7 لاحیاء التراث، 1413 ق.

8. ذهبی، محمّد بن احمد بن عثمان، سیر اعلام النبلاء، تحقیق: شعیب ارنووط و حسین اسد، بیروت: مؤسسۀ الرسالة ، 1413 ق.

9. راوندی، قطب الدین سعید بن عبداللّه (م 573 ق)، الخرائج و الجرائح، قم: مؤسسه امام مهدی، 1409ق.

10. سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم: بوستان کتاب، چاپ هشتم ، 1372ش.

11. سبط ابن جوزی، شمس الدین یوسف بن قزاوغلی (م 654 ق) ، تذکرة الخواص من الامه بذکر خصائص الائمه، تذکرة الخواص، نجف: منشورات المطبعه الحیدریه، 1383ق.

12. سیلاوی، غالب، الأنوار السّاطعة من الغرّاء الطّاهرة، چاپخانۀ علمیه،1421ق.

13. شریف الرضی، محمّد بن حسین، خصائص امیرالمؤمنین، بیروت: مؤسّسۀ اعلمی مطبوعات، 1364.

شهید ثانی، زین الدین بن علی بن احمد عاملی جبعی (م 966 ق)، مسکن الفؤاد،

ص: 278

1. ترجمه: حسین جنّاتی، قم: روح، 1379.

2. شوشتری، محمّدتقی تستری (م 1415 ق)، قاموس الرجال فی تحقیق رواة الشیعة ومحدّثیهم، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی، چاپ دوم، 1410 ق.

3. شیخ صدوق، ابوجعفر محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (م 381 ق)، الخصال، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: نشر اسلامی، 1403 ق.

4. ، من لا یحضره الفقیه، تحقیق: علی أکبر الغفّاری، قم: مؤسّسۀ نشر اسلامی، 1404 ق.

5. شیخ مفید، محمّد بن محمّد بن نعمان عکبری بغدادی (م 413 ق)، الإرشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، تحقیق: مؤسسۀ آل البیت7، قم، مؤسسۀ آل البیت7، 1413 ق.

6. عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، بیروت: دارالهادی، 1415 ق.

7. ، بنات النبی ام ربائبه، قم، 1413 ق.

8. علی دخیّل، علی محمّد، زنان بزرگ اسلام (خدیجه)، ترجمۀ فیروز حریرچی، امیرکبیر، تهران، 1364ش.

9. فرات کوفی، فرات بن ابراهیم (زنده در 307 ق)، تفسیر فرات کوفی، تهران: سازمان چاپ و نشر وابسته به وزارت ارشاد اسلامی چاپ اوّل،1410.

10. قزوینی، سیّد محمّد کاظم، فاطمة الزّهراء7 من المهد إلی اللّحد، بیروت: موسسه النور المطبوعات، 1411 ق.

11. قطیفی، عبداللّه منصور، الزهراء فاطمه بنت محمّد، قم: مهدی یار، 1385ش.

12. کتانی، سلیمان، فاطمة الزّهراء وَتَرٌ فِی غمد، بیروت: دارالکتا ب العربی ، 1399 ق.

13. کحاله، عمر رضا (م 1407 ق)، أعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام، بیروت: مؤسسه الرساله، چاپ چهارم.

کلینی، ابو جعفر محمّد بن یعقوب (م 329 ق)، فروع الکافی، تحقیق: علی اکبر

ص: 279

1. الغفّاری محمّد الآخوندی، بیروت و طهران: دار صعب ودار الکتب الإسلامیة، الطبعة الثالثة والخامسة.

2. مامقانی، عبداللّه بن محمّدحسن (م 1351 ق)، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف: طبع رحلی، چاپ سنگی، مطبعه رضویه.

3. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403ق.

4. محدث قمی، شیخ عباس (م 1359 ق)، سفینة البحار، تحت اشراف علی اکبر الهی خراسانی، مشهد: آستان قدس رضوی ، 1416ق.

5. محلاتی، ذبیح اللّه، ریاحین الشریعه، تهران: دارالکتب الاسلامیة، چاپ هفتم،1404 ق.

6. محمّدی اشتهاردی، محمّد، حضرت خدیجه اسطورۀ ایثار و مقاومت، انتشارات نبوی، 1377.

7. موسوی عاملی، سید عبدالحسین شرف الدین، عقیلة الوحی، قم: کتابخانۀ بزرگ آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی=، عربی.

8. موسوی، سیّد هاشم، ام المومنین خدیجه بنت خویلد، مترجم: محمد ابراهیمی، نشر ایلاف، 1389ش.

9.

ص: 280

1.

ص: 281

او کسی بود که هم از لحاظ مادی و هم از لحاظ معنوی با تمام توان به پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در جهت دست یابی به اهداف عالیه اش یاری نمود. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ قبل از ازدواج با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، در بین مردم مکه به عنوان زنی درست کار، ثروتمند و ملقب به طاهره شهرت داشت و بعد از آغاز زندگی مشترک با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، با حفظ و تقویت ویژگی های فوق در کنار رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فداکاری های فراوانی از خود نشان داد. در این مقاله در حد اطلاعات و منابع موجود، به برخی از ایثارها و فداکاری های این بانوی بزرگوار اسلام پرداخته می شود .

قضاوت درستی در مورد نقش ایشان در موفقیت و پیشبرد رسالت پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دست پیدا نمود .

شوهری که قبل از پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) کرده بود، ثروت زیادی به او رسیده بود و از طریق تجارتی که انجام می داد، روز به روز بر ثروتش افزوده می شد؛ زیرا از بازرگان بود و شتران و اموالش را برای تجارت در اختیار مردم مکه یا مردانی که اجیر می نمود ، قرار می داد.(1) خدیجه 3 با همۀ ثروتی که داشت، برخلاف اشراف مکه، تا جایی که می توانست به بینوایان و ایتام کمک می داد و خانواده های بی سرپرست را سرپرستی می کرد، تا آن جا که او را «أم الصعالیک» و «أم الأیتام» یعنی مادر بینوایان و یتیمان می خواندند.(2)

علاقه خدیجه 3 به پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) صرف نظر از جنبۀ علاقه و محبت های معمولی که میان زن و شوهر است، عشقی معنوی و علاقه ای روحانی بود؛ زیرا او را مردی کامل در صفات انسانی و دور از رذایل اخلاقی می دید و افتخار می کرد که به همسری مردی شریف و بزرگوار، امین، راست گو، کریم و متواضع در آمده است . کسی که بیشتر وقت خود را صرف اصلاح مردم و دست گیری از یتیمان و بینوایان می کند و همیشه در این فکر است تا عادات ناپسند و زشت مردم جاهلیت را اصلاح نماید.

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ عاشق فضیلت و شیفته اصلاح اجتماع بود و معشوق خود را در وجود رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) یافته بود و اساساً کمال و شخصیت خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در همین بود و این ویژگی او را از زنان دیگر متمایز می کرد، لذا پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) او را دوست داشت و این توافق روحی و ازدواج روحانی سبب شد تا خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از طرفی با مال و ثروت خود و از سوی دیگر با تقویت روحی و دل داری آن حضرت بهترین کمک را به پیشرفت هدف پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بکند . به همین جهت رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تا زنده بود، از یاد خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بیرون نمی رفت. همین علاقه و محبت سبب شد تا خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ شوهر عزیز خود را به حال خود بگذارد تا با آرامش روحی بهتر به اصلاح اجتماع بپردازد و پس از ازدواج، آن حضرت را از فعالیت تجارتی معاف کرد جز در یکی دو مورد که مورخان نوشته اند، به کار تجارت نپرداخت.(3)

ص: 285

برایش آسان می کرد و در ایمانش نسبت به پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) اطمینان داشت و بیهودگی حرف های مردم را به ایشان نشان می داد.(1)

خدیجه 3 در مکه که مظهر بت پرستی، ظلم و تبعیض بود، با تمام توان با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) همکاری نمود و تمام اموال خود را صرف کرد؛ به طوری که در آخر عمر از نظر مادی چیزی نداشت. کسی نمی تواند منکر شود که چه اندازه حضرت خدیجه 3 به پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) کمک نمود و در رسالت او و گسترش اسلام همکاری داشته است و بعدها روزی عایشه به جهت حسادت حرفی توهین آمیز در بارۀ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ زد، مبنی بر این که پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فقط خدیجه 3 را همسر می داند، پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) برخوردی جدی نسبت به عایشه کرد و فرمودند: «زمانی که من تنها بودم او رو به من آورد و مرا کمک کرد و زمانی که چیزی نداشتم، او بود که با امکانات مادی به من کمک کرد.»(2)

بنا بر این خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ بدون درنگ دعوت محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را پذیرفت و آن حضرت سپاس ایمان او را که از اعماق درون او تراوش می کرد ، به جای می آورد. هیچ چیز برای کسی لذت بخش تر از آن نیست که در رأی و عقیده خود شریک و هم رأیی استوار مشاهده کند.

نوفالیس، نویسندۀ اروپایی می گوید: «در دنیا مانند توافق و انضمام رأی و هم دلی این زن و شوهر ندیده ام، چون خدیجه اول اجابت کننده دعوت توحید و ایمان آورنده به خدای واحد بود، بنا بر این محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) سبقت ایمان و فضیلت او را همیشه منظور داشت و به شکر و خیر یادش می کرد.»(3)

چه حامی مالی، برجسته و قابل توجه است. اموال ایشان در واقع کلید شکست این محاصره بود . او مواد مصرفی را برای غذای کسانی که در محاصره بودند، می خرید و سپس به دامادش ابوالعاص بن ربیع البته هنوز اسلام نیاورده بود و گویا انگیزه او در این کارخویشی با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بوده است دستور می داد که شترانی که گندم و خرما بار داشتند ، مخفیانه روانه شعب ابی طالب نماید و گاهی هم به حکیم بن حزام بن خویلد، برادرزاده اش سفارش می کرد تا شتران را با بار گندم به شعب براند و از این طریق گندم ها را به محاصره شدگان در شعب می رساند.(1)

این، در شرایطی بود که سران قریش وقتی که از ابوطالب7 در تسلیم یا ممانعت از اقدامات برادرزاده اش ناامید شدند، در دارالندوه تشکیل جلسه دادند و پیمان بستند که تمام پیوندهای خود را با بنی هاشم قطع نمایند و پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به ناچار به همراه بنی هاشم در شعب ابوطالب اقامت گزیدند.

از سران قریش افرادی مانند ولید بن مغیره، ابوجهل، ابوسفیان و ... مأموریت داشتند که از خرید آذوقه و رساندن آذوقه به مسلمانان جلوگیری کنند. به عنوان نمونه ولید بن مغیره در بازار مکه فریاد می زد و می گفت مواد غذایی را چند برابر به یاران محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بفروشند و ابوجهل در نزدیکی شعب نگهبانی می داد تا کسی مواد غذایی به ساکنان شعب نرساند تا آنان از گرسنگی جان سپارند.

در این سه سال زندگی وحشتناک که بنی هاشم در محاصره همه جانبه بودند ، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ مسئولیتی عظیم داشت و اگر ثروت وی نبود آنها از گرسنگی جان می دادند.(2) بنا بر این محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) علاوه بر این که در کنار خدیجه 3 آرامش می یافت، اموال وی را نیز به عنوان عاملی در جهت پیشبرد رسالتش به کار می گرفت.

رسالت ایشان و پیشبرد اهداف عالیۀ آن حضرت می باشد، که در این مقاله به چند نمونه از احادیثی که از آن حضرت در بارۀ خدیجه 3 روایت شده است، اشاره می شود:

1 . قال رسول اللّه: «أتانی جبرئیل فقال: یا رسول اللّه هذه خدیجة قد أتتک و معها اناء فیه أدام، أو طعام، أو شراب، فاذا هی أتتک فاقرأ 3 من ربها و منی و بَشِّرْها ببیتٍ فی الجنة من قصب، ما صخب فیه و لا نصب؛(1) رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمودند: جبرئیل به نزد من آمد و گفت: ای رسول خدا این خدیجه است که به نزد تو آمده است و با خود ظرفی دارد که در آن نان خورش یا طعام یا نوشیدنی است. هر گاه نزد تو درآمد، بر او از سوی پروردگارش و از من سلام برخوان و او را به خانه ای از زبرجد در بهشت که در آن سر و صدا و رنجی نباشد، بشارت ده.»

2 . در عظمت و بزرگی خدیجه 3 همین بس که پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در یک حدیث متواتر او را در زمرۀ چهار زن اهل بهشت می داند.

قال رسول اللّه (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ): «أفضل النساء أهل الجنة خدیجه بنت خویلد و فاطمة بنت محمّد و مریم بنت عمران و آسیة بنت مزاحم أمرأة فرعون؛(2) رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمودند: بهترین زنان اهل بهشت عبارت اند از: خدیجه دختر خویلد و فاطمه دختر محمّد و مریم دختر عمران و آسیه دختر مزاحم، زن فرعون.»

3 . قال رسول اللّه (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ): «خدیجة سابقة نساء العالمین الی الایمان باللّه و بمحمّد؛(3) رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرمودند: سبقت گیرنده زنان جهانیان به ایمان به خداوند و محمّد، خدیجه است.»

4 . عایشه گفته است: هر گاه رسول خدا گوسفندی را ذبح می کرد، می گفت: سهمی از آن را به دوستان خدیجه بفرستید. پس روزی علت این امر را پرسیدم گفت: من دوست خدیجه را هم دوست می دارم.(4)

پیامبر گرامی اسلام(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) هیچ گاه محبت های همسر فداکارش را فراموش نمی کرد و در

ص: 289

حالی که همسران دیگری داشت هیچ وقت آنان را در سطحی برابر با خدیجه 3 قرار نمی داد، به طوری که مورد اعتراض عایشه، به جهت اظهار محبت پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به آن بانوی بزرگوار قرار گرفت. عایشه به پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) عرض کرد: «ای محمّد! آیا بر پیرزنی سرخ موی از بنی اسد گریه می کنی، پیامبر بی درنگ پاسخ داد که آری بر او می گریم، زنی که وقتی شما مرا تکذیب می کردید، او مرا تصدیق کرد، هنگامی که شما کفر می ورزیدید، او به من ایمان آورد و زمانی که شما عقیم بودید، او برایم فرزند آورد.»(1)

بنا بر این وجود خدیجه 3 عامل مهمی در زندگی رسول گرامی(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و حیات اسلام، که در آن موقع در آغاز رشد و نمو بود، به شمار می رود . اگر وجود این بانو در کنار رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و تأثیر عظیمش نمی بود ، فقدان او بر پیغمبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دشوار و گران نمی آمد و وفاتش وجود او را مالامال از اندوه نمی ساخت و سال وفاتش عام الحزن (سال غم ها) خوانده نمی شد.(2) پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) سال های سال او را یاد می کرد و همواره از نعمت های او در امر رسالت و سهم او را در حصول به پیروزی یاد می کرد.

سه سال مقاومت مؤمنانه و خیره کنندۀ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در شعب ابی طالب بیش از هر چیز دیگری در زندگی ایشان با محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، عشق و معرفت او را به همسر و راه وی نشان می دهد و عشقی که مسیر رسالت محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را هموار کرد و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را به عنوان یکی از زنان فداکار در تاریخ اسلام برای همیشه زنده و جاوید نگاه داشت، تا این که بار دیگر پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) از جانب خداوند، مورد امتحان الهی قرار گرفت. محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خود به این امتحال راضی بود، چرا که می دانست خداوند هیچ گاه او را تنها نخواهد گذاشت. بعد از خروج از شعب، پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ابتدا عمویش را از دست داد. در حالی که هنوز داغ ابوطالب تسلی نیافته بود، دو ماه بعد از پایان زندگی مشقت بار شعب، مشقاتی که اگر چه توان جسمی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ را تحلیل داد ، اما روح او را بیشتر به سوی کمال سوق داد ، چشم از جهان فروبست. آری خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ

ص: 290

نخستین کسی (زنی) بود که به محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ایمان آورد، درگذشت .(1)

وفات خدیجه 3 که با فاصله کمی بعد از وفات حضرت ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ رخ داده بود، برای آن حضرت بسیار غمگین و سخت بود و خود پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در این باره فرمودند : «در این روزها برای این امت، دو مصیب رخ داد که نمی دانم برای کدام یک بیشتر اندوهگین شوم، مصیبت ابوطالب عمویم و یا خدیجه همسرم.»(2)

پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بعد از وفات همسر فداکارش ، بر بالای جنازه او ایستاد و درحالی که سخت می گریست، فرمود : «مرا آنچه می بینم، ناگوار است. شاید که خداوند در ناگواری خیری بسیار قرار داده است.»(3) بنا بر این با وفات خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ و ابوطالب، پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) دو حامی فداکارش را از دست داد، زیرا ابوطالب در مقابل مشرکان قریش و درون شهر مکه حامی او بود و خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ حامی روحی او در درون خانه اش بود.(4) در نتیجه در درون خانه با رنج و غم و مرگ خدیجه 3 و گریه های فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ در فراق مادر دست به گریبان بود و با مرگ این دو، اشراف قریش عرصه را بر پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) هر روز تنگ و تنگ تر می کردند که منجر به انزوای هر چه بیشتر آن حضرت و یارانش گردید و سرانجام به ناچار به هجرت به یثرب (مدینه) که مقدمۀ گسترش و نهایتاً قدرتمند شدن روزافزون اسلام گردید.

ج جمال الدین ابوالفرج عبدالرحمن بن جوزی گفته است: چون امر نبوت ظاهر شد، خدیجه به اسلام گروید. او نخستین بانویی است که به پیامبر ایمان آورد و پیغمبر هم با زن دیگر ازدواج ننمود، تا این که او از دنیا رفت. (1)

د عبدالملک بن هشام گفته است: خدیجه دختر خویلد به او ایمان آورد و آنچه را که از خداوند به پیغمبر آمده بود، تصدیق کرد.(2)

ه حافظ عبدالعزیز جنابذی حنبلی گفته است: خدیجه 3 زنی دوراندیش ، خردمند و شریف بود. او در آن روز از لحاظ نسب پاک ترین، شریف ترین و ثروتمندترین قریش بود. (3)

و اشرف علی هندی گفته است: خدیجه از بهترین زنان پیغمبر و محبوب ترین آنها بود و در انتظار نبوت پیغمبر بود. (4)

ز عُمَر رضا کحاله گفته است: خدیجه به سال 68 پیش از هجرت، از خانه مجد و سروری متولد شد و بر اخلاق پسندیده پرورش یافت و به دوراندیشی و خرد و پاک دامنی متصف گردید تا این که قومش او را در جاهلیت طاهره نامیدند. (5)

1. ابن واضح یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب اسحاق (م 284 ق)، تاریخ یعقوبی، بیروت: 1993م.

2. امیر علی، تاریخ سیاسی و اجتماعی اسلام، ترجمه: ایرج رزاقی و محمدمهدی حیدرپور، مشهد: انتشارات طوس، 1370ش.

3. آئینه وند، صادق، تاریخ زنان صدر اسلام، تهران: چاپ دانشگاه تهران، 1362ش.

4. بحرالعلوم، سید محمّدعلی، زنان صدر اسلام، ترجمه: محمّدعلی امینی، چاپ اول، انتشارات حکمت، 1358ش.

5. حسنین هیکل، محمّد، زندگانی محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) ، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی فرهنگی، [بی تا].

6. دوانی، علی، تاریخ اسلام، تهران: انتشارات اسلامی، 1361ش.

7. سبحانی، جعفر، تاریخ اسلام، تهران: انتشارات علمی فرهنگی، 1370ش.

8. علی دخیّل، علی محمّد، خدیجه 3، ترجمه: فیروز حریرچی ، چاپ پنجم، تهران: انتشارات امیر کبیر، 1373ش.

9. کارلایل، توماس، زندگانی محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، ترجمه: أبوعبد اللّه زنجانی، چاپ سوم، تهران: انتشارات سروش ، 1320 ش.

10. محلاتی، سید هاشم، زندگانی پیامبر اسلام (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه، چاپ اول.

11. مستوفی، حمداللّه، تاریخ گزیده، تهران: امیرکبیر ، 1376ش.

12. مولانا، محمّدعلی، محمّد(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرستاده خدا، ترجمه: احسان یارشاطر، تهران: انتشارات پدید، 1344.

13. همدانی، رفیع الدین اسحاق، سیرت رسول اللّه، چاپ دوم، تهران: انتشارات خوارزمی، 1361ش.

ص: 293

همۀ دست ها را پس زند. گویا گوهر ارجمند خود را برای چنین وجود مبارکی مراقبت و صیانت می کرد.

در انتظار پیش آمدی آرام بخش لحظه شماری می کرد. گویا هر چه بر لحظات عمرش افزوده می شد به سپیده دم نزدیک تر می گردید؛ آن زمان که خوابی شگفت دید و پسرعمویش «ورقة بن نوفل» آن را نویدبخش دانست و هنگامی که با جمعی از بانوان قریش مشغول گفت وگویی نشاط آور برای فرا رسیدن عیدی خجسته بود، پیرمردی میان بالا با محاسن سپید و بلند و سیمایی اسرارآمیز به سوی آنان آمد و گفت: «ای زنان قریش! طلوع آخرین پیامبر به زودی فرا می رسد. کدام یک حاضرید به عقد ازدواج او درآیید؟»

این موارد در حافظۀ او جلوه های امیدوارکننده ای داشت. علاقۀ او به ازدواج با این فرستادۀ الهی ریشه در فضیلت جویی و اشتیاقش به درستی و راستی داشت. او با فراستی که در خویش شکوفا ساخته بود، در نهاد محمّد (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ)، چیزی فراتر از انسان های پیرامونش می دید و احساس می کرد او می تواند زنجیرهای ضلالت را از هم بگسلد و به اسارت آدمی در زندان ستم، جهالت و انحراف خاتمه دهد. با این تفکرات، پرتوهایی از خرسندی درون بر سیمایش ترسیم می گردید.

سرانجام آرزویش تحقق یافت و لیاقت همسری پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را به خود اختصاص داد. زیستن بعد از این پیوند پاک، نیایش های شویش، رفت و آمد در غار حرا، اعتکاف در شکاف کوه، شب اول وحی، آن صبح نزول نخستین آیۀ قرآن و ایمان آوردن به تعالیم پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و نماز خواندن با او، همه برایش کمال آفرین و سعادت بخش بود.

خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ وقتی به این وصلت تن داد، تمامی آرزوهای خود را به دور افکند و برای شوی خود و هدف مقدسش خالص گردید. همیشه با شکیبایی، وفاداری و فداکاری در کنارش ایستاد و سپر بلاهایش بود. پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در مقابل این ایثار و نثار عواطف و احساسات، خاموش نبود و آن را قدر می نهاد و چنین مودتی را با کرامتی والاتر پاسخ می گفت. زنی که دوستی رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) و گرامی داشت آن حضرت را در حیات و ممات به خود اختصاص داد، شایستۀ تمجید و تحسین است.

ص: 295

خاتم پیامبران در بارۀ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ این گونه گوهر افشانی نموده اند: «همان گونه که مریم بر زنان جهان برتری داده شد، خدیجه نیز بر بانوان امت من برتری داده شده است.»(1) و خطاب به خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ فرموده اند: «یا خدیجه! أنت خیر امهات المؤمنین و أفضلهن؛(2) ای خدیجه! همانا تو بهترین مادران مؤمنان و بافضیلت ترین آنان هستی.»

پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) خطاب به عایشه یادآور گردید: «آیا نمی دانی خداوند آدم، نوح، آل ابراهیم، آل عمران، حسن، حسین، حمزه، جعفر، فاطمه و خدیجه را بر جهانیان برگزیده است.»(3)

روزی رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) در مسجد در حضور مردم در شأن امام حسن7 و امام حسین7 مطالبی فرمود که در بخشی از آن آمده بود: «أیها النّاسُ! اَلا اُخبرکُم بخیرالناس جَدّاً وجدّه؛ ای مردم! آیا شما را آگاه نکنم به بهترین انسان ها به لحاظ جدّ و جدّه.» حاضران عرض کردند: «آری یا رسول اللّه، ما را باخبر سازید.» پس افزودند: «الحسن و الحسین جدّهما رسول اللّه و جدّتهما خدیجه بنت خویلد؛(4) آنان حسن و حسین اند که جدشان رسول خدا و جدّۀ آنها خدیجه دختر خویلد است.»

از رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) روایت شده است: «جبرئیل به نزدم آمد و عرض کرد: ای فرستادۀ خداوند! این خدیجه است که به نزد تو آمده است و با خود ظرفی دارد که در آن خوراکی یا نوشیدنی است. هر گاه نزدت آمد بر او از سوی پروردگارش و من، سلام برخوان و او را به خانه ای از زبرجد در جنت بشارت ده.»(5)

در چندین مورد روایت گردیده که پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) فرموده اند: «یا خدیجه! جبرئیل یقرئک السلام؛ ای خدیجه! جبرئیل بر تو درود می فرستد.» از برخی روایات نیز استفاده شده است: «ای محمّد! بر خدیجه از خدایش سلام بفرست.»(6)

ص: 297

فرزند خدیجۀ کبری هستم.»(1)

در دعای ندبه که از ناحیۀ مقدسۀ امام عصر[ صادر گردیده، آمده است: «من فرزند خدیجۀ والامقام هستم.»

در وصف شخصیت های جهان اسلام، ابوطالب عَلَيْهِ السَّلاَمُ در بارۀ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ گفته است: «همانا خدیجه بانویی کامل، بابرکت، مبارک و زیبنده است و ساحت وجودش از هر گونه ننگی به دور است. بانویی باشخصیت و آبرومند است.»(2)

محمّد از نوادگان امام حسن مجتبی7 که مورخی نیکوخصال است می نویسد: «از همسران پیامبر، برترین شان خدیجۀ پاک سرشت و نیکومنش است.»

ابن حجر عسقلانی: «از امتیازات خدیجه آن بود که پیامبر را تکریم می کرد و سخن او را چه قبل و چه بعد از بعثت تصدیق می نمود.»

ابن

اسحاق می گوید: «خدیجه اولین کسی است که به خدا و رسولش ایمان آورد و آنچه را پیامبر فرمود تصدیق کرد. خداوند اندوه پیامبر را توسط خدیجه برطرف می کرد و راه را برای ادامۀ رسالت او هموار می ساخت.» او می افزاید: «خدیجه برای اسلام وزیر صداقت بود. این بانو دوراندیش، شریف و خردمند بود و خداوند برایش مقام باکرامتی را در نظر گرفت.»

هشام بن محمّد گفته است: «رسول خدا در کارها با خدیجه مشورت می کرد. او یار صدیق و درستی برای پیامبر بود و حضرت محمّد به وی احترام می گذاشت.»

عزالدین ابن اثیر: «خدیجه زنی اهل خرد و باشرافت بود. تمام افراد قومش در ازدواج با او، بر یکدیگر سبقت می گرفتند ولی نپذیرفت و توسط شخصی، پیشنهاد ازدواج با رسول اللّه را داد.»

محمّد بن احمد ذهبی: «او مادر مؤمنان و سرور زنان جهانیان در عصر خویش است و در تقویت امر رسالت شویش مؤثر بود و به وی امیدواری می داد. خدیجه متدین، پاک، بزرگوار و اهل بهشت بود. پیامبر این همسرش را ستایش می کرد و بر دیگر زنان مؤمن

ص: 299

رجحان می داد.»

عبدالرحمن بن جوزی: «چون امر نبوت آشکار گردید، خدیجه بر گرویدن به پیامبر، از دیگران سبقت گرفت. همۀ فرزندان پیامبر به جز ابراهیم از خدیجه اند.»

حافظ

عبدالعزیز جنابذی در کتاب خود «معالم العتره النبوه»: «خدیجه از لحاظ نسب، پاک ترین قریش و شریف ترین و ثروتمندترین آنان بود. تمامی افراد قومش سخت بر ازدواج با او، اصرار داشتند ولی او خودداری ورزید و به پیامبر اکرم گفت من به شما محبت دارم به دلیل خوش اخلاقی، راست گفتاری، امانت داری و خویشاوندی و شرف شما در میان قومت.»

عمر ابونصر: «به خدیجه دختر خویلد بانوی جلیل القدر عرب، شرف نسب، کرامت گوهر، سروری قبیله، عزت عشیره و فراوانی مال ختم گردیده است. به همین دلیل نیاز محرومان را تأمین می کرد، گرسنه را اطعام می نمود و برهنه را می پوشانید. خدیجه در اخلاق و ثروت میان همگنان خویش منحصر به فرد بود.»

دکتر علی ابراهیم حسن: «هر گاه بخواهیم نمونه ای از یک همسر بااخلاص، پاک دامن، زنی باوقار و خردمند معرفی کنیم، بهتر از خدیجه ام المؤمنین نمی توانیم بیابیم. این بانوی خردمند، هم در عصر جاهلیت و هم در هنگامۀ بعثت، از منزلتی ممتاز برخوردار بود تا جایی که طاهره نامیده شد. او مال، جمال و کمال را در خویش جمع کرد و این خصال که در کمتر فردی جمع می گردد بر او آثاری از عظمت و علّو مقام اهدا کرد. خدیجه که اولین گرونده به اسلام بود، با تشویق خود، پیامبر را یاری می کرد و از روح خود در وجود او نیرو و استواری می بخشید.

وقتی به قصد بشارت اسلام می رفت و جز تکذیب و اهانت از مخالفان چیزی نمی شنید، پس ناراحت و محزون به خانه باز می گشت و این خدیجه بود که زایل کنندۀ غم های شوهرش بود و کارها را بر او آسان می ساخت.»

عمر رضا کحاله: «خدیجه در خانۀ مجد و سروری متولد گردید و با اخلاق پسندیده پرورش یافت و به دوراندیشی و پاک دامنی متصف گردید.»

ص: 300

عبداللّه

علایلی: «خدیجه از دردهای مبارزه ای که پیامبر اکرم در آن وارد شد، استقبال می کرد و در امواج این مجاهده و پیکار، دوشادوش با او در کمال فعالیت، شکیبایی، قاطعیت و خداجویی غوطه ور می گشت بی آن که سست گردد یا هراسی به دل راه دهد. او با سینه ای باز و گشاده و قامت شعله ور از ایمان خود در توفان حوادث از نبی اکرم حمایت می کرد.»

علامه سید عبدالحسین شرف الدین: «خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ، صدیقۀ این امت و از حیث ایمان به خداوند متعال و تصدیق وحی و یاری رسول او، نخستین کس است. او مدت بیست و پنج سال شریک پیامبر اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بود و با ایثار مال، به او نیرو می بخشید و با گفتار و کردار از ایشان دفاع می کرد و به او آن چه از عذاب و در کافران، در راه رسالت نصیبش می کردند تسلی می داد. او با علی عَلَيْهِ السَّلاَمُ در غار حرا بود، هنگامی که اولین بار وحی نازل شد.»(1)

علی بن عیسی اربلی، صاحب کتاب «کشف الغمه»: «خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ به راستی بانویی خردورز و بادرایت بود و در روزگار خویش به لحاظ تبار از برترین بانوان قریش به شمار می آمد و از نظر برخی کمالات، با شکوه ترین آنان معرفی می گردید. در همان حالی که به خواستگاران سرشناس پاسخ منفی داد، با هوشمندی و آینده نگری شگفتی به خواستگاری پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) رفت و با درایت و نجابت، انگیزه های خویش را برای این پیش گامی بیان نمود.»(2)

علامه

محمّدباقر مجلسی: «خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ یاور راستین و بااعتبار اسلام بود که رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به وسیلۀ حمایت های بی دریغ و کارسازش، در رسیدن به هدف های بلند خود آرامش می یافت. به همین دلیل است که فرشتۀ وحی از سوی خداوند متعال به او درود می فرستد.»(3)

علامۀ مامقانی: «خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ همسر جاودانۀ رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) است. به راستی او مادر شایسته کردار و بامعنویت مؤمنان است. برای خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ همین افتخار و شرافت بس است که آیین اسلام پا نگرفت، مگر با جهاد مالی و فداکاری های او در حق شوهرش.»(4)

ص: 301

ترجمۀ سروده ای از شیخ حر عاملی در بارۀ خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ: «همسر پیامبر، خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ که فضل و برتری اش از گفتار و کردارش آشکار است، برای خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در سرای جاوید و بهشت برین خانه ای عاری از هر گونه گزندی در نظر گرفته شده است.»(1)

هاشم معروف حسنی دانشور شیعی لبنانی: «خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ مادر حضرت زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ است که خداوند به نعمت بزرگی وی را برگزید و دودمان پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) را در فرزندانش منحصر ساخت و والاترین نسلی را که مسلمانان شناخته اند در او حفظ کرد. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از والدینی زاده شد که هر دو از اصیل ترین دودمان ها در عربستان بودند. به علاوه او از شهرت نیکو، خلق پسندیده و خصال برجسته برخوردار بود. دین داری از محیط خانواده در سرشت او نهفته بود.»(2)

دکتر محمّدابراهیم آیتی، مورخ معاصر: «تولد خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ دختر خویلد پانزده سال قبل از واقعۀ اصحاب فیل رخ داد. مادرش فاطمه دختر زائده نام داشت. خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ نخستین بانویی است که به عقد ازدواج رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) درآمد و به اجماع مسلمین اولین کسی است که به رسول خدا ایمان آورد و احدی از مسلمانان بر وی تقدم نیافت. او بیست و پنج سال با رسول خدا(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) زندگی کرد.»(3)

علامه سید محمّدکاظم قزوینی: «مام گرامی فاطمه عَلَيْها السَّلاَمُ، بانوی ارجمندی است به نام خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ؛ بانویی بلند قامت که از زیبایی بهره داشت و در میان جامعه و مردمش محترم بود. در کارهایش خردمندانه و مدبرانه عمل می کرد. در پرتو استقلال فکر و عمل و اعتماد به نفس خویش می زیست و به برکت هوش و فراست خویش چرخ های امور اقتصادی و بازرگانی خود را به حرکت درمی آورد. دارایی سرشارش را به شوهر گرانقدر خود حضرت رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) بخشید تا به هر صورتی که صلاح می داند مصرف کند و بدون تردید دارایی هنگفت و سرمایۀ عظیم او، به عنوان بانویی فداکار، در پیشرفت و استواری اسلام مؤثر بود.

ازدواج او با پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) شباهتی به دیگر ازدواج ها نداشت، بلکه در نوع خود بی نظیر بود چرا

ص: 302

که این پیوند مبارک و مقدس بر اساس هدف ها ی والا و کمال یابی و فضیلت جویی خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ استوار گردید و انگیزه های مادی، اغراض رایج و عشق های زودگذر در آن دخالت نداشت. به علاوه خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ از لحاظ امکانات رفاهی و مادی در وضعی قرار داشت که با شرایط اقتصادی پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) تناسبی دیده نمی شد و بین آنان در این بعد، فاصلۀ زیادی وجود داشت، اما آن بانوی خوش نیت به خوبی می دانست که آیندۀ درخشان و امیدبخشی در انتظار رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) است.»(1)

دکتر

محمّد عبده یمانی، وزیر اسبق فرهنگ عربستان سعودی و برادر «زکی یمانی» می نویسد: «پاک سرشتی، حق گرایی و اشتیاق به کمال و رشد فکری و دینی، از ویژگی های خدیجه بود. از همان روزگار جوانی از دختران نامدار عرب و بافضیلت حجاز به شمار می رفت. اولین زن توانمند مسلمان است که در تجارت درخشید و در این راه شهرت منطقه ای به دست آورد. این بانوی بزرگ نه تنها انسانی پیشتاز و رشد یافته و آراسته به جمال و کمال و دارای خرد و روحی بزرگ بود، که گویی فرشته ای باشکوه در سیمای انسانی جلوه یافته بود.

او از شهامت و عظمت روحی و فکری وصف ناپذیری بهره داشت. او در راه همگامی و همراهی با پیامبر، حکیمانه خطرهایی را خنثی می کرد و مسیرهای سختی را هموار می ساخت و فداکاری های شجاعانه ای می کرد. برای نمونه او با آن نفوذ اجتماعی و شهرت زاید الوصف، از خانۀ خویش که نزدیک مسجد الحرام بود، حرکت می کرد و با پیمودن مسافت زیادی تا کوه حرا می رفت و با بالا رفتن از دامنۀ پرشیب این کوه برای پیامبر آب و غذا می برد و ایشان را در اوج گرفتن به سوی قدس و ملکوت، به اهتزاز در آوردن پرچم توحید، نجات بشریت و رستگاری انسان ها یاری و همراهی می کرد.»(2)

یاد کرد و فرمود: «بابی خدیجة الکبری؛(1) پدرم به فدای خدیجۀ کبری باد.»

ام سلمه از همسران پیامبر: «ای رسول خدا! به راستی خدیجه همان گونه بلندمرتبه، بااخلاص، درست اندیشه و دارای کرداری شایسته بود که شما همواره وصفش می کردید.»(2)

اسماء بنت عمیس: «ای خدیجه! تو به راستی سالار زنان در جهان خواهی بود.»

صفیه دختر عبدالمطلب و عمۀ رسول اکرم(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ): «به راستی که خدیجه چه بانوی شکوه مند و آراسته ای است و چه قدر از گفتار و رفتارش، صبر و ژرف اندیشی و درایت هویدا است.»(3)

دکتر بنت الشاطی: «خدیجه اشرف امهات مؤمنین و نزدیک ترین همسران پیامبر(صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) به آن حضرت و عزیزترین آنان نزد آن بزرگوار چه در زندگی و چه پس از مرگ است. مدت بیست و پنج سال به تنهایی مورد مهر و احترام رسول خدا قرار داشت و هیچ زنی را در این افتخار با او شریک نیست. در سال نخستین اسلام که توأم با رنج و مشقت بود در کنار آن حضرت بود و به آن وجود گرامی، کمک و همراهی می رساند و دشواری هایی را که آن بزرگوار در راه رسالتش از جانب قریش می دید، آسان می کرد. روح پیامبر نزد خدیجه بیش از دیگران آرام می گرفت.»(4)

نام «زید بن حارثه» را که خدیجه به ایشان بخشیده بود، آزاد کرد ولی زید مسلمان گردید و در خدمت پیامبر باقی ماند و به والدین خود که می خواستند او را به شام ببرند گفت: محمّد برایم از پدر و مادر بهتر است.

حضرت محمّد با کمک خدیجه به محرومان کمک کرد و آنان را از فقر و بی نوایی رهانید. خدیجه برای محمّد فقط یک زن نبود بلکه صمیمی ترین دوست و مشاور او محسوب می گردید. و پیامبر او را دوست می داشت و بیست و پنج سال مداوم به خدیجه وفادار ماند. هر موقع که رسول اکرم راجع به برنامه های خود با خدیجه صحبت می کرد خدیجه بهترین راه را که به نظر می رسید ارائه می داد و در مواقعی، حضرت از دیدگاه های او استفاده می نمود. با این که خدیجه بازرگان بود و معمولاً تاجران صرفاً به کسب و کار خود توجه دارند ولی او وقتی پیامبر، مبعوث به رسالتی بزرگ شد به او ایمان آورد و بعد از آن هم تمام اموال خویش را در راه اسلام به مصرف رسانید؛ به طوری که وقتی از دنیا رفت هیچ ثروتی نداشت.»(1)

«مونتگمری وات» انگلیسی: «ازدواج پیامبر با خدیجه موجب تقویت روحی ایشان گردید و به او فرصت داد در مسیری که انتخاب کرده بود، مصمم تر گام بردارد. ازدواج با خدیجه تحول بزرگی در زندگی حضرت محمّد به وجود آورد. به همین سبب تا زمان حیات وی، همسر دیگری اختیار نکرد.»(2)

«بودلی» در کتاب خود رسول نوشته است: «فضای اطمینان بخشی را که عقیده و ایمان خدیجه عَلَيْها السَّلاَمُ در مراحل اولیه به وجود آورده بود، امروز می توان با یک ششم سکنۀ عالم برابر دانست.»(3)

«جان دیون پورت» دانشمند انگلیسی: «چند روزی که از وفات ابوطالب گذشته بود خدیجه همسر باوفای پیامبر در حالی که سرش در آغوش وی بود، درگذشت. رحلت این

ص: 305

شریک زندگی که بسیار مورد محبت پیامبر واقع می گردید، برای آن حضرت حادثۀ جان سوزی بود؛ زیرا مدت 25 سال این زن برای محمّد مشاور و حامی به حساب می آمد. حضرت محمّد تا آخرین لحظات حیات، خاطرات حق شناسی او را در ذهن نگه می داشت؛ تا جایی که یادآوری این خاطرات شیرین، اشک عایشه را که جوان ترین همسر پیامبر بود برانگیخته بود.»(1)

خانم «آنه ماری شیمل» آلمانی: «وقتی حضرت محمّد به 25 سالگی رسید، با بانویی که شیفتۀ صداقت و درستی او گردیده بود ازدواج کرد. با آن که این زن بزرگ تر از شوهرش بود، پیوندشان توأم با خوش بختی بود. هم شیعه و هم سنی او را به عنوان بانویی پاک گهر بسیار ستایش کردند و او را خدیجۀ کبری، طاهره، مام مؤمنان و عزیزتر از مادر معرفی نموده اند. موقعی که پیامبر در چهل سالگی مخاطب کلام وحی گردید، خدیجه بزرگ ترین حامی اش بود. محمّد در سال دهم بعثت همسر باوفای خود، خدیجه را که در روزگار رنج و آمیخته به ناراحتی و حرمان، نیرومندترین پشتیبانش بود، از دست داد.»(2)

«سلیمان کتانی» دانشمند مسیحی اهل لبنان: «ارادۀ استوار خدیجه در پناه احساس گویایش انگیزه ای شد تا او به عاطفۀ راستین خود دست یابد. از این رو در انقلاب علیه عادات و تقلیدهای کورکورانه، تردید روا ندانست و خود گام پیش نهاد تا خویش را به محمّد معرفی کند و به همسری وی درآید تا از این رهگذر محبت او تجسم یابد. اما محمّد امین هنگامی که پاسخ محبت خدیجه را داد چنین احساس کرد که این علاقه که قلب او را به طپش واداشته، همراه با خردمندی و درایت است و در دیدگان این بانوی میان سال، جوانیِ روح و استواریِ اراده خوانده می شد ... خدیجه در راه این شیدایی و در پیش پای محمّد، هر چه داشت نثار کرد تا آن را وسیله ای برای ارتقای آرمان قرار دهد.»(3)

ص: 306

1. قزوینی، سید محمّدکاظم، فاطمة الزهرا عَلَيْها السَّلاَمُ از ولادت تا شهادت، ترجمه: علی کرمی ، قم: نشر مرتضی، 1377ش.

2. کتانی، سلیمان، فاطمة زهرا عَلَيْها السَّلاَمُ زهی در نیام، ترجمۀ جعفر طباطبایی.

3. کمالی، محمّدتقی، شکوه زندگی، قم: انتشارات امید، [بی تا].

4. مامقانی، عبداللّه بن محمّدحسن (م 1351 ق)، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف:

طبع رحلی، چاپ سنگی، مطبعه رضویه، [بی تا].

5. مجلسی، محمّدباقر (م 1110 ق)، بحار الأنوار، تحقیق: محمّدباقر بهبودی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403 ق.

6. محلاتی، ذبیح اللّه، ریاحین الشریعه، تهران: دارالکتب الاسلامیة، چاپ هفتم،1404ق.

7. معروف حسنی، سید هاشم (م 1404 ق)، زندگانی دوازده امام، ترجمه: محمّد رخشنده، تهران: امیر کبیر، 1376 ش.

8. مونتگمری وات، دبلیو، محمّد پیامبر و سیاست مدار، ترجمه: اسماعیل والی زاده.

9. ویرژیل گئورگیو، کنستانتین، محمّد پیامبری که از نو باید شناخت، ترجمه: ذبیح اللّه منصوری.